Aleksander Piecuch, dr

KOMPETENCJE INFORMACYJNE
Piecuch Aleksander
Streszczenie
Niniejsze opracowanie jest próbą spojrzenia na kompetencje człowieka XXI wieku. W dobie
powszechnej informatyzacji szczególnego znaczenia nabierają kompetencje informacyjne. Ich
rozwijanie może przynieść zakładane korzyści o ile towarzyszyć temu będzie, rozsądne
gospodarowanie kapitałem ludzkim, a przede wszystkim rozwój naukowy.
Abstract
The present text is try of glance on the people competences in XXI century. In the day of
general informative the special meaning take information competence. Their spread can bring
founded profit if it will be accompany, reasonable to menage capital, and first of all scientific
development.
Wstęp
Rozważania nad kompetencjami w różnych dziedzinach działalności w ostatnich latach
zdecydowanie nabrało nowego znaczenia. Wzrostu zainteresowania tą tematyką należy
upatrywać w konieczności dostosowywania się do nowych warunków funkcjonowania w
zmieniającej się rzeczywistości. Tempo przemian społecznych, ekonomicznych, politycznych
siłą rzeczy narzuca określone standardy zachowania i funkcjonowania jednostki w
społeczeństwie, i społeczeństw w globalizującym się świecie. Problematyka kompetencji ma
szczególne znaczenie na rynkach pracy. Według opinii Komisji Przemysłu, Badań
Naukowych i Energii dla Komisji Kultury i Edukacji w sprawie wniosku dotyczącego
zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie kluczowych kompetencji w uczeniu się
przez całe życie (COM(2005)0548 – C6-0375/2005 – 2005/0221(COD)) wprowadza się
rozróżnienie pomiędzy dwoma pojęciami: „umiejętności” i „kompetencje”, dokonując
rozróżnienia między umiejętnościami podstawowymi a kluczowymi kompetencjami;
stwierdza zatem, że do umiejętności podstawowych powinni mieć dostęp wszyscy i że
wszyscy powinni być później zachęcani do zdobywania kompetencji kluczowych, czyli tych
dalszych kompetencji umożliwiających wszechstronne wspieranie rozwoju i wzrostu.
Powołując się na międzynarodowe badania, zalecenie definiuje kompetencje jako połączenie
wiedzy, umiejętności i postaw odpowiednich do danej sytuacji; natomiast kluczowe
kompetencje to takie, które wspierają samorealizację osobistą, integrację społeczną, aktywną
postawę obywatelską oraz możliwość zatrudnienia. Potrzeba dostępu do kluczowych
kompetencji dyktowana jest rozwojem społeczeństwa wiedzy, który narzuca człowiekowi
konieczność dostosowania się. Komisja Europejska w swoim wniosku wyróżnia i określa
osiem następujących kluczowych kompetencji:
1. porozumiewanie się w języku ojczystym;
2. porozumiewanie się w językach obcych;
3. kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne;
4. kompetencje informatyczne;
120
5. zdolność uczenia się;
6. kompetencje interpersonalne, międzykulturowe i społeczne oraz kompetencje
obywatelskie;
7. przedsiębiorczość;
8. ekspresja kulturalna (Internet 1).
Kompetencje informatyczne czy informacyjne?
Z cytowanej powyżej opinii wyłaniają się główne kierunki kształtowania kompetencji. Wśród
wymienionych na czwartej pozycji znajdują się kompetencje informatyczne. Odnosząc się do
tego zagadnienia, zwróćmy uwagę na fakt występowania w polskiej literaturze dwóch
rodzajów kompetencji, a mianowicie: kompetencji informatycznych i kompetencji
informacyjnych. Na ogół autorzy publikacji terminy te stosują zamiennie nie wskazując na
żadne różnice pomiędzy nimi. W pierwszej kolejności zdefiniujmy przedmiot rozważań tj.
czym jest kompetencja. Nowy słownik pedagogiczny W. Okonia (1998) kompetencje ujmuje
jako: odpowiedzialność, zgodność, uprawnienie do działania; w pedagogice jako zdolność do
osobistej samorealizacji, kompetencja jest podstawowym warunkiem wychowania; jako
zdolność do określonych obszarów zadań, kompetencja jest uważana za rezultat procesu
uczenia się. Do ustalenia adekwatnego do sytuacji pojęcia kompetencji związanego ze
środkami informatycznymi, odnieśmy się poprzez analogię do dwóch innych ugruntowanych
już pojęć: technologii informatycznej i technologii informacyjnej. Literatura powyższe
pojęcia definiuje w sposób następujący:
• Technologia informatyczna (ang. informatics technology) – obejmuje
zastosowania informatyki w aktywnej działalności człowieka i społeczeństw
(S. Juszczyk, 1999),
• Technologia informacyjna (ang. information technology) stanowi połączenie
technologii informatycznej z technologiami pokrewnymi. Technologia
informacyjna obejmuje swoim zakresem: informację, komputery, informatykę i
komunikację (S. Juszczyk, 1999).
Niewątpliwie szerszym pojęciem w rozpatrywanym przypadku pozostaje pojęcie technologii
informacyjnej, która mieści w sobie technologie informatyczną (zresztą bezpośrednio
wskazuje na to definicja pojęcia technologii informacyjnej). Stąd wydaje się, że uzasadnione
będzie posługiwanie się terminem kompetencji informacyjnych, bowiem bazując na
powyższych spostrzeżeniach należałoby uznać, że kompetencje informatyczne będą dotyczyły
umiejętności posługiwania się komputerem i jego peryferiami. Te umiejętności chociaż
niezbędne są niewystarczające. Ich posiadanie przez człowieka nie jest w stanie wytworzyć
jakichkolwiek zmian jakościowych. Dopiero umiejętności związane z przetwarzaniem
informacji, a więc umiejętności informacyjne, mogą przynosić wymierne korzyści zarówno
jednostce jak i społeczeństwu. Ponadto zawierają w sobie kompetencje informatyczne.
Wydaje się zatem, że trafniejszym określeniem kompetencji związanych z posługiwaniem się
środkami informatyki będą jednak kompetencje informacyjne.
Kompetencje informacyjne
Nie ma wątpliwości, że na kompetencje informacyjne składać się będą technologie
informatyczne i technologie informacyjne. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden składnik
121
samej technologii informacyjnej a mianowicie komunikację. W szerszym ujęciu należy przez
niego rozumieć technologie informacyjno – komunikacyjne (ang. Information –
communication technologies). Zdaniem S. Juszczyka stanowią one integrację obu
powyższych technologii. TIK integrują następujące, odległe od siebie dyscypliny naukowe
takie jak: informatyka, matematyka, fizyka, cybernetyka, (tele)komunikacja, socjologia,
psychologia i pedagogika, prowadząc w rezultacie do akceptacji kognitywistyki, jako
subdyscypliny uwzględniającej interdyscyplinarność i systemowość zagadnień związanych z
percepcją i przetwarzaniem informacji przez mózg. TIK w sposób intencjonalny i systemowy
wpływają na globalizację informacji (S. Juszczyk, 2003). W moim przekonaniu TIK nie tylko
są prostym katalizatorem technologii informatycznej i informacyjnej, lecz są rozwinięciem
umiejętności obróbki informacji i jej upowszechniania. Stąd w ogólnym rozumieniu
kompetencje informacyjne pozostają kompilacją trzech składników:
•
technologie informatyczne,
•
technologie informacyjne,
•
technologie informacyjno – komunikacyjne.
Wskazanie na trzy komponenty kompetencji informacyjnych nie wyczerpuje rozważań nad
kompetencjami szczegółowymi. W sposób ogólny można wskazać na zbiór kompetencji
szczegółowych współzależnych od siebie. Graficznie można je przedstawić jako sześciokąt
kompetencji – rys.1.
Rys.1. Sześciokąt kompetencji informacyjnych [źródło: opracowanie własne]
W tle wskazanych kompetencji szczegółowych związanych z informacją pozostają
kompetencje związane ze skutecznym wykorzystaniem komputera i komunikacji.
122
123
Rozwijanie kompetencji informacyjnych
Z kształtowaniem i systematycznym rozwijaniem kompetencji informacyjnych mamy w
polskiej rzeczywistości do czynienia w zasadzie od momentu pojawienia się informatyki jako
przedmiotu szkolnego. Przypomnijmy, że pierwszy program nauczania elementów
informatyki dla szkół średnich został zatwierdzony przez ówczesny MEN do użytku
szkolnego w 1985roku (por.: A. Piecuch, 2006). Od tego czasu informatyka w sensie
sprzętowym (hardware) i programowym (software) zrobiła nieprawdopodobny postęp, wręcz
skok cywilizacyjny. Warto zadać pytanie, jak przez ten okres czasu zmienił się sposób
nauczania informatyki a tym samym proces rozwijania kompetencji informacyjnych uczniów.
W moim przekonaniu przez cały ten czas nauczanie informatyki∗ nadążało za zmianami
zarówno w sferze sprzętowej jak i oprogramowania komputerowego. Zaznaczmy jednak
wyraźnie, że za każdym razem to nadążanie za wszelkimi zmianami sprowadzało się do
alfabetyzacji komputerowej, której treścią była obsługa komputera, pierwotnie pracującego
pod kontrolą DOS’a, potem Windows’a w różnych jego wersjach. Niestety pomimo upływu
czasu po dzień dzisiejszy nie udało się wyjść polskiej szkole poza poziom alfabetyzacji
komputerowej. Jakkolwiek miało to głębszy sens 15 i więcej lat temu, kiedy komputer był w
co setnym domu, a dziś nie ma go w co setnym, wypełnianie treściami elementarnymi
programów nauczania tego przedmiotu nie ma żadnego uzasadnienia ani merytorycznego ani
tym bardziej praktycznego (por.: A. Piecuch, 2006). Niestety w dalszym ciągu rdzeń
kształcenia informatycznego stanowią treści związane z podstawową obsługą komputera oraz
obsługą pakietu biurowego. Na szczeblu ponadgimnazjalnym pojawiają się dodatkowe treści
kształcenia w postaci: bazy danych, algorytmiki, elementów programowania. W istocie rzeczy
ciężar nabywania kompetencji informacyjnych zaczyna się przesuwać w kierunku podmiotu
edukacji tj. ucznia (studenta, dorosłego obywatela). Każdy kto chce być na bieżąco z
nowościami w informatyce i nowymi możliwościami jej wykorzystania zmuszony jest sam
poszukiwać odpowiednich informacji i samodzielnie nabywać określone umiejętności.
Współczesne programy nauczania informatyki nie są w stanie dynamicznie rozwijać u
wychowanków kompetencji informacyjnych.
Warto zaznaczyć, że rozwijanie kompetencji informacyjnych nie pozostaje problemem
jedynie przedmiotu szkolnego informatycznego. Kompetencje te powinny być w równej
mierze rozwijane w ramach innych przedmiotów szkolnych. Aby tak się mogło stać
konieczny jest większy dostęp do sprzętu informatycznego. Dopóki w szkołach funkcjonować
będą jedynie pracownie typowo informatyczne z przeznaczeniem do nauki przedmiotów
informatycznych tak długo nie będzie mogło być mowy o rozwijaniu kompetencji. Wydaje
się, że błędnym założeniem jest, że omawiane kompetencje można nabywać i rozwijać
jedynie w ramach zajęć typowo informatycznych. Taki sposób realizowania założeń z góry
musi być skazany na niepowodzenie, bowiem skutecznie ogranicza umiejętności
rozpoznawania problemów możliwych do rozwiązania za pomocą komputera, a ponadto
ugruntowuje przekonanie o funkcjonowaniu informatyki jako wyizolowanej od
rzeczywistości dyscypliny naukowej, a jedynym zastosowaniem komputera jest jego
przeznaczenie do pracy biurowej i rozrywki.
Kolejną barierą w rozwijaniu kompetencji informacyjnych jest stosunkowo słabo
przygotowana kadra nauczycielska. Poza nauczycielami informatyki pozostali nauczyciele w
sposób ograniczony wykorzystują komputer w swojej pracy zawodowej. Po pierwsze dlatego,
że nie potrafią z niego w sposób efektywny korzystać, po drugie nie widzą takiej potrzeby, a
po trzecie jeśli nawet dysponują potrzebną wiedzą i chęciami nie posiadają odpowiedniej w
klasopracowni bazy sprzętowej, która umożliwiałaby wsparcie procesu kształcenia przy
∗
informatykę – w tym kontekście traktuję jako szkolny przedmiot informatyczny, a nie dyscyplinę naukową
124
pomocy środków informatycznych. Dodajmy, że na taki stan rzeczy nałożyło się także w
latach ubiegłych informatyczne przygotowanie nauczycieli, a właściwie brak takiego
przygotowania. W 2003 roku wychodząc naprzeciw potrzebom w zakresie informatycznego
doskonalenia nauczycieli został opracowany dokument standardy przygotowania nauczycieli
w zakresie technologii informacyjnej i informatyki (Dokument przygotowany przez Radę
ds. Edukacji Informatycznej i Medialnej - sierpień 2003 r.)∗∗ Dokument w swojej strukturze
przewiduje rozwijanie kompetencji informacyjnych wśród nauczycieli podzielonych na
kategorie:
•
każdy nauczyciel,
•
nauczyciel przedmiotu informatyka w szkole podstawowej i gimnazjum,
•
nauczyciel przedmiotu technologia informacyjna w szkole ponadgimnazjalnej,
•
szkolny koordynator technologii informacyjnej.
W rozpatrywanym przypadku jedynie znaczenie mają kompetencje odnoszące się do każdego
nauczyciela. Pozostałe kategorie nauczycieli z założenia muszą posiadać określone
kwalifikacje a tym samym kompetencje informacyjne, ponieważ dotyczą nauczycieli
przedmiotów informatycznych. Na marginesie dodajmy, że w tych grupach uszczegółowione
przez Standardy przygotowania… kompetencje, w zasadzie merytorycznie w sposób znaczący
nie różnią się między sobą (por.: A. Piecuch, 2004). Kolejna próbą rozwiązania braku
kompetencji informacyjnych jest Rozporządzenie ministra edukacji narodowej i sportu z dnia
7 września 2004 r. w sprawie standardów kształcenia nauczycieli. Po raz pierwszy w tego
typu dokumentach oprócz wskazania na konieczność kształcenia informatycznego zwrócono
uwagę na umiejętności wykorzystania technologii informacyjnej w szkolnej praktyce. W
charakterystyce sylwetki absolwenta czytamy, że przygotowanie do zawodu nauczyciela
powinno prowadzić do nabycia kompetencji w zakresie:
6) informacyjno-medialnym - wyrażającym się umiejętnością posługiwania się
technologią informacyjną, w tym jej wykorzystywania w nauczaniu przedmiotu
(prowadzeniu zajęć);
To bardzo ważny i cenny zapis rozporządzenia, który narzuca obowiązek rozwijania
kompetencji nauczycieli i co ważniejsze korzystania z nich. Spoglądając jednakże na
omawianą sytuację i biorąc pod uwagę dynamikę zmian w polskiej szkole (w istocie jej brak)
należy się spodziewać, status quo ante. Nabyte zatem w trakcie przygotowywania
zawodowego nauczycieli kompetencję pozostaną kompetencjami martwymi. Aby tak się nie
stało konieczne są zmiany przede wszystkim organizacyjne w polskiej szkole.
Rozwijanie kompetencji informacyjnych w omawianych do tej pory formach siłą rzeczy nie
są dostępne dla ogółu społeczeństwa tym zainteresowanego. Warto w tym miejscu wskazać
na inną możliwość jaką daje europejski certyfikat umiejętności komputerowych w skrócie
zwany ECDL. Zacytujmy za Polskim biurem ECDL, podstawowe korzyści jakie wynikają z
jego posiadania. Europejski Certyfikat Umiejętności Komputerowych ECDL (European
Computer Driving Licence) zaświadcza, że jego posiadacz potrafi prawidłowo realizować
przy pomocy mikrokomputera podstawowe zadania, takie jak:
1. Podstawy technik informatycznych
2. Użytkowanie komputerów
∗∗
dokument dostępny jest na stronie internetowej
http://homepage.mac.com/zbl/teksty/STANDARDY_PRZYGOTOWANIA.html#1%29
125
3. Przetwarzanie tekstów
4. Arkusze kalkulacyjne
5. Bazy danych
6. Grafika menedżerska i prezentacyjna
7. Usługi w sieciach informatycznych
Certyfikat Umiejętności Komputerowych zwiększa możliwości znalezienia zatrudnienia dla
szerokich grup społeczeństwa, a w szczególności dla osób:
•
szukających po raz pierwszy pracy, a więc wkraczających na rynek pracy;
•
powracających do pracy po dłuższej przerwie (np. kobiety po urlopie
macierzyńskim);
•
poszukujących pracy, którzy szybciej ją znajdą posiadając odpowiednie
umiejętności wykorzystania komputerów;
•
poszukujących (lub podejmujących) pracy w innych krajach europejskich.
Europejski Certyfikat Umiejętności Komputerowych jest jednolity w całej Europie i służy:
•
przygotowaniu obywateli Europy do życia w Społeczeństwie Globalnej
Informacji;
•
podniesieniu poziomu umiejętności wykorzystania mikrokomputerów w pracy
zawodowej i życiu codziennym;
•
wprowadzeniu i ujednoliceniu bazowego poziomu kwalifikacji, niezależnego od
kierunku i poziomu wykształcenia pracowników;
•
opracowaniu modelu edukacji w zakresie użytkowania mikrokomputerów;
•
umożliwieniu przemieszczania się pracowników pomiędzy krajami w ramach
Wspólnoty Europejskiej (Internet 2).
Jakkolwiek z roku na rok zwiększa się zainteresowanie zdobyciem certyfikatu, to jednak w
dalszym ciągu trudno uznać istniejący stan za zadawalający.
W niewoli kompetencji
We wstępie niniejszego opracowania zwrócono uwagę na potrzebę określania kompetencji.
Komisja Europejska wymienia osiem podstawowych kompetencji, którymi powinien
dysponować człowiek XXI wieku. Nie ma w tym nic złego, że próbuje się dokonać syntezy
potrzeb i oczekiwań w stosunku do „człowieka globalnego” w takiej właśnie formie.
Rozwijanie prac wyłącznie ukierunkowanych na kompetencje w istocie gubi w moim
przekonaniu bardzo istotny jej komponent, a mianowicie wiedzę i związane z nią kwalifikacje
oraz umiejętności i postawy. Cóż z tego, że będziemy swobodnie posługiwać się językami
obcymi, będziemy perfekcyjnie obsługiwać telefony komórkowe, kserokopiarki i faksy,
nawiązywać kontakty interpersonalne i inne, skoro poza tymi umiejętnościami nie będziemy
mieli nic więcej do zaoferowania. Wszystkie wymienione na wstępie kompetencje mają sens,
ale tylko wówczas kiedy będą stanowiły obudowę solidnej wiedzy merytorycznej w
określonych dyscyplinach naukowych. Tylko wówczas zyska się szansę rozwoju, kiedy
126
kompetencja będzie wypełniona wartościową treścią merytoryczną nową ideą itp. Treścią,
która jest w stanie wpłynąć na rozwój, zrodzić nową jakość. Wskazane kompetencje nie
uczynią z nikogo specjalisty mechanika, elektronika, informatyka, nauczyciela itd., nie
wnoszą one niczego nowego w rozwój, poza biegłością w wykonywaniu określonych
czynności. Za mało uwagi poświęca się wiedzy i związanemu z nią poziomowi kształcenia,
planowaniu rozwoju intelektualnego indywidualnego i społecznego. Brak jest prognoz co do
oczekiwań rynku pracy. Nikt nie jest w stanie dzisiaj odpowiedzieć na pytanie ilu i jakich
specjalistów inżynierów za pięć czy dziesięć lat będzie potrzebnych w gospodarce narodowej,
a takiej prognozie należałoby podporządkować system kształcenia w Polsce. Nie chodzi tutaj
o ograniczanie komukolwiek dostępu do wykształcenia czy też prawa do wyboru. Twierdzę
jednak, że wybory dokonywane byłyby z większą świadomością i określoną perspektywą na
późniejsze zatrudnienie. Szkoły wyższe mogłyby z większą pewnością dostosowywać swoją
ofertę edukacyjną do potrzeb społecznych otwierając stosowne kierunki studiów. Rozwijanie
tylko samych kompetencji uczyni nas jedynie niewolnikami XXI wieku, którzy będą zdolni
wypełniać jedynie polecenia innych, tych którzy te zależności zdążyli zrozumieć przed nami.
Literatura
•
Internet 1, Opinia Komisji Przemysłu, Badań Naukowych i Energii dla Komisji
Kultury i Edukacji w sprawie wniosku dotyczącego zalecenia Parlamentu
Europejskiego i Rady w sprawie kluczowych kompetencji w uczeniu się przez całe
życie,
http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2004_2009/documents/ad/613/613905/61390
5pl.pdf z dn. 14.12.2006
•
Internet 2, http://www.ecdl.com.pl/, z dn. 14.12.2006
•
Juszczyk S., Podstawy informatyki dla pedagogów, Impuls, Kraków 1999
•
Juszczyk S., Dydaktyka informatyki i technologii informacyjnej jako element
przestrzeni edukacyjnej, [w:] Juszczyk S., Janczyk J., Morańska D., Musioł M.,
Dydaktyka informatyki i technologii informacyjnej, A. Marszałek, Toruń 2003
•
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 1998
•
Piecuch A., Znaczenie standardów przygotowania nauczycieli w zakresie technologii
informacyjnej i informatyki, [w:] Dydaktyka informatyki. Problemy metodyki, red. W.
Furmanek, A. Piecuch, UR, Rzeszów 2004
•
Piecuch A., Z teorii i praktyki uczenia się i nauczania informatyki, [w:] Dydaktyka
informatyki. Problemy uczenia się i nauczania informatyki i technologii
informacyjnych, red. A. Piecuch, UR, Rzeszów 2006
•
Rozporządzenie Ministra edukacji narodowej i sportu z dnia 7 września 2004 r. w
sprawie standardów kształcenia nauczycieli (Dz. U. z dnia 22 września 2004 r.)
Lektoroval: doc. PaedDr. Jozef Pavelka, CSc, e-mail: [email protected]
Adres kontaktowy: Uniwersytet Rzeszowski, Instytut Techniki, Zakład Dydaktyki Techniki i
Informatyki, ul. Rejtana 16C, 35-959 Rzeszów, e-mail: [email protected]
127