Stosowanie substancji psychoakt.indd

Stosowanie substancji psychoaktywnych
przez młodzież szkół śląskich
– zasięg, skutki i przeciwdziałanie
Katarzyna Borzucka-Sitkiewicz
Krzysztof Sas-Nowosielski
Stosowanie substancji psychoaktywnych
przez młodzież szkół śląskich
– zasięg, skutki i przeciwdziałanie
Oficyna Wydawnicza „Impuls”
Kraków 2007
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007
Recenzent:
prof. dr hab. Andrzej Radziewicz-Winnicki
Redakcja wydawnicza:
Beata Bednarz
Korekta:
Danuta Porębska
Projekt okładki:
Ewa Beniak-Haremska
ISBN 978-83-7308-860-3
Oficyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl
Wydanie I, Kraków 2007
Spis treści
Wstęp ..................................................................................................... 9
Katarzyna Borzucka-Sitkiewicz, Krzysztof Sas-Nowosielski
Rozdział I
Etiologia i epidemiologia stosowania
substancji psychoaktywnych przez młodzież ............................................ 11
1.1. Przyjmowanie narkotyków i steroidów anaboliczno-androgennych
przez młodzież ................................................................................. 11
1.1.1. Przyczyny sięgania po środki uzależniające ............................. 11
1.1.2. Kryteria diagnostyczne i fazy rozwoju uzależnienia ................. 13
1.1.3. Czynniki determinujące powstawanie uzależnienia ................. 17
1.2. Zasięg i przyczyny stosowania substancji psychoaktywnych
wśród młodzieży śląskiej .................................................................. 21
1.2.1. Odczuwanie pokusy sięgnięcia po narkotyki .......................... 22
1.2.2. Przyjmowanie narkotyków przez badanych ............................ 23
1.2.3. Skutki uboczne doznawane przez badanych
z powodu stosowania narkotyków .......................................... 24
1.2.4. Znajomość osób, które doznały negatywnych skutków
przyjmowania substancji psychoaktywnych ............................ 25
1.2.5. Motywy osób niebiorących narkotyków ................................. 27

Spis treści
Katarzyna Borzucka-Sitkiewicz, Krzysztof Sas-Nowosielski
Rozdział II
Konsekwencje przyjmowania poszczególnych rodzajów
substancji psychoaktywnych a ich stosowanie w badanej populacji ......... 31
2.1. Kanabinole (przetwory konopi indyjskich) ...................................... 31
2.1.1. Charakterystyka kanabinoli i ich wpływ
na funkcjonowanie psychosomatyczne ................................... 31
2.1.2. Stosowanie kanabinoli w badanej populacji ........................... 35
2.2. Stymulanty ...................................................................................... 38
2.2.1. Charakterystyka stymulantów i ich wpływ
na funkcjonowanie psychosomatyczne ................................... 38
2.2.2. Stosowanie stymulantów w badanej populacji ........................ 45
2.3. Halucynogeny ................................................................................. 48
2.3.1. Charakterystyka substancji halucynogennych
i ich wpływ na funkcjonowanie psychosomatyczne ................ 48
2.3.2. Stosowanie środków halucynogennych
w badanej populacji ............................................................... 51
2.4. Inhalanty (środki wziewne) .............................................................. 53
2.4.1. Charakterystyka inhalantów i ich wpływ
na funkcjonowanie psychosomatyczne ................................... 53
2.4.2. Stosowanie inhalantów w badanej populacji .......................... 57
2.5. Depresanty ...................................................................................... 58
2.5.1. Charakterystyka depresantów i ich wpływ
na funkcjonowanie psychosomatyczne ................................... 58
2.5.2. Stosowanie depresantów w badanej populacji ........................ 63
2.6. Opiaty ............................................................................................. 65
2.6.1. Charakterystyka opiatów i ich wpływ na funkcjonowanie
psychosomatyczne .................................................................. 65
2.6.2. Stosowanie opiatów w badanej populacji ................................ 69
Spis treści

2.7. Steroidy anaboliczno-androgenne .................................................. 70
2.7.1. Charakterystyka steroidów anaboliczno-androgennych
i ich wpływ na funkcjonowanie psychosomatyczne .............. 70
2.7.2. Stosowanie steroidów anaboliczno-androgennych
w badanej populacji ............................................................. 75
Katarzyna Borzucka-Sitkiewicz
Rozdział III
Profilaktyka uzależnień ......................................................................... 79
3.1. Definicja i cele działań profilaktycznych ......................................... 79
3.2. Rozstrzygnięcia dotyczące posiadania i stosowania
substancji psychoaktywnych w polskim systemie prawnym ............ 80
3.3. Rodzaje programów profilaktycznych ............................................ 82
3.4. Profilaktyka w szkole ..................................................................... 87
3.5. Zasady i metody pracy w grupie ..................................................... 93
Bibliografia ........................................................................................... 97
Aneks 1
Kwestionariusz ankiety dotyczącej uzależnień w szkole .......................... 105
Aneks 2
Przykładowe przepisy szkolne dotyczące posiadania i stosowania
substancji psychoaktywnych (które powinien podpisać
i posiadać w wersji drukowanej każdy uczeń) ........................................ 107
Wstęp
W jednej ze swych książek Hanna Rylke pisze:
[...] nasze dzieci i nasi uczniowie są ekspertami od narkotyków. Wiedzą o nich
bardzo dużo, niezależnie od tego, czy sami ich używają, czy nie. Większość z nas
ma małe szanse, aby im dorównać orientacją w problemie i praktyczną wiedzą
(Rylke, 1999, s. 10).
Znajomość sposobów manipulowania stanem psychofizycznym własnego organizmu za pomocą substancji psychoaktywnych jest bowiem wśród
młodego pokolenia duża. Znaczne są także rozmiary zjawiska praktycznego wykorzystywania tej wiedzy, dla różnych zresztą celów. Jego społeczne
rozmiary nie ograniczają się już do granic wyznaczanych przez dewiacyjne
subkultury młodzieżowe lub tzw. margines społeczny, lecz obejmują coraz
szersze kręgi społeczne. Substancje psychoaktywne są bowiem postrzegane
jako środki wspomagające naukę czy dobrą zabawę, a nawet są traktowane
jako niezbędny warunek obu tych sfer aktywności. Prawdą są też słowa kończące konstatację H. Rylke – wiedza rodziców i nauczycieli na temat narkotyków, ich działania, motywów korzystania z nich i zasięgu wśród młodzieży
jest daleka od poziomu, który pozwalałby na prowadzenie z młodymi ludźmi
skutecznego dialogu w zakresie powstrzymania ich od sięgania po omawiane
tu środki uzależniające. Powodują one bowiem fizyczną degradację organizmu, uszkadzając wiele organów wewnętrznych (zwłaszcza mózg), a także
transformację psychiczną (uzależniając, stymulując niekiedy zachowania
agresywne, wywołując zaburzenia psychiczne itp.) oraz swoistą przemianę
w sferze wolicjonalnej, wyrażającą się poszukiwaniem tylko takich sposobów
rozwiązywania problemów w nauce, kształtowania własnej sylwetki czy nawiązywania kontaktów społecznych, które wymagają niewiele wysiłku.

Wstęp
Jak już wspomniano, aby móc podejmować skuteczne działania profilaktyczne, potrzebna jest wiedza na temat zasięgu omawianego zjawiska w interesującej nas populacji. Temu właśnie celowi ma służyć niniejsza praca. Zostały w niej omówione poszczególne kategorie substancji psychoaktywnych
(kanabinole, stymulanty, halucynogeny, inhalanty, depresanty, opiaty oraz
– rzadziej opisywane w polskiej literaturze przedmiotu – steroidy anaboliczno-androgenne) z uwzględnieniem ich charakterystyki oraz wpływu na funkcjonowanie psychosomatyczne, kryteriów rozpoznawania ich przyjmowania
oraz zasięgu stosowania wśród młodzieży szkolnej. W jednym z rozdziałów
zostały przedstawione wyniki własnych badań, których celem było znalezienie odpowiedzi na pytanie o to, jak często były używane przez młodzież
poszczególne kategorie narkotyków, a także o to, jakie motywy kierowały
osobami biorącymi oraz czy doznawały one w związku z tym jakichś niepożądanych skutków. Odrębny rozdział został poświęcony wybranym zagadnieniom
profilaktyki uzależnień, w tym założeniom najbardziej popularnych strategii
profilaktycznych (programom informacyjnym, afektywnej edukacji, kompetencjom społecznym, działaniom alternatywnym, wczesnej interwencji) oraz
możliwościom organizowania działań profilaktycznych w szkole.
Autorzy
Rozdział I
Etiologia i epidemiologia stosowania
substancji psychoaktywnych przez młodzież
1.1. Przyjmowanie narkotyków i steroidów
anaboliczno-androgennych przez młodzież
1.1.1. Przyczyny sięgania po środki uzależniające
Dlaczego ludzie sięgają po środki uzależniające? Trudno znaleźć jednoznaczną odpowiedź na to pytanie. Powodów jest wiele i niejednokrotnie są
one ze sobą wzajemnie powiązane. Niemniej w literaturze przedmiotu wyróżnia się najczęściej dwie grupy przyczyn (Woynarowska, 2000; Maxwell,
2001):
1) I n d y w i d u a l n e – należą do nich: predyspozycje psychologiczne,
tj. skłonność do podejmowania ryzyka, ciekawość, poszukiwanie wrażeń,
ograniczona zdolność do przewidywania konsekwencji swoich działań;
zaniżone poczucie własnej wartości; chęć poprawienia swojego wizerunku
i samopoczucia, upodobnienia się do idoli i/lub postaci z mediów; wysoki poziom lęku, brak równowagi emocjonalnej, nasilony egocentryzm,
mała odporność psychiczna, stany depresyjne, zachowania autodestrukcyjne, zaniżone poczucie sensu życia. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że
niektóre ze wspomnianych wyżej predyspozycji, zwłaszcza poszukiwanie
nowości, wrażeń, ryzyka, są przynajmniej po części warunkowane czynnikami dziedzicznymi. Stwierdzono bowiem, że jeden z genów – kodujący receptor neuroprzekaźnika dopaminy gen DRD4, a konkretnie jego

Rozdział I. Etiologia i epidemiologia stosowania substancji psychoaktywnych...
dłuższe allele – jest związany z tego typu zachowaniami. Zauważono także
powiązanie tego genu z nadużywaniem narkotyków (w tym opiatów) oraz
uzależnieniem od heroiny (Plomin i in., 2001).
2) Ś r o d o w i s k o w e, które mogą być związane z:
– o g ó l n ą s y t u a c j ą s p o ł e c z n o-e k o n o m i c z n ą – sprzyjające
normy społeczne przyzwalające na stosowanie określonej grupy środków w danej kulturze, tradycji, religii; stopień przestrzegania norm
prawnych w danej społeczności; wzorce tworzone przez osoby dorosłe;
dezorganizacja środowiska lokalnego, brak atrakcyjnych sposobów spędzania wolnego czasu; reklama; dostępność środków i ich cena;
– r o d z i n ą – status społeczno-ekonomiczny rodziny (wbrew powszechnym oczekiwaniom – według danych CBOS – po narkotyki sięgają
najczęściej dzieci rodziców z wykształceniem średnim i pomaturalnym,
dobrze sytuowanych), używanie środków uzależniających przez rodziców i rodzeństwo (modelowanie), przyzwolenie ze strony rodziców, złe
relacje z rodzicami, nieprawidłowe postawy rodzicielskie (brak zainteresowania, odrzucenie, nadmierne wymagania, zbyt duży liberalizm),
czynniki biogenetyczne;
– s z k o ł ą – poczucie izolacji, trudności w nauce, konflikty z nauczycielami;
– g r u p ą r ó w i e ś n i c z ą – stosowanie substancji psychoaktywnych przez
rówieśników, potrzeba akceptacji i przynależności do grupy, presja ze
strony innych, konflikty, kontakt z nieformalnymi grupami o charakterze antyspołecznym.
Znamienne jest to, że w narkomanię rzadko popadają ludzie dorośli,
najczęściej są to dzieci i młodzież. Co zatem sprawia, że narkotyki są dla nich
tak atrakcyjne?
Psychologowie, jako na szczególnie istotne, wskazują przede wszystkim
trzy spośród wyżej wymienionych motywów (Pasek, 1998). Pierwszym z nich
jest poszukiwanie nowych, przyjemnych wrażeń – nastolatek pragnie zaspokoić swoją ciekawość i zdobywać ekscytujące doświadczenia. W tej sytuacji
narkotyk staje się „łatwą przyjemnością”, pozwalającą poprawić samopoczucie i odczuwać dreszczyk emocji bez specjalnego wysiłku i czekania na gratyfikację.
Drugą przyczyną jest chęć uwolnienia się od stresu, napięć i problemów.
Młodzi ludzie często nie potrafią radzić sobie w trudnych sytuacjach, nie
.. Przyjmowanie narkotyków i steroidów anaboliczno-androgennych...

wiedzą też, jak wypełnić swój wolny czas. Narkotyk staje się więc drogą „na
skróty”, ponieważ pozwala na chwilę się rozluźnić, oderwać od rzeczywistości,
stłumić uczucia, bez aktywnego uczestnictwa w rozwiązywaniu problemu.
I wreszcie trzecią przyczyną jest chęć uzyskania akceptacji w grupie. Nastolatek chce się czuć silny, pasować do lansowanego wzorca człowieka podziwianego, wyluzowanego, nieprzejmującego się problemami, korzystającego
z natychmiastowych rozwiązań. Jednocześnie, oglądając filmy lub reklamy,
nabiera przekonania, że wszyscy, tylko nie on, są piękni, wspaniali, mają życie
pełne przygód, a w trudnej sytuacji znajdują błyskawiczne rozwiązanie. Kiedy
więc czuje się niepewnie, nie wie, co zrobić, obawia się oceny czy odrzucenia
– bierze narkotyk.
W ten sposób narkotyk staje się dla nastolatka środkiem, który łatwo
i szybko „zaspokaja” jego potrzeby. Jak pisze Marzena Pasek (1998, s. 5):
kiedy boli głowa – bierze tabletkę, kiedy jest zmęczony – pije „napój energetyzujący” lub łyka „cudowne witaminy”, kiedy ktoś proponuje – nie odmawia.
1.1.2. Kryteria diagnostyczne i fazy rozwoju uzależnienia
Należy pamiętać, że uzależnienie nie pojawia się od razu po pierwszym
kontakcie ze środkiem uzależniającym, choć jego rozwój jest oczywiście związany z pewnymi predyspozycjami osobniczymi (opisanymi poniżej). Uzależnienie to trwający krócej lub dłużej proces, który zwykle obejmuje cztery
charakterystyczne fazy (Pasek, 1998; 2000):
1) E k s p e r y m e n t y – kluczową kwestią na tym etapie jest ciekawość. Kontakt z narkotykiem następuje najczęściej w czasie wakacji, na imprezie,
w grupie, w której nastolatek chce być akceptowany – nie planuje jeszcze
kolejnego „brania”. Część osób po zaspokojeniu pierwszej ciekawości nigdy
nie próbuje już tego typu eksperymentów; są jednak tacy, którzy uczą się
w ten sposób zmieniać swoje samopoczucie i u nich pojawia się pokusa,
żeby kolejny raz skorzystać z okazji;
2) U ż y w a n i e t o w a r z y s k i e – w tej fazie człowiek zaczyna kojarzyć
swój dobry nastrój z narkotykiem. Kiedy czuje się spięty, niepewny siebie,
ma kłopoty z rozmawianiem w grupie, pojawia się chęć, żeby poradzić
sobie z tymi problemami za pomocą narkotyku. Nastolatek nie czeka już
więc, aż zostanie poczęstowany, tylko aktywnie zaczyna szukać okazji i to-

Rozdział I. Etiologia i epidemiologia stosowania substancji psychoaktywnych...
warzystwa, w którym będzie mógł zażywać narkotyki. Oczywiście przerwanie brania narkotyków na tym etapie, obiektywnie rzecz biorąc, nie
jest jeszcze trudne, kłopot w tym, że efekty ich stosowania coraz bardziej
zaczynają się podobać. W konsekwencji rozwija się zjawisko zaprzeczenia
– młody człowiek potrafi wykazać się dużą pomysłowością w poszukiwaniu innych przyczyn zażywania narkotyków niż uzależnienie.
3) N a d u ż y w a n i e (r e g u l a r n e z a ż y w a n i e) – narkotyk zaczyna być
zażywany po to, aby doraźnie poradzić sobie z narastającymi problemami
i chociaż na chwilę o nich zapomnieć; coraz krótsze są okresy abstynencji,
a na zakup kolejnych porcji potrzebne są coraz większe środki – zaczynają
się kradzieże, długi, handel narkotykami. Jednocześnie narasta proces zaprzeczeń – nastolatek próbuje przekonać wszystkich, także siebie, że nadal
kontroluje sytuację i może przestać, kiedy tylko zechce.
4) U z a l e ż n i e n i e (c i ą g ł e z a ż y w a n i e) – na tym etapie człowiek
odczuwa silny przymus zażywania danego środka, mimo że narkotyk
wyrządza już zauważalne (nawet dla niego samego) szkody w jego życiu
i zdrowiu. Trzeźwość oznacza konieczność konfrontacji z poczuciem winy
i niezadowoleniem z siebie oraz z problemami, których narkotyk nie był
w stanie rozwiązać. Stan odurzenia trwa właściwie nieprzerwanie i często
zażywane są coraz mocniejsze środki, czego skutkiem jest rozwój uzależnienia fizycznego i pojawienie się objawów abstynencyjnych po odstawieniu narkotyku. Faza ta, jak podkreślają specjaliści, oznacza całkowity brak
kontroli nie tylko nad narkotykiem, ale także nad całym życiem.
Uzależnienie jest nie tylko zjawiskiem psychospołecznym, jest także oficjalnie uznawaną jednostką nozologiczną. W 1994 roku Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne włączyło uzależnienie do klasyfikacji zaburzeń psychicznych, a kryteria diagnostyczne uzależnienia oraz nadużywania substancji
psychoaktywnych zostały określone w DSM-IV (Diagnostic and Statistical
Manual of Mental Disorders). Zawarto tam również definicję uzależnienia,
zgodnie z którą
[...] uzależnienie jest przymusem używania substancji, zbędnej z medycznego
punktu widzenia, prowadzącym do pogorszenia stanu zdrowia lub upośledzenia
funkcjonowania społecznego (American Psychiatric Association, 1994; World
Health Organization, 1993),
.. Przyjmowanie narkotyków i steroidów anaboliczno-androgennych...

przy czym
substancją nazywamy niezaliczany do pokarmów związek chemiczny, wpływający na funkcje biologiczne ludzi lub zwierząt, natomiast substancja psychoaktywna to taka, która działając w mózgu, zmienia nastrój, procesy myślowe czy
zachowanie (Teeson, Degenhardt, Hall, 2005, s. 12).
Zgodnie z DSM-IV, aby można było rozpoznać uzależnienie od substancji psychoaktywnych, trzeba stwierdzić występowanie co najmniej trzech
z siedmiu wymienionych poniżej objawów podstawowych w ciągu ostatnich
12 miesięcy. Są to:
1) tolerancja rozumiana jako:
a) zapotrzebowanie na znacznie większe niż wcześniej dawki substancji,
konieczne do osiągnięcia stanu intoksykacji lub pożądanego efektu,
b) znacznie osłabiony rezultat działania dotychczas przyjmowanej dawki
substancji;
2) objawy odstawienne charakteryzujące się:
a) zespołem odstawiennym, charakterystycznym dla danej substancji,
b) przyjmowaniem tej samej (bądź też innej) substancji w celu złagodzenia objawów odstawiennych lub ich uniknięcia;
3) przyjmowanie substancji w dawkach większych niż zamierzone lub przez
czas dłuższy niż planowany;
4) uporczywe pragnienie używania substancji lub nieudane próby jego ograniczenia czy kontrolowania;
5) poświęcanie dużej ilości czasu na działania zmierzające do zdobycia substancji, do jej używania (np. wspólne palenie) lub uwolnienia się od jej
działania;
6) zaprzestanie lub ograniczenie istotnej aktywności społecznej, zawodowej
lub wypoczynkowej ze względu na używanie substancji;
7) kontynuowanie używania substancji mimo świadomości, że doświadczane – trwałe lub nawracające – dolegliwości somatyczne bądź psychiczne
zostały prawdopodobnie spowodowane lub nasilone przez tę substancję.
DSM-IV precyzuje też kryteria nadużywania substancji:
A. Szkodliwy model używania substancji, prowadzący do istotnych klinicznie
szkód zdrowotnych lub cierpienia, który w ciągu ostatnich 12 miesięcy
przejawiał się jednym (lub więcej) z następujących:
Niedostępne w wersji demonstracyjnej.
Zapraszamy do zakupu
pełnej wersji książki
w serwisie