problem starzenia się społeczeństwa w

Nowiny Lekarskie 2013, 82, 1, 101–107
ANGELIKA STASZEWSKA
PROBLEM STARZENIA SIĘ SPOŁECZEŃSTWA W PROGRAMACH UNII EUROPEJSKIEJ
THE PROBLEM OF AGEING OF THE POPULATION IN EUROPEAN UNION PROGRAMMES
Katedra Geriatrii i Gerontologii
Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik: prof. dr hab. n. med. Katarzyna Wieczorowska-Tobis
Streszczenie
Obserwowana w państwach Unii Europejskiej rosnąca liczba osób starszych powoduje konieczność podjęcia kroków na rzecz minimalizacji skutków związanych z tym procesem. Zgodnie z prognozami zawartymi w ,,Trzecim raporcie demograficznym”, dokumencie opublikowanym w 2011 roku przez Komisję Europejską do 2060 roku około 30% ludności Unii Europejskiej będzie w wieku
wyższym niż 65 lat [1].
Celem artykułu jest analiza sposobu postrzegania przez Unię Europejską i Polskę problemu starzenia się społeczeństw w dokumentach strategicznych tworzonych na szczeblu unijnym oraz krajowym, obejmujących aktualną perspektywę finansową dla lat 2007–
2013 oraz kolejny okres programowania: lata 2014–2020. W artykule omówione zostały również wybrane formy wsparcia oraz
inicjatywy kierowane do grupy docelowej jaką stanowią osoby starsze.
SŁOWA KLUCZOWE: osoby starsze, Unia Europejska, fundusze europejskie, starzenie się społeczeństw.
Abstract
The growing number of the elderly visible in European Union states results in the necessity to take steps for the minimisation of the
results of the process. According to the forecasts of the ‘Third Demography Report’, a document published in 2011 by the European
Commission, by 2060, around 30 per cent of the European Union population will be more than 65 years old.
The aim of the article is to analyse the ways in which the European Union and Poland perceive the problem of the ageing of societies,
in strategic documents created at the EU and member state level for the current financial perspective (2007–2013), and the subsequent programming period (2014–2020). It also describes selected support forms and initiatives aimed at the target group of the
elderly.
KEY WORDS: elderly, European Union, European funds, ageing of the population.
Wprowadzenie
Unia Europejska kieruje środki finansowe na swój rozwój poprzez pięć funduszy, tj.: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejski Fundusz Społeczny
(EFS), Fundusz Spójności (FS) oraz Europejski Fundusz
Rolny Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i Europejski Fundusz Rybacki (EFR). Na bazie tychże funduszy
kraje członkowskie tworzą własne programy operacyjne
w celu zaspokojenia potrzeb i rozwiązywania problemów
w głównych sektorach życia społecznego i gospodarczego.
W Polsce, w okresie programowania 2007–2013 utworzono
następujące programy operacyjne: Program Operacyjny
Kapitał Ludzki (PO KL), Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG), Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (PO IiŚ), Program Operacyjny Rozwój
Polski Wschodniej (PO RPW), Program Operacyjny Pomoc Techniczna (PO PT), Program Operacyjny Europejska
Współpraca Terytorialna (PO EWT), Program Rozwoju
Obszarów Wiejskich (PROW), Program Operacyjny Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych
obszarów rybackich (PO RYBY) oraz 16 Regionalnych
Programów Operacyjnych (RPO). Poza wsparciem systemowym Unia Europejska tworzy także doraźne inicjatyw-
ny, działania i programy, np.: JESSICA, JEREMIE, JASPERS, czy EQUAL.
Unia Europejska
wobec problemu starzenia się społeczeństw
Na poziomie europejskim jednym z kluczowych dokumentów traktującym o problemie starzejących się społeczeństw jest raport ,,Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu”. Uznaje się w nim, iż poza rosnącym
zapotrzebowaniem na malejące zasoby naturalne oraz globalizacją działania podejmowane na szczeblu europejskim
będą musiały dotyczyć obszarów związanych ze starzejącymi się społeczeństwami. Zwrócono uwagę, iż istotne
stanie się dbanie o zdrowie ludzi starszych tak, aby jak
najdłużej pozostawali aktywnymi członkami społeczeństwa. Zagadnienie aktywności osób starszych jest o tyle
istotne, gdyż ,,w Unii Europejskiej pracuje dziś tylko dwie
trzecie osób czynnych zawodowo, podczas gdy w Stanach
Zjednoczonych i Japonii liczba ta wynosi ponad 70%. Na
poziomie krajowym państwa członkowskie będą musiały
m.in. wspierać nowe sposoby utrzymania równowagi między życiem zawodowym a prywatnym, wspierać aktywność osób starszych oraz zwiększyć równouprawnienie płci
PRACE POGLĄDOWE
102
Angelika Staszewska
oraz opracować i przeprowadzić działania mające na celu
rozwiązanie konkretnych problemów grup szczególnie zagrożonych, w tym starszych kobiet” [2].
Problem starzenia się społeczeństw podejmowany jest
również w raporcie „Projekt Europa 2030: Wyzwania
i szanse” sporządzonym przez ekspertów działających przy
Unii Europejskiej. Jednym z głównych problemów, z którymi będzie musiała zmierzyć się Europa, obok np. zmian
klimatycznych, będzie starzenie się społeczeństw europejskich. Zgodnie z założeniami raportu ,,Europejczycy muszą
uporać się z wyzwaniami demograficznymi. Jeśli nie zostaną podjęte pilne środki, starzejące się społeczeństwa będą
wywierały trudny do udźwignięcia nacisk na systemy emerytalne, zdrowotne i socjalne oraz będą naruszały konkurencyjność gospodarczą. Środki priorytetowe muszą obejmować coraz większy udział kobiet w sile roboczej,
ułatwianie lepszego osiągania równowagi między życiem
zawodowym i osobistym, zmianę naszego pojmowania
przejścia na emeryturę tak, aby było ono postrzegane jako
prawo, a nie jako obowiązek, a także opracowanie bardziej
proaktywnej polityki imigracyjnej dostosowanej do potrzeb
demograficznych oraz do potrzeb rynku pracy” [3].
Biorąc pod uwagę prognozy mówiące o zwiększeniu się
w najbliższych latach liczby osób powyżej 65. roku życia
w stosunku do liczby osób pracujących, już dzisiaj możemy
uznać, że państwa Unii Europejskiej będą podejmowały
kroki na rzecz utrzymania jak najdłuższej aktywności osób
starszych. Dodatkowo zmuszone będą działać na rzecz
przyciągnięcia pracowników migrujących. ,,Rozwiązaniem,
i to niebagatelnym, będzie m.in. wspólne staranie, by wypromować Unię, jako atrakcyjne miejsce do życia dla imigrantów. Bez migracji Unia Europejska nie poradzi sobie
z przyszłymi niedoborami kadr i kwalifikacji. Natomiast
brak reakcji w tym obszarze spowoduje presję destabilizującą system emerytalny, zdrowotny i świadczeniowy oraz
ograniczy wzrost gospodarczy i wpływy z podatków. Jeżeli
Europa poważnie myśli ewoluować w kierunku społeczeństwa opartego na wiedzy, należy oprócz zwiększania wydajności gospodarczej i podwyższania kwalifikacji Europejczyków aktywnie przeciwdziałać niekorzystnym zmianom demograficznym” [3].
Fundusze Unii Europejskiej
Polska jako pełnoprawny członek Unii Europejskiej po
raz pierwszy skorzystała ze środków unijnych w latach
2004–2006, wcześniej do naszego kraju kierowana była
pomoc przedakcesyjna. Lata 2007–2013 to kolejny okres
programowania, w którym Polsce zostały przyznane środki
mające na celu m.in. wyrównanie różnic w poziomie życia
społeczeństwa w stosunku do innych państw europejskich.
Narodowa Strategia Spójności (NSS) na lata 2007–2013 –
najważniejszy polski dokument dotyczący dotacji unijnych
– wskazuje na co powinny zostać wydane pieniądze
otrzymane przez Polskę pochodzące ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) oraz Funduszu
Spójności (FS).
PRACE POGLĄDOWE
Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego to jeden
z największych funduszy wspierający regiony, w szczególności wyrównujący różnice w stosunku do regionów bogatszych, lepiej rozwiniętych. Z jego środków finansowane są
wszystkie programy unijne, które mają na celu pomoc
opóźnionym w rozwoju obszarom, np. inicjatywy na rzecz
rozwoju lokalnego czy też inwestycje mające na celu
utrzymanie zatrudnienia [4].
Europejski Fundusz Społeczny finansujący m.in. szkolenia oraz wspierający zatrudnienie został stworzony po to,
aby poprawić jakość i dostępność miejsc pracy w Unii
Europejskiej. Zajmuje się następującymi dziedzinami: rynkiem pracy, przeciwdziałaniem zjawisku wykluczenia społecznego, kształceniem ustawicznym, doskonaleniem kadr
gospodarki, rozwojem przedsiębiorczości, zwiększeniem
dostępu i uczestnictwa kobiet na rynku pracy.
Fundusz Spójności jest natomiast instrumentem polityki
strukturalnej Unii Europejskiej, lecz nie zalicza się do funduszy strukturalnych [4].
Poza funduszami strukturalnymi zostały stworzone także dwa fundusze rozwoju, tj. Europejski Fundusz Rolny
Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i Europejski
Fundusz Rybacki (EFR). Pomoc finansowa, którą oferują,
związana jest z prowadzeniem Wspólnej Polityki Rolnej
Unii Europejskiej, nie zaś polityki regionalnej.
Program Operacyjny Kapitał Ludzki
W Polsce wśród wszystkich dostępnych programów
operacyjnych w okresie tzw. programowania na lata 2007–
2013 najwięcej uwagi poświęcono zagadnieniom starzenia
się społeczeństwa w Programie Operacyjnym Kapitał
Ludzki. W dokumencie dokonano m.in. diagnozy społeczno-ekonomicznej kraju, określono wyzwania stojące przed
polskim rynkiem pracy, dokonano charakterystyki grup
zagrożonych wykluczeniem społecznym (w tym osób starszych), zwrócono także uwagę na konieczność inwestowania w rozwój kapitału ludzkiego poprzez system edukacji
oraz na konieczność współpracy pomiędzy administracją
publiczną a partnerami społecznymi i organizacjami pozarządowymi. W dokumencie dostrzeżono również problem
niewystarczającej promocji i profilaktyki zdrowia, jak i konieczności podnoszenia kwalifikacji kadr zakładów opieki
zdrowotnej.
Jako jedno z kluczowych wyzwań wskazano na konieczność wypracowania rozwiązań, mających na celu
promowanie aktywnego starzenia się, zapobieganie wczesnemu wycofywaniu się z rynku pracy oraz zwiększanie
zdolności zatrudnienia starszych pracowników. Zwrócono
także uwagę na problem strukturalny jakim jest możliwość
wcześniejszego przechodzenia na emeryturę, co w sytuacji
braku alternatyw powoduje, iż bardziej satysfakcjonującym
rozwiązaniem z punktu widzenia finansowego jest pozostawanie na emeryturze niż świadczenie pracy [5].
Z uwagi na fakt, iż osoby starsze, niepełnosprawne oraz
osoby o zdezaktualizowanych czy niskich kwalifikacjach
nie są grupą atrakcyjną dla pracodawców, należy kierować
w ich stronę szczególne rodzaje wsparcia. Doradztwo
zawodowe zidentyfikowane zostało w dokumencie jako
Problem starzenia się społeczeństwa w programach Unii Europejskiej
niewystarczające, natomiast zwrócono uwagę na potrzebę podnoszenia kompetencji i kwalifikacji poprzez organizację szkoleń i kursów: ,,Tylko ok. 5,2%, tj. poniżej
1 mln osób w wieku 25–64 lat bierze udział w edukacji
i szkoleniach, co klasyfikuje Polskę wśród krajów UE25
o najniższym poziomie uczestnictwa w kształceniu
ustawicznym. W kształceniu tym w bardzo nieznacznym
stopniu biorą udział osoby znajdujące się w niekorzystnej sytuacji na rynku pracy, a więc osoby bezrobotne,
z niskimi kwalifikacjami oraz osoby starsze” [5].
Jako interesujące rozwiązanie dla osób o utrudnionym dostępie do rynku pracy wskazano pracę tymczasową oraz telepracę, która pozwala na godzenie życia
zawodowego z innymi obowiązkami, np. opieką starszych członków rodziny, w szczególności kobiet nad
wnukami.
W związku ze starzeniem się społeczeństwa i utrzymywaniem tej tendencji, zgodnie z prognozami GUS,
przynajmniej do 2030 roku należy wg autorów dostosować opiekę zdrowotną, również długoterminową do
bieżących trendów demograficznych. W przypadku
systemu opieki długoterminowej nacisk powinien być
położony na współpracę ze środowiskiem lokalnym.
Przy opracowywaniu strategii rozwoju kapitału ludzkiego należy zdaniem autorów uwzględnić rosnącą liczbę
osób w wieku poprodukcyjnym. Jednym z głównych
celów polityki zdrowotnej powinno być utrzymanie
takiej kondycji psychofizycznej osób starszych, która
umożliwi im jak najdłuższą aktywność zawodową. Inwestycje w promocję zdrowia i zapobieganie chorobom
pozwolą wg programu operacyjnego utrzymać aktywny
udział w społeczeństwie możliwie największej liczby
pracowników. Promocja zdrowia realizowana przez
propagowanie zdrowego stylu życia i regularnych badań
kontrolnych oraz profilaktykę zdrowotną powinna przyczynić się do zwiększenia czynnego udziału osób starszych na rynku pracy [5].
W oparciu o przeprowadzone analizy na poziomie krajowym, a także mając na uwadze wytyczne zawarte w
dokumentach nadrzędnych na szczeblu unijnym, ustalono
cele strategiczne w odniesieniu do realizacji Programu
Operacyjnego Kapitał Ludzki w Polsce: podniesienie poziomu aktywności zawodowej oraz zdolności do zatrudnienia osób bezrobotnych i nieaktywnych zawodowo potraktowano jako kluczowy sposób przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu oraz zmniejszania problemów wynikających ze starzenia się społeczeństwa (cel 1); dodatkowo
zwrócono uwagę na konieczność zmniejszania obszarów
wykluczenia społecznego (cel 2), a także poprawę adaptacyjności pracowników i przedsiębiorstw w wyniku zmian
zachodzących w gospodarce (cel 3), w tym osób starszych,
kobiet oraz osób o niskich kwalifikacjach zawodowych;
jako istotny element uznano propagowanie edukacji społeczeństwa na każdym etapie kształcenia przy równoczesnym
zwiększeniu jakości usług edukacyjnych przy powiązaniu
z potrzebami gospodarki (cel 4).
Realizacja wyżej wymienionych celów ma odbywać się
poprzez dedykowane im Priorytety, np. w ramach Prioryte-
103
tu VI wsparcie kierowane jest przede wszystkim do grup
docelowych, które mają największe trudności związane
z wejściem na rynek pracy i utrzymaniem się na nim, tj.
osoby niepełnosprawne, osoby do 25. roku życia oraz
osoby po 50. roku życia, a także matki powracające na
rynek pracy po urodzeniu dziecka. Co istotne, w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki zwrócono również
uwagę na konieczność kształcenia kadr medycznych –
w szczególności lekarzy – w obszarach związanych ze
starzeniem się społeczeństwa oraz z zakresu schorzeń
powodujących zaprzestanie aktywności zawodowej w przypadku osób, które nadal mogłyby być aktywne zawodowo [5].
Zgodnie z założeniami Programu Operacyjnego Kapitał
Ludzki efektem jego realizacji w Polsce ma być m.in.:
− „objęcie 40% starszych osób bezrobotnych (50–
64 lata) instrumentami rynku pracy oraz usługą
szkoleniową oraz objęcie osób w wieku 50–64 lat
niepozostających w zatrudnieniu różnorodnymi
formami wsparcia oraz programami aktywizacji
zawodowej (obejmującymi m.in. pośrednictwo
pracy i doradztwo zawodowe, staże, szkolenia,
przygotowanie zawodowe w miejscu pracy oraz
subsydiowanie zatrudnienia)
− rozwój instrumentów ukierunkowanych na podnoszenie oraz aktualizację kompetencji i kwalifikacji zawodowych osób w wieku 50–64 lat, które
nie pozostają w zatrudnieniu, zgodnie z potrzebami rynku pracy (m.in. znajomość języków obcych, umiejętność obsługi komputera i urządzeń
biurowych)
− wspieranie rozwoju przedsiębiorczości wśród osób
w wieku 50–64 lat, niepozostających w zatrudnieniu
m.in. poprzez udzielenie wsparcia doradczo-szkoleniowego dla osób zakładających działalność gospodarczą oraz przyznawanie środków przeznaczonych na rozwój przedsiębiorczości
− wspieranie rozwoju przedsiębiorczości wśród osób
starszych poprzez wdrożenie zwrotnych instrumentów finansowych
− zachęcanie pracodawców (w tym w szczególności
małych i średnich przedsiębiorców) do zatrudniania osób w wieku 50–64 lat, m.in. poprzez tworzenie systemu szkoleń dostosowanego ściśle do
potrzeb pracodawców oraz upowszechnianie trójstronnych umów szkoleniowych
− promocja mobilności przestrzennej i zawodowej
osób w wieku 50–64 lat, niepozostających w zatrudnieniu” [5].
Zatem podsumowując, Program Operacyjny Kapitał
Ludzki w swoich założeniach uwzględnił szereg działań
skierowanych do grupy docelowej jaką są osoby starsze,
obok zagrożonych wykluczeniem czy bezrobotnych.
Program odgrywa szczególną rolę w zakresie utrzymywania aktywności osób po 55. roku życia, dostosowania
ich kwalifikacji i umiejętności do potrzeb rynku pracy.
Co ważne, z punktu widzenia świadomości społecznej,
PRACE POGLĄDOWE
104
Angelika Staszewska
w ramach Programu podejmowane są inicjatywy na
rzecz zwalczania dyskryminacji oraz zwalczania wykluczenia społecznego wśród osób starszych.
Program Operacyjny
Infrastruktura i Środowisko 2007–2013
Celem Programu jest poprawa zdolności inwestycyjnych naszego kraju. Zgodnie z zapisami dokumentu jego
cechą charakterystyczną jest ,,integralne ujęcie problematyki podstawowej infrastruktury, która obejmuje infrastrukturę techniczną i zasadnicze elementy infrastruktury społecznej” [6]. Autorzy w programie odnieśli się
do zagadnienia struktury demograficznej kraju oraz
kondycji zdrowotnej społeczeństwa, zwracając uwagę na
ujemny przyrost naturalny, zwiększanie się liczby osób
w wieku poprodukcyjnym oraz liczby osób w wieku
produkcyjnym niemobilnym. Wskazano, iż ,,w 2030 roku
udział osób starszych w łącznej liczbie ludności osiągnie
poziom około 24%, co oznacza, że prawie co czwarty
Polak będzie miał co najmniej 65 lat” [6]. W dokumencie występuje również odniesienie do Strategicznych
Wytycznych Wspólnoty dla spójności na lata 2007–2013
mówiących ,,o potrzebie wspierania utrzymania dobrego
poziomu zdrowia pracowników ze względu na m.in.
niski przyrost naturalny i starzejące się społeczeństwa
Europy” [6].
W Programie poza w zasadzie symbolicznym odniesieniem do zagadnienia starzejącego się społeczeństwa dużo
uwagi poświęcono systemowi ochrony zdrowia w ogóle,
źródłom jego finansowania oraz sytuacji zdrowotnej polskiego społeczeństwa. Jako jeden z kluczowych problemów
wymieniono zły stan infrastruktury i migrację kadr medycznych, a także utrudnienia we współpracy jednostek
funkcjonujących w obszarze ochrony zdrowia z uwagi na
brak zintegrowanych systemów informatycznych [6]. Dodatkowo zwrócono uwagę na konieczność podnoszenia
kwalifikacji i kompetencji kadr medycznych w szczególności w grupie zawodowej lekarzy, pielęgniarek i farmaceutów, nie odniesiono się natomiast do konieczności kształcenia w obszarach związanych ze starzeniem się społeczeństwa.
Zgodnie z założeniami Programu inwestycje w sektorze ochrony zdrowia pozwolą na poprawę stanu zdrowia mieszkańców Polski i wydłużenie ich aktywności
zawodowej, co bezpośrednio przełoży się na rozwój
gospodarczy kraju. Sytuacja ta wpłynie na relatywne
zmniejszenie obciążeń dla budżetów publicznych z tytułu finansowania świadczeń zdrowotnych oraz rent, co
jest szczególnie istotne w kontekście aktualnych trendów
demograficznych związanych ze starzeniem się polskiego społeczeństwa” [6].
Program Operacyjny
Rozwój Polski Wschodniej 2007–2013
Program operacyjny jest jednym z instrumentów polityki regionalnej. Powstał on z inicjatywy prezydencji
luksemburskiej z 2005 roku, która zaproponowała utworzenie specjalnego funduszu, w ramach zasady solidar-
PRACE POGLĄDOWE
ności, dla najbiedniejszych rejonów Unii Europejskiej.
Taka pomoc została przyznana Polsce dla województw:
lubelskiego, podkarpackiego, podlaskiego, świętokrzyskiego i warmińsko-mazurskiego.
Dokonując właściwej każdemu programowi operacyjnemu diagnozy sytuacji społeczno-gospodarczej, autorzy
zwracają uwagę m.in. na postępujące starzenie się społeczeństwa [7]. Dokument akcentuje także prognozowane
zwiększanie się w najbliższych latach liczby osób w wieku
poprodukcyjnym. Obie uwagi zamykają się w obrębie
jednozdaniowych stwierdzeń, bez głębszej analizy.
Prezentowane wyniki przeprowadzonej analizy SWOT
w ogóle nie odnoszą się do kwestii demograficznych, w
tym w żadnym stopniu do sytuacji i roli osób starszych.
Uderza natomiast wybiórcze skupienie się wyłącznie na
aspektach infrastrukturalnych, gospodarczych i turystycznych regionu.
Podsumowując należy uznać, że o ile na poziomie oceny dotychczasowego rozwoju Polski wschodniej autorzy
uznali, że starzenie się społeczeństwa stanowi istotny problem, o tyle w proponowanych inicjatywach i formach
wsparcia brak jakiejkolwiek wzmianki o przeciwdziałaniu
tendencji demograficznej.
Program
Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007–2013
Program został opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Środki, które go zasilają pochodzą
z Europejskiego Funduszu Rolnego Rozwoju Obszarów
Wiejskich (EFRROW). Celem programu jest wspieranie
rozwoju i przekształceń na wsi i w małych miastach.
Obszary wiejskie stanowią w Polsce ponad 90% powierzchni kraju, stąd ich znaczenie z punktu widzenia
ekonomicznego, społecznego, jak i środowiskowego jest
ogromne [8].
Program operacyjny w swojej części opisowej dostrzega, choć zdawkowo, problemy związane ze starzeniem się społeczeństwa. Pierwszym z nich jest słabe
dostosowanie się ludności wiejskiej, z uwzględnieniem
najstarszych grup wiekowych, do zmieniającej się w wyniku transformacji rzeczywistości [8]. Według autorów
intensywne zmiany strukturalne po roku 1989 w większości społeczeństwa postrzegane są pozytywnie, natomiast wśród najstarszych grup wiekowych oraz wśród
ludności wiejskiej mamy do czynienia z problemami
adaptacyjnymi.
W dalszej części programu zwraca się uwagę na stosunkowo wysoki odsetek ludności starszej oraz nadmierny
udział mężczyzn w strukturze płci na obszarach wiejskich. O ile w latach dziewięćdziesiątych odpływ ludności młodej był bardziej dynamiczny niż obecnie, to
tereny te nadal cechuje stagnacja i niekorzystna struktura
demograficzna [8].
W tym kontekście obawy autorów wzbudza zwiększające się bezrobocie wśród osób starszych na wsi:
„Równocześnie udział bezrobotnych w wieku 45 lat
i starszych zwiększył się na wsi z 17,9% do 23,6% (w
miastach z 25,5% do 32,9%)” [8].
Problem starzenia się społeczeństwa w programach Unii Europejskiej
Niezwykle ważnym spostrzeżeniem dla rozumienia
proponowanego zestawu instrumentów pomocowych okazuje się konstatacja dotycząca rodzin wielopokoleniowych
na wsi: „Gospodarstwa domowe składające się z 5 lub
więcej osób stanowią 24,5% wszystkich gospodarstw domowych na wsi, natomiast w miastach stanowią jedynie
9,0%” [8]. Autorzy programu oraz decydenci wykazują
przeświadczenie, iż problemy osób starszych są rozwiązywane w sposób wystarczający wewnątrz rodzin wielopokoleniowych, które mieszkają razem. Przy tym zupełnie niedostrzegany okazuje się być problem osób samotnych oraz
tych, których dzieci przeniosły się do miasta i ich kontakt
jest siłą rzeczy dużo rzadszy. Patrzenie na społeczność
wiejską przez pryzmat rodzin wielopokoleniowych determinuje proponowane formy wsparcia w programie i może
tłumaczyć brak innych instrumentów.
Ostatnim aspektem istotnym z punktu widzenia problemu starzenia się społeczeństwa, poruszanym w założeniach programu jest aspekt wieku produkcyjnego mieszkańców. Zgodnie z diagnozą programu operacyjnego: „Na
wsi w latach 2000–2005 zwiększył się odsetek ludności
w wieku produkcyjnym z 56,8% do 60,7% (w miastach
z 63,3% do 66,1%). […] Szacuje się, że w kolejnych latach
odsetek osób w wieku produkcyjnym na obszarach wiejskich wzrośnie, aby w 2015 roku wynieść 63,7%”. Prezentowana analiza zakłada, że w kolejnych latach odsetek osób
w wieku poprodukcyjnym będzie wzrastał [8]. Dla tej diagnozy brakuje jednak propozycji rozwiązań w zaproponowanych formach wsparcia zmian na obszarach wiejskich.
Głównym punktem oceny stanu całego sektora jest
w każdym programie operacyjnym analiza SWOT. W narzędziu badawczym zamieszczonym w Programie Rozwoju
Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 brakuje odniesień
do kwestii starzenia się społeczeństw czy sytuacji osób
starszych na obszarach wiejskich. W kategorii ,,zagrożenia”
pojawiają się natomiast „Aspekty społeczno-ekonomiczne –
wzrost ubóstwa i wykluczenia społecznego na obszarach
wiejskich” [8]. Zatem z jednej strony autorzy PROW 2007–
2013 dostrzegają problem wykluczenia społecznego, który
dotyka także osoby starsze, z drugiej zaś strony nie precyzują zagadnienia, ani nie proponują stosownych instrumentów przeciwdziałania.
Podobnie jak w programie operacyjnym zorientowanym na rybołówstwo kwestie związane ze zmianami
wynikającymi z demografii postrzegane są wyłącznie
poprzez pryzmat pozycji zawodowej młodych rolników.
Zwraca się uwagę, że około jedna piąta gospodarstw
rolnych w Polsce prowadzona jest przez osoby powyżej
55. roku życia. Stąd dwa istotne instrumenty wsparcia
Ułatwianie startu młodym rolnikom [8] oraz Renty
strukturalne [8] ograniczają się do wsparcia zmian strukturalnych i wspierają naturalną tendencję przejmowania
gospodarstw. Są zatem narzędziami jedynie ułatwiającymi zmiany, w minimalnym stopniu inicjującymi je.
Podsumowując działanie, jak i cały Program, nie
premiuje, ani nie promuje projektów na rzecz osób starszych na obszarach wiejskich.
105
Program Operacyjny
Zrównoważony Rozwój Sektora Rybołówstwa
i Nadbrzeżnych Obszarów Rybackich 2007–2013
Program operacyjny dla polskiego rybołówstwa
opracowany został przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Należy podkreślić, iż z założenia traktuje on
zarówno o rybołówstwie morskim, jak i śródlądowym
oraz, co bardzo, a jednak nie powszechnie znane, obszarach zależnych od rybactwa, czyli regionach, dla których
połów i przetwórstwo ryb ma istotne znaczenie gospodarcze i środowiskowe. Dla autorów programu operacyjnego problem starzenia się społeczeństwa, ani zachodzących w nim zmian demograficznych w ogóle nie
istnieje. Istotny, z punktu widzenia zajmującego nas
problemu, nacisk zostaje położony na kwestii uczynienia
sektora rybackiego atrakcyjniejszym dla młodych ludzi
[9], z czego wnioskować można jedynie, iż odsetek osób
w wieku średnim i starszych wśród osób pracujących w
branży jest znaczący, a gotowość do zmiany pokoleniowej niewielka.
W analizie SWOT, ważnym składnikiem każdego programu operacyjnego, wśród najistotniejszych czynników
wśród mocnych stron wymienia się: ,,doświadczonych
i wykwalifikowanych rybaków oraz długą tradycję polskiego sektora rybołówstwa, bazę historyczną” [9]. Wnioskować można zatem, iż tradycja i wieloletnia praktyka
stanowią ogromna wartość, której oczywistymi reprezentantami są osoby starsze. W żaden jednak sposób nie przekłada się to na propozycje działań i inicjatyw zawartych
w programie. Co więcej, w jednym z zaprojektowanych
instrumentów wsparcia pod nazwą Środek 1.5. Rekompensaty społeczno-gospodarcze w celu zarządzania krajową
flotą rybacką przewidziano „podnoszenie kwalifikacji zawodowych, zwłaszcza wśród młodych rybaków” [9].
Oznacza to, że pomoc nakierowana jest na osoby młode bez
programowego, systemowego włączenia w proces szkolenia kadr doświadczonych, starszych przedstawicieli zawodu. Dla tych ostatnich przewidziano jedynie ,,rekompensaty
za wcześniejsze odejście z zawodu rybaka, w tym wcześniejsze emerytury” [9].
Wnioski nasuwają się zatem same, iż program operacyjny nie dostrzega w zasadzie problemu starzejącego się
społeczeństwa. Mimo że, wg analizy SWOT, kluczowe
kompetencje kapitału ludzkiego skumulowane są w grupie
starszych przedstawicieli zawodu, to autorzy programu
w żaden sposób nie wykorzystują tego stanu rzeczy. Jedyna
propozycja skierowana do osób o najdłuższym stażu w zawodzie to przejście na wcześniejsza emeryturę.
Program Operacyjny
Innowacyjna Gospodarka 2007–2013
Celem realizacji Programu jest rozwój polskiej gospodarki w oparciu o innowacje oraz zwiększenie roli nauki
w rozwoju gospodarczym kraju. Autorzy programu skupili
się na charakterystyce sektora przedsiębiorstw, jego otoczeniu prawnym, instytucjach wspierających sektor, diagnozie
PRACE POGLĄDOWE
106
Angelika Staszewska
działalności badawczo-rozwojowej czy kooperacji nauki
z sektorem biznesu.
Choć w dokumencie zwrócono uwagę na konieczność
tworzenia trwałych miejsc pracy oraz nowe możliwości
jakie daje wykorzystanie technologii informacyjnych
i komunikacyjnych w gospodarce, jednak odniesiono się w
tym względzie głównie do grupy docelowej jaką stanowią
ludzie młodzi. Problem osób starszych występuje dopiero w
analizie SWOT. Jako jedną z dwudziestu czterech szans
rozwoju polskiej gospodarki wskazano na ,,wzrost zainteresowania technikami teleinformacyjnymi wśród osób zagrożonych wykluczeniem cyfrowym (m.in. osoby starsze,
osoby niepełnosprawne, młodzież z grup zagrożonych
wykluczeniem społecznym)” [10]. Dodatkowo w dokumencie pojawia się wzmianka o projekcie (uwzględnionym
w indykatywnym wykazie kluczowych projektów inwestycyjnych) realizowanym przez Uniwersytet Warszawski, pt.
,,Centrum Badań Przedklinicznych i Technologii (CePT)”
polegającym na utworzeniu ośrodka badań biomedycznych,
który ,,prowadzić będzie badania podstawowe i przedkliniczne w obszarach analizy strukturalnej i funkcjonalnej
białek, fizykochemii i nanotechnologii biomateriałów, biotechnologii molekularnej, patofizjologii i fizjologii, onkologii, genomiki, neurobiologii oraz chorób związanych z procesami starzenia” [10].
Fundusze Europejskie 2014–2020
Aktualnie Ministerstwo Rozwoju Regionalnego prowadzi prace dotyczące wdrażania w Polsce nowej perspektywy finansowanej obejmującej lata 2014–2020.
Strategiczny na poziomie krajowym dokument funkcjonujący pod nazwą ,,Programowanie perspektywy finansowej
2014–2020 – założenia Umowy Partnerstwa” przyjęty
przez Radę Ministrów w dniu 15 stycznia 2013 roku stanowi podstawę do podjęcia ogólnopolskiej debaty na
temat działań jakie powinny być podejmowane w kraju
dzięki wsparciu unijnemu [11].
Określając listę kluczowych dla kraju wyzwań i problemów z jakimi należy się zmierzyć w przyszłości odwołano się do raportu ,,Polska 2030. Wyzwania rozwojowe’’.
W dokumencie wskazano, na konieczność ograniczenia
przewidywanego w prognozach demograficznych spadku
liczby ludności Polski – szczególne po 2015 roku – jak
i spadku udziału ludności w wieku produkcyjnym, która
według prognoz GUS w latach 2010–2030 może zmniejszyć się o ponad 3 mln osób. Jako propozycje minimalizacji
skutków problemu zaproponowano m.in. zwiększenie aktywności zawodowej w szczególności osób młodych oraz
osób w wieku 50+ (w tym kobiet). Wskazano również na
konieczność zwiększenia adaptacyjności zawodowej oraz
promowanie idei uczenia się przez całe życie nie tylko
poprzez zapewnianie warunków dla rozwoju kompetencji,
ale także poprzez zapewnienie warunków zatrudnienia
pozwalających na godzenie obowiązków zawodowych
i rodzinnych oraz odpowiednie dostosowanie środowiska
pracy, np. niepełnosprawnych czy osób starszych. Podejmowane działania powinny być związane z tworzeniem
odpowiednich warunków do aktywnego funkcjonowania
PRACE POGLĄDOWE
osób starszych w społeczeństwie. Według autorów raportu
istotne znaczenie w podtrzymywaniu aktywności społeczno-gospodarczej osób starszych będzie miał rozwój usług
kierowanych tylko do osób starszych, tzw. silver economy
[11, 12].
W latach 2014–2020, w Polsce realizowanych będzie
11 celów tematycznych wskazanych w projektach rozporządzeń dla funduszy WRS (Wspólne Ramy Strategiczne).
W ramach celu tematycznego nr 8 – Wspieranie zatrudnienia i mobilności pracowników wsparcie ze środków Unii
Europejskiej będzie się skupiać między innymi na tworzeniu warunków do godzenia ról rodzinnych i zawodowych,
m.in. poprzez wsparcie tworzenia i funkcjonowania instytucji opieki nad małymi dziećmi i osobami starszymi oraz
wdrażanie systemów modernizacji środowiska pracy
(promocja elastycznych form zatrudnienia, telepraca), a także realizacji polityki aktywnego starzenia się poprzez m.in.
zwiększenie uczestnictwa osób 50+ w kształceniu, wykorzystywaniu nowoczesnych technologii w dostępie do
usług dla osób starszych, poprawę stanu zdrowia, podnoszenie kwalifikacji osób odpowiedzialnych za świadczenie
usług zdrowotnych na rzecz osób starszych, tworzenie i organizację przestrzeni dla osób starszych czy modernizację
miejsc pracy.
Planowane działania z zakresu zwiększenia aktywności
zawodowej odpowiadają na zalecenia Rady odnoszące się
do aktywizacji kobiet, osób starszych oraz dostosowania
edukacji do rynku pracy [11].
Podsumowanie
Przegląd dokumentów strategicznych i programów realizowanych na szczeblu krajowym pozwala stwierdzić, iż
wsparcie kierowane do grupy docelowej jaką są osoby
starsze skupia się przede wszystkim na działaniach z zakresu zwiększania mobilności zawodowej, dążących do wydłużenia wieku dla dezaktywizacji zawodowej (zwłaszcza
kobiet) oraz działaniach nakierowanych na dostosowanie
kwalifikacji osób starszych do potrzeb rynku pracy. Podkreślić należy, iż problem aktywności zawodowej jest dominującą kwestią starzenia się społeczeństwa podejmowaną
przez programy operacyjne w Polsce. Nie mniej istotne
zagadnienie jakim jest jakość życia, w tym opieka medyczna, pojawia się incydentalnie w Programie Operacyjnym
Infrastruktura i Środowisko w kontekście modernizacji
bazy szpitalnej w Polsce oraz w Programie Operacyjnym
Kapitał Ludzki, który podejmuje kwestię dokształcania
kadry medycznej m.in. w zakresie opieki nad osobami
starszymi. Na tym tle uwagę zwracają programy operacyjne
dla polskiego rolnictwa i rybołówstwa, które problem starzenia się społeczeństwa dostrzegają, lecz na poziomie
działań nie proponują żadnych konkretnych rozwiązań,
poza wspieraniem zmiany pokoleniowej w zawodach poprzez ułatwianie dostępu do nich młodym osobom.
Wstępne założenia programowe dla nowej perspektywy
finansowej na lata 2014–2020 wskazują na kontynuację
dotychczasowych działań i inicjatyw w zakresie aktywizacji
zawodowej osób starszych jako głównego elementu zmagania się z problemem starzejącego się społeczeństwa.
Problem starzenia się społeczeństwa w programach Unii Europejskiej
Piśmiennictwo
1. Jak promować aktywność osób starszych w Europie,
wsparcie UE dla podmiotów lokalnych i regionalnych,
AGE Platform Europe we współpracy z Komitetem Regionów i Komisją Europejską, lipiec 2011, 7.
2. Europa 2020, Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, 3.3.2010 KOM(2010) 2020 wersja ostateczna,
Bruksela, 20-22.
3. Projekt Europa 2030. Wyzwania i szanse. Sprawozdanie
dla Rady Europejskiej sporządzone przez Grupę Refleksji dotyczące przyszłości UE do roku 2030, maj 2010, 625.
4. www.funduszeeuropejskie.gov.pl
5. Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, Ministerstwo
Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2011, 8-200.
6. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2011, 4-103.
7. Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007, 17.
107
8. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 20072013, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa
2007, 7-296.
9. Program Operacyjny Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich 2007–
2013, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa
2008, 40-82.
10. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2011, 49-189.
11. Programowanie perspektywy finansowej 2014-2020 – Założenia Umowy Partnerstwa, Przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 15.01.2013 r., 3-36.
12. Raport „Polska 2030. Wyzwania rozwojowe”, Boni M.
(red.), Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa
2009, 17-66.
Adres do korespondencji:
mgr Angelika Staszewska
Katedra Geriatrii i Gerontologii
Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
ul. Święcickiego 6
60-781 Poznań
e-mail: [email protected]
PRACE POGLĄDOWE