Thorstein Veblen i Frank Knight.indd

HISTORIA MYŚLI EKONOMICZNEJ
Thorstein Veblen i Frank Knight - krytyk i obrońca systemu rynkowego
W 1899 r. konwencjonalna wiedza ówczesnych ekonomistów
została zachwiana wraz z opublikowaniem Teorii klasy próżniaczej
Veblena. Veblen, profesor ekonomii na Uniwersytecie w Chicago,
swoimi poglądami na temat współczesnej mu ekonomii i zachowań społecznych rozgniewał i zaniepokoił innych uczonych.
W swojej książce, stanowiącej historyczny wkład do rozwoju
myśli ekonomicznej, Veblen zakwestionował założenia prawa podaży i popytu. Jednym z nich jest hipoteza o „suwerenności konsumenta”. Veblen sprzeciwił się twierdzeniu, jakoby konsument
był wymagającym królem, który otrzymuje najlepsze towary
i usługi po najniższych cenach. Argumentował, iż jest przeciwnie,
że to konsumenci są poddawani wszelkiego rodzaju społecznym
i psychologicznym naciskom, co prowadzi do tego, że podejmują
oni bardzo nierozsądne decyzje.
Chcąc to udowodnić, Veblen poddał analizie specjalny rodzaj
konsumpcji nazwany przez niego konsumpcją na pokaz. Tym
terminem określił on panującą wśród „klasy próżniaczej” (ludzi
bogatych) skłonność do kupowania dóbr i usług tylko po to,
by wywrzeć wrażenie na innych. To, z kolei, powodowało, że
konsumenci z klasy średniej, a nawet osoby biedne, naśladowały bogatych, kupując wyroby i usługi z podobnych pobudek.
W ten sposób możliwe było odwrócenie prawa popytu. Popyt na
towary i usługi wzrastał przy wysokich, a nie przy niskich cenach.
Na przykład: popyt na flakonik nieznanych perfum, sprzedawanych w cenie jednego dolara, byłby niższy niż popyt na te same
perfumy sprzedawane po 15 dolarów.
W odniesieniu do drugiej strony rynku Veblen twierdził, że chęć
zysku prowadziła firmy do postępowania w sposób pozbawiony
skrupułów, a min. do podejmowania wysiłków, by wyeliminować konkurencję, ograniczyć produkcję, tworzyć coraz większe
związki istniejących firm oraz odseparować właścicieli amerykańskich korporacji od ludzi nimi zarządzających. Efektem takich
działań, według przewidywań Veblena, byłoby marnotrawstwo
zasobów oraz niezdolność gospodarki do osiągnięcia pełnego
potencjału gospodarczego. Z obserwacji tych Veblen wyciągnął
wniosek - kapitalizm kierujący się zasadami leseferyzmu zostanie
prawdopodobnie zastąpiony systemem bardziej uwzględniającym potrzeby ludzkie.
mi i usługami niezbędnymi do życia, każdy inny zakup można
byłoby określić mianem „konsumpcji na pokaz”. Ponieważ - jak
zauważył - nawet Veblen przyznałby rację, że ludzie potrzebują
czegoś więcej, aniżeli tylko rzeczy niezbędnych do przeżycia, to
kto w takim razie mógłby stwierdzić, który zakup jest rozsądny?
Czy w związku z tym podejmowanie decyzji odnośnie do tego,
co będzie oferowane na sprzedaż, powinno zostać przekazane
rządowi lub innej wyższej władzy? Oczywiście, że nie. Według
Knighta to popyt sygnalizowany przez konsumenta powinien
być czynnikiem decydującym o tym, jakie wyroby i usługi będą
oferowane.
Ujmując zagadnienie od strony podaży, Knight bronił motywu
zysku jako czynnika napędzającego biznes. Dążenie do osiągnięcia zysków powoduje, że firmy produkują to, czego potrzebuje
gospodarka. Jednocześnie firmy, które nie zaspokajają popytu
na rynku, czeka nieuchronna kara w postaci strat finansowych.
W swoim znanym dziele Ryzyko, niepewność i zysk (1921) Knight
odpowiedział na uwagi krytyków, którzy jak Veblen, kwestionowali rolę zysków.
Zyski, stwierdził on, są formą nagrody, uzyskiwaną przez firmy
w zamian za to, że akceptują one działanie w warunkach niepewności. Knight odróżniał ryzyko (które można przewidzieć i przeciwko któremu można się ubezpieczyć) od niepewności zdarzeń,
których nie da się przewidzieć. Na przykład wszyscy narażeni są
na ryzyko choroby i mogą się ubezpieczyć. Lecz producenci swetrów nigdy nie wiedzą dokładnie, czy na fasony, jakie produkują
dzisiaj, będzie popyt za sześć miesięcy. Tak więc, ci producenci,
którzy prawidłowo odgadną przyszłe trendy w modzie, zasługują
na zyski, które staną się ich udziałem.
Jednocześnie ci, którzy wyprodukują złe fasony lub w nieodpowiednim kolorze, zostaną zmuszeni, jeśli nie chcą stanąć
w obliczu bankructwa, do trafniejszego podejmowania decyzji
w przyszłym sezonie.
Wciąż trwa dyskusja nad problemami funkcjonowania rynku,
rozważanymi przez Veblena oraz Knighta. Lecz nie przyjmuj jej
bezkrytycznie. Weź dzisiejszą gazetę do ręki i sam przekonaj się
o tym, kto ma rację.
Frank Knight był również profesorem ekonomii na Uniwersytecie w Chicago. Popierał wolną przedsiębiorczość i politykę
leseferyzmu. Knight twierdził, że poza podstawowymi wyroba-
EKONOMIA STOSOWANA