organizowany w ramach Narodowego Programu Leśnego

Panel Ekspertów „KLIMAT”
organizowany w ramach Narodowego Programu Leśnego:
LASY I DREWNO A ZMIANY KLIMATYCZNE: ZAGROŻENIA I SZANSE
dr inż. Wojciech Cichy
Instytut Technologii Drewna, Poznań
WSPÓŁSPALANIE PALIW KONWENCJONALNYCH I BIOMASY DRZEWNEJ. DYLEMATY
POMIĘDZY ZASADAMI ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU A EKONOMIĄ
W efekcie prowadzonej przez Unię Europejską polityki klimatycznej, a w
szczególności przyjętego przez Parlament Europejski w roku 2008 tzw. „pakietu 3 x 20”,
Polska
została
zobowiązana
do
wypełnienia
szeregu
zadań
mających
na
celu
przeciwstawienie się globalnemu ociepleniu klimatu. Zadania te to: ograniczenie do 2020
roku emisji dwutlenku węgla o 20 procent, zmniejszenia zużycia energii o 20 procent, oraz
wzrost zużycia energii ze źródeł odnawialnych z obecnych 8,5 do 20 procent. Spośród
przyjętych zobowiązań właśnie to ostatnie wydaje się być najtrudniejszym w realizacji, co
wynika ze struktury polskiej energetyki i dominującej roli zakładów spalających paliwa
kopalne. W tej sytuacji zdecydowano by biomasa stanowiła główne źródło energii
odnawialnej.
Jak się wydaje najpoważniejszym źródłem tego surowca możliwym do
wykorzystania w charakterze nośnika energii odnawialnej są w Polsce pozostałości z rolniczej
produkcji roślinnej i z przetwórstwa drewna. Dodatkowym aspektem stosowania tego
materiału, wobec problemów z rozbudową zakładów opartych o energię wody, wiatru, słońca,
czy też wnętrza ziemi, jest fakt, że spalanie biopaliw stałych 1 (ze względów ekonomicznych)
umożliwia najszybciej wypełnienie przez Polskę międzynarodowych zobowiązań w zakresie
produkcji energii elektrycznej i ciepła ze źródeł odnawialnych. Dodatkowo działania o tym
charakterze są zgodne z zapisami Polityki Energetycznej Polski do 2030 roku (Polityka…
2009), przyjętej przez Radę Ministrów w 2009 roku.
W chwili obecnej obserwuje się w Polsce znaczny deficyt drewna, które może zostać
przeznaczone do otrzymywania energii. Wynika to z ograniczonych zasobów leśnych Polski,
które nie mogą sprostać rosnącym potrzebom rozbudowanego przemysłu zajmującego się
przetwórstwem drewna. Z drugiej strony program rozwoju energetyki opartej na
odnawialnych źródłach energii (OZE) kładzie nacisk głównie na wykorzystanie do tego celu
biomasy różnego rodzaju. Jak dotąd podstawowym rodzajem biomasy wykorzystywanym w
dużych zakładach energetycznych w Polsce są różnego rodzaju odpady pochodzące z
mechanicznej obróbki drewna. Cechą charakterystyczną tego rodzaju paliw jest wysoka
1 Biopaliwa stałe – paliwa stałe otrzymane z biomasy roślinnej
1
czystość chemiczna oraz stosunkowo niska wartość opałowa. Z kolei biomasa roślinna
pochodzenia rolniczego (tzw. Biomasa „agro”), której potencjał w wielu regionach Polski
wydaje się być niemal nieograniczony, sprawia energetykom szereg problemów natury
technologicznej.
Biomasa roślinna, a w szczególności biomasa drzewna była wykorzystywana do
otrzymywania energii już od czasów historycznych. Dzięki wykorzystaniu biomasy drzewnej
możliwe było wprowadzenie rewolucyjnych przemian technologicznych w XVIII i XIX
wieku związanych z wynalezieniem i wdrożeniem silników parowych. Mniej więcej od
drugiej połowy wieku XIX coraz częściej kopaliny wypierały z użytku paliwa biomasowe.
Jeszcze w drugiej połowie XX wieku wykorzystywanie drewna w charakterze paliwa
uznawane było za symbol zacofania technologicznego. Do dnia dzisiejszego w wielu krajach
Trzeciego Świata powszechnie stosuje się różnego rodzaju biomasę jako paliwo do
ogrzewania domostw i przyrządzania posiłków [Rosillo-Calle i in. 2007]. Jeszcze w obecnych
czasach obserwuje się znaczące różnice związane z wykorzystaniem biomasy do wytwarzania
energii pomiędzy krajami rozwijającymi się (około 38%), a krajami uprzemysłowionymi –
około 3% [Lewandowski 2006].
Wobec zagrożeń związanych z globalnym ocieplaniem klimatu Parlament Europejski i
Rada Europy przyjęły dokument [Dyrektywa…2001], którego celem było przede wszystkim
wspieranie zwiększenia udziału odnawialnych źródeł energii w produkcji energii elektrycznej.
Zapisy tego dokumentu spowodowały szereg istotnych zmian w działaniach związanych z
wytwarzaniem energii w naszym kraju. Efektem przyjętej przez władze naszego kraju polityki
było wdrożenie szeregu aktów prawnych mających na celu wsparcie wytwarzania energii ze
źródeł odnawialnych. Przykładem może być niedawno zmienione Rozporządzenie Ministra
Gospodarki z dnia 9 listopada 2012 r. [Dz.U.2012.1229] w sprawie szczegółowego zakresu
obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia
opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych
źródłach energii oraz obowiązku potwierdzenia danych dotyczących ilości energii
elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle energii.
Omawiana problematyka jest o tyle istotna, że w ostatnim okresie obserwuje się
olbrzymie zainteresowanie biomasą drzewną stanowiącą nośnik energii odnawialnej. Sytuacja
taka wynika z międzynarodowych zobowiązań Polski w tej dziedzinie zawartych m.in. w
Protokole z Kioto. Dotychczasowe doświadczenia pokazują, iż zapotrzebowanie to może
zostać niezaspokojone wobec stosunkowo niskiej podaży drewna na krajowym rynku oraz
ograniczeń prawnych w stosowaniu drewna leśnego do wytwarzania energii. Właściwa
2
klasyfikacja i ocena biopaliw jako odnawialnego nośnika energii mogłyby przynajmniej
częściowo przysłużyć się rozwiązaniu problemu niskiej podaży odnawialnych nośników
energii na rynku krajowym.
W latach 2009-2011 wykonywano pod kierunkiem specjalistów z Instytutu
Technologii Drewna w Poznaniu badania, których celem było określenie kierunków badań
naukowych, priorytetowych dla wzrostu innowacyjności i rozwoju przedsiębiorstw polskiego
sektora drzewnego do 2020 roku2. W badaniach prowadzonych metodami Foresight
bioenergia stanowiła jeden ze zidentyfikowanych obszarów badawczych [Ratajczak i inni
2010, 2011]. W efekcie prac przeprowadzonych metodą Delphi w tym obszarze określono
kilka dominujących nurtów badawczych, z których zdaniem uczestników badania trzy
zasługują na największą uwagę:
 „Rozwój upraw drzew szybkorosnących będzie źródłem pozyskiwania surowca do
produkcji biopaliw o rosnącym znaczeniu”,
 „Wielokierunkowe i efektywne wykorzystanie dostępnych źródeł biomasy
drzewnej, w tym rolniczej i z plantacji drzew szybkorosnących, sprzyjać będzie
zrównoważonemu rozwojowi gospodarki i ochronie środowiska naturalnego”,
 „Rozwój nowoczesnych technologii spalania biomasy drzewnej pozwoli na
zwiększenie zagospodarowania drewna gorszej jakości i o małej wartości
użytkowej” [Ratajczak i inni 2010, 2011].
Jak z powyższego wynika najważniejsze, zidentyfikowane przez wykonawców
projektu, kierunki przyszłych badań w drzewnictwie związanych z bioenergią, ściśle łączyły
się z przewidywanymi działaniami mającymi na celu zwiększenie efektywności
wykorzystania surowców drzewnych, co ma i mieć będzie niebagatelne znaczenie dla
rozwoju całej branży. Rozpatrując kierunki prowadzonych przyszłych badań do roku 2020 w
odniesieniu do bioenergii w scenariuszach rozwoju [Ratajczak i inni 2010] zaproponowano
kilka priorytetów badawczych, z których część bezpośrednio wiązała się otrzymywaniem
energii:
 Badania nad wielokierunkowym wykorzystaniem dostępnych źródeł biomasy
drzewnej sprzyjającym zrównoważonemu rozwojowi gospodarki (Makropriorytet:
Społeczeństwo i środowisko);
 Nowoczesne technologie spalania biomasy drzewnej z wykorzystaniem drewna
gorszej jakości i o małej wartości użytkowej (Makropriorytet: Baza surowcowa).
Jakkolwiek prace prowadzone w tym projekcie odnosiły się do sektora drzewnego to,
zdaniem autorów, poprzez fakt rosnącego niezmiennie od wielu lat popytu na surowiec
2 “Foresight w drzewnictwie – scenariusze rozwoju badań naukowych w Polsce do roku 2020” – projekt POIG 01.01.01-30022/08
3
drzewny w naszym kraju i ograniczonej jego podaży, działania mające na celu zastępowanie
części sortymentów drzewnych pochodzenia leśnego innymi rodzajami biomasy drzewnej,
spowodować mogą zwiększenie dostępności tego surowca dla (szeroko rozumianego)
przemysłu drzewnego [Development…2009].
Z chwilą podpisania traktatu akcesyjnego Polska została zobowiązana do wdrażania
unijnej polityki klimatycznej, której podstawowe zasady odnoszące się do wytwarzania
energii elektrycznej określono w wysokiej rangi dokumentach takich jak opracowana przez
Ministerstwo Gospodarki Polityka Energetyczna [Polityka…2009]. Po przeanalizowaniu
uwarunkowań
geograficzno-gospodarczych
stwierdzono,
że
najszybszym
sposobem
wywiązania się z zobowiązań wobec UE w tym zakresie będzie wykorzystanie w szerokim
zakresie biomasy jako nośnika energii. Niezwykle istotnym czynnikiem, który bezpośrednio
wpłynął na podjęcia takiej decyzji była struktura energetyki w Polsce – w ponad
dziewięćdziesięciu procentach opartej na spalaniu paliw kopalnych (węgla kamiennego i
brunatnego). Uznano, że w początkowym okresie wytwarzanie energii z udziałem
odnawialnych jej nośników (różnych postaci biomasy) będzie można prowadzić dzięki
wspólnemu spalaniu dotychczasowych, konwencjonalnych paliw i biomasy. Taki system, nie
wymagający znaczących inwestycji, miał być stosowany w okresie przejściowym do czasu
wybudowania instalacji przeznaczonych do spalania paliw biomasowych tzw. instalacjii
dedykowanych dla biomasy. Oczekiwano, że procesy współspalania pozwolą ograniczyć
koszty kapitałowe i eksploatacyjne, przy uzyskaniu większej sprawności elektrycznej i
większej elastyczności paliwowej [Rybak 2006]. Dodatkowym aspektem tych posunięć miała
być redukcja emisji zanieczyszczeń, którą spodziewano się uzyskać jako efekt tzw. działań
reburningowych. Potwierdzeniem przewidywanych efektów były doniesienia literaturowe
dokumentujące doświadczenia zagranicznych ośrodków naukowych i przedsiębiorstw
energetycznych [Biomass…2010]. W tym czasie w samej Europie funkcjonowało około 100
instalacji współspalających biomasę z węglem [Współspalanie…2007].Oczekiwania te nie do
końca sprawdziły się w polskich warunkach.
ROZWIĄZANIA TECHNICZNE
Rozróżnia się trzy zasadnicze warianty wytwarzania energii poprzez współspalanie
biomasy (bądź otrzymanego z niej biogazu) z paliwami konwencjonalnymi:
 współspalanie bezpośrednie – mamy z nim do czynienia w sytuacji gdy proces
spalania zachodzi w jednej komorze spalania (do spalania doprowadzane są strumienie
węgla i biomasy bądź gotowa mieszanka węgla i biomasy);
4
 współspalanie pośrednie – ma miejsce w sytuacji gdy spalanie biomasy zachodzi w
przedpalenisku, a entalpia spalin wykorzystywana jest do generacji ciepła w
wymiennikach ciepłowniczych; albo otrzymany w gazogeneratorze z biomasy gaz jest
spalany w komorze spalania razem z węglem;
 współspalanie w układzie równoległym – z którym mamy do czynienia w sytuacji gdy
paliwo węglowe i biomasowe spalane są w osobnych komorach spalania z zachowaniem
wymaganych parametrów technologicznych procesu. Jego szczególnym przypadkiem jest
tzw. układ hybrydowy, w którym elementem wspólnym jest dopiero kolektor parowy
[Biomass…2010, Współspalanie…2007, Przewodnik…2007].
Z oczywistych względów największą popularność w polskich warunkach zyskał
wariant bezpośredniego współspalania. Wynikało to głównie z relatywnie niskich kosztów
inwestycyjnych związanych z przystosowaniem instalacji do spalania dwóch rodzajów paliw
(węgla i biomasy). Wariant ten jednakże budzi olbrzymie kontrowersje wśród ekspertów w
kraju i za granicą [Rozmowa…2013].
WŁAŚCIWOŚCI BIOMASY JAKO PALIWA
Porównując właściwości węgli energetycznych i biomasy (w tym biomasy drzewnej)
stwierdzić można znaczne różnice w zawartości pierwiastków elementarnych. W biomasie
występuje około dwukrotnie mniej węgla pierwiastkowego, czterokrotnie więcej tlenu i dużo
mniej siarki i azotu (w zależności od rodzaju biomasy). W efekcie paliwa biomasowe
charakteryzują się wysokim (w porównaniu do węgli energetycznych) udziałem tzw. części
lotnych. Czynnik ten wpływa bezpośrednio na zachowanie się biomasy w trakcie spalania
wymuszając stosowanie odpowiednich technologii spalania. Inną cechą wyróżniającą paliwa
biomasowe jest jej wysoka hydrofilność, co sprawia że często cechuje się ona wysoką
zawartością wilgoci spowodowaną oddziaływaniem czynników atmosferycznych podczas jej
składowania. Efektem tego jest niska wartość opałowa w stanie roboczym. Inną niekorzystną
cechą biomasy jest jej stosunkowo niska gęstość (gęstość nasypowa) wpływająca
bezpośrednio na koszty jej transportu z miejsca pozyskania do elektrowni oraz na koszty
składowania. Właściwości te powodują, iż koszty energii wytworzonej z biomasy są
wielokrotnie wyższe w porównaniu z paliwami węglowymi. Dopiero system wsparcia w
postaci tzw. „zielonych certyfikatów” sprawia, że działalność ta staje się opłacalna.
Skoro zakłady energetyczne zobowiązane zostały do wytwarzania energii ze źródeł
odnawialnych a wyższe koszty wytwarzania tej energii są im rekompensowane poprzez
mechanizmy wsparcia rodzi się pytanie: dlaczego tak wiele jest kontrowersji wobec tego
5
rodzaju działalności oraz dlaczego tak wielu specjalistów sprzeciwia się wspieraniu
wytwarzania „energii odnawialnej” z wykorzystaniem procesów jej wspólspalania z węglem?
Argumentów przytoczyć można co najmniej kilka:
1. Współspalanie w warunkach polskich stosowane jest w głównej mierze na
kilkudziesięcioletnich instalacjach, a co za tym idzie o stosunkowo niskiej sprawności
energetycznej nie przekraczającej często 30% przy spalaniu paliw konwencjonalnych.
Spalając w takich urządzeniach paliwa biomasowe o niskiej wartości opałowej (wysoka
wilgotność + zanieczyszczenia mineralne) obniżamy tę sprawność jeszcze bardziej. W
efekcie tylko niewielka część energii chemicznej zawartej w spalanych paliwach jest
przekształcana w energię elektryczną. Można powiedzieć, że technologia ta obniża
efektywność spalania paliwa węglowego. Dla porównania nowoczesne instalacje
dedykowane do spalania biomasy osiągają sprawność sięgającą 80%.
2. Ponieważ
najbardziej
poszukiwanym
rodzajem
biomasy
przeznaczonej
do
wytwarzania energii jest biomasa drzewna, wysoki popyt na ten rodzaj surowca
spowodował wzrost cen drewna nawet w odniesieniu do (jak by się wydawało) najmniej
wartościowych jego sortymentów. Z tego punktu widzenia działania związane ze
współspalaniem uderzają bezpośrednio w przemysł drzewny, choć niedoceniany, stanowi
jeden z filarów polskiej gospodarki. Niska sprawność współspalania w polskich
warunkach powoduje, iż potrzeby surowcowe energetyki są wielokrotnie wyższe, niż by
się to mogło wydawać. Należy nadmienić, iż uznawane za materiał drzewny gorszej
jakości zrębki i trociny tartaczne oraz tzw. drobnica leśna to podstawowy surowiec
przemysłu płyt drewnopochodnych.
3. Wprowadzony w Unii Europejskiej system wsparcia miał za zadanie rekompensować
wysokie koszty wytwarzania energii ze źródeł odnawialnych i stymulować wdrażanie
nowych technologii wytwarzania energii z OZE. Jak wynika z publikowanych w mediach
informacji („Dziennik Gazeta Prawna”, powołując się na dane Instytutu Energetyki
Odnawialnej) w 2012 r. prawie 70% wsparcia w postaci tzw. „zielonych certyfikatów”
trafiło do dziewiętnastu największych polskich elektrowni. Dziesięć z nich produkowało
energię odnawialną współspalając węgiel z domieszką biomasy.
4. Jak wynika z informacji zebranych przez „Dziennik Gazeta Prawna” na rynku
pojawiła się spora nadwyżka tzw. „zielonych certyfikatów” przyznawanych za każdą
megawatogodzinę wyprodukowanej energii z OZE. W efekcie ich cena spadła o
kilkadziesiąt złotych sprawiając, iż w wielu wypadkach wsparcie produkcji energii z
6
wykorzystaniem OZE przestało kompensować wysokie koszty jej wytwarzania także dla
innych (poza biomasą) jej nośników.
5. Z raportu Instytutu Energetyki Odnawialnej ( www.ekonomia.rp.pl stan na dzień
04.06.2013) pt. "Ocena skutków ekonomicznych utrzymania wsparcia dla technologii
współspalania węgla z biomasą" wynika, że utrzymanie obecnego poziomu wsparcia dla
technologii współspalania biomasy w blokach węglowych oznacza, że w 2020 r. Polska
będzie musiała kupić za granicą drogą "zieloną energię" za 6 mld zł. Obecnie około 50%
energii wytworzonej w OZE w Polsce pochodzi z procesów współspalania biomasy z
węglem. Specjaliści z IOE uważają, współspalanie w takim wydaniu blokuje obecnie
rozwój innych technologii odnawialnych w Polsce.
6. Zdaniem wielu specjalistów z krajowych i zagranicznych "Energetyka odnawialna” to
przede wszystkim „Energetyka rozproszona”, przetwarzająca surowce odnawialne w
energię jak najbliżej źródeł ich powstawania. Działania takie ograniczają do minimum
koszty związane z transportem paliw (biomasy), obniżają straty związane z przesyłem,
ograniczają import biopaliw, generują nowe miejsca pracy. Idea zrównoważonego
rozwoju w kwestiach „Energii odnawialnej” odnosi się właśnie do takich działań. W taki
właśnie sposób wspiera się rozwój OZE w innych krajach. Dla przykładu w Niemczech
systemem wsparcia objęte są jedynie źródła energii odnawialnej o mocy nie
przekraczającej 20 MW.
PODSUMOWANIE
 Potrzebą chwili jest jak najszybsze uchwalenie Ustawy o Odnawialnych Źródłach
Energii. Brak stabilnych rozwiązań prawnych związanych z OZE znacząco utrudnia, a
nawet uniemożliwia podejmowanie racjonalnych decyzji związanych z wytwarzaniem
energii odnawialnej, szczególnie w zakresie nowych inwestycji.
 Niezwykle ważną kwestią jest dobrze funkcjonujący system prawny. Przemyślane i
poddane konsultacjom społecznym rozwiązania powinna cechować niezmienność i
stabilność co do istoty. Ma to niezwykle istotne znaczenie szczególnie w odniesieniu
do działań inwestycyjnych, z natury rzeczy rozłożonych w czasie.
 Poziom wsparcia dla technologii współspalania powinien być w uchwalonej Ustawie o
OZE znacznie zredukowany w odniesieniu do aktualnego projektu. System wsparcia
zapisany w Ustawie powinien uwzględniać koszty dostępu do zasobów energii
odnawialnej a także postępujący spadek kosztów technologii związanych z OZE.
7
 System wsparcia powinien generalnie wspomagać rozwój (wdrażanie) nowych
technologii generowania energii z użyciem odnawialnych jej źródeł, a w przypadku
biomasy technologie charakteryzujące się wysoką efektywnością.
 W odniesieniu do biomasy drzewnej w pierwszej kolejności powinien zostać
zaspokojony popyt przemysłu przetwarzającego drewno (przemysł celulozowopapierniczy, producenci płyt drewnopochodnych). Dopiero po tym należałoby
próbować spełnić oczekiwania energetyki.
BIBLIOGRAFIA
Development and promotion of a transparent European Pellets Market. Creation of a European realtime Pellets Atlas. Deliverable 5.1, Final report on producers, traders and consumers of mixed
biomass pellets. (2009), This report is available at the pellets@las (http://www.pelletsatlas.info
(stan na dzień 12 maja 2013 r).
Dyrektywa 2001/77/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 września 2001 r. w sprawie
wspierania produkcji na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł
odnawialnych. Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich nr L.283/33 z 27.10.2001 r.
Energia odnawialna na Pomorzu Zachodnim.(2003), S. Flejterski, P. Lewandowski, W. Nowak (red.),
Wydawnictwo Hogben, Szczecin.
Energia odnawialna na Pomorzu Zachodnim. Energia z biomasy szansą rozwoju. Uwarunkowania i
prognozy. (2005), P. Lewandowski (red.), Wydawnictwo Hogben, Szczecin.
Foresight w drzewnictwie – Polska 2020. Obszar badawczy: Bioenergia (2011), E. Ratajczak (red.),
Wydawnictwo Instytutu Technologii Drewna, Poznań.
Hikiert M. A. (2005), Gdzie przebiega granica rodzaju surowca drzewnego, którego spalanie jest
gospodarczo uzasadnione. II Międzynarodowa Konferencja Procesorów Energii: Eco-EuroEnergia, Materiały Konferencyjne, Zeszyt 1, s.135-139, Bydgoszcz.
Lewandowski M. L. (2006), Proekologiczne odnawialne źródła energii. Wydawnictwa NaukowoTechniczne, Warszawa.
Nowe kierunki wytwarzania i wykorzystania energii. Zrównoważone systemy energetyczne. (2005),
W. Wójcik (red.) Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin.
Nowoczesne technologie pozyskiwania i energetycznego wykorzystania biomasy. Monografia. (2010),
P. Bocian, T. Golec, J. Rakowski (red.), Instytut Energetyki, Warszawa.
Polityka Energetyczna Polski do 2030 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 10 listopada 2009 r.,
http://www.mg.gov.pl/Bezpieczenstwo+gospodarcze/Energetyka/Polityka+energetyczna (stan na
dzień 12 maja 2013 r).
Przewodnik Metodyczny. Procedury bilasowania i rozliczania energii wytworzonej w procesach
współspalania. (2007), M. Ściążko, J. Zuwała, A. Sobolewski (red.), Instytut Chemicznej Przeróbki
Węgla i Towarzystwo Gospodarcze Polskie Elektrownie, Warszawa – Zabrze.
Rosillo-Calle F., de Groot P., Hemstock S. L., Woods J. (2007), The Biomass Assessment Handbook.
Earthscan, London - Sterling.
Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 9 listopada 2012 r. w sprawie szczegółowego zakresu
obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty
zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii
oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w
odnawialnym źródle energii. (Dz.U.2012.1229).
Rozmowa z dr inż. Markiem Gaworem, DBFZ. http://www.oze.pl/biomasa/rozmowa-z-dr-inzmarkiem-gaworem-pracownikiem-naukowym-niemieckiego-centrum-badan-nad-biomasadbfz,354.html (stan na dzień 6 czerwca 2013 r).
Rozwój energii odnawialnej na Pomorzu Zachodnim. (2004), P. Lewandowski, W. Nowak (red.),
Wydawnictwo Hogben, Szczecin
8
Rybak W. (2006), Spalanie i współspalanie biopaliw stałych. Oficyna Wydawnicza Politechniki
Wrocławskiej, Wrocław.
Scenariusze rozwoju badań naukowych w drzewnictwie. (2010), E. Ratajczak (red.), Wydawnictwo
Instytutu Technologii Drewna, Poznań.
Taubman J. (2011), Węgiel i alternatywne źródła energii. Prognozy na przyszłość. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
The Handbook of Biomass Combustion and Co-firing. (2010), S.van Loo, J. Koppejan (red.),
Earthscan, London – Washington DC.
Współspalanie biomasy i paliw alternatywnych w energetyce. (2007), M. Ściążko, J. Zuwała, M.
Pronobis (red.), Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla i Politechnika Śląska, Zabrze.
Informacje prasowe pozyskane ze stron internetowych związanych z Energią Odnawialną. (2013).
9