Audyt ubezpieczeniowy Praktyczne metody analizy ryzyka

Audyt ubezpieczeniowy
Praktyczne metody analizy ryzyka
Dariusz Gołębiewski
ISBN: 978-83-7561-084-0
format 165/235, oprawa miękka
liczba stron: 192
cena: 49,90 zł
Książka podsumowuje stan wiedzy dotyczącej analizowania, oceny i modelowania ryzyka dla celów ubezpieczania przedsiębiorstw. Szczególną uwagę poświęcono inżynierii ryzyka w ubezpieczeniach, a zwłaszcza procedurom, metodom
i technikom stosowanym podczas prowadzenia audytu. Wskazano kierunki
rozwoju metod modelowania ryzyka oraz zaprezentowano autorską metodykę –
IRAM wykorzystywaną do analizowania ryzyka związanego z ubezpieczaniem
złożonych obiektów technicznych. Publikacja jest adresowana do szerokiego
grona odbiorców z sektora ubezpieczeń, a także właścicieli i kadr menedżerskich zainteresowanych ubezpieczeniem swoich firm.
Ubezpieczenia stają się coraz ważniejszą częścią polskiej gospodarki, która odrabia
wieloletnie zaniedbania w tym zakresie. Tworząc obecnie ponad 1% PKB, dają
zatrudnienie już blisko 150 tys. osób. Ich istnienie ma podstawowe znaczenie dla
normalnego funkcjonowania przedsiębiorstw. Ubezpieczenia chronią m.in. ich zasoby
oraz podnoszą poziom bezpieczeństwa obrotu rynkowego, tym samym wpływając
na ich wartość rynkową. Efektywne użycie ubezpieczeń w programach zarządzania
ryzykiem wymaga dysponowania coraz większymi umiejętnościami i kompetencjami.
Wychodząc naprzeciw tym potrzebom, uruchomiliśmy serię wydawniczą po nazwą
„Współczesne Ubezpieczenia”, która dostarcza m.in. specjalistycznej wiedzy niezbędnej
do efektywnego wykorzystywania ubezpieczeń jako instrumentu zarządzania
przedsiębiorstwem.
– Prof. dr hab. Jan Monkiewicz
Przewodniczący Komitetu Redakcyjnego serii
www.poltext.pl
Audyt ubezpieczeniowy
Spis treści
Wprowadzenie .................................................................................................. 9
Rozdział 1
Ubezpieczenia w działalności gospodarczej .......................................... 13
1.1.
1.2.
1.3.
1.4.
1.5.
Znaczenie ubezpieczeń ............................................................................... 13
Rola ubezpieczeń gospodarczych ............................................................... 15
Ochrona ubezpieczeniowa ...........................................................................18
Ubezpieczanie zakładów przemysłowych .................................................. 20
Kategoryzacja obiektów i niebezpieczeństw oraz kształtowanie taryfy
ubezpieczeniowej ...................................................................................... 25
Rozdział 2
Analiza ryzyka i audyt w ubezpieczeniach ............................................29
2.1. Aspekty formalno-prawne i wyzwania metodyczne analizy ryzyka dla
celów ubezpieczeń ...................................................................................... 29
2.2. Rola analizy ryzyka w działalności ubezpieczeniowej ...............................31
2.2. Modelowanie ryzyka ubezpieczeniowego .................................................. 37
2.2.1. Modele ryzyka indywidualnego ...................................................... 38
2.2.2. Modele ryzyka kolektywnego ......................................................... 39
2.3. Aktuarialny model wyznaczania składki ubezpieczeniowej dla obiektów
technicznych ............................................................................................... 42
2.4. Zastosowanie teorii wiarygodności w modelowaniu ryzyka
ubezpieczeniowego ..................................................................................... 47
2.5. Audyt ubezpieczeniowy ............................................................................. 50
2.6. Ubezpieczanie obiektów o potencjalnie dużej szkodowości – reasekuracja . 54
Rozdział 3
Modelowanie i ocena ryzyka złożonych obiektów technicznych ..57
3.1. Znaczenie analizy ryzyka w technice ......................................................... 57
3.2. Pochodzenie i źródła zagrożeń ................................................................... 60
5
www.poltext.pl
Audyt ubezpieczeniowy
3.3. Klasyfikacja stanów oraz techniki identyfikacji zdarzeń awaryjnych
w obiektach technicznych .......................................................................... 64
3.3.1. Klasyfikacja stanu funkcjonalnego elementu w systemie ............... 64
3.3.2. Metoda wstępnej analizy zagrożeń ................................................. 66
3.3.3. Metoda „co – jeżeli” ....................................................................... 66
3.3.4. Metoda studium zagrożeń i zdolności działania ............................. 67
3.3.5. Analiza niezawodności człowieka ................................................... 67
3.4. Modelowanie probabilistyczne obiektów technicznych ............................. 69
3.4.1. Oszacowanie niezawodności obiektu technicznego ......................... 69
3.4.2. Oszacowanie częstości lub prawdopodobieństw występowania
zdarzeń awaryjnych ......................................................................... 72
3.4.3. Metoda drzewa uszkodzeń i błędów ............................................... 73
3.4.4. Metoda drzewa zdarzeń .................................................................. 75
3.5. Rola i znaczenie eksperta w procesie analizy ryzyka ................................ 76
3.5.1. Kwantyfikacja i agregacja opinii eksperta ....................................... 76
3.5.2. Reguły oceniania ............................................................................. 78
3.5.3. Metody przydzielania wag w wieloatrybutowej analizie ryzyka ..... 78
3.6. Szacowanie skutków realizacji zdarzeń awaryjnych .................................. 79
3.6.1. Podział i przykładowe modele skutków awarii ................................ 79
3.6.2. Szacowanie maksymalnej ekspozycji firmy ubezpieczeniowej ...... 83
3.7. Wskaźniki i kryteria akceptowalności ryzyka ........................................... 88
3.7.1. Ryzyko indywidualne i przykładowe wartości kryterialne .............. 88
3.7.2. Miara ryzyka społecznego i przykładowe funkcje kryterialne ....... 90
3.7.3. Matryca ryzyka ................................................................................91
3.8. Problem uwzględniania niepewności w modelowaniu i ocenie ryzyka ..... 93
Rozdział 4
Propozycja modelu IRAM (Insurance Risk Analysis Methodology)
opartego na wiedzy .....................................................................................95
4.1. Wyzwania stawiane przed modelem ryzyka ubezpieczeniowego .............. 95
4.2. Fazy modelowania IRAM .......................................................................... 97
4.2.1. FAZA I – rozszerzona lista ZI ........................................................ 98
4.2.2. FAZA II – grupowanie ZI ..............................................................101
4.2.3. FAZA III – selekcja ZI na podstawie macierzy ryzyka ..................102
4.2.4. FAZA IV – rozwój scenariuszy zdarzeń ........................................105
4.3. Identyfikacja barier ochronnych ..............................................................106
4.3.1. Budowa drzew zdarzeń, konstrukcja blokowego diagramu barier . 111
4.3.2. Oszacowanie prawdopodobieństwa zawodności barier ochronnych 112
4.4. Identyfikacja czynników ryzyka ...............................................................114
6
www.poltext.pl
Audyt ubezpieczeniowy
4.5. Modyfikacja częstości/prawdopodobieństwa za pomocą oszacowań
eksperckich opartych na wynikach audytu ...............................................116
4.6. Prezentacja wyników analizy IRAM ....................................................... 122
4.6. Oszacowanie skutków realizacji scenariuszy w drzewie zdarzeń ........... 125
4.7. Kalkulacja składki ubezpieczeniowej netto .............................................. 127
Rozdział 5
Przykładowa analiza ryzyka obiektów elektroenergetycznych dla
celów ubezpieczeń z wykorzystaniem metodyki IRAM ..................129
5.1. Analiza ryzyka związanego z eksploatacją elektrowni węglowej 740 MWe ..129
5.1.1. Charakterystyka elektrowni ............................................................129
5.1.2. Wartości przedmiotu ubezpieczenia ...............................................132
5.1.3. Analiza z wykorzystaniem metodyki IRAM ..................................133
5.2. Analiza ryzyka związanego z eksploatacją transformatora blokowego
80 MVA .....................................................................................................151
5.2.1. Przedstawienie problemu i przyjętych założeń ...............................151
5.2.2. Oprzyrządowanie transformatora ...................................................152
5.2.3. Wartości przedmiotu ubezpieczenia ...............................................153
5.2.4. Przyczyny uszkodzeń transformatorów ..........................................154
5.2.5. Analiza z wykorzystaniem metodyki IRAM ................................156
Podsumowanie .............................................................................................175
Wykaz skrótów ..............................................................................................177
Spis rysunków ...............................................................................................179
Spis tabel ....................................................................................................... 181
Bibliografia .....................................................................................................183
7
www.poltext.pl
Audyt ubezpieczeniowy
Rozdział 1
Ubezpieczenia w działalności
gospodarczej
1.1. Znaczenie ubezpieczeń
Ludzkość zawsze toczyła walkę o przetrwanie i zachowanie gatunku. Wraz z początkiem cywilizacji i rozwojem myśli ludzkiej, człowiek zapoczątkował zmiany
otaczającego go środowiska, dostosowując je do własnych potrzeb egzystencjalnych, starając się uczynić sobie bardziej przyjaznym.
Kluczowym momentem w historii, którego znaczenie można porównać do podarowania ludzkości ognia, wykradzionego wcześniej bogom z Olimpu przez Prometeusza [70], stał się początek rozwoju inżynierii. Pierwsze konstrukcje maszyn parowych pozwoliły przemierzać odległości wcześniej nieosiągalne, poznawać nowe
miejsca. Rozwój wielu dziedzin inżynierii doprowadził do skonstruowania maszyn,
które zmieniły oblicze ludzkości i otoczenia, w którym człowiek funkcjonuje, oraz
wpłynęły na poprawę jakości życia. Szczególny rozwój inżynierii przypadł na koniec XIX wieku, kiedy to powszechnym elementem krajobrazu stały się kominy
fabryk, elektrownie, koleje czy w końcu pojazdy samochodowe. Technika zaczęła
intensywnie wkraczać do codziennego życia, stając się nieodzowną częścią postępu cywilizacyjnego i praktycznie każdej aktywności ludzkiej.
Rozwój inżynierii miał również swoje negatywne, a nawet tragiczne oblicze. Podczas I i II wojny światowej jej osiągnięcia wykorzystywane były do unicestwiania
ludzi. Lata 70. i 80. XX wieku to okres największych awarii przemysłowych
w dziejach ludzkości. Eksplozja we Flixborough w 1974 r., katastrofa w Bhopalu
w 1984 r., awaria reaktora jądrowego w Czarnobylu w 1986 r. czy wreszcie wybuch
i pożar platformy wiertniczej Piper Alpha w 1988 r. [61] ukazały drugą, ciemną
stronę rozwoju techniki. Człowiek spostrzegł, iż tak jak w początkowym okresie
funkcjonowania, musi ponownie uczyć się panować i kontrolować otoczenie, tym
razem otoczenie, na które sam wywarł ogromny wpływ. Społeczeństwa zaczęły się
zastanawiać, jak minimalizować negatywne efekty oddziaływania przemysłu
na człowieka i środowisko, jak ustrzec się wypadków i przeciwdziałać negatywnym
skutkom awarii przemysłowych. Jednym ze sposobów zapobiegania wypadkom
było wprowadzenie aktów prawnych i norm określających warunki brzegowe, jakie
muszą być spełnione przez maszyny, urządzenia i całe zakłady przemysłowe.
13
www.poltext.pl
Audyt ubezpieczeniowy
Liczne awarie, występujące w przemyśle, dały impuls do rozwoju nowej dziedziny,
nazwanej inżynierią ryzyka. Główne zadania, stawiane przed tą nową gałęzią inżynierii, dotyczą:
● identyfikacji występujących zagrożeń,
● oszacowania ryzyka oraz
● zarządzania ryzykiem w celu jego minimalizowania.
Powstawanie coraz bardziej złożonych, wzajemnie powiązanych obiektów i systemów sprawia, że inżynieria ryzyka staje się jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin. Bezustannie zmieniające się otoczenie wprowadza wiele
nowych zagadnień wymagających pogłębionych rozważań i analiz. Każda kolejna
awaria, wypadek w przemyśle i zanieczyszczenie środowiska jest wyzwaniem dla
inżynierów ryzyka i niesie ze sobą nowe doświadczenia.
Najbardziej rygorystyczne zapisy prawne oraz najbardziej złożone analizy nie mogą
jednak zagwarantować, iż niekorzystne zdarzenia o charakterze losowym nie wystąpią. Stąd w przemyśle, oprócz środków informacyjnych i represyjnych związanych z ustawodawstwem, zaczęto stosować metody kompensacyjne, pozwalające
zrekompensować straty w przypadku wystąpienia szkody losowej.
Metody kompensacyjne zostały zapoczątkowane kilka tysiącleci temu i w pierwszym okresie oparte były na wspólnotach, które w sposób solidarny pokrywały
straty jednostek ze wspólnego, solidarnego funduszu. Wspólnoty te z czasem ewaluowały, przekształcając się w podmioty gospodarcze i rekompensacyjne, nazwane później towarzystwami ubezpieczeniowymi. Pod koniec XX wieku najpopularniejszą formą zarządzania ryzykiem stał się transfer ryzyka do firm ubezpieczeniowych.
Przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe, stając się właścicielem ryzyk, muszą podejmować wysiłki w celu zarządzania nimi w taki sposób, aby minimalizować ewentualny negatywny ich wpływ na własną sytuację finansową i pozycję na rynku ubezpieczeniowym. Z tego powodu firmy ubezpieczeniowe stały się jednym
z podmiotów najbardziej zaangażowanych w rozwój inżynierii ryzyka, tworząc
nowe, bardziej zaawansowane metodyki oraz narzędzia umożliwiające sprawne
i efektywne zarządzanie ubezpieczonymi ryzykami, oddziałując tym samym na
poziom bezpieczeństwa różnych obiektów i zakładów przemysłowych, a w szerszym ujęciu – na stabilność całej gospodarki kraju.
Przed firmami ubezpieczeniowymi stoją nowe, poważne wyzwania związane
ze wzrostem złożoności ubezpieczanych obiektów i systemów oraz ze zmiennością
warunków klimatycznych, w których realizują one swoje funkcje [27]. Czynniki te
odgrywają coraz większą rolę i mają odzwierciedlenie w analizach wykonywanych
przez zakłady ubezpieczeń. Wymagają one podjęcia odpowiednich działań zmierzających do rozwoju metod i narzędzi wspomagających ubezpieczycieli w prowa-
14
www.poltext.pl
Audyt ubezpieczeniowy
dzeniu analiz i podejmowaniu odpowiednich decyzji odnośnie do wysokości składek ubezpieczeniowych oraz pozostałych warunków ubezpieczenia.
1.2 Rola ubezpieczeń gospodarczych
Losowe i nieszczęśliwe wypadki występują nawet przy zachowaniu niezbędnej
ostrożności i to przy stosowaniu zarówno środków prewencyjnych, jak i represyjnych. Gdy szkoda losowa już powstała, zastosować można jedynie kompensację,
czyli działanie zmierzające przede wszystkim do możliwie szybkiego przywrócenia stanu zakłóconego przez zdarzenie losowe, głównie poprzez wyrównanie strat
finansowych oraz zaspokojenie różnych potrzeb wywołanych przez to zdarzenie.
Geneza i rozwój ubezpieczeń są ściśle związane z niepomyślnymi zdarzeniami losowymi, które zakłócają procesy społeczno-gospodarcze każdego kraju, zagrażają
rozwojowi działalności produkcyjnej, własności społecznej i osobistej, jak również
zdrowiu, zdolności do pracy oraz życiu człowieka. Formą pokrywania ujemnych
następstw zdarzeń losowych są ubezpieczenia.
Ubezpieczenia realizują funkcję ochrony ubezpieczeniowej, polegającą na:
■ dostarczaniu środków do kompensowania zakłóceń powstałych w procesach
gospodarczych,
■ odtwarzaniu zniszczonych składników majątku trwałego oraz
■ udzielaniu pomocy materialnej rodzinom lub osobom, które odczuły skutki
zdarzeń losowych.
Ubezpieczenia realizujące takie funkcje określane są mianem ubezpieczeń gospodarczych [6, 55].
W odróżnieniu od ubezpieczeń gospodarczych wyodrębnił się drugi dział nazwany
ubezpieczeniami społecznymi, zadaniem którego jest zapewnienie godziwych warunków bytu rodzinom i poszczególnym osobom w okresie choroby, utraty zdolności do pracy oraz starości. W ramach ubezpieczeń gospodarczych wyróżnia się
ubezpieczenia majątkowe oraz ubezpieczenia osobowe, w odróżnieniu od ubezpieczeń społecznych, które mają charakter jedynie osobowy, gdyż ich przedmiotem
jest zawsze życie, zdrowie i zdolność do pracy człowieka. Ubezpieczenia gospodarcze mogą być zawierane na podstawie umowy bądź z mocy prawa; zaspokajanie
roszczeń odbywa się z reguły w formie wypłat pieniężnych. Natomiast w ubezpieczeniach społecznych, zawieranych wyłącznie z mocy ustawy, oprócz świadczeń
pieniężnych (zasiłków, rent, emerytur), szeroko stosowane są świadczenia rzeczowe, np. w formie bezpłatnego leczenia.
Ubezpieczyciel, chcąc zadowalająco wywiązać się z przyjętych zobowiązań, szczególnie gdy działa w warunkach konkurencji, musi mieć pełne rozeznanie w zakre-
15
www.poltext.pl
Audyt ubezpieczeniowy
sie zmian zachodzących w obszarze ubezpieczeń, korygować i aktualizować taryfy
ubezpieczeniowe, prowadzić wnikliwe badania rynku umożliwiające zaproponowanie nowych rodzajów ubezpieczeń [74]. Wysokość składki ubezpieczeniowej należy zatem odnieść do wszystkich działań, które zmierzają do zagwarantowania
wypłacalności ubezpieczyciela i stworzenia u ubezpieczającego poczucia bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo to możemy rozpatrywać na trzech płaszczyznach:
■ społecznej,
■ psychologicznej i
■ ekonomicznej.
Na płaszczyźnie społecznej ubezpieczenia gospodarcze wpływają na przywracanie
harmonii w stosunkach między podmiotami gospodarczymi, personelem, członkami
społeczeństwa; eliminują sytuacje krańcowo niekorzystne dla całej wspólnoty ubezpieczeniowej. Płaszczyzna psychologiczna ochrony ubezpieczeniowej polega na stwarzaniu poczucia pewności w podejmowaniu decyzji obciążonych ryzykiem. Wreszcie
na płaszczyźnie ekonomicznej ochrona ubezpieczeniowa umożliwia zachowanie ciągłości działalności gospodarczej poprzez minimalizację konsekwencji szkód losowych.
Głównym celem przedsiębiorstw prowadzących działalność gospodarczą, w tym
również firm ubezpieczeniowych, jest maksymalizacja zysku. Jednak zysk nie jest
jedynym celem, jaki stawiają przed sobą towarzystwa ubezpieczeniowe. Patrząc szerzej na problematykę ubezpieczeń gospodarczych, możemy zaobserwować, iż usługa ubezpieczeniowa ma charakter służebny wobec gospodarki i społeczeństwa. Stanowi ona element infrastruktury, rozumianej jako urządzenia, instytucje oraz ludzi,
tworzącej zespół warunków decydujących o sprawnym przebiegu działalności gospodarczej. W tym kontekście ubezpieczenia w gospodarce rynkowej są urządzeniem gospodarczym aktywnie wpływającym na wzrost i rozwój społeczno-gospodarczy kraju, a w bardziej globalnym kontekście – na rozwój gospodarki światowej.
Odtworzenie zniszczonego mienia czy wypłata świadczenia ubezpieczeniowego
wpływa nie tylko na przywracanie stabilności działalności gospodarczej i pozagospodarczej człowieka, ale również na ograniczanie strat pośrednich, bardzo często
przekraczających szkody bezpośrednie. W związku z tym otoczenie usługowe procesu produkcji i konsumpcji, w tym usługi ubezpieczeniowe, odgrywają aktywną
i znaczącą rolę we wszystkich przejawach działalności człowieka [35].
Ubezpieczenia gospodarcze realizują wiele funkcji:
■ kompensacyjną (wyrównywanie
zakłóceń
losowych w procesach społecznoZachęcamy
do lektury!
gospodarczych),
■ finansową (tworzenie funduszy i rezerw),
■ dystrybucyjną (oddziaływanie w kierunku zmniejszania napięć na rynku towarowo-pieniężnym),
■ prewencyjną.
16
www.poltext.pl