docRola doradztwa wbksztaďtowaniu innowacji wbturystyce
download 
Reklamacja Transkrypt
Rola doradztwa wbksztaďtowaniu innowacji wbturystyce
Problemy ZarzÈdzania, vol. 11, nr 3 (43): 106 – 120 ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1644-9584.43.7 Rola doradztwa wb ksztaïtowaniu innowacji wb turystyce Nadesïany: 23.04.13 | Zaakceptowany do druku: 13.10.13 Zbigniew Zontek* Celem artykuïu jest wskazanie na moĝliwoĂci wykorzystania doradztwa wbinnowacyjnym rozwoju przedsiÚbiorstw turystycznych wb regionie. MoĝliwoĂÊ tworzenia innowacji wb turystyce ib ich implementacja uzaleĝniona jest od predyspozycji wewnÚtrznych przedsiÚbiorstwa oraz czynników zewnÚtrznych. Gïównym warunkiem innowacyjnoĂci przedsiÚbiorstw turystycznych jest tworzenie korzystnego Ărodowiska przez instytucje wspierajÈce ich rozwój. W artykule przedstawiono wyniki badañ przeprowadzonych wĂród przedsiÚbiorstw turystycznych subregionu poïudniowego województwa ĂlÈskiego. Wyniki badañ wskazujÈ, ĝe gïównymi kierunkami wsparcia innowacyjnoĂci sÈ programy Unii Europejskiej oraz tworzenie inicjatyw klastrowych. Sïowa kluczowe: doradztwo, turystyka, innowacje. The role of counselling in the development of innovation inb tourism Submitted: 23.04.13 | Accepted: 13.10.13 The aim of the article is to point out the possibilities for the usage of counselling in innovative development of tourist enterprises in the region. The possibility of creating innovation in tourism and their implementation is dependent on the internal predispositions of companies and external factors. The main determinant of innovation in tourist companies is the creation of abfavorable environment by institutions supporting their development. This paper presents the results of research conducted among tourism enterprises in the Southern Sub-region of the Silesian Province. The results show, that the main direction of the support are European Union programs and ab creation of cluster initiatives. Keywords: counselling, tourism, innovations. JEL: M19, L83, O31 * Zbigniew Zontek – dr, Akademia Techniczno-Humanistyczna wb Bielsku-Biaïej. Adres do korespondencji: Akademia Techniczno-Humanistyczna wb Bielsku-Biaïej, ul. Willowa 2, 43-309 Bielsko-Biaïa, e-mail: [email protected]. Rola doradztwa w ksztaïtowaniu innowacji w turystyce 1. Wprowadzenie Turystyka wspóïczeĂnie stanowi waĝnÈ sferÚ aktywnoĂci gospodarczej ibspoïecznej. Przejawia siÚ to „w wysokiej zdolnoĂci do generowania nowych miejsc pracy, podnoszenia jakoĂci ĝycia lokalnych spoïecznoĂci” (Ministerstwo Sportu ibTurystyki, 2008b), abtakĝe podwyĝszania potencjaïu konkurencyjnego regionów. Jak wskazuje opracowanie ¥wiatowej Organizacji Turystyki, turystyka stanowi 5% Ăwiatowego PKB, abco 12 pracujÈca osoba, jest zatrudniona wbtym sektorze (UNWTO, 2011). Równieĝ dla Polski turystyka staje siÚ waĝnym obszarem rozwoju, ab wb opracowaniach rzÈdowych opisuje siÚ jej pozytywny, wieloaspektowy charakter oddziaïywania, wskazujÈc, ĝe szeroko pojÚta gospodarka turystyczna angaĝuje – ze wzglÚdu na swój interdyscyplinarny charakter – wiele sektorów ib dziedzin gospodarki, co przyczynia siÚ znaczÈco do rozwoju regionalnego iblokalnego (Ministerstwo Sportu ib Turystyki, 2008a). Wykorzystaniu pozytywnych atrybutów turystyki sprzyja posiadanie walorów turystycznych, jednak do peïnej ich absorbcji niezbÚdne jest kreowanie innowacji wb przedsiÚbiorstwach ib regionach turystycznych, bowiem to innowacje naleĝÈ do podstawowych ěródeï uzyskiwania przewag konkurencyjnych. WspóïczeĂnie wbkrajach wysoko rozwiniÚtych waĝnym wyzwaniem staje siÚ zatem integracja ib spójnoĂÊ celów definiowanych dla turystyki ib innowacji. ZaleĝnoĂÊ ta wynika zb faktu, iĝ kaĝdy podmiot rynku turystycznego, aby siÚ rozwijaÊ, konkurowaÊ na globalnym rynku, potrzebuje innowacji. BiorÈc pod uwagÚ fakt, iĝ wb praktyce gospodarczej atrybuty innowacyjne przypisywane sÈ przede wszystkim produkcyjnym obszarom gospodarki, istotne staje siÚ wsparcie innowacyjnoĂci przedsiÚbiorstw usïugowych, wb tym turystycznych. Kreowanie innowacyjnoĂci wb turystyce to tworzenie nowych produktów turystycznych, procesów, systemów informacyjnych ib innych innowacyjnych rozwiÈzañ przez wielu aktorów systemu innowacyjnego. Dla osiÈgniÚcia efektów procesów innowacyjnych wbturystyce niezbÚdne staje siÚ publiczne wsparcie, które powinno dotyczyÊ nowej wiedzy, podnoszenia efektywnoĂci innowacji ibpowiÈzañ pomiÚdzy gïównymi podmiotami rynku (Stawasz, 2009). W celu stymulowania transferu, komercjalizacji ib dyfuzji nowej wiedzy do gospodarki turystycznej waĝne zadania przypisuje siÚ równieĝ instytucjom wspierajÈcym rozwój innowacyjnoĂci wb turystyce, które obejmujÈ przede wszystkim: badania ibrozwój, konsulting, szkolenia, dziaïalnoĂÊ informacyjnÈ ib promocyjnÈ. IstotnÈ rolÚ wb tym zakresie powinny peïniÊ profesjonalne usïugi doradcze, pozwalajÈce na podniesienie skutecznoĂci procesów innowacyjnych wb sektorze turystyki. Celem artykuïu jest wskazanie na moĝliwoĂci wykorzystania doradztwa wb innowacyjnym rozwoju przedsiÚbiorstw turystycznych wb regionie oraz zidentyfikowanie takich kierunków aktywnoĂci przedsiÚbiorstw turystycznych, które prowadzÈ do zwiÚkszenia innowacyjnoĂci. Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 3 (43), 2013 107 Zbigniew Zontek Postawiono nastÚpujÈcÈ hipotezÚ badawczÈ: InnowacyjnoĂÊ przedsiÚbiorstw turystycznych jest uzaleĝniona od ich aktywnoĂci wb poszukiwaniu inicjatyw proinnowacyjnych, bÚdÈcych noĂnikiem wiedzy oraz wymiany doĂwiadczeñ. Zakïada siÚ, ĝe wpïyw poszczególnych inicjatyw proinnowacyjnych jest zróĝnicowany, wb zaleĝnoĂci od typu innowacji. 2. Uwarunkowania innowacji wb turystyce Termin innowacji jest silnie powiÈzany zb takimi pojÚciami, jak nowoĂci, twórczoĂÊ, zmiany, reformy, czy teĝ przedsiÚbiorczoĂÊ. OECD definiuje innowacje jako „dziaïania naukowe, technologiczne, organizacyjne, finansowe ib handlowe, niezbÚdne do stworzenia, wdroĝenia ib komercjalizacji nowego lub udoskonalonego produktu lub procesu” (PrzedsiÚbiorczoĂÊ Akademicka, 2013). Natomiast wbkomunikacie Komisji Europejskiej wskazuje siÚ, ĝe „postÚp ibinnowacja opierajÈ siÚ na przekuwaniu nowej wiedzy wbnowe lepsze procesy ibprodukty (w tym na nieustannym unowoczeĂnieniu istniejÈcych juĝ procesów ibproduktów), na nowatorskich modelach przedsiÚbiorstw ibwïaĂciwych metodach zarzÈdzania. Chodzi wiÚc ob innowacyjnÈ przedsiÚbiorczoĂÊ ib inicjatywy biznesowe. PostÚp ibinnowacja opierajÈ siÚ jednak takĝe na nowatorskich usïugach (…) ibogólnie na lepszym rozwiÈzywaniu kwestii spoïecznych wbramach ograniczeñ ekonomicznych” (Komisja Europejska, 2007). RosnÈce znaczenie gospodarcze innowacji ibinnowacyjnoĂci przejawia siÚ nie tylko wb szerokiej debacie publicznej, dotyczy bowiem coraz szerszego grona przedsiÚbiorstw, reprezentujÈcych nie tylko branĝe wysokiej technologii. W ostatnich latach coraz czÚĂciej mówi siÚ ob potrzebie innowacyjnoĂci usïug, wbtym usïug turystycznych. Specyfika turystyki powoduje, iĝ innowacje rozpatruje siÚ zbdwóch punktów widzenia: konkretnych przedsiÚbiorstw turystycznych (hoteli, restauracji, przedsiÚbiorstw transportowych, organizatorów imprez itp.) oraz regionów turystycznych – traktowanych jako swoisty zbiór atrakcji ibofert turystycznych zlokalizowanych na danym obszarze. Celem dziaïañ innowacyjnych wb turystyce najczÚĂciej jest zwiÚkszenie podaĝy poprzez wprowadzenie nowych usïug na rynek lub podjÚcie dziaïañ umoĝliwiajÈcych wdroĝenie systemów ibprocesów zwiÚkszajÈcych skalÚ Ăwiadczenia dotychczasowych usïug. Z drugiej strony innowacje stwarzajÈ moĝliwoĂÊ zwiÚkszenia wartoĂci usïug turystycznych oraz poprawÚ jakoĂci procesu ich Ăwiadczenia. InnowacyjnoĂÊ przedsiÚbiorstw turystycznych jest stopniowalna, stosowana zb róĝnym natÚĝeniem ib zb róĝnÈ skalÈ, bowiem na poziom innowacji ma wpïyw wiele czynników. InnowacyjnoĂÊ wbturystyce uzaleĝniona jest od rodzaju prowadzonej dziaïalnoĂci, abtakĝe lokalizacji wbprzestrzeni turystycznej. JednoczeĂnie na poziom innowacyjny przedsiÚbiorstw turystycznych majÈ wpïyw menedĝerowie przedsiÚbiorstw turystycznych, ich ambicje, zdolnoĂci, motywacja do poszukiwania ibkomercyjnego wykorzystywania jakichkolwiek wyników badañ naukowych, nowych koncepcji, pomysïów, prowadzÈcych do wzrostu poziomu nowoczesnoĂci ib wzmocnienia pozycji konkurencyjnej 108 DOI 10.7172/1644-9584.43.7 Rola doradztwa w ksztaïtowaniu innowacji w turystyce przedsiÚbiorstwa. Realizacja nowego pomysïu powinna zaangaĝowaÊ caïy szereg czynnoĂci naukowych, organizacyjnych, technologicznych, finansowych ib handlowych. Kreowanie innowacyjnych produktów turystycznych moĝe obejmowaÊ szeroki wachlarz inicjatyw – od prostych modyfikacji istniejÈcych produktów, procesów ibpraktyk (które mogÈ byÊ nowe dla firmy, ale niekoniecznie dla branĝy turystycznej) po fundamentalnie nowe produkty ibprocesy (innowacyjne zarówno zb punktu widzenia przedsiÚbiorstw, jak ib dla caïej branĝy). Innowacje wbturystyce naleĝy rozpatrywaÊ wbnastÚpujÈcych obszarach (Hjalager, 2010; Novelli, Schmitz ib Spencer, 2006): – innowacje produktowe, prowadzÈce do powstania innowacyjnych produktów turystycznych wb przedsiÚbiorstwie i/lub regionie; – innowacje zarzÈdcze ib procesowe, majÈce na celu poprawÚ procesów Ăwiadczenia usïug turystycznych oraz procedur zarzÈdzania wb przedsiÚbiorstwach turystycznych iborganizacjach wspierajÈcych rozwój turystyki; – innowacje instytucjonalne, obejmujÈce tworzenie nowoczesnego systemu instytucji wsparcia dla podmiotów turystycznych, podejmowanie kooperacji pomiÚdzy podmiotami rynku turystycznego, np. powstawanie sieci branĝowych ib klastrów; – innowacje informacyjne – wykorzystanie najnowszych kanaïów informacyjno-promocyjnych, wykorzystanie technologii teleinformatycznych ib mobilnych. „Procesy kreowania innowacyjnych produktów turystycznych coraz rzadziej zamykajÈ siÚ wb ramach pojedynczych podmiotów” (Borkowska-Niszczota, 2012). Uwarunkowane jest to zarówno specyfikÈ sektora turystycznego (przedsiÚbiorstwa charakteryzujÈ siÚ wÈskÈ specjalizacjÈ), jak ib wielkoĂciÈ przedsiÚbiorstw (wiÚkszoĂÊ przedsiÚbiorstw wbsektorze to mikro ibmaïe przedsiÚbiorstwa). Nowe produkty turystyczne sÈ coraz bardziej uzaleĝnione od innowacyjnych technologii, które wymagajÈ zarówno wsparcia doradczego, jak ib odpowiednich ěródeï finansowania. WspóïczeĂnie innowatorzy napotykajÈ dwie kluczowe bariery dziaïania innowacyjnego. PierwszÈ zb nich jest bariera idei, czyli brak pomysïu na kreowanie nowatorskich rozwiÈzañ. Druga bariera wiÈĝe siÚ zb wysokim ryzykiem finansowym wdraĝanych innowacji ib trudnoĂciÈ osiÈgniÚcia rentownoĂci tych rozwiÈzañ. Eliminacja tych ograniczeñ stanowi wyzwanie dla instytucji doradczych. 3. Instytucje doradcze wspierajÈce branĝÚ turystycznÈ InnowacyjnoĂÊ wb turystyce uzaleĝniona jest od wielu uwarunkowañ wewnÚtrznych ib zewnÚtrznych. WĂród uwarunkowañ wewnÚtrznych innowacyjnoĂci szczególne znaczenie majÈ: mobilnoĂÊ pracowników, gotowoĂÊ do wspóïpraca wbregionie (np. koopetycja, uczestniczenie wbsieciach klastrowych), stosowanie wb praktyce koncepcji innowacji otwartej na innych partnerów Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 3 (43), 2013 109 Zbigniew Zontek rynkowych (open innovation). Dziaïania te mogÈ przybieraÊ formÚ doradztwa wewnÚtrznego, które wb branĝy turystycznej realizowane jest wb ramach wewnÚtrznej komunikacji wb przedsiÚbiorstwach turystycznych, oraz komunikacji pomiÚdzy podmiotami turystycznymi wb regionie. WĂród uwarunkowañ zewnÚtrznych istotnÈ rolÚ odgrywajÈ mechanizmy szerokiej wspóïpracy zbinstytucjami iboĂrodkami wspierajÈcymi innowacyjnoĂÊ ibprzedsiÚbiorczoĂÊ, ĂwiadczÈcymi usïugi badawczo-rozwojowe, ab takĝe szkoleniowe ib doradcze. Te ostatnie wb istotny sposób zachÚcajÈ podmioty rynku do kreowania innowacyjnych produktów turystycznych, abtym samym wpïywajÈ pobudzajÈco na gospodarczy rozwój obszarów, na którym prowadzÈ one dziaïalnoĂÊ. Ze wzglÚdu na charakter dziaïalnoĂci wĂród instytucji doradczych wspierajÈcych innowacyjnoĂÊ wbturystyce moĝna wyróĝniÊ trzy podstawowe grupy: – krajowe ibsamorzÈdowe instytucje wspierajÈce rozwój turystyki ibjej innowacyjnoĂÊ, – dziaïalnoĂÊ doradczÈ obcharakterze komercyjnym (firmy konsultingowe), – oĂrodki innowacji ib przedsiÚbiorczoĂci ob charakterze non profit. WĂród instytucji krajowych ibsamorzÈdowych wspierajÈcych rozwój turystyki naleĝy wymieniÊ: PolskÈ OrganizacjÚ TurystycznÈ (POT), Ministerstwo Sportu ib Turystyki, Regionalne Organizacje Turystyczne (ROT), Lokalne Organizacje Turystyczne (LOT), Izby Turystyki ibinne izby branĝowe, federacje (np. Polska Federacja Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa GoĂcinne”), stowarzyszenia, OĂrodki Doradztwa Rolniczego itp. Na wyĝej przedstawionÈ klasyfikacjÚ instytucji doradczych, nakïada siÚ równieĝ podziaï na podmioty specjalizujÈce siÚ stricte we wspieraniu branĝy turystycznej oraz instytucje, które wspierajÈ innowacyjnoĂÊ przedsiÚbiorstw wszystkich branĝ. OĂrodki innowacji ib przedsiÚbiorczoĂci, ich poszczególne kategorie, ĂwiadczÈ usïugi doradcze, które mogÈ byÊ wykorzystywane przez podmioty branĝy turystycznej (tabela 1). Ze wzglÚdu na swÈ specyfikÚ instytucje te wypeïniajÈ lukÚ pomiÚdzy instytucjami administracji publicznej (krajowej ib samorzÈdowej) ib doradczymi podmiotami komercyjnymi. Zestawienie ofert internetowych wybranych firm doradczych wskazuje, iĝ do gïównych zadañ firm konsultingowych wbzakresie doradztwa wbbranĝy turystycznej naleĝÈ1: – „analiza moĝliwoĂci wydïuĝenia sezonu turystycznego (opracowanie ib wdraĝanie strategii marketingowych wydïuĝajÈcych sezon), – wsparcie procesu tworzenia produktów turystycznych regionu ibich rozwój, – budowa ib wdraĝanie systemów promocji turystycznej regionu, – analiza atrakcyjnoĂci inwestycyjnej obiektów ib obszarów, budowa programów dziaïañ” (Zachodniopomorska Szkoïa Biznesu, 2013), – wsparcie procesów wdraĝania innowacyjnych technologii wb turystyce, – pozyskiwanie Ărodków zewnÚtrznych na finansowanie inwestycji ib innowacji, – wprowadzenie systemów jakoĂci usïug, standaryzacji Ăwiadczenia usïug turystycznych. 110 DOI 10.7172/1644-9584.43.7 Rola doradztwa w ksztaïtowaniu innowacji w turystyce OĂrodki innowacji ib przedsiÚbiorczoĂci OĂrodki przedsiÚbiorczoĂci Instytucje finansowe OĂrodki szkoleniowo-doradcze Regionalne ib lokalne fundusze poĝyczkowe OĂrodki przedsiÚbiorczoĂci: centra biznesu, kluby przedsiÚbiorczoĂci, punkty konsultacyjno-doradcze, preinkubatory, inkubatory przedsiÚbiorczoĂci Fundusze PorÚczeñ Kredytowych Fundusze kapitaïu zalÈĝkowego Sieci Anioïów Biznesu OĂrodki innowacji Centra Transferu Technologii Akademickie Inkubatory PrzedsiÚbiorczoĂci Inkubatory Technologiczne e-inkubatory Parki technologiczne, naukowe, badawcze, przemysïowo-technologiczne Regionalne Systemy Innowacji Tab. 1. Klasyfikacja oĂrodków innowacji ibprzedsiÚbiorczoĂci ĂwiadczÈcych usïugi doradcze. ½ródïo: A. BÈkowski ib M. Marzewska (red.). (2012). OĂrodki innowacji przedsiÚbiorczoĂci wb Polsce. Raport 2012. Warszawa: PARP, s. 12. Dziaïania doradcze wbturystyce mogÈ przyjmowaÊ takĝe formÚ podstawowÈ. Przykïadem takich dziaïañ doradczych sÈ te podejmowane przez OĂrodki Doradztwa Rolniczego, nastawione na uïatwienie rozpoczÚcia ib prowadzenia dziaïalnoĂci agroturystycznej. Specyficzna rola doradców sprowadza siÚ wbtym przypadku do takich dziaïañ, jak (por. Sikorska-Wolak, 2008): – motywowanie ib wsparcie procesów decyzyjnych wb bieĝÈcej dziaïalnoĂci, dotyczÈcych m.in. wyszukiwania odpowiednich grup turystów, tworzenia ofert ib ich promocji czy teĝ dostosowywania oferty do preferencji turystów; – doradztwo wbzakresie standardów wyposaĝenia gospodarstwa oraz zachÚcanie rolników do poprawy standardu pobytu turystów; – informowanie ob innowacjach wb zakresie dziaïalnoĂci agroturystycznej; – informowanie ob moĝliwoĂciach poszukiwania ěródeï finansowania dziaïalnoĂci gospodarstwa agroturystycznego, wbtym ěródeï specyficznych dla tego typu dziaïalnoĂci; – organizowanie szkoleñ agroturystycznych dla osób prowadzÈcych ibzamierzajÈcych prowadziÊ takÈ dziaïalnoĂÊ; – tworzenie katalogów reklamujÈcych dane gospodarstwa agroturystyczne czy teĝ grupy gospodarstw. OkreĂlenie roli doradztwa wbsektorze turystyki nie jest zadaniem ïatwym. Wynika to bezpoĂrednio ze specyfiki ibróĝnorodnoĂci przedsiÚbiorstw turystycznych oraz zbprzestrzennych uwarunkowañ ich dziaïalnoĂci. Podaĝ turystyczna tworzona jest przez przedsiÚbiorstwa naleĝÈce do róĝnych branĝ, np. hotelarstwo, gastronomia, biura podróĝy, transport, gestorzy atrakcji turystycznych. Kaĝde zb tych przedsiÚbiorstw ma inne uwarunkowania dziaïalnoĂci gospodarczej. Z drugiej strony podmioty turystyczne, jako typowo usïugowe, cechujÈ siÚ ograniczonymi moĝliwoĂciami modyfikacji Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 3 (43), 2013 111 Zbigniew Zontek podaĝy wbkrótkim okresie (Dziedzic ibSkalska, 2012). Dziaïania doradcze, majÈce na celu doprowadzenie do jak najefektywniejszego wykorzystania zasobów tych przedsiÚbiorstw, powinny zatem byÊ nastawione na harmonizowanie podaĝy ib popytu wb krótkich okresach dziaïalnoĂci oraz dostarczaÊ argumentów uzasadniajÈcych zwiÚkszanie podaĝy wb dïugim okresie. Taka formuïa wsparcia powinna byÊ stosowana wb odniesieniu do wszystkich podmiotów rynku turystycznego, jednakĝe przy uwzglÚdnieniu specyfiki poszczególnych przedsiÚbiorstw – agencje turystyczne, organizatorzy podróĝy, przedsiÚbiorstwa transportowe mogÈ stosunkowo szybko dostosowaÊ swojÈ ofertÚ, natomiast wbprzypadku obiektów noclegowych, kulturalnych, rekreacyjnych ibgastronomicznych równowaĝenie podaĝy ibpopytu jest trudniejsze. Kolejnym czynnikiem majÈcym wpïyw na ksztaïtowanie doradztwa jest Ăcisïy zwiÈzek przedsiÚbiorstw turystycznych zbich geograficznym obszarem dziaïalnoĂci. Obiekty noclegowe, gastronomiczne, kulturalne ib rekreacyjne charakteryzujÈ siÚ duĝym poziomem przywiÈzania do danej lokalizacji, co narzuca wiele ograniczeñ na ich moĝliwoĂci rozwojowe oraz skutecznoĂÊ stosowanych dziaïañ doradczych. Poszerzanie rynkowego pola dziaïania wiÈĝe siÚ wbtym przypadku zbkoniecznoĂciÈ znaczÈcych nakïadów inwestycyjnych, ab powstaïe wówczas sieci przedsiÚbiorstw turystycznych (np. sieÊ hoteli) funkcjonujÈ wb ramach nowych uwarunkowañ lokalnych. Usïugi doradcze wb branĝy turystycznej powinny zatem cechowaÊ siÚ szczególnÈ elastycznoĂciÈ oraz wieloaspektowoĂciÈ, abfirmy doradcze muszÈ byÊ specjalistami nie tylko wb zakresie prowadzenia danej dziaïalnoĂci gospodarczej, ale takĝe znaÊ uwarunkowania wynikajÈce zbobszaru zlokalizowania przedsiÚbiorstwa turystycznego. Specyficznym aspektem doradztwa wbturystyce jest wspomaganie procesów kreowania produktu turystycznego regionu, bÚdÈcego efektem komplementarnoĂci poszczególnych usïug turystycznych. Analiza zachowañ turystów podczas wyboru oferty turystycznej wskazuje, iĝ pierwotnÈ ich determinantÈ jest destynacja turystyczna, ab dopiero wb dalszej kolejnoĂci oferty konkretnych przedsiÚbiorstw. StÈd wspieranie procesu powstawania innowacyjnego produktu turystycznego regionu wpïywa istotnie na warunki funkcjonowania przedsiÚbiorstw zlokalizowanych na jego terenie. Z drugiej strony innowacyjne dziaïania, podejmowane przez poszczególne podmioty rynku ksztaïtujÈ produkt turystyczny regionu. Doradztwo wb turystyce powinno zawsze braÊ pod uwagÚ szerszÈ perspektywÚ oddziaïywania, abwspóïpraca przedsiÚbiorstw turystycznych zlokalizowanych na wspólnym obszarze powinna byÊ skierowana równieĝ na kompleksowe usïugi doradcze. Doradztwo wb turystyce obejmuje zatem swoim zasiÚgiem wszystkie gïówne struktury, procesy ib problemy zarzÈdzania przedsiÚbiorstwami ib regionami turystycznymi. Przyjmuje ono formÚ tzw. konsultingu uniwersalnego. Elementami takiej formy doradztwa sÈ diagnozy, obróĝnym stopniu szczegóïowoĂci ibzasiÚgu, abtakĝe propozycje zmian, wbtym: opracowywania 112 DOI 10.7172/1644-9584.43.7 Rola doradztwa w ksztaïtowaniu innowacji w turystyce programów naprawczych, staïego doskonalenia organizacji lub jej wyodrÚbnionych czÚĂci (ChoroĂcicki, 1997) – przy uwzglÚdnieniu wyĝej wskazanych uwarunkowañ branĝy turystycznej. 4. Asystent innowacji – wzorcowy program doradztwa innowacyjnego Istotnym aspektem doradztwa wb zakresie innowacji wb turystyce jest wspóïpraca sfery nauki zbpodmiotami rynku turystycznego. SkutecznoĂÊ tych dziaïañ jest uzaleĝniona jednak od specyfiki poszczególnych regionów, moĝliwoĂci podmiotów sektora nauki, abtakĝe dopasowania oferty doradczej do potrzeb przedsiÚbiorców. W Polsce coraz czÚĂciej dostrzega siÚ, iĝ to uczelnie mogÈ przyczyniÊ siÚ do rozwoju innowacyjnoĂci poszczególnych sektorów biznesu, jednakĝe dla peïnego wykorzystania tego potencjaïu niezbÚdne sÈ dobre wzorce wspóïpracy (GabryĂ, 2008). Na potrzeby niniejszego opracowania za wzorcowy przykïad koncepcji wspóïpracy pomiÚdzy sektorem nauki ibbiznesem przyjÚto program „Asystent innowacji” zastosowany wb Dolnej Austrii (Priedl, Ebner ib Jäger, 2010). Program ten zostaï zainicjowany wb2000 roku przez regionalnych przedsiÚbiorców, którzy dostrzegli, iĝ barierÈ utrudniajÈcÈ rozwój regionu ib przedsiÚbiorstw zlokalizowanych na jego terenie jest niewystarczajÈca wspóïpraca pomiÚdzy nimi absferÈ nauki. Gïównym celem ibzaïoĝeniem programu byïo – ibjest nadal – „podwyĝszenie kompetencji regionalnych maïych ibĂrednich przedsiÚbiorstw (MSP) wb zakresie wykorzystania technologii ib innowacji, zwïaszcza przedsiÚbiorstw znajdujÈcych siÚ na obszarach wiejskich Dolnej Austrii” (Krupowicz, 2010). Program przeznaczony jest dla tych przedsiÚbiorstw, które – ze wzglÚdu na brak doĂwiadczenia, umiejÚtnoĂci, moĝliwoĂci kadrowych – nie wdraĝajÈ strategii innowacji. Wsparcie kierowane jest do MSP, usïugowych ib przemysïowych, zlokalizowanych na terenie Dolnej Austrii, abjego celem jest zachÚcenie przedsiÚbiorców do zatrudniania wykwalifikowanych absolwentów uczelni wyĝszych wbcelu wdroĝenia innowacyjnych pomysïów ib usïug. Program ten zakïada, iĝ asystentem innowacji moĝe byÊ absolwent uczelni technicznej lub uniwersytetu, który posiada stopieñ naukowy (licencjata, inĝyniera, magistra lub doktora) krócej niĝ piÚÊ lat. Aby zostaÊ asystentem, dana osoba musi byÊ „nowym” pracownikiem dla danego przedsiÚbiorstwa ibwyraziÊ chÚÊ podjÚcia pracy „na peïny etat wbtrakcie realizacji danego projektu innowacyjnego, któremu – zgodnie zbwymaganiami – musi poĂwiÚcaÊ co najmniej 90% czasu pracy” (Krupowicz, 2010). Kandydat na asystenta musi równieĝ posiadaÊ pewne umiejÚtnoĂci wïaĂciwe dla przedmiotu danego projektu innowacyjnego oraz istotne dla zatrudniajÈcego przedsiÚbiorstwa. Waĝnym elementem wymaganym wb projekcie jest „uczestnictwo wb uzupeïniajÈcym programie szkoleñ podyplomowych (...) który zostaï opracowany specjalnie dla mïodych absolwentów” (Krupowicz, 2010). Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 3 (43), 2013 113 Zbigniew Zontek PrzedsiÚbiorstwa chcÈce wziÈÊ udziaï wb programie muszÈ takĝe przestrzegaÊ zasad, obejmujÈcych zïoĝenie wniosku aplikacyjnego zawierajÈcego charakterystykÚ planowanego przedsiÚwziÚcia, ab takĝe przedïoĝenie dokumentów wybranego przez siebie asystenta innowacji. Ocena wniosku dokonywana jest za pomocÈ takich kryteriów, jak: sytuacja ekonomiczna przedsiÚbiorstwa, jego wielkoĂÊ, moĝliwoĂci rozwojowe ib innowacyjne. Nie ma wymogu, by aplikujÈce przedsiÚbiorstwo byïo juĝ innowacyjnym podmiotem, ale musi speïniaÊ niezbÚdne warunki, ĝeby siÚ takim staÊ. „Dlatego istotne jest, aby przedsiÚbiorstwo miaïo wyznaczone kierunki rozwoju czy opracowanÈ strategiÚ innowacyjnoĂci” (Krupowicz, 2010). Zanim dojdzie do podpisania umowy pomiÚdzy skojarzonymi partnerami, koordynator projektu (Wydziaï Gospodarki, Turystyki ib Technologii Dolnej Austrii) ocenia projekty pod wzglÚdem formalnym ib merytorycznym. Oceniane sÈ gïównie: cele projektu, ich zgodnoĂÊ ze strategiÈ przedsiÚbiorstwa, stopieñ innowacyjnoĂci projektu zb punktu widzenia przedsiÚbiorstwa, regionu, rynku krajowego ib miÚdzynarodowego. Istotnymi kryteriami oceny jest takĝe stopieñ ryzyka towarzyszÈcego planowanym dziaïaniom oraz moĝliwoĂÊ przeïoĝenia oczekiwanych rezultatów na przyszïÈ dïugookresowÈ dziaïalnoĂÊ. PodjÚta wspóïpraca zb zaïoĝenia ma prowadziÊ do pobudzenia transferu technologii pomiÚdzy uczelniÈ wyĝszÈ oraz przedsiÚbiorstwem, ab takĝe do utworzenia nowych miejsc pracy. Do zadañ jednostki koordynujÈcej naleĝy przede wszystkim monitorowanie celów zaïoĝonych wb projekcie, co jest osiÈgane dziÚki oddelegowaniu konsultanta, czuwajÈcego nad prawidïowoĂciÈ pracy asystenta innowacji. Dofinansowanie kierowane jest na czÚĂciowe pokrycie kosztów: zatrudnienia asystenta innowacji, ab takĝe doradztwa ib asysty eksperta. W peïni pokrywane sÈ koszty szkolenia asystenta innowacji oraz ewaluacji projektu przez zewnÚtrznego konsultanta (Krupowicz, 2010). Projekt cieszy siÚ od momentu wdroĝenia duĝÈ popularnoĂciÈ ze strony biznesu, która wynika zb jego uĝytecznoĂci. Rezultaty zakoñczonych projektów wskazujÈ, ĝe (Krupowicz, 2010): – „w 80 % przypadków nastÈpiï ogromny postÚp wb rozwoju nowych produktów ib usïug; – okoïo 70% asystentów innowacji doprowadziïo do trwaïej ib znaczÈcej wspóïpracy zb zewnÚtrznymi partnerami wb zakresie innowacji; – 80% projektów spowodowaïo rozszerzenie istniejÈcych lub otwarcie nowych rynków zbytu; – w przypadku ponad 70% projektów organizacja przedsiÚbiorstwa ulegïa poprawie wb perspektywie dïugoterminowej; – w przypadku okoïo 60% projektów umowa obpracÚ zbasystentami innowacji zostaïa przedïuĝona; – w wyniku realizacji okoïo 90% projektów powstaïo przynajmniej jedno nowe miejsce pracy – Ărednio kaĝdy projekt Asystent innowacji powoduje powstanie od 3 do 4 staïych miejsc pracy wb przedsiÚbiorstwie”. 114 DOI 10.7172/1644-9584.43.7 Rola doradztwa w ksztaïtowaniu innowacji w turystyce 5. Wspóïpraca przedsiÚbiorstw turystycznych zb instytucjami doradczymi wb Ăwietle badañ Prezentowane wb niniejszym artykule wyniki badañ stanowiÈ wycinek badania przeprowadzonego wb2012 roku wĂród przedsiÚbiorstw turystycznych zlokalizowanych na trenie subregionu poïudniowego województwa ĂlÈskiego, obejmujÈcego swym zasiÚgiem powiaty: bielski, cieszyñski, ĝywiecki oraz miasto na prawach powiatu Bielsko-Biaïa. Na wybór tego obszaru do badañ miaï wpïyw fakt posiadania walorów turystycznych ibkoncentracja podmiotów gospodarczych ĂwiadczÈcych usïugi turystyczne. Badaniem sondaĝowym za pomocÈ kwestionariusza ankiety objÚto 191b przedsiÚbiorstw turystycznych ib podmiotów wspierajÈcych rozwój turystyki wbregionie. Reprezentatywna próba badawcza zostaïa wyodrÚbniona na podstawie operatu sporzÈdzonego na podstawie list teleadresowych. W toku badañ otrzymano 121 poprawnie wypeïnionych kwestionariuszy, co stanowiïo 63,4% próby badawczej. W niniejszym artykule zaprezentowany zostaï wycinek badañ dotyczÈcy uczestnictwa badanych podmiotów turystycznych wb inicjatywach sprzyjajÈcych wzrostowi innowacyjnoĂci, takich jak: udziaï wb projektach Unii Europejskiej, uczestnictwo wbsieciach ibklastrach, udziaï wbtargach ib konferencjach, ab takĝe wspóïpraca zb jednostkami badawczo-rozwojowymi. Wyniki badañ wskazujÈ, ĝe badane podmioty turystyczne poszukiwaïy szans na rozwój innowacyjny przede wszystkim wbudziale wbprojektach unijnych oraz wspóïpracy wbramach inicjatyw klastrowych. Wyniki te potwierdzajÈ ogólnÈ tendencjÚ do poszukiwania ěródeï rozwoju innowacyjnego wbfunduszach Unii Europejskiej, co potÚguje dodatkowo fakt, iĝ niejednokrotnie motywacjÈ do powstawania klastrów jest takĝe moĝliwoĂÊ ich finansowania zb programów UE. Stosunkowo popularnÈ aktywnoĂciÈ przedsiÚbiorstw turystycznych, wspomagajÈcÈ komunikacjÚ innowacyjnych rozwiÈzañ, jest udziaï wbtargach ibkonferencjach, chociaĝ wbtym przypadku niepokojÈcy jest wysoki odsetek podmiotów niekorzystajÈcych zb tych moĝliwoĂci. NajniĝszÈ aktywnoĂÊ badanych podmiotów turystycznych zanotowano wb przypadku wspóïpracy wbramach badañ ibrozwoju – aĝ 70% respondentów nie uczestniczyïo wbtakich inicjatywach. BiorÈc pod uwagÚ fakt, iĝ wspóïpraca branĝy turystycznej zbsektorem nauki to pole dziaïania predestynowane do powstawania innowacyjnych rozwiÈzañ, naleĝy uznaÊ tÚ sytuacjÚ za niepokojÈcÈ. AktywnoĂÊ przedsiÚbiorstw turystycznych wb inicjatywach proinnowacyjnych zostaïa skorelowana ze wskazaniami respondentów dotyczÈcymi oczekiwanych przez nich obszarów wzrostu innowacyjnoĂci. W toku analizy wyników badañ wyodrÚbniono dwa gïówne obszary potencjalnego rozwoju innowacji – oferty usïugowej oraz infrastruktury, jako te szczególnie poĝÈdane przez badane przedsiÚbiorstwa. Badany region jest obszarem ob wieloletnich tradycjach turystycznych, dlatego wiele obiektów turystycznych wymagaïo lub ciÈgle wymaga modernizacji, co uzasadnia szczególne zainteresowanie innowacjami infrastrukturalnymi. Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 3 (43), 2013 115 Zbigniew Zontek 33,9% Udział w projektach Unii Europejskiej 13,2% 11,6% 0,8% 40,5% 34,7% Udział w sieciach, inicjatywach klastrowych 4,1% 2,5% 0,0% 1–2 razy 3–4 razy 58,7% 5–6 razy 13,2% 14,0% 14,0% 20,7% Udział w targach i konferencjach 7 razy i więcej nie dotyczy 38,0% 15,7% 8,3% 5,8% 0,0% Współpraca w ramach B+R 70,2% 0 20 40 60 80% Rys. 1. Udziaï badanych podmiotów turystycznych wbinicjatywach proinnowacyjnych. ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie wyników badañ. W celu weryfikacji zaleĝnoĂci pomiÚdzy gotowoĂciÈ do wdraĝania tych dwóch typów innowacji ab rodzajami aktywnoĂci proinnowacyjnych (zobrazowanych na rysunku 1) postawiono cztery hipotezy czÈstkowe. Zaïoĝone wb badaniu hipotezy zostaïy zweryfikowane za pomocÈ testu chi-kwadrat. H1: Hipoteza mówiÈca, ĝe upatrywanie rozwoju innowacyjnoĂci wbinnowacjach usïugowych oraz udziaï wb sieciach ib inicjatywach klastrowych sÈ niezaleĝne, zostaïa odrzucona (alfa krytyczne = 2,43364E-05 przy poziomie istotnoĂci statystycznej 0,05). Z analizy matrycy korelacji wynika, ĝe wb inicjatywach sieciowych biorÈ udziaï przede wszystkim te podmioty, które poszukujÈ moĝliwoĂci zwiÚkszenia innowacyjnoĂci wb obszarze oferty usïugowej (tabela 2). Wdroĝenie innowacji wb obszarze usïug Ma pierwszorzÚdne znaczenie Ma drugorzÚdne znaczenie Nie ma znaczenia 1–2 razy 0,0123209 0,0024433 0,015203 3–4 razy 0,0023076 0,0002504 0,003587 5–6 razy 0,0028395 7,155E-05 0,009397 Udziaï przedsiÚbiorstw w sieciach ib klastrach 7 razy ib wiÚcej 0,0034674 0,0022539 0,001639 Nie uczestniczÚ 0,0013831 0,0011500 0,000440 Tab. 2. Matryca korelacji ch-kwadrat dla hipotezy H1. ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie wyników badañ. 116 DOI 10.7172/1644-9584.43.7 Rola doradztwa w ksztaïtowaniu innowacji w turystyce H2: Hipoteza mówiÈca, ĝe upatrywanie rozwoju innowacyjnoĂci wbinnowacjach usïugowych oraz udziaï wb targach ib konferencjach branĝowych sÈ niezaleĝne, zostaïa takĝe odrzucona (alfa krytyczne = 2,24336E-06 przy poziomie istotnoĂci statystycznej 0,05). PrzedsiÚbiorstwa, które braïy udziaï wbtargach ibkonferencjach, wyraziïy przede wszystkim gotowoĂÊ do wdraĝania innowacji usïugowych (tabela 3). Wdroĝenie innowacji wb obszarze usïug Ma pierwszorzÚdne znaczenie Ma drugorzÚdne znaczenie Nie ma znaczenia 1–2 razy 0,0201036 0,0035218 0,026228 3–4 razy 0,0230540 0,0123893 0,013789 5–6 razy 0,0009344 0,0007219 0,000339 7 razy ib wiÚcej 0,0089154 0,0016930 0,040981 Nie uczestniczÚ 0,0697573 0,0078616 0,107145 Udziaï przedsiÚbiorstw w targach ib konferencjach Tab. 3. Matryca korelacji ch-kwadrat dla hipotezy H2. ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie wyników badañ. W przypadku analizy zaleĝnoĂci pomiÚdzy aktywnoĂciÈ respondentów wbinicjatywach proinnowacyjnych ibupatrywaniem innowacyjnoĂci wbobszarze infrastruktury korelacja taka zachodzi wb przypadku aktywnoĂci przedsiÚbiorstw wb dwóch typach dziaïañ: udziale wb projektach Unii Europejskiej oraz wspóïpracy wb ramach badania ib rozwoju. H3: Hipoteza mówiÈca, ĝe upatrywanie rozwoju innowacyjnoĂci wbinnowacjach infrastrukturalnych oraz udziaï wb projektach Unii Europejskiej sÈ niezaleĝne, zostaïa odrzucona (alfa krytyczne = 0,000283832 przy poziomie istotnoĂci statystycznej 0,5). Wzrost czÚstotliwoĂci udziaïu wbtych projektach wpïywa na znaczenie innowacji infrastrukturalnych wbdziaïalnoĂci badanych przedsiÚbiorstw turystycznych (tabela 4). Wdroĝenie innowacji Ma wb obszarze infrastruktury pierwszorzÚdne znaczenie Udziaï przedsiÚbiorstw w projektach Unii Europejskiej Ma drugorzÚdne znaczenie Nie ma znaczenia 1–2 razy 0,0093959 0,0039983 0,046165 3–4 razy 0,0131481 0,0060503 0,005708 5–6 razy 0,0002055 0,0057046 0,011934 7 razy ib wiÚcej 0,0038932 0,0130253 0,001844 Nie uczestniczÚ 0,0233903 0,0049096 0,092562 Tab. 4. Matryca korelacji ch-kwadrat dla hipotezy H3. ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie wyników badañ. Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 3 (43), 2013 117 Zbigniew Zontek H4: Hipoteza mówiÈca, ĝe upatrywanie rozwoju innowacyjnoĂci wbinnowacjach infrastrukturalnych oraz wspóïpraca wbramach badania ibrozwoju sÈ niezaleĝne, zostaïa odrzucona (alfa krytyczne = 0,048124285 przy poziomie istotnoĂci statystycznej 0,05). Obliczenie wskazuje na istniejÈcÈ korelacjÚ, jednak naleĝy zwróciÊ uwagÚ, ĝe analizowany czynnik ma zdecydowanie mniejsze znaczenie wbinicjowaniu dziaïalnoĂci innowacyjnej przedsiÚbiorstw. Wynika to zb faktu, iĝ niewiele badanych przedsiÚbiorstw wspóïpracowaïo wb ramach dziaïalnoĂci badawczo-rozwojowej. Wdroĝenie innowacji wb obszarze infrastruktury Ma pierwszorzÚdne znaczenie Ma drugorzÚdne znaczenie Nie ma znaczenia 1–2 razy 0,0151423 0,0009331 0,020459 3–4 razy 0,0001468 9,045E-06 0,000198 5–6 razy 0,0343568 0,0176900 0,012909 7 razy ib wiÚcej 0 0 0 Nie uczestniczÚ 0,0133463 0,0028775 0,011038 Wspóïpraca wb ramach badañ ib rozwoju Tab. 5. Matryca korelacji ch-kwadrat dla hipotezy H4. ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie wyników badañ. Powyĝsze wyniki badañ pozwalajÈ potwierdziÊ hipotezÚ postawionÈ przed badaniem abprzytoczonÈ we wprowadzeniu. InnowacyjnoĂÊ przedsiÚbiorstw turystycznych jest uzaleĝniona od tego, wbjakim stopniu one aktywnie wykorzystujÈ inicjatywy proinnowacyjne. Poszczególne dziaïania, takie jak: udziaï wb sieciach ib inicjatywach klastrowych, udziaï wb programach Unii Europejskiej, uczestnictwo wb targach ib konferencjach branĝowych oraz wspóïpraca wb ramach badañ ib rozwoju, inicjujÈ róĝnego typu innowacje. 6. Podsumowanie Specyfika branĝy turystycznej powoduje, iĝ trudno przedsiÚbiorcom uzyskaÊ przewagÚ rynkowÈ, zdajÈc siÚ tylko na wïasnÈ kreatywnoĂÊ ib innowacyjnoĂÊ. PrzedsiÚbiorstwa turystyczne nie tylko funkcjonujÈ wb ramach uwarunkowañ geograficzno-regionalnych, ale teĝ sÈ ĂciĂle od nich uzaleĝnione. WspólnoĂÊ interesów poszczególnych podmiotów rynku turystycznego powoduje, iĝ sÈ one predestynowane do wspóïpracy, której namacalnym efektem jest produkt turystyczny regionu ib jego innowacyjnoĂÊ. ZïoĝonoĂÊ tych wzajemnych relacji determinuje koniecznoĂÊ korzystania ze wsparcia instytucji doradczych. Jak pokazaïy wyniki badañ, przedsiÚbiorcy przede wszystkim zainteresowani sÈ wspóïpracÈ wb ramach projektów Unii Europejskiej, ab zïoĝonoĂÊ 118 DOI 10.7172/1644-9584.43.7 Rola doradztwa w ksztaïtowaniu innowacji w turystyce procedur ubiegania siÚ ob dofinansowanie innowacyjnych przedsiÚwziÚÊ wymusza niejednokrotnie wspóïpracÚ zbinstytucjami doradczymi. Stosunkowo popularnÈ wb ostatnich latach formÈ wspóïpracy wokóï produktu turystycznego regionu jest tworzenie powiÈzañ sieciowych ibklastrów. Ta specyficzna forma kooperacji niewÈtpliwie sprzyja angaĝowaniu sektora nauki, podmiotów doradczych wb proces kreowania wiedzy, ab takĝe jej dyfuzji wb regionie. Przypisy 1 Opracowano na podstawie ofert umieszczonych na stronach internetowych firm doradczych: Bakita Travel, Centrum Rozwoju Biznesu przy Zachodniopomorskiej Szkole Biznesu wbSzczecinie, Inspiros Consulting Group. Pozyskano z: http://bakita. pl/pl/doradztwo-dla-branzy-turystycznej, http://www.zpsb.szczecin.pl, http://inspiros.pl (18.04.2013). Bibliografia BÈkowski, A. ibMarzewska, M. (red.). (2012). OĂrodki innowacji przedsiÚbiorczoĂci wbPolsce. Raport 2012. Warszawa: PARP. Borkowska-Niszczota, M. (2012). Wspóïpraca instytucji kultury na rzecz rozwoju produktów turystyki kulturowej wbujÚciu teoretycznym ibpraktycznym. Pozyskano z: http://www.zneiz. pb.edu.pl/data/magazine/article/124/2.2_borkowska.pdf (03.04.2013). ChroĂcicki, Z. (1997). Konsulting wb zarzÈdzaniu. Warszawa: Poltext. Dziedzic, E. ibSkalska, T. (2012). Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju usïug turystycznych wbPolsce. Warszawa: Stowarzyszenie na Rzecz Badania, Rozwoju ibPromocji Turystyki. GabryĂ, A. (red.). (2008). Najlepsze praktyki wb zakresie wspóïpracy oĂrodków naukowych ib biznesu przy wykorzystaniu Ărodków zb UE. Warszawa: Fundacja Aurea Mediocritas. Hjalager, A. (2010). A Review of Innovation Research in Tourism. Tourism Management, 31 (1), 1–12, http://dx.doi.org/10.1016/j.tourman.2009.08.012. Komisja Europejska. (2007). Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoïecznego wbsprawie inwestycji wbwiedzÚ ibinnowacje (strategia lizboñska). Dziennik UrzÚdowy Unii Europejskiej 2007/C 256/04. Pozyskano z: http://eur-lex.europa.eu/ (10.04.2013). Krupowicz, R. (2010). Program Asystent Innowacji – sposób na zwiÚkszenie efektywnoĂci transferu wiedzy. Warszawa: PARP. Pozyskano z: http://www.pi.gov.pl/parp/chapter_86197.asp?soid=7AA2738AB49243E2BF3EB78AC87E8061 (29.03.2013). Ministerstwo Sportu ib Turystyki. (2008a). Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku. Dokument RzÈdowy przyjÚty przez RadÚ Ministrów wb dniu 26 wrzeĂnia 2008 r. Warszawa: Ministerstwo Sportu ib Turystyki. Pozyskano z: https://d1dmfej9n5lgmh. cloudfront.net/msport/article_attachments/attachments/9731/original/Kierunki_rozwoju_turystyki_do_2015_roku___RM-26_09_2008_r__.pdf?1334718997 (02.04.2013). Ministerstwo Sportu ibTurystyki. (2008b). Strategia rozwoju turystyki na lata 2008–2014, Warszawa: Ministerstwo Sportu ibTurystyki. Pozyskano z: http://www.pot.gov.pl/index. php?option=com_rubberdoc&view=doc&id=550&format=raw (13.04.2013). Novelli, M., Schmitz, B. ibSpencer, T. (2006). Networks, clusters and innovation in tourism: A UK experience. Tourism Management, 27, 1143-1144, http://dx.doi.org/10.1016/j. tourman.2005.11.011. OECD. (1997). The Measurement of Scientific and Technological Activities. Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data (Oslo Manual). Paris: OECD. Pozyskano z: http://www.oecd.org/dataoecd/35/61/2367580. pdf (03.04.2013). Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 3 (43), 2013 119 Zbigniew Zontek Priedl, I., Ebner, M. ib Jäger, H.-Ch. (2010). Adaptacja programu „Asystent Innowacji” wb województwie opolskim. Przewodnik. Opole: Opolskie Centrum Rozwoju Gospodarki. Pozyskano z: http://ocrg.opolskie.pl/files/ORIS_Przewodnik.pdf (13.04.2013). PrzedsiÚbiorczoĂÊ Akademicka (2013). PrzedsiÚbiorczoĂÊ Akademicka – najczÚĂciej zadawane pytania. Pozyskano z: http://przedsiebiorczosc-akademicka.b4ngo.pl/?pages=faq (03.04.2013). Sikorska-Wolak, I. (2008). Rola doradztwa rolniczego wbrozwoju agroturystyki. W: K. Gutkowska (red.), Spoïeczno-ekonomiczne uwarunkowania rozwoju agroturystyki (s.b16–17). Warszawa: Wydawnictwo Mazowieckiego OĂrodka Doradczego wb Warszawie. Stawasz, E. (2009). Realizacja ib integracja polityki innowacyjnoĂci ib przedsiÚbiorczoĂci. W: A. Nowakowska (red.), Budowanie zdolnoĂci innowacyjnych regionów. ódě: Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego. UNWTO (2011). Tourism Towards 2030. Madrid: World Tourism Organization (UNWTO). Zachodniopomorska Szkoïa Biznesu. (2013). Oferta Zachodniopomorskiej Szkoïy Biznesu wb Szczecinie. Doradztwo wb zakresie rozwoju turystyki, Szczecin: Zachodniopomorska Szkoïa Biznesu. Pozyskano z: http://www.zpsb.szczecin.pl/pl/dla-firm/konsultingi-doradztwo/konsulting/doradztwo-w-zakresie-rozwoju-turystyki/ (18.04.2013). 120 DOI 10.7172/1644-9584.43.7
