docPoradnik społecznej ochrony przeciwpowodziowej
download 
Reklamacja Transkrypt
Poradnik społecznej ochrony przeciwpowodziowej
Poradnik społecznej ochrony przeciwpowodziowej Poradnik społecznej ochrony przeciwpowodziowej 1 Poradnik społecznej ochrony przeciwpowodziowej wydano staraniem Stowarzyszenia Żuławy w ramach biblioteki dziedzictwa kulturowego delty Wisły redakcja: Marek Opitz korekta redakcyjna: Grzegorz Gola, Karolina Ressel korekta językowa i w szpaltach: Karolina Ressel projekt graficzny: Wiesław Tyszka rysunki: Jerzy Domino skład komputerowy i przygotowanie do druku: Wiesław Tyszka Stowarzyszenie Żuławy – gmin i powiatów żuławskich – jest samorządowym lobby żuławskim, starającym się wpłynąć na podejmowane przez rząd i inne instytucje decyzje dotyczące Żuław. Jest to forum współpracy i promocji delty Wisły. Publikacja powstała w ramach projektu Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – związki wałowe wracają realizowanego przez Stowarzyszenie Żuławy i współfinansowanego z Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich. Partnerzy: Gmina Cedry Wielkie, Gmina Nowy Dwór Gdański, Gmina Elbląg. Współpraca: Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski, Żuławski Park Historyczny, Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja. © 2013 Stowarzyszenie Żuławy ISBN 978-83-929795-6-2 2 3 Spis treści Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – związki wałowe wracają Historia Zarys historii ochrony przeciwpowodziowej na Żuławach Wiślanych Historyczny statut związku wałowego Współczesność O zagrożeniach powodziowych Przygotowanie do wdrożenia dyrektywy powodziowej na Żuławach 5 9 17 25 28 Ekologiczne metody ochrony przeciwpowodziowej 34 Doświadczenia z bezpośredniej walki z powodzią 42 System ostrzegania – przykład żuławski Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – dobre praktyki Standard społecznej ochrony przeciwpowodziowej Informacje praktyczne 40 44 45 Kto pomaga podczas powodzi? 55 Podczas powodzi 60 Psychologiczne skutki powodzi? 66 Zachowanie ciągłości działania przedsiębiorstwa 68 Elementy ratownictwa 71 Zanim przyjdzie powódź Po powodzi Gospodarstwo rolne po powodzi Ubezpieczenia Mały leksykon obiektów hydrotechnicznych 4 57 62 67 70 73 Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – związki wałowe wracają Na Żuławach można najlepiej nauczyć się radzić sobie z powodziami i ich skutkami, nauczyć się obywatelskiej profilaktyki powodziowej. W niektórych krajach europejskich wciąż istnieją samorządne związki wałowe – czwarta władza (np. w Niderlandach). Tymczasem, w naszym kraju (inaczej niż w innych krajach europejskich) nie istnieje żaden system społecznej edukacji przeciwpowodziowej, mimo wielkich tradycji sięgających XIV wieku. W delcie Wisły związki wałowe mają wspaniałą i ogromną tradycję, potwierdzoną przez kolejnych władców tych ziem. Żyjąc, mieszkając i działając w regionie u ujścia największej z Polskich rzek, łatwo dostrzec ewidentne wady obecnego stanu i współczesnego zarządzania ochroną przeciwpowodziową. Projekt Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – związki wałowe wracają wspiera zmiany zbieżne z ewolucją zachodzącą w europejskich systemach technicznych i administracyjnych zapobiegania powodziom. Związki wałowe są tradycyjną formą odpowiedzialności ludzi zamieszkujących tereny zagrożone, znakomicie wpisującą się w nowoczesne zasady organizowania się społeczeństwa, dobrze dopełniającymi współczesne trendy cywilizacyjne rozwoju hydrotechniki i dyrektywy europejskie. Celem głównym projektu to poprawa dostępu do edukacji regionalnej w dziedzinie społecznej ochrony przeciwpowodziowej. Był realizowany za pomocą dwóch celów szczegółowych: 1. Zwiększenie ilości świadomych liderów społecznej ochrony przeciwpowodziowej oraz 2. Inauguracji krajowego ośrodka edukacyjnego wspierania społecznej ochrony przeciwpowodziowej. Cele były realizowane od maja do grudnia 2013 roku za pomocą różnorodnych działań: konferencji, szkoleń, wizyty studyjnej i wydawnictwa. Powstał wortal o tematyce społecznej ochrony przeciwpowodziowej. Wypracowane zostały obywatelskie rekomendacje społecznej ochrony powodziowej, wykorzystujące również już istniejące, wydane wcześniej publikacje i multimedia. Zaproponowane zostały konkretne rozwiązania – stworzony został standard społecznej ochrony przeciwpowodziowej. Zorganizowane szkolenia wykorzystały posiadane naturalne żuławskie warunki i bazę, powstającego w oparciu o Żuławski Park Historyczny, Krajowego Centrum Edukacji Społecznej Ochrony Przeciwpowodziowej. Projekt Społeczna ochrona powodziowa – związki wałowe wracają jest realizowany przez Stowarzyszenie Żuławy i współfinansowany przez Program Operacyjny Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Partnerzy: • Gmina Cedry Wielkie • Gmina Nowy Dwór Gdański • Gmina Elbląg Współpraca: • Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski • Żuławski Park Historyczny • Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja Stowarzyszenie Żuławy – gmin i powiatów żuławskich jest samorządowym lobby żuławskim, starającym się wpłynąć na podejmowane przez rząd i inne władze decyzje dotyczące naszego regionu. Stało się także forum współpracy gmin i powiatów żuławskich. 5 6 7 Historia 8 Zarys historii ochrony przeciwpowodziowej na Żuławach Wiślanych Ze względu na specyfikę geograficzną (tereny nisko położone i depresyjne) na większości obszaru delty Wisły istnienie stałego osadnictwa możliwe jest tylko dzięki sprawnemu funkcjonowaniu skomplikowanego systemu ochrony przeciwpowodziowej, na który składają się wały, kanały i rowy odwadniające oraz liczne przepompownie, dawniej poruszane siłą wiatru i końskich mięśni, od XIX w. także parowe, a dziś elektryczne. System ten wymaga odpowiedniego nakładu środków, umiejętności technicznych i organizacji pracy, dlatego do XIII w. jedynie najwyżej położone, południowe obszary Żuław znalazły się w orbicie osadnictwa słowiańskiego i pruskiego. Po słowiańskich Pomorzanach i bałtyjskich Prusach pozostały do dzisiaj liczne nazwy miejscowości, które w późniejszym czasie zostały skolonizowane przez ludność niemiecką, ale zachowały swoje pierwotne brzmienie. W połowie XIII w. wschodnia cześć delty została opanowana przez Zakon Krzyżacki, który w 1308 r. zajął również Gdańsk i zachodnią część Żuław. W ten sposób cały obszar delty znalazł się pod kontrolą jednego silnego ośrodka politycznego, co pozwoliło znacznie zintensyfikować jego zagospodarowanie. Krzyżakom zależało na jak najefektywniejszym wykorzystaniu opanowanych terenów, dlatego zaczęli tutaj sprowadzać kolonistów z ówczesnych Niemiec. Specyfika życia na Żuławach sprawiła, że już w początkowym okresie planowej kolonizacji tej krainy w XIII i XIV w. rozumiano potrzebę stworzenia jakiejś formy samorządu jej mieszkańców. Z zachowanych źródeł wynika, iż samorząd żuławski tworzyli wszyscy właściciele gruntów leżących w obrębie wałów przeciwpowodziowych (w tym również instytucji kościelnych i samych krzyżaków), któ- rzy na walnym zgromadzeniu, jednogłośnie, podejmowali decyzje dotyczące całej wspólnoty. Od początku podstawowym obowiązkiem wszystkich mieszkańców Żuław było uczestnictwo w pracach przy budowie i naprawie wałów przeciwpowodziowych oraz melioracji polderów, przy czym wymiar prac dla poszczególnych gospodarzy był proporcjonalny do wielkości posiadanego przez nich areału. Jako podstawę ustalania zakresu tego obowiązku przyjęto jedną włókę chełmińską (ok. 16,8 ha), której posiadacz był zobowiązany do utrzymania odcinka wału o długości 1 sznura, czyli ok. 43,2 m. Początkowo koordynację działań zapewniali prawdopodobnie lokalni urzędnicy krzyżaccy, rezydujący w obronnych dworach na terenie poszczególnych części Żuław: w Grabinach (dla Żuław Steblewskich, czyli Gdańskich), Szkarpawie (dla okręgu Szkarpawy), Laskach (dla Wielkich Żuław Malborskich) i Fiszewie (dla Małych Żuław Malborskich). Około połowy XIV w. w dokumentach pojawiają się urzędnicy samorządu żuławskiego, którzy stali się pośrednikami pomiędzy władzą państwową, re- Odcisk pieczęci dygrafa Wielkich Żuław Malborskich 9 prezentowaną przez krzyżackich wójtów i prokuratorów, a wspólnotami mieszkańców, czyli tzw. związkami wałowymi funkcjonującymi w poszczególnych częściach Żuław. Nazywano ich przysiężnymi wałowymi (niem. Deichgeschworene), ponieważ przy wprowadzeniu na urząd byli zobowiązani do złożenia uroczystej przysięgi. W większości przypadków przysiężni rekrutowali się spośród sołtysów wsi żuławskich. Funkcje przysiężnych pełniono dożywotnio. wsiom i gospodarstwom stałych odcinków wałów, jednak niektóre roboty, jak na przykład usuwanie skutków powodzi, były wykonywane wspólnym wysiłkiem całego związku. Kolejnego objazdu dokonywano w celu sprawdzenia wykonanych prac i ustalenia koniecznych poprawek. Niedociągnięcia wykryte podczas trzeciego objazdu były zazwyczaj surowo karane grzywnami, a w skrajnych przypadkach nawet pozbawieniem własności gruntów, gdyż zaniedbania mogły drogo kosztować całą wspólno- Wiatraki odwadniające na Żuławach Steblewskich (Gdańskich) Początkowo przysiężni byli wybierania przez wszystkich członków związku wałowego na walnym zebraniu, jednak na przełomie XIV i XV w. te demokratyczną procedurę zastąpiono kooptacją. Kilku przysiężnych, z których każdy reprezentował z czasem po kilka wsi żuławskich, wybierało spośród siebie na roczną kadencję tzw. dygrawę (niem. Deichgraf, dosłownie: graf lub hrabia wałowy), czyli zarządcę wałów, pełniącego w tym gronie honorowe przewodnictwo. Głównym zadaniem przysiężnych był wspólny objazd wałów, podczas którego ustalano zakres potrzebnych prac, a następnie sprawiedliwie rozdzielenie ich pomiędzy członków związku wałowego. Z czasem pojawiła się tendencja do przydzielania poszczególnym 10 tę. Od 1387 r. od wspólnej pracy przy naprawie wałów i oczyszczaniu kanałów zostali zwolnieni księża z parafii żuławskich, ale w zamian za to musieli odprowadzać specjalny podatek do kasy związku wałowego. Przysiężni pełnili również rolę rzeczoznawców we wszelkich pracach hydrotechnicznych, jakie przeprowadzano na terenie państwa krzyżackiego. Z racji wielu obowiązków cieszyli się licznymi przywilejami ekonomicznymi tudzież powszechnym szacunkiem. Wybór na przysiężnego wałowego był więc dla Żuławiaka ukoronowaniem jego życiowej kariery. Świadczą o tym choćby dumne napisy na zachowanych nagrobkach z XVII i XVIII w., gdzie obok katalogu stereotypowych cnót Czerwona Karczma – wiślana strażnica wałowa tudzież liczby spłodzonego potomstwa pojawiają się skrupulatne wyliczenia okresu sprawowania kolejnych urzędów w związkach wałowych. Z racji autorytetu, jakim cieszyli się na Żuławach przysiężni wałowi, ich kompetencje były stale poszerzane o różne doraźne zadania. Stopniowo wyrastali oni na nieformalnych przywódców całej społeczności żuławskiej. Żuławskie związki wałowe można więc z pewną emfazą nazwać swoistymi chłopskimi republikami, które wytworzyły na tym terenie nie spotykane gdzie indziej poczucie wspólnoty oraz związanej z nim dumy, ale i odpowiedzialności za wspólne dobro. Na początku XV w. obok przysiężnych wałowych pojawiają się przysiężni kanałów (niem. Schlickgeschworene), których zadaniem jest nadzór nad systemem melioracyjnym. Piastowanie tego urzędu poprzedzało zazwyczaj wybór na przysiężnego wałowego. Ważnym ogniwem stałej ochrony przeciwpowodziowej byli tzw. strażnicy wałowi, których zadaniem było bieżące dozorowanie wałów i sprawdzanie ich stanu. Już w średniowieczu mieli oni stałe siedziby w postaci strażnic wałowych, które często pełniły jednocześnie funkcje karczm. Strona tytułowa publikacji z okazji 500-lecia ogłoszenia Karty Terenowej 11 Zasady funkcjonowania związków wałowych zostały ostatecznie ukonstytuowane przez Krzyżaków poprzez wydanie odpowiednich ustaw zbierających w jednym dokumencie dotychczasowe doświadczenia i zwyczaje. Statut dla Żuław Malborskich wydał wielki mistrz Winrych von Kniprode w 1373 r., natomiast w 1407 r. wielki mistrz Konrad von Jungingen zatwierdził tzw. Kartę Terenową, obowiązującą zarówno na Żuławach Wielkich, jak i Steblewskich (Gdańskich). W 1423 r. zakres jej obowiązywania poszerzono na całe Żuławy (tzw. Ogólna Karta Terenowa, niem. Gemeine Landtafel). Związki wałowe funkcjonowały z niewielkim modyfikacjami także w okresie panowania polskiego (1466-1772), a następnie w czasach zaboru pruskiego. W 1889 r. trzy główne związki żuławskie (gdański, malborski i elbląski) zostały połączone w „Związek Wałowy Wisły i Nogatu”, który funkcjonował aż do 1945 r. Po II wojnie światowej próbowano go odtworzyć, ale rychło na przeszkodzie temu stanęły centralistyczne zapędy władz komunistycznych. Odrodzenie samorządności w Polsce po 1989 r. zaktywizowało również lokalne społeczności żuławskie, jednak współpraca pomiędzy poszczególnymi gminami i powiatami ciągle ma dosyć ograniczony charakter. Dawny widok wsi Tropy Elbląskie w okolicach jeziora Druzno 12 Mimo szeroko zakrojonych prac melioracyjnych i przeciwpowodziowych podjętych w okresie panowania krzyżackiego, nie wszystkie grunty żuławskie zostały w równym stopniu zagospodarowane. W północnej części Żuław i w okolicy jeziora Druzno pozostało jeszcze wiele wolnej ziemi, której uprawa wymagała jednak dużych nakładów pracy i odpowiednich umiejętności. Na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych Żuławy były również widownią kilku wojen polsko-krzyżackich (wielka, trzynastoletnia, pruska), w wyniku których doszło do trwałych ubytków w dawnym osadnictwie. Na dodatek w XVI w. miało miejsce kilka wyjątkowo niszczących powodzi, po których wiele gospodarstw świeciło pustkami, a porzucona ziemia leżała odłogiem. W tej sytuacji nowa administracja polska, tj. starostowie malborscy z ramienia króla polskiego oraz dzierżawcy gruntów należących do Gdańska i Elbląga, zaczęli sprowadzać na Żuławy Holendrów należących do odłamu protestantyzmu zwanego mennonityzmem. Mennonici, dla których stworzono nawet specjalne prawo gruntowe (emfiteutyczne), stanowili pod koniec XVIII ok. 10% ludności Żuław. Przyczynili się oni w znaczący sposób do zagospodarowania najtrudniejszych depresyjnych części delty i ogólnego podniesienia kultury agrarnej na tym terenie. Dla współczesnych Żuławiaków powódź to rzecz dosyć abstrakcyjna. Prawdziwej powodzi doświadczają mimo wszystko nieliczni, a niewielkie i krótkotrwałe podtopienia trudno porównać do tego, co działo się przed wiekami. Tymczasem dawne kroniki pełne są wstrząsających opowieści o zalaniu całych wiosek, zniszczonym dobytku, ofiarach śmiertelnych. Po lewej stronie Wisły najstarsza odnotowana w źródłach powódź miała miejsce w 1328 r. W 1427 r. powódź objęła niemal całe Żuławy, tak że, jak wówczas pisano, „trzy królestwa nie byłyby w stanie zapłacić tego gotówką”. W ciągu XV w. woda jeszcze kilkakrotnie wdzierała się na Żuławy Gdańskie i zalewała niżej położone tereny miasta, podmywała spichlerze na Wyspie Spichrzów, docierała nawet do ratusza na ul. Długiej. Najbardziej katastrofalne były powodzie z 1540 i 1543 r., które spowodowały zniszczenie 17 wsi na Żuławach Gdańskich, większości budynków i zatopienie inwentarza, a w konsekwencji emigrację wielu ocalałych z tego kataklizmu Żuławiaków. 27 lutego 1657 r., na polecenie króla szwedzkiego Karola X Gustawa dokonano w sześciu miejscach przerwania wałów przeciwpowodzio- wych i zalania Żuław Gdańskich, które miało na celu pozbawienie Gdańska zaplecza żywnościowego podczas toczonej właśnie wojny polsko-szwedzkiej (tzw. potopu), w której miasto dochowało wierności Polsce. W 1775 r. miała z kolei miejsce największa powódź sztormowa, w wyniku której zalaniu uległo ¾ terenu Gdańska, a woda w centrum miasta osiągnęła poziom ok. 2,5 m ponad poziomem gruntu! Najbardziej tragiczna i długotrwała powódź spowodowana spiętrzeniem lodów na Wiśle rozpoczęła się 9 kwietnia 1829 r. o 4 nad ranem. Pękły wówczas wały wiślane, które powstrzymywały napór wody i lodu od ponad 3 miesięcy, w dwóch miejscach poniżej Tczewa, na długości ok. 375 m. Po 4 godzinach fala powodziowa dotarła do Trutnów osiągając stan ok. półtora metra ponad poziomem gruntu, o czym do dzisiaj przypomina kamienna tablica umieszczona na miejscowym kościele. Tego samego dnia woda, mimo obwałowań, wdarła się do Gdańska i utrzymała się tam przez ponad dwa tygodnie. Podobne kataklizmy, choć już nie tak rozległe i niszczące, powtarzały się jeszcze kilkakrotnie. Dlaczego? Obwałowanie koryt rzek płynących przez Żuławy w okresie średniowiecza umożliwiło rozwój stałego osad- Znak wielkiej wody na kościele w Myszewie 13 nictwa, jednak miało również pewne skutki uboczne. Cieki wodne ściśnięte wałami nie zaprzestały bowiem odkładania osadów rzecznych, tylko robiły to na znacznie mniejszym obszarze niż dotychczas, czyli w obrębie tzw. międzywala. Prowadziło to do tzw. agradacji, tj. stopniowego podnoszenia się poziomu dna rzek i kanałów w stosunku do okolicznych terenów. Konsekwencją tego była konieczność stałego wzmacniania i podwyższania O Przekopie Wisły w starej gazecie Budowa śluzy Gdańska Głowa 14 otaczających je obwałowań. Po kilkuset latach zjawisko to stało się coraz groźniejsze, powodując – paradoksalnie – wzrost zagrożenia przeciwpowodziowego w XIX w. Świadectwem tego są zachowane do dzisiaj tzw. znaki wysokiej wody, umieszczane zazwyczaj na kościołach (np. Trutnowy, Myszewo) i innych budynkach publicznych (np. bramy miejskie w Gdańsku), które przypominają o niszczących powodziach z tamtego okresu. Pod koniec XIX w. zmusiło to władze pruskie do przeprowadzenia szeroko zakrojonej rekonstrukcji całego systemu zabezpieczenia przeciwpowodziowego Żuław. Jej najważniejszymi elementami była przebudowa głównych wałów wiślanych i budowa tzw. Przekopu Wisły oraz śluz odcinających dotychczasowe ramiona ujściowe tej rzeki. Stare wały były po licznych powodziach zbyt kręte i znajdowały się zbyt blisko głównego koryta rzeki, dlatego zostały one na niektórych odcinkach całkowicie rozebrane i przesunięte nawet o kilkaset metrów w głąb lądu. Przekop Wisły, czyli całkowicie nowe ujście rzeki, wykonano w latach 1890-95. Dzięki niemu wody Wisły są kierowane najkrótszą możliwą drogą bezpośrednio do Zatoki Gdańskiej, omijając GOTTFRIED KLATT WOHL VERORDNETER TEICHGESCHWORNER DES STUBLAUSCHEN WERDERS WOHL VERDIENTER AELTESTER KIRCHEN VORSTEHER UND NACHBAR ALLHIE. IST GEBOREN AN[N]O 1716 DEN 31 JANUARIS IN DEN EHESTAND GETRETEN AN[N]O 1756 D[EN] 15 IUL[II] MIT IUNGFER CATHARINA HANMAN[N]IN UND GESTORBEN DEN 11 OCTOBER AN[N]O 1762 HAT DEN KIRCHEN VORSTEHE[R]S AMT 9 IAHR 8 MONAT UND 3 WOCHEN DEN SCHLUCKGESCHWORNEN AMT 7 IAHR UND 3 WOCHEN DEN TEICHGESCHWORNEN AMT 2 IAHR UND 6 MONAT RÜHMLICH VORGESTANDEN UND IST 6 KINDER VATER WORDEN Płyta nagrobna z lapidarium przy kościele w Koszwałach Napis na płycie nagrobnej przy kościele w Koszwałach W tłumaczeniu dr. Dariusza Kaczora: Gotfryd Klatt obrany przysiężny wałowy Żuławy Steblewskiej zasłużony starszy kościoła i tutejszy gospodarz urodził się 31 stycznia 1716 roku wstąpił 15 lipca 1756 roku w związek małżeński z panną Katarzyną Hanmann zmarł 11 października 1762 roku urząd starszego kościoła pełnił chwalebnie 9 lat 8 miesięcy i 3 tygodnie urząd przysiężnego kanałów 7 lat i 3 tygodnie urząd przysiężnego wałowego 2 lata i 6 miesięcy był ojcem 6 dzieciom Redaktorzy niniejszej publikacji proponują używanie miana tutejszy sąsiad zamiast tutejszy gospodarz jako lepiej oddającego specyfikę Żuław 15 tym samym niebezpieczne, bo wąskie koryta dawnych ramion ujściowych. Te ostatnie zostały z kolei odcięte od Wisły trzema śluzami: w Przegalinie na Martwej Wiśle, w Gdańskiej Głowie na Szkarpawie i w Białej Górze na Nogacie. Ostatnim jak na razie sprawdzianem dla żuławskiego systemu przeciwpowodziowego była końcówka drugiej wojny światowej, podczas której przez deltę Wisły przetoczyły się wojska frontu niemiecko-rosyjskiego. Wycofujące się na Mierzeje Wiślaną oddziały niemieckie, zniszczyły wiele przepompowni i uszkodziły główne wały wiślane, powodując zalanie niemal 2 /3 terenu delty. Biorąc pod uwagę trudną powojenną sytuację Polski (gospodarcze i demograficzne wyniszczenie kraju, migracje ludności, walki wewnętrzne), należy stwierdzić, że naprawa zniszczonej infrastruktury przeciwpowodziowej i osuszenie zalanych terenów w ciągu trzech lat po wojnie było dużym osiągnięciem. Trzeba jednak dodać, że na zalanych terenach doszło w międzyczasie do znacznej destrukcji osadnictwa, tak że wiele wsi zupełnie zniknęło z powierzchni ziemi. Ochrona przeciwpowodziowa Żuław Wiślanych jest procesem ciągłym, który wymaga stałego, dużego nakładu Żuławy w 1945 roku 16 sił i środków. Krajobraz żuławski ma charakter antropogeniczny i nie jest w stanie funkcjonować bez ustawicznej ingerencji ze strony człowieka. Zaniechanie lub nawet zaniedbanie działań przeciwpowodziowych może bowiem łatwo doprowadzić do katastrofy i powrotu tych terenów do stanu pierwotnego. Jednym z istotnych elementów wspomnianego procesu jest rozbudzanie świadomości społecznej i aktywizacja lokalnych wspólnot, które w razie potrzeby powinny być zdolne do podjęcia doraźnych działań przeciwpowodziowych. opracował dr Dariusz Piasek Literatura: Bertram Hugo, Die Entwickelung des Deich– und Entwässerungswesens im Gebiet des heutigen Danziger Deichverbandes seit dem 14-ten Jahrhundert, Danzig 1907. Długokęcki Wiesław, Związek wałowy i przysiężni wałowi na Żuławach Wielkich w XIV – pierwszej połowie XV wieku, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, nr 7, 1996, s. 211-234. Szafran Przemysław, Żuławy Gdańskie w XVII wieku. Studium z dziejów społecznych i gospodarczych, Gdańsk 1981. Historyczny statut związku wałowego Statut Związku Wałowego Żuław Kwidzyńskich z dnia 12. grudnia 1866 r. (Zbiór Ustaw z roku 1867 str. 175) My ………………………………………………… Jak zostało za potrzebne uznane gospodarzy Nadwiślańskich Żuław od wzniesień przy Wielkim Wełczu aż do Wielkiego Nogatu przy wsi Biała Góra celem wspólnego utrzymania i wybudowania wałów dla ochrony przed powodziami i wylewami Wisły oraz istniejące już związki do jednego Związku Wałowego włączyć jak przedtem już ustawowe wysłuchanie stron nastąpiło, przeto zezwalamy niniejszym na zniesienie konstytucji z dnia 15. grudnia 1713 roku i rozporządzenia wałowego dla Kwidzyńskich Nizin z dnia 30. marca 1755 r. na podstawie ustawy o sprawach wałowych z dnia 28. stycznia 1848 r. §§ 11 i 15 (zbiór ustaw z 1848 r. str. 547) na utworzenie Związku Wałowego pod nazwą: Związek Wałowy Żuław Kwidzyńskich, któremu następującego statutu udzielamy. § 1. Po prawym brzegu Wisły od wzniesień przy Wielkim Wełczu aż do Wielkiego Nogatu przy wsi Biała Góra rozciągające się Żuławy jak i właścicieli tych gospodarstw, które bez ochrony przy stanie wód ponad 21 stóp i 5 cali nad bolcem w Korzeniewie powodzi ulegają do jednego Związku Wałowego włącza się. Związek tworzy korporacje i dla wszelkich spraw sądowych właściwym jest dlań Sąd Grodzki w Kwidzyniu. § 2. Rozwiązuje się Związek Nizin Wełcza, Kwidzyńskich Rządowych i Miejskich Nizin, nizin położonych na wschód od Gniewu i Rudnickich Nizin. Długi, które powstały z powodu prac ziemnych przy wzmacnianiu wałów obciążają nadal kontraktowo zobowiązane miejscowości i gospodarzy, zostające pod nadzorem władzy zarządzającej wałami. Nadal właściwy ogólno zarządzający Zarząd Wałowy ma z tytułu zadłużenia składki według pierwotnego rozkładu od poszczególnych gospodarzy pobierać, jeżeli zachodzi konieczność w drodze egzekucji administracyjnej ściągnąć i starać się o zaspokojenie wierzycieli. 17 Strona tytułowa polskiego powojennego tłumaczenia zaktualizowanego po wojnie Statutu Związku Wałowego Żuław Kwidzyńskich Związek Wałowy obejmuje wały dotychczasowych instytucji wałowych, także dotychczasowe fiskalne wały w dół od wału nr 28 kompleksu Rudnickiego Wału, wał tak zwany Kępa Leśna, pierwszy śluzowania wał Nogatu i komunikacyjna groble Montawskiego przyczółku (Spitze) aż do połączenia przy dolnym wale skrzydłowym (zamykającym) przy Białej Górze, wyłączając tenże wał skrzydłowy pozostający w obecnym stanie i kształcie na własnym utrzymaniu państwa. Jeżeli miałoby nastąpić przerwanie wału w nizinie to wał skrzydłowy przy Białej Górze nie może być otwierany tylko wdzierająca się woda powodziowa musi być odprowadzona do nowo utworzonego przekopu wału wiślanego poniżej Rudnik i tam woda winna być do Wisły odprowadzona. Oznaczenie miejsca zastrzega sobie Ministerstwo Handlu i Przemysłu, Robót Publicznych i Urządzeń Rolnych za uprzednim wysłuchaniem Urzędu Wałowego i Województwa. § 3. Potrzebne do zabezpieczenia wałów budowle nadbrzeżne ma Związek Wałowy wznieść i utrzymać nie naruszając praw innych zobowiązanych Państwu przynależne budynki urzędowe i do nich należące grunta służbowe, przede wszystkiem budynki zarządców w Korzeniewie i Montawie, dom mieszkalny mistrza wałowego w Grabowie i domy mieszkalne zarządców (strażników) wałowych w Rusinowie, Kaniczkach, Grabowie, Korzeniewie, Jarzębinach i na Wielkiej Kępie Leśnej pozostają własnością Państwa. Wszelka własność i wszystkie prawa zniesionych Związków tak samo wszystkie zobowiązania osób trzecich zostaną w dotychczasowych rozmiarach na Związek Wałowy przeniesione. 18 Na dobro ogólnego Związku Wałowego przejdzie to wszystko, co Państwo z powodu zapewnienia w § 1 rozdział II i w § 1 rozdział IV. zarządzenia wałowego dla Kwidzyńskich Żuław z dnia 30. marca 1755 roku bądź tymczasowo lub na trwale udzielać będzie. § 4. Związek Wałowy ma wały według instrukcji Urzędu Wojewódzkiego na kilka stóp ponad wiadomy najwyższy stan wody podwyższyć, dostosować na czternaście stóp (przy przekopie na osiem stóp) szerokości korony od strony wody na trzy stopowe, od strony lądu na jeden i na jeden i pól aż do dwustronnego (nachylenia) skarpy przebudować i jeżeli koniecznem od strony lądu bankietami wzmocnić. Urząd Wałowy o wysokości położenia korony wału może być wysłuchany. § 5. Utrzymywanie wału ochronnego rzeki Renawy, począwszy od mostu przy Kwidzyniu aż do granicy Rozpędzin, znajduje się pod nadzorem nowo utworzonej władzy zarządzającej wałami i składa się z tych gospodarzy pod których ochroną ich łąki się znajdują między rzeką Renawą a Starym Nogatem. Składki dzielą się w stosunku do pożytku gleby. Ze względu na to przystoii zainteresowanym gospodarzom jeden przez Województwo raz na zawsze zatwierdzony rozkład co do ogólnych składek wałowych. W ten sam sposób przystoii taki rozkład także innym gospodarzom lub Związkom, jeżeli według uznania Urzędu Wałowego utrzymanie osobnych wałów ochronnych za konieczne uznane zostanie, i tem samym poważne ciężary spowoduje. Wreszcie pozostaje utrzymanie pod nadzorem zarządzającej władzy wałowej, tej która dotychczas do wykonywania swej działalności była zobowiązana i tylko za zezwoleniem Urzędu Wałowego można wały ochronne znosić i przesuwać. Gdzie się konieczność do założenia wspólnych wałów ochronnych okaże zainteresowani właściciele gruntów po zaopinjowaniu przez Urząd Wałowy mogą przez Województwo do osobnych Związków Wałowych być włączone i tak samo istniejące związki mogą być rozszerzone, względnie połączone. Założenie nowych względnie usunięcie już istniejących śluz wymaga zezwolenia Urzędu Wałowego. Utrzymywanie ujętych źródeł wodnych jest rzeczą Związku, który według swobodnego uznania takowe graniczącym gospodarzom za odpowiednim wynagrodzeniem odstąpi. Tak samo pozostają Związkowi łączące wały z podwalem drogi, które do transportu ziemi urządzone są albo jeszcze urządzone zostaną do utrzymania względnie wznoszenia (wałów). § 6. Ma nastąpić regulacja systemu odwodnienia Niziny według planu uchwalonego przez Urząd Wałowy i zatwierdzonego przez Ministerstwo Rolnictwa na koszt Nizin. Koszty zostaną według katastru wałowego § 10 pokryte. Usuwanie chwastów i oczyszczanie rzeki Renawy od granicy Rozpędzin w dół, kanału Palemona i Starego Nogatu od połączenia z powyższym aż do końca wału w jego obcym biegu, włączając kanał Renawa (Nogat) a wyłączając stary bieg Nogatu od Zamku Mazera przez Czerwony Dwór, Wysokie, Bystrzyec, Czachowo, Guzz, Pastwa, Gucz majątek do Kramrowa przechodzi na Związek Wałowy. Reszta dopływów wodnych pozostaje w utrzymaniu tych miejscowości i właścicieli którzy dotychczas ogólnym przepisom krajowym i kontraktom i dalszym tytułem prawnym podlegają. Gdzie takowe dotychczas z osobnych teraz nie istniejących kas całkiem lub częściowo regulowane były podział ciężarów czyszczenia na specjalnie zainteresowanych w porozumieniu się z zainteresowanymi odwodnieniem i Urzędem Wałowym przez urzędników Zarządu uskutecznione być mają. Usuwanie chwastów i czyszczenie tych rowów, których zapłata uskuteczniona została z osobnej kasy ma na przyszłość przez Związek Wałowy być regulowana. Urząd Wojewódzki sporządzi dla rowów na nizinach regulamin o usuwaniu chwastów z rowów i piętrzeniu wody. Nadzór nad wykonaniem takowego powierza się Zarządowi Wałowemu, który opierzałych wszelkiemi środkami egzekucyjnymi do wypełnienia ich obowiązków przymusić może. 19 § 7. Roboty ziemne przy groblach i urządzeniach brzegowych zostaną z reguły przez funkcjonariuszy wałowych za zapłatą wykonane także mogą przez uchwałę Urzędu Wałowego w wyjątkowych wypadkach członkowie wałowi sami do robót prostych być zobowiązani z tem że należy mieć wzgląd na odległość od miejsca pracy. Pozatem dostarczyć powód do zwożenia drzewa, faszyn i innych podwód dla celów wałowych bezpłatnie jednak Urząd Wałowy sam za tekowe odpowiednie wynagrodzenie w miarę możności może uiścić. Dalsze budowle i prace wykonuje Zarząd Wałowy. Członkom związkowym pozostawia się wolne działanie w tem, że do wysokości składek związkowych mogą być prace przez nich przy wałach wykonane, jeżeli to odpowiada interesom Związku. § 8. Zarząd Wodny zezwoli Związkowi Wałowemu, jak dotychczas, na wykop ziemi z fiskalnych kęp i obszarów. Prócz tego przekaże się Związkowi te obszary, które zostały do wykopu ziemi przeznaczone celem zwmocnienia wałów. § 9. Jako regularne składki wałowe wyznacza się na obecny czas dwanaście srebrnych groszy od pierwszej klasy składkowej gruntu z pruskiej morgi. Z nadwyżek stwarza się fundusz rezerwowy w wysokości dziesięć tysięcy talarów. Wszelkie podatki i świadczenia w naturze członków wałowych będą uskuteczniane według katastru wałowego sporządzonego przez Urząd Wojewódzki. Dla celów stwierdzenia obszaru służy Urzędowi Wałowemu kataster całkowity, poszczególnym sołtysom, także i gospodarzom, których obszary do żadnych sołectw nie należą, a obszar dworski stanowią tenże częściowo może być przesłany, a zarazem w Orędowniku Urzędowym ogłoszonym z tem, że na przeciąg czterech tygodni kataster u sołtysów i Komisarza Rządowego do wglądu będzie wyłożony u których można wnosić sprzeciwy. Po upływie cztery tygodniowego terminu zostaną wniesione sprzeciwy które i przeciw tym w § 10 wyszczególnionym zasadom wniesione być mogą przez Komisarza Rządowego, petenta i Delegata Urzędu Wałowego oraz odpowiednich rzeczoznawców do badania. W skład rzeczoznawców wchodzą co do granic obszarów i prac pomiarowych zaprzysiężony mierniczy, jeżeli konieczność zachodzi i Rewident miernictwa do klasyfikacji dwaj ekonomiści, a co do sporu przy zapiaszczeniu gleby może być dodany rzeczoznawca wodny. Członków mianuje Urząd Wojewódzki. O wynikach badaniu zostaną zainteresowani jak petent z jednej strony, a z drugiej strony delegat Urzędu Wałowego poinformowani. O ile są obie strony z rezultatu zadowolone, zostanie kataster wałowy sprostowany. W przeciwnym wypadku zostaną akta oddane do załatwienia sprzeciwu do Urzędu Wojewódzkiego. O ile sprzeciw zostanie odrzucony to ponosi koszta badania sprzeciwu petent. W czasie czterech tygodni po ogłoszeniu wyniku można rekurs wnieść do Ministerstwa Rolnictwa. Po dokonanym uprawomocnieniu się katastru wałowego zostanie kataster przez Urząd Wojewódzki sporządzony i Urzędowi Wałowemu dostarczony. Koszty sporządzenia katastru co do pomiarów ponoszą zainteresowani pozostałe w ogólności Związek Wałowy. Ten sam bieg postępowania stosuje się przy ustaleniu stosunku dla składek dla Związków (§ 5) za piętrzenie wody. § 10. W katastrze wałowym wykarze się wszystkie chronione na ochronnym obszarze znajdujące się posiadłości, które bez ochrony przy wodostanie 21. stóp 5 cali przy bolcu w Korzeniewie powodzi podlegają i przez te poniosłyby szkodę i są według wartości wydajności do czterech klas zakwalifikowane a te: do I klasy wlicza się: ogrody, rola uprawna, pod pszenicę jęczmień i żyto, tak samo i łąki, które w wydajności równają się poprzednim z pełną powierzchnią; natomiast podwórza i miejsca budowlane jako klasa Ia z dwukrotną powierzchnią. 20 do II i III klasy: te obszary, które w dobroci i wydajności stosunkowo po tych pierwszych następują, i te oblicza się w wymiarze do trzech czwartych względnie do połowy powierzchni rzeczywistej. do IV klasy: obszary leśne i te grunty, które przy zaklasyfikowaniu do trzeciej klasy byłyby za wysoko ujęte i te w wymiarze czwartej części powierzchni. Aż do ostatecznego ukonstytuowania się katastru wałowego zostaną podatki i świadczenia członków na tych podstawach uiszczone jak sporządzony zarys (projekt szkic) to ustala.1 § 11. Roboty ziemne przy groblach muszą być do 1. sierpnia, budowle przy brzegach do 15. października zupełnie wykonane jeżeli Województwo dłuższego terminu nie udzieliło. Roczny plan budowy podlega zatwierdzeniu przez Województwo. § 12. Podział robotników, furmanek i koni które członkowie do pilnowania i zabezpieczenia wałów, jak i dostarczeniu materiałów i sprzętów dostarczyć mają następuje w przybliżonym stosunku składek wałowych, jednakże nie mogą za zezwoleniem Województwa te pojedyncze ciężary przez zastrzeżone wyrównania w stosunku do wymagań inaczej być podzielone. (pale) Deski i słupy tak samo członkowie dostarczają, w razie uszkodzenia, spotrzebowania lub zaginięcia zostaną w miejsce tych inne dostarczone. Dostarczenie pomieszczeń celem ulokowania ludzi, furmanek sprzętów itd. należy do Związku Wałowego. § 13. Urząd Wałowy składa się z osiemnastu członków: 1) z Kapitana – Starosty – Prezesa Związku Wałowego względnie jego zastępcy jako przewodniczącego. 2) Inspektora wałowego. 3) z szesnastu przedstawicieli spośród członków. Na Prezesa Związku Wałowego w miarę możności wybiera się gospodarza z Żuław, albo w wypadku § 29 ustęp 2 normalnego statutu wałowego z dnia 14. listopada 1853 (Zbiór Ustaw strona 935) – Prezes może być przez Województwo mianowany. Mianowicie w powyższym wypadku następuje najwyżej na jeden rok. Zaprzysiężeni wałowi mają, o ile oni nie są reprezentantami u Urzędzie Wałowym głos doradczy. 1Sporządzony w roku 1868 i następnie przez rozporządzenia Rejencji w Kwidzyniu i Ministerstwa Rolnictwa ostatecznie zatwierdzony kataster wałow y polega na następujących zasadach szacunkowych; Oszacowano: • do klasy Ia z dwukrotną powierzchnią: podwórza i miejsca (place) budowlane; • do klasy Ib z pełną pojedynczą powierzchnią: rola uprawna i łąki, które przy oszacowaniu do podatku gruntowego do 1 i 2 klasy wliczono i ogrody, które według ich wydajności należą do klas 1, 2, 3. • do klas II z 8/10 powierzchni: role, i łąki 3 i 4 i ogrody 4 klasy podatku gruntowego; • do klasy IV z 4/10 powierzchni: role, łąki i ogrody 6 i pastwiska 1 klasy podatku gruntowego w powiecie grudziądzkim, 1 i 2 • do klasy III z 6/10 powierzchni: role, łąki i ogrody 5 klasy podatku gruntowego; w powiecie kwidzyńskim i sztumskim; • do klasy V z 2/10 powierzchni: role i łąki 7 klasy podatku gruntowego i pastwiska 2 i 3 w powiecie grudziądzkim i 3, 4 i 5 • do klasy VI powierzchni: role i łąki 8 klasy podatku gruntowego, pastwiska 4 i 5 w powiecie grudziądzkim, a 6, 7 i 8 w po- w powiecie kwidzyńskim, a 3 i 4 w powiecie sztumskim; wiecie kwidzyńskim i 5 i 6 w powiecie sztumskim oraz wszystkie lasy. 21 § 14. Celem wyboru reprezentantów dzieli się Żuławy na szesnaście obwodów wyborczych. Wybiera się jednego reprezentanta i jednego zastępcę: w I obwodzie: miejscowości: Wielki Wełcz, Mały Wełcz, Rusinowo i wieś Krążkowo; w II obwodzie: gromady: Krążkowo i Jagielony, Sadlinki, Dzikowo i (Hohensee) – .....; w III obwodzie: miejscowości: Glinki i Brzegi Małe (Nebrowo, Nieborowo); w IV obwodzie: Duże Brzegi i Wiślinek; w V obwodzie: Kaniczki i Grabówek; w VI obwodzie: Grabowo, Jabłonowo, Nowy Dwór; w VII obwodzie: Bronisławów, Karpiny, Polany, Mały Raj, Raj, Rozpędziny i Bogusz; w VIII obwodzie: Olszynki i Wielki Raj; w IX obwodzie: Obory, Korzeniewo, Lipianki (Ziegellack) ……, (Rahtsweide) …... i (Gut Sechsseelen) ……; w X obwodzie: Mareza Zamek, Mareza, Józefów, Biedrony, Czachowo, Rozgarty i Kwidzyn; w XI obwodzie: Czerwony Dwór, Bystrzec, Majątek Bystrzec, Wysokie, Jałowiec, Helenowo i Pastwa; w XII obwodzie: Gucz, Kramrowo, Gucz Majątek, Szkaradowo, Niziny, Budzyn i Cegłówek; w XIII obwodzie: Gniwskie Pole, Lisówka i Pastwa; w XIV obwodzie: Janowo, Bursztych, Nowe Lignowy, Małe Polko i Chrzanów; w XV obwodzie: Jarzębina Rudniki, Szkaradowo Małe i Szkaradowo Szlacheckie; w XVI obwodzie: Montki, Barcice, Ryjewo, Jelonki, Zofjówka, Sołtysówka, Tralewo, Benowo i Zacisze; razem szesnastu reprezentantów i ta sama ilość zastępców na cztery lata. Co dwa lata występuje połowa, wystąpienia zostaną po raz pierwszy przez los, a następnie przez długość urzędowania wyznaczone. Wybór reprezentantów i zastępców następuje przez absolutną większość od oddanych głosów wyborczych. Przy równości głosów rozstrzyga los. Wybierany może być każdy pełnoletni członek który w posiadaniu praw obywatelskich jest i przez jakikolwiek prawomocny wyrok nie utracił prawa i nie jest pracownikiem Związku. Czasokresu wyborczego nie wolno przedłużać poza ustalony termin. Ojciec i syn albo brat nie mogą być razem członkami Urzędu Wałowego. O ile podobni krewni zostaną razem wybrani, to starszy będzie dopuszczony. § 15. Uprawniony do głosowania w wyborach jest każdy kto posiada gospodarstwa, od którego płaci składki do trzydziestu (w obwodzie X od dziesięciu) morg normalnych w obwodzie wyborczym, jeżeli ze swojemi składkami do kasy nie zalega i swoich praw obywatelskich przez jakikolwiek prawomocny wyrok nie utracił. Gospodarze od 31 do 60 morg normalnych (w X obwodzie od 11 do 20 morg normalnych (w obwodzie X od 11 do 20 morg normalnych) posiadają dwa głosy. Gospodarze od 61 do 90 morg normalnych (w obwodzie X od 21 do 30 morg normalnych) posiadają 3 głosy i tak dalej. Jednakże nie może pojedynczy gospodarz w tym samym obwodzie wyborczym nie więcej jak dziesięć (w dziesiątym obwodzie jak trzydzieści) głosów oddać. Tym małym gospodarzom, których posiadłość razem wzięta trzydzieści (w X obwodzie dziesięć) morgów normalnych lub więcej wynosi, pozostaje im prawo zastrzeżone przez jednego względnie więcej upoważnionych członków zastąpić się przy wyborach. Gospodarze samodzielnych majątków lub posiadłości mogą ich prawo wyborcze sami wykonać albo przez swoich dzierżawców majątkowych, zarządców majątkowych, lub innego członka do tego upoważnić. Probostwa, kościoły, szkoły i inne według moralności żyjące osoby, tak samo niewiasty i nieletni mogą według miarodajności ich gospodarstw przysługujące im prawo wyborcze przez ich prawnych zastępców lub innego upoważnionego członka wykonać. Jeżeli gospodarstwo do więcej gospodarzy wspólnie należy to może tylko jeden głosować. 22 § 16. Komisarzy wyborczych mianuje ten pierwszy raz Województwo, później Prezes Związku Wałowego; Przy toku postępowania wyborczego, tak samo przy zobowiązaniu do objęcia nie płatnych stanowisk, do których w tym względzie i Urząd zaprzysiężonych (Komisje Wodne) się liczy stosuje się przepisy analogiczne do wyborów gminnych. § 17. Zastępca zajmuje stanowisko reprezentanta w czasie choroby lub innych wypadkach nie stawienia się i wchodzi w jego prawa, jeżeli reprezentant w czasie wyborów zmarł, posiadłość w Żuławach opuścił albo swoje miejsce zamieszkania w innej miejscowości wybrał. § 18. Dlatego Związku Wałowego obowiązują ogólne przepisy w przyszłości mające być wydane, tyczące groblowych statutów z dnia 14. listopada 1853 r. (Zbiór Ustaw strona 735) o ile powyższe nie zostały zmienione lub nieuzupełnione. § 19. Zmiana powyższego statutu może tylko nastąpić za zezwoleniem rządzącego kraju. Udokumentowano za moim własnoręcznym podpisem i królewską pieczęcią. Wydano Berlin, dnia 12. Grudnia 1866 r. Podpis. Pieczęć – Wykonano tłumaczenie w Urzędzie Wodno – Melioracyjnym w Kwidzyniu dnia 1 listopada 1946 r. Kierownik Urzędu Wodno-Melioracyjnego w Kwidzyniu. 23 Współczesność 24 O zagrożeniach powodziowych Prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi Warto przy tej okazji wspomnieć o pewnym rozpowszechnionym micie dotyczącym częstotliwości występowania tzw. powodzi stuletniej. Mówi się często, że jest to powódź, która statystycznie rzecz biorąc pojawia się raz na sto lat. Czyli bardzo rzadko, myśli wiele osób i traktuje to jako zjawisko, które nie zdarzy się za ich życia. Ale kiedy powiemy, że szansa wystąpienia powodzi stuletniej w okresie 10 lat wynosi 10%, w ciągu 20 lat 18%, a aż 26% w ciągu 30 lat, będziemy już mniej skłonni tak uważać (większość ludzi mieszka w jednym miejscu dłużej). Czyli ryzyko powodzi jest niemałe. Wystarczy zresztą zajrzeć do starych kronik, w których sporo jest opisów dużych historycznych powodzi. Na przykład, według kronik tylko w XIX wieku Kraków nawiedziło aż 13 powodzi. Ze statystyk wynika również, że prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi na terenach zalewowych jest większe niż pożaru, znacznie większe niż przy pożarze mogą być także straty powodziowe. Jakie szkody powoduje powódź? Powódź niszczy wszystko co znajduje na swojej drodze, wyposażenie, sprzęty, meble, ubrania, dokumenty, książki, samochody, sprzęt rolniczy itd. Woda może podmyć fundamenty niszcząc strukturę budynku i w efekcie doprowadzić do jego zawalenia, powoduje zawilgocenie ścian. Niszczy uprawy polowe, sady, powoduje straty w hodowli, inwentarzu oraz zanieczyszczenie gleby, wód powierzchniowych i podziemnych. To są tzw. szkody powodziowe. Jeśli policzymy, ile musimy zainwestować by doprowadzić wszystko do 25 stanu sprzed powodzi, to będziemy mówili o stratach ekonomicznych. W rzeczywistości zakres oddziaływania powodzi jest dużo szerszy. Są jeszcze szkody pośrednie. Na przykład utrata dokumentów i komputerów, w których zapisane były listy klientów i dostawców, może prowadzić do spadku konkurencyjności prowadzonej przez nas firmy i jej bankructwa, a zniszczenie przedsiębiorstwa, w którym jesteśmy zatrudnieni pozbawi nas pracy itd. W dodatku, nie wszystkie te szkody da się przeliczyć na pieniądze, trudno, na przykład, wycenić utratę pamiątek rodzinnych, albo zdrowia – depresja ludzi po utracie dorobku całego życia utrudnia im powrót do normalnej aktywności. Warto pamiętać, że szkody bezpośrednie nie zawsze reprezentują najważniejszą część skutków powodzi – a tak zwykle się zakłada. W rzeczywistości szkody pośrednie i niematerialne mogą powodować gorsze, bo długotrwałe skutki dla ludzi, społeczeństwa i gospodarki. Mapy zagrożenia i ryzyka powodziowego Informacja o zagrożeniu powodziowym na terenie gminy powinna być dostępna w urzędzie miasta lub gminy i gminnych zespołach zarządzania kryzysowego.Do końca 2013 roku, państwa członkowskie sporządzą mapy zagrożenia powodziowego i mapy ryzyka powodziowego, 26 dla obszarów, na których stwierdzi się istnienie dużego ryzyka powodziowego, wyznaczonych na podstawie wstępnej oceny ryzyka powodziowego. Na mapach tych mają być wskazane obszary, w których prawdopodobieństwo powodzi jest: • niskie (w tym obszary, na których powódź będzie miała charakter zdarzenia ekstremalnego); • średnie (występowanie powodzi nie częściej niż co 100 lat); • a także wysokie. Na mapach zagrożenia powodziowego należy przedstawić zasięg powodzi, zgodnie z ww. scenariuszami; głębokość wody lub poziom zwierciadła wody, tam gdzie stosowne; oraz tam gdzie jest to właściwe, prędkość przepływu wody lub odpowiednie natężenie przepływu wody. Uzupełnieniem map zagrożenia powodziowego będą szacunkowe mapy ryzyka powodziowego, określające potencjalne szkody związane z powodzią. Muszą one uwzględniać informacje na temat szacunkowej liczby mieszkańców potencjalnie dotkniętych powodzią, rodzaju działalności gospodarczej i ważnych instalacjach na danym obszarze, jak też inne, istotne dla konkretnego obszaru informacje dodatkowe. Zagrożenia powodziowe w delcie Wisły Powodzi się ludziom na Żuławach – czyli o zagrożeniach powodziowych Dawniej Żuławiacy przychodzili na świat z wrodzonym respektem przed wielką wodą. Znali z opowiadań, wspo- mnień i legend, bohaterów broniących podczas powodzi wały przed przerwaniem i zniszczeniem przez wodny żywioł. Od najmłodszych lat uczyli się ciężkiej i odpowiedzialnej pracy przy melioracjach, kanałach i obwałowaniach. Wiedzieli co to jest i po co jest terp, jak ratować dobytek, inwentarz żywy i siebie samych w sytuacjach zagrożeń. Od czasu wykonania Przekopu Wisły w 1895 roku Żuławy należą do jednych z najlepiej przeciwpowodziowo zabezpieczonych terenów w Polsce. Oczywiście, jest to bezpieczeństwo względne, adekwatne do skali tego typu zagrożeń występujących w delcie Wisły. Do dziś odczuwamy na Żuławach skutki wydarzeń z marca 1945 roku, kiedy to wycofujące się wojska niemieckie świadomie zatopiły deltę Wisły. W 1983 roku została zatopiona Wyspa Nowakowska. 14 października 2009 roku woda wtargnęła na ulice Nowego Dworu Gdańskiego i Elbląga. Z pewnością, to nie ostatnie powodzie w naszym regionie. Północny wiatr Przy wietrze o sile powyżej 7 stopni w skali Beauforta, wiejącym z kierunku północnego lub północno-wschodniego, zagraża nam tzw. powódź sztormowa, wywołana zjawiskiem tzw. „cofki”. Wezbrane wody Bałtyku są wpychane do Zalewu Wiślanego i rzek żuławskich. Wielkość zagrożenia jest zależna od siły wiatru i czasu jego trwania. Szybkość podnoszenia się wody na Zalewie Wiślanym wzrosła od czasu, kiedy Niemcy pogłębili Cieśninę Pilawską, przygotowując się do ataku na Rosję w 1941 roku. Mając świadomość, że zwiększy to zagrożenie powodzią na Żuławach, zaczęli podnosić wały jeszcze w latach wojny. Wykorzystali w tym celu jako siłę roboczą więźniów KL Stutthof. Można przypuszczać, że po wojnie Rosjanie jeszcze bardziej pogłębili kanał żeglugowy – wejście na Zalew – zapewniając sobie możliwość wpłynięcia do portu wojennego w Kaliningradzie łodzi podwodnych przy pełnym zanurzeniu. Tym samym, wlew bałtyckiej wody do Zalewu i dalej do rzek, może być jeszcze większy i gwałtowniejszy. jące lody, woda może przelać się przez wały rozrywając je napierającą krą. Aby tak się nie stało, czuwają przy ujściu 4 lodołamacze. Długotrwałe opady Stałym zagrożeniem są silne opady, zimą lub wiosną dodatkowo występujące równolegle z roztopami. Niedrożny system melioracyjny, mimo pracy z pełną wydajnością pomp odwadniających, może przyczynić się do zalania olbrzymich połaci pól uprawnych. Na szczęście właściciele ziemi coraz częściej dbają o dobry stan rowów i przepustów. Ostatnie powodzie skłaniają do refleksji nad stanem naszego przygotowania do wystąpienia wielkiej wody. Czy nie jesteśmy za bardzo rozleniwieni brakiem częstych, jak dawniej, powodzi? Czy zmiany klimatyczne będą powodować jeszcze silniejsze sztormy? Czy w razie zagrożenia odpowiednie służby na czas ostrzegą mieszkańców? Na wszelki wypadek warto nauczyć się sztuki ochrony przed powodzią choćby, na początek, poprzez nabycie umiejętności prawidłowego układania wałów z worków napełnionych piaskiem. Wisła najgroźniejsza pod koniec zimy Wody niesione przez Wisłę mogą zagrozić Żuławom w okresie występowania tzw. zjawisk lodowych. Szczególnie niebezpieczna jest gwałtowna odwilż na południu kraju, podczas gdy nad Bałtykiem panują jeszcze mrozy. Jeśli Przekop Wisły zostanie zakorkowany przez spływa27 Przygotowanie do wdrożenia dyrektywy powodziowej na Żuławach Gospodarka wodna wymaga, tak jak i pozostałe dziedziny, dokumentów strategicznych, które nakreślałyby jej kierunki oraz cele, wraz z uwarunkowaniami ich realizacji w dłuższym okresie czasu. W listopadzie 2007 r. weszła w życie Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, potocznie zwana Dyrektywą Powodziową (DP). Dyrektywa ta jest ważnym uzupełnieniem wcześniejszego prawodawstwa wspólnotowego w zakresie gospodarowania wodami, tj. Ramową Dyrektywą Wodną (RDW – Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej). DP jest równo- 28 rzędna i w pełni spójna z RDW, tym niemniej nie można jej wdrożyć bez uwzględnienia ograniczeń wynikających z wdrożenia RDW. Celem Dyrektywy Powodziowej jest ustanowienie ram dla oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, w celu ograniczania negatywnych konsekwencji dla zdrowia ludzkiego, środowiska, dziedzictwa kulturowego oraz działalności gospodarczej, związanych z powodziami na terytorium Wspólnoty. Dokumentami strategicznymi w gospodarce wodnej są Plany Gospodarowania Wodami (PGW) oraz Plany Zarządzania Ryzykiem Powodziowym (PZRP), jako realizacja zapisów odpowiednio Ramowej Dyrektywy Wodnej i Dyrektywy Powodziowej. Oba te ważne dokumenty opracowywane są w układzie zlewniowym. Dyrektywa Powodziowa nałożyła obowiązek opracowania dokumentów planistycznych, które mają stanowić podstawę prowadzenia skutecznego zarządzania ryzykiem powodziowym. Zarządzanie ryzykiem powodziowym, aby było właściwe realizowane, wymaga długoterminowego procesu planowania i odbywa się w trzech, rozłożonych w czasie etapach zwieńczonych opracowaniem następujących dokumentów planistycznych: 1.Wstępna ocena ryzyka powodziowego (WORP) – 22.12.2011 r.; w jej wyniku zostały określone obszary, na których istnieje znaczące ryzyko powodzi lub wystąpienie znaczącego ryzyka powodzi jest prawdopodobne – „obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi”. Obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi stanowią 10% Regionu Wodnego Dolnej Wisły – w tym 60% to Żuławy. 2.Mapy zagrożenia powodziowego i ryzyka powodziowego – 22.12.2013 r.; mapy opracowane dla rzek wskazanych we wstępnej ocenie ryzyka powodziowego. Po przygotowaniu tych map będą one musiały one zostać wprowadzone do planów zagospodarowania przestrzennego. 3.Plany zarządzania ryzykiem powodziowym dla obszarów dorzeczy i regionów wodnych – do dnia 22.12.2015 r. Dla Żuław istnieje także jeszcze jeden dokument strategiczny dotyczący ochrony przeciwpowodziowej, a mianowicie Program „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015)”, przyjęty w maju 2011 r. przez Ministra Środowiska. Wstępna Ocena Ryzyka Powodziowego – Polska Wstępna Ocena Ryzyka Powodziowego – na tle Regionu Wodnego Dolnej Wisły Dokumenty strategiczne dla Żuław – schemat uproszczony. W związku z zastrzeżeniami Unii Europejskiej do Planów Gospodarowania przygotowywany jest aktualnie Masterplan, jako działanie „naprawcze”. Zawartość poszczególnych etapów wdrażania DP określona jest zarówno w samej Dyrektywie jako i ustawie Prawo Wodne. Wstępna ocena ryzyka powodziowego zawiera w szczególności: 1)mapy obszarów dorzeczy (granice: dorzeczy, zlewni, pasa nadbrzeżnego; topografię terenu oraz jego zagospodarowanie); 2)opis powodzi historycznych; 3)ocenę potencjalnych negatywnych skutków powodzi mogących wystąpić w przyszłości dla życia i zdrowia ludzi, środowiska, dziedzictwa kulturowego oraz działalności gospodarczej, z uwzględnieniem: topografii terenu; położenia cieków wodnych i ich ogólnych cech hydrologicznych oraz geomorfologicznych, w tym obszarów zalewowych jako naturalnych obszarów retencyjnych; skuteczności istniejących budowli przeciwpowodziowych i regulacyjnych; położenia obszarów zamieszkanych; położenia obszarów, na których jest wykonywana działalność gospodarcza; 4)w miarę możliwości – prognozę długofalowego rozwoju wydarzeń, w szczególności wpływu zmian klimatu na występowanie powodzi; 5)określenie obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi. 29 Dla obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi wskazanych we wstępnej ocenie ryzyka powodziowego, sporządza się mapy zagrożenia powodziowego i mapy ryzyka powodziowego. Na mapach zagrożenia powodziowego przedstawia się w szczególności: 1)obszary, na których prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi jest niskie i wynosi raz na 500 lat lub na których istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia ekstremalnego; 2)obszary szczególnego zagrożenia powodzią; 3)obszary obejmujące tereny narażone na zalanie w przypadku: a)przelania się wód przez koronę wału przeciwpowodziowego, b)zniszczenia lub uszkodzenia wału przeciwpowodziowego, c)zniszczenia lub uszkodzenia budowli piętrzących, mapy ryzyka powodziowego, d)zniszczenia lub uszkodzenia budowli ochronnych pasa technicznego. Na mapach zagrożenia powodziowego przedstawia się następujące elementy: 1) zasięg powodzi; 2) głębokość wody lub poziom zwierciadła wody; 3)w uzasadnionych przypadkach – prędkość przepływu wody lub natężenie przepływu wody. Na mapach ryzyka powodziowego przedstawia się: 1)szacunkową liczbę mieszkańców, którzy mogą być dotknięci powodzią; 2)rodzaje działalności gospodarczej wykonywanej na obszarach, o których mowa w art. 88d ust. 2; 3)instalacje mogące, w razie wystąpienia powodzi, spowodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości; 4)występowanie: a)ujęć wody, stref ochronnych ujęć wody lub obszarów ochronnych zbiorników wód śródlądowych, b)kąpielisk, c)obszarów Natura 2000, parków narodowych oraz rezerwatów przyrody; 5) w uzasadnionych przypadkach: a)obszary, na których mogą wystąpić powodzie, którym towarzyszy transport dużej ilości osadów i rumowiska, b) potencjalne ogniska zanieczyszczeń wody. 30 Dla obszarów dorzeczy oraz dla regionów wodnych przygotowuje się, na podstawie map zagrożenia powodziowego oraz map ryzyka powodziowego, plany zarządzania ryzykiem powodziowym, które zawierają: 1)mapę obszaru dorzecza, na której są zaznaczone obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi; 2)mapy zagrożenia powodziowego oraz mapy ryzyka powodziowego wraz z opisem wniosków z analizy tych map; 3)opis celów zarządzania ryzykiem powodziowym; 4)katalog działań służących osiągnięciu celów zarządzania ryzykiem powodziowym, z uwzględnieniem ich priorytetu. Przy ustalaniu działań służących osiągnięciu celów zarządzania ryzykiem powodziowym uwzględnia się w szczególności: 1)koszty oraz korzyści działań podejmowanych dla osiągnięcia celów zarządzania ryzykiem powodziowym; 2)zasięg powodzi, trasy przejścia wezbrania powodziowego oraz obszary o potencjalnej retencji wód powodziowych; 3) cele środowiskowe; 4) gospodarowanie wodami; 5) sposób uprawy i zagospodarowania gruntów; 6) stan planowania i zagospodarowania przestrzennego; 7) ochronę przyrody; 8)uprawianie żeglugi morskiej i śródlądowej oraz porty morskie i porty lub przystanie zlokalizowane na wodach śródlądowych uznanych za żeglowne, wraz ze związaną z nimi infrastrukturą; 9)prognozowanie powodzi i systemy wczesnego ostrzegania przed zagrożeniami; 10)infrastrukturę krytyczną. Zobrazowanie realizacji wdrożenia DP na obszarze Żuław można zobaczyć na stronie internetowej GeoPortalu powodziowego prowadzonego przez RZGW w Gdańsku. Poniżej w skrócie przedstawiono chyba najbardziej interesujący aspekt. W ramach realizacji Projektu „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – etap I – Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej” realizowane jest zadanie „System Monitoringu Ryzyka Powodziowego” (SMoRP). W ramach tego zadania, które nie jest zadaniem obejmującym roboty budowlane przygotowywane są elementy, które ze względu na specyfikę Żuław będą użyteczne przy opracowywaniu i wdrażaniu dokumentów strategicznych, o których była mowa powyżej oraz przygotowaniu zadań dla następnego etapu „Programu Żuławskiego – 2030”. Interesującym efektem prac dotyczących DP na Żuławach jest porównanie dwóch map, a mianowicie z około roku 1300 oraz przedstawiającej wody na Żuławach w przypadku braku pracy pomp, które je odwadniają. Mapa przedstawiająca Żuławy około 1300 r. (wg Bertrama) • ocena stopnia osiągnięcia właściwego poziomu ochrony przeciwpowodziowej na tym obszarze; • wskazanie rekomendacji do planu działań „Programu Żuławskiego – 2030” i Planu Zarządzania Ryzykiem Powowdziowym; • edukacja powodziowa. Realizacja SMoRP obejmuje działania: • Analityczno – informatyczne, • Działania informacyjno – edukacyjne. Działania analityczno – informatyczne: • Pozyskano dane dotyczące ukształtowania terenu (źródło danych do tworzenia map zagrożenia i ryzyka powodziowego – ISOK, IMGW CMP Gdynia) – NMT (numeryczny model terenu), – NMPT (numeryczny model pokrycia terenu), – sklasyfikowana chmura punktów (prezentująca klasy punktów), – ortofotomapa (fotografia lotnicza zlokalizowana geograficznie prezentująca aktualny obraz terenu), – pozyskanie „przekrojów mokrych” (ukształtowanie koryta cieku) potrzebnych do modelowania hydraulicznego. • Zbudowanie bazy GIS o zagrożeniu oraz ryzyku powodziowym; • Pozyskanie i wprowadzenie do bazy GIS informacji o zagrożeniu i ryzyku powodziowym; • Publikacja tych danych za pomocą serwera danych geoprzestrzennych (budowa geoportalu GeoSMoRP). GeoPortal Powodziowy – SMoRP.pl Woda na Żuławach przy wyłączonej infrastrukturze przeciwpowodziowej Cel – wspomaganie planu zarządzania ryzykiem powodziowym: • analiza, • diagnoza. Działanie systemu opierać się będzie na analizie danych geoprzestrzennych zgromadzonych w bazie danych GIS. Celem SMoRP-u jest w szczególności: • analiza stanu ryzyka powodziowego na obszarze Żuław i jego zmian w czasie, w tym identyfikacja słabych miejsc ochrony przeciwpowodziowej; • szczegółowa analiza wpływu inwestycji infrastrukturalnych, przewidzianych do realizacji w ramach projektu na poprawę stanu ryzyka powodziowego na Żuławach; Powstały w ramach SMoRP-u Geoportal GeoSMoRP to portal internetowy zapewniający dostęp do usług danych przestrzennych, umożliwiający wyszukiwanie, przeglądanie oraz analizę danych przestrzennych. Portal został podzielony na dwie części: część publiczną, dostępną dla wszystkich, która pozwala na przeglądanie dostępnych danych i prowadzenie analiz przestrzennych oraz część 31 wewnętrzną, przeznaczoną dla użytkowników autoryzowanych, która umożliwia edycję danych oraz zaawansowane analizy przestrzenne. Portal prezentuje szereg różnorodnych danych przestrzennych będących w zasobie RZGW. Użytkownik może uzupełnić treść mapy o dane dostarczane przez usługi WMS dostępne w internecie. Funkcjonalność portalu pozwala na lokalizowanie obiektów i wyświetlanie ich właściwości, selekcję obiektów, wykonywanie pomiarów, wyświetlanie linku do widoku mapy, udostępnianie widoku mapy. Poza tym portal udostępnia zaawansowane narzędzia pozwalające na: wyliczanie rzędnej wody 10, 100 –letniej w danym miejscu cieku, generowanie profili wysokościowych terenu oraz narzędzie pozwalające na generowanie widoku zwierciadła wody o określonej wysokości nad modelem terenu. Wyszukiwanie po działkach ewidencyjnych Co umożliwia SMoRP.pl: • Przeglądanie danych. • Analizy przestrzenne: – Profil terenu. – Widok zwierciadła wody o określonej rzędnej. – Wyliczanie wody 10 i 100 letniej. • M ożliwość podłączania własnych map lub z innych geoportali. Podłączanie zdjęć obrazujących np. obiekty hydrotechniczne Profile terenu z naniesionymi rzędnymi wody Narzędzie pozwala uzyskać szybką i wiarygodną informację o ukształtowaniu terenu wzdłuż wybranej linii. Profil wysokościowy generowany jest na podstawie Numerycznego Modelu Terenu lub Numerycznego Modelu Pokrycia Terenu. 32 Widok poziomu zwierciadła wody Narzędzie generowania widoku zwierciadła wody pozwala na symulację zasięgu zalania terenu wodą dla podanego przez użytkownika stanu wody. Analiza wykonywana jest we wskazanej przez użytkownika lokalizacji na podstawie Numerycznego Modelu Terenu lub Numerycznego Modelu Pokrycia Terenu. Zagrożenie powodziowe na tle mapy topograficznej opracował dr inż. Piotr Kowalski Pełnomocnik ds. Realizacji Projektu „Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – Etap I – Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku” 33 Ekologiczne metody ochrony przeciwpowodziowej Najwyższe walory przyrodnicze posiadają nieuregulowane rzeki z niezagospodarowanymi dolinami. To rzeki z piaszczystymi łachami i wyspami, które meandrują pomiędzy skarpami o różnym nachyleniu i rozlewają się po dolinie przy wysokich stanach wody. Dolina zaś wypełniona jest mozaiką różnych ekosystemów, ze starorzeczami, torfowiskami, wilgotnymi i suchymi łąkami, lasami łęgowymi, olsami a także grądami. Istnieje szereg metod ochrony przeciwpowodziowej, pozwalających zachować całkowicie lub chociaż częściowo te wysokie walory przyrodnicze rzek i ich dolin. Podstawą utrzymania w dolinach rzecznych zbliżonych do naturalnych – zespołów oraz zbiorowisk roślinnych i związanych z nimi zwierząt, czy wysokiej bioróżnorodności jest: zachowanie wysokiego zróżnicowania środowiska fizycznego koryt i dolin rzecznych oraz utrzymanie naturalnego reżimu hydrologicznego. Należy pamiętać, że woda to nie tylko źródło wytwarzania energii elektrycznej, środek transportu wodnego, surowiec dla przemysłu czy problemy ochrony przeciwpowodziowej a także woda pitna dla człowieka. Woda to przede wszystkim środowisko życia dla organizmów wodnych oraz niezbędne źródło życia dla wszystkich organizmów żywych. Doliny rzeczne i same rzeki, o ile nie zostały silnie zmienione przez człowieka, posiadają bardzo wysokie walory przyrodnicze. Niestety wiele z tych walorów uległo zniszczeniu na skutek działalności człowieka. Najbardziej typowe dla okresowo zalewanych fragmentów dolin rzecznych lasy łęgowe poniosły wysokie straty. Ocenia się (Tomiałojć, Dyrcz. 1993), że zostało ich w naszym kraju nie więcej niż 5% stanu pierwotnego. 34 Jednocześnie wiemy, że lasy te odznaczają się najwyższą różnorodnością biologiczną – występują tu największe liczby gatunków ptaków i ssaków. Położone na wyższych terasach doliny, rzadziej i na krócej zalewane lasy grądowe, odznaczają się również wysoką bioróżnorodnością. W dolinach rzecznych występują też olsy – lasy związane z terenami podtapianymi przez dłuższy okres czasu, torfowiska, łąki i pastwiska o różnym stopniu uwilgocenia oraz o bogatym składzie gatunkowym. Niezwykle cennym składnikiem dolin rzecznych są starorzecza. Lasy w dolinach rzecznych w dużej części są zaliczane do kategorii lasów wodochronnych i podlegają z tego powodu mniej intensywnej gospodarce leśnej. W samej dolinie Odry znajduje się 18 500 ha lasów (Jankowski 1995). Na Dolnym Śląsku w dolinie Odry, a także Bystrzycy dominują lasy o wysokim średnim wieku 80 lat. Wiele jest oddziałów z drzewostanami starszymi niż 100 lat, a nawet 120 lat. Liniowy charakter dolin, ich połączenia z innymi dolinami i kontakt na trasie ich przebiegu z różnymi, zbliżonymi do naturalnych środowiskami powoduje, że są one najlepszymi korytarzami ekologicznymi. Umożliwiają one przemieszczanie się roślinom i zwierzętom. Zachowanie mozaiki różnych typów lasów, łąk, pastwisk, terenów zakrzaczonych, torfowisk i starorzeczy, pozwala na zachowanie wysokiej bioróżnorodności dolin rzecznych i funkcjonowanie korytarzy ekologicznych. Nawet doliny rzeczne częściowo przekształcone przez człowieka, posiadają w swoim przebiegu szereg mało zmienionych fragmentów o wysokich walorach przyrodniczych. Dzięki temu cenne ich fragmenty obejmuje się ochroną w formie parków narodowych, parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, rezerwatów przyrody, itp. Należy też dodać, że w Unii Europejskiej do chronienia mało zmienionych fragmentów dolin większych rzek zobowiązuje tzw. „Dyrektywa Habitatowa”. Do ochrony wysokiej różnorodności gatunkowej zobowiązuje podpisana przez Polskę Konwencja o Ochronie Bioróżnorodności. Konieczności ochrony dolin rzecznych były poświęcone liczne publikacje oraz konferencje naukowe jak np. organizowane przez Komitet Ochrony Przyrody PAN „Ochrona przyrody i środowiska w dolinach nizinnych rzek Polski” w 1991 i 1992 roku oraz „Ekologiczne aspekty melioracji wodnych” w 1994 roku. Człowiek przekształcał rzeki i ich doliny w celu uzyskania energii wodnej, osuszenia i zagospodarowania dolin rzecznych, zwiększenia możliwości żeglugi oraz zapewnienia skuteczniejszej ochrony przeciwpowodziowej, itp. Aby uzyskać założone cele spiętrzano wody, prostowano i pogłębiano rzeki, koncentrowano nurt wody, odcinano meandry, budowano obwałowania i zbiorniki zaporowe, itp. Wpłynęło to negatywnie na ekosystemy rzek i ich dolin, upośledziło funkcję dolin jako korytarzy ekologicznych, a ponadto zwiększyło rozmiar strat powodziowych. Dzisiaj, bogatsi o wiedzę jakiej brakowało poprzednim pokoleniom, mamy szansę zmieniać i unowocześniać metody i techniki walki z powodziami. Z jednej strony możemy uczynić je bardziej skutecznymi, a z drugiej mniej szkodliwymi, lub nawet w niektórych przypadkach, korzystnymi dla ekosystemów rzek i ich dolin. Przykładem takiego podejścia jest praca Żbikowskiego i Żelazo (1993). W celu uzyskania tak pojętej optymalizacji działań związanych z ochroną przeciwpowodziową, należy wskazać, jakie są zagrożenia oraz podstawowe wymogi zachowania w dobrym stanie ekosystemów dolin rzecznych i zachowania lub przywrócenia ich wysokiej bioróżnorodności oraz funkcji korytarzy ekologicznych. Podstawowym wymogiem utrzymania wysokiego zróżnicowania organizmów żywych w dolinach rzek, jest wysokie zróżnicowanie środowiska fizycznego, a więc zarówno samych koryt rzek, jak i ich dolin. Innym, niezwykle ważnym warunkiem zachowania naturalnych ekosystemów rzek i ich dolin, jest utrzymanie zbliżonego do naturalnego reżimu wodnego, a więc zmieniających się poziomów wód w rzece (z okresowymi niżówkami, stanami średnimi i wylewami wód na teren doliny oraz związanych w dużym stopniu z tym procesów korytotwórczych, czy wahań poziomu wód gruntowych w dolinie). Co więc możemy zrobić, aby chronić ludzi i ich dobytek przed powodzią nie niszcząc jednocześnie pozostałych jeszcze, zbliżonych do naturalnych ekosystemów dolin rzecznych? Podstawowym zagadnieniem jest tu zmiana filozofii podejścia do problematyki zagospodarowania dolin rzecznych 35 i całych zlewni. Należy przyjąć założenie, że koszty ochrony przeciwpowodziowej nie powinny przekraczać wartości chronionego obiektu. Powinny być uwzględniane koszty bezpośrednie (np. budowy obwałowań) i te, związane z wyższymi nakładami poniesionymi na ochronę przeciwpowodziową lub stratami powstałymi w dole zlewni, na skutek obwałowań wykonanych w górze zlewni. Ochrona przeciwpowodziowa powinna być uwzględniana przede wszystkim w planowaniu przestrzennym. Jak najszybciej należy opracować dokładne mapy cyfrowe dolin rzecznych, wyznaczyć strefy zalewowe o zróżnicowanym ryzyku z uwzględnieniem głębokości zalewu i prędkości przepływu wód powodziowych. Ponadto w strefie wysokiego ryzyka nie należy dopuszczać do lokalizacji nowych budowli, natomiast na obrzeżach dolin preferować budownictwo bardziej odporne na zalanie. Powinno być ono wykonane z materiałów nie zamakających, z infrastrukturą techniczną (prąd, systemy grzewcze, itp.) na wyższych piętrach. Z dwóch możliwych strategii, a mianowicie zwiększenia przepustowości dolin rzecznych lub zwiększenia retencji w całej zlewni – ze względów przyrodniczych należy opowiedzieć się za drugą. Z różnych metod zwiększania retencji najbardziej korzystne z przyrodniczego punktu widzenia są następujące: Wzrost retencji na terenach leśnych można osiągnąć przez dolesienia, szczególnie w terenach górskich i podgórskich; przebudowę lasów w kierunku zgodności z siedliskiem (bardziej odporne na wpływ czynników zewnętrznych); odchodzenie od monokultur leśnych (mniejsze zdolności retencyjne); wprowadzanie i wzbogacanie warstwy runa, podszytu; prowadzenie zwózki ściętych drzew w sposób nie zwiększający erozji, nie niszczący runa i podszytu oraz zapobiegający tworzeniu się rynien w dół stoku; dowożenie ściętych drzew w poprzek stoku do drogi biegnącej bardzo łagodnie w górę stoku; stosowanie w górach kolejek linowych do transportu ściętych drzew; maksymalne ograniczenie wielkości zrębów; ograniczenie zrębów w dolinach cieków; odtworzenie biologicznej zabudowy potoków; pozostawianie części pni leżących w poprzek potoków (przegradzających nurt wody); rezygnację z budowy dróg bezpośrednio przy potokach wraz z zabezpieczającymi je murami. Wzrost retencji na gruntach uprzednio zmeliorowanych lub planowanych do zmeliorowania. Pierwszoplanowe zadanie, to odbudowa zastawek na rowach melioracyjnych. Według Mioduszewskiego (1994), w całym kraju pojemność rowów i cieków melioracyjnych podstawowych oraz szczegółowych przekracza 500 mln m3. Nawet częściowe ich wykorzystanie może w istotny sposób przyczynić się do wzrostu zasobów wodnych. Według autora (1994) zainstalowanie na systemach drenarskich urządzeń regulujących odpływ wody, umożliwia zwiększenie retencji gruntowej w skali kraju o 1mld m3. Niezwykle ważna jest rezygnacja z melioracji torfowisk, podmokłych łąk i pastwisk ze względu na walory przyrodnicze oraz wysoką zdolność retencjonowania wody. Inne możliwe działania to: budowa zbiorników małej retencji na końcu systemów melioracyjnych – przed ujściem do rzeki, tworzenie minimum 10 m szerokości pasów drzew i krzewów na styku pole orne – brzeg rzeki, maksymalne ograniczanie wycinania pasów zadrzewień przy rowach melioracyjnych i w razie konieczności ich konserwacji – wycinanie drzew tylko z jednego brzegu. Ostatnie dwa zadania przyczynią się równocześnie do znacznego zmniejszenia zanieczyszczeń obszarowych. Renaturyzacja nadmiernie przesuszonych łąk to bardzo ważne i cenne działanie przyrodnicze. Działania te (wzrost retencji) mają wpływ na zachowanie coraz rzadszych ekosystemów podmokłych. Jest sprawą bezdyskusyjną, że do przeszłości powinny należeć melioracje torfowisk, wilgotnych łąk i pastwisk. Wzrost retencji glebowej na terenach zajętych przez rolnictwo. Najważniejsze działania w tym zakresie według wielu specjalistów (Łoś 1994, Mioduszewski 1994, Miatkowski, Cieśliński 1996, Ryszkowski, Kędziora 1996) 36 to nieużywanie sprzętu ubijającego warstwę gleby pod warstwą orną i rozluźnienie tej warstwy, zwiększenie udziału próchnicy w glebie, orka w poprzek stoku, tworzenie tarasów, stosowanie poplonów, nie wypalanie traw i ściernisk, odtwarzanie mikrorzeźby terenu, utrzymywanie i odtwarzanie śródpolnych oczek wodnych. Utrzymanie i wzrost retencji w dolinach rzecznych. Zapewnieniu wyższego zabezpieczenia przed powodzią sprzyja utrzymanie wysokiej retencji dolinowej wokół cieków w całej zlewni. Podstawową sprawą jest tu umiejscowienie wałów przeciwpowodziowych. Podejmowane w przeszłości próby ochrony gruntów ornych, łąk i pastwisk przed okresowymi wezbranianiami, przyczyniło się do znacznego wzrostu zagrożenia powodziami w niższych fragmentach zlewni. Zbyt późno zdano sobie sprawę, że nie można skutecznie chronić wszystkiego co znajduje się w dolinach rzecznych. Przykłady ostatnich powodzi na Mississipi i Renie są tego wyraźnymi dowodami. Wydanie gigantycznych sum pieniędzy na ochronę przeciwpowodziową w tych rejonach, zapewniło ochronę tylko przed małymi i średnimi wezbraniami. Iluzoryczne bezpieczeństwo stwarzane przez wały powodowało zasiedlanie terenów dolinowych na zawalu i ich zalanie po przerwaniu obwałowań. Podobny scenariusz nastąpił w Polsce w 1997 roku. Z doświadczeń tych wynika kilka wniosków. Niezbędna jest oczywiście ochrona miast i zakładów przemysłowych leżących w dolinach rzecznych. Ochrona pozostałych terenów musi być planowana z wielką rozwagą, ponieważ każde ograniczenie retencji dolinowej między miastami zwiększa ryzyko powodziowe. Doceniono to we Francji, gdzie obecnie funkcjonuje zakaz budowy nowych wałów przeciwpowodziowych wzdłuż pól uprawnych, łąk i pastwisk. W Polsce nie można budować i podwyższać klasy wałów w obrębie użytkowanych pól, łąk i pastwisk. Ze względów przyrodniczych, najlepszym rozwiązaniem zwiększającym retencję dolinową i umożliwiającym utrzymanie lub odbudowę cennych ekosystemów jest rezygnacja z budowy nowych wałów lub ich wykonanie blisko krawędzi doliny. Zalecana jest przy tym budowa wałów równolegle do osi doliny, a nie równolegle do biegu rzeki (wzdłuż jej meandrów). W przypadku istniejących obwałowań, poza terenami miast, proponuje się odsuwanie ich od koryta rzeki. Innym możliwym rozwiązaniem jest ich całkowita likwidacja lub wykonanie lokalnych obniżeń oraz śluz wałowych. Te ostatnie sposoby szczególnie poleca się w przypadku, gdy w dolinie znajdują się łąki, pastwiska, lasy odporne na okresowe zalewanie. W przypadku ich realizacji niezbędna będzie budowa wałów poprzecznych do osi doliny, ograniczających przemieszczanie się wylewów w kierunku biegu rzeki. Wyznaczenie miejsc na zawalu, które będzie można zalać pozwala na częściowe sterowanie wielkimi powodziami i ograniczanie strat. Często funkcje wałów przejęły wargi brzegowe sypane w sposób ciągły tuż przy korycie w trakcie pogłębiania mniejszych cieków. One także odcinają doliny od okresowych zalewów, znacznie ograniczają ich ilość, upośledzając tereny przyrodniczo cenne, pozbawiając łąki i pastwiska potrzebnej wody oraz żyznych namułów, a także zwiększają zagrożenie powodziowe na niższych odcinkach rzeki. Obecność lasów w dolinach rzecznych, tak pożądana z punktu widzenia ochrony przyrody, wywołuje wiele kontrowersji. Lasy w dolinie rzecznej retencjonują duże ilości wody oraz zmniejszają prędkość jej przepływu. Jest to w wielu przypadkach korzystne – np. zmniejsza napór wód na wały (nawet czyni to pas z kilku szeregów drzew). Las rosnący w dolinie rzeki podpiętrza płynącą wodę jeśli szerokość doliny lub międzywala pozostaje niezmieniona w stosunku do bezleśnego odcinka rzeki. Gdy są one dostatecznie szerokie, nie wystąpi efekt podwyższenia poziomu wód. W przypadku, gdy następuje podpiętrzenie wód przez lasy, istnieje kilka technicznych możliwości rozwiązania tego problemu (Jankowski 1997): • w ycięcie lasu lub jego części – jest to najczęściej proponowane rozwiązanie zdecydowanie niekorzystne dla ekosystemów dolin rzecznych; 37 • poszerzenie trasy spływu wielkich wód – odsunięcie wałów dalej od rzeki; • w ykonanie kanału ulgi w dolinie rzecznej dla przeprowadzenia nadmiaru podpiętrzonych przez las wód; •w ykonanie drugiej linii wałów, wyższej od pierwszej; • podwyższenie wałów na odcinku zalesionym i powyżej niego w górę doliny (tak daleko jak sięga efekt podpiętrzenia wody); • w ykorzystanie faktu podpiętrzenia wody przez las i zlokalizowania w dolinie na jego wysokości polderu napełnianego podpiętrzoną wodą. Obecne projekty naprawy lub podwyższenia wałów odrzańskich, często zakładają wycięcie drzew od strony międzywala w pasie szerokości 10 –14 m. Powoduje to, że woda na tym odcinku w trakcie powodzi popłynie szybciej, powodując erozję wału i grożąc jego przerwaniem. Rozwiązaniem mogącym pogodzić interesy ochrony przeciwpowodziowej z ochroną przyrody są poldery. Z punktu widzenia ochrony przyrody lepsze są poldery przepływowe (ponieważ ich teren jest zalewany przy każdym wezbraniu), natomiast z punktu widzenia ochrony przeciwpowodziowej – poldery sterowane. Jak pogodzić te sprzeczne oczekiwania? Poza okresami wysokich wezbrań poldery sterowane powinny pozostawać otwarte. Rozwiązanie takie stosuje się np. w Niemczech – w dolinie Renu w pobliżu stopnia wodnego w Iffezheim (Nieznański 1999). Spośród zbiorników zaporowych, najmniejsze straty w ekosystemach dolin rzecznych wywołują suche zbiorniki, ponieważ minimalnie zmieniają reżim hydrologiczny. Ze zbiorników mokrych, najmniej szkodliwe są małe zbiorniki retencyjne. Spośród zbiorników mokrych najmniejsze straty w środowisku powodują te położone w dolinie obok rzeki i połączone z nią kanałem dopływowym oraz odpływowym (Lewis, Williams 1984). W celu zachowania ekosystemów poniżej dużego zbiornika należy w okresie wiosny i lata wywołać sztuczne, kilkudniowe powodzie, zrzucając większe ilości wody. Zalewanie powinno odbywać się w sposób zapewniający przekroczenie wody brzegowej, ale nie zagrażający nadrzecznym miejscowościom. Rozwiązanie takie proponuje się obecnie w Polsce dla zbiorników Mietków na Bystrzycy (Fauna 1995) i Jeziorsko na Warcie. Przyrodnicze i hydrotechniczne skutki wywołanej sztucznej powodzi w 1996 na rzece Kolorado w USA, są obecnie przedmiotem szerokich badań (Collier, Webb, Andews. 1997). Generalnie zbiorniki zaporowe silnie zmieniają krajobraz doliny, mogą jednak stanowić dogodne miejsce dla rozro38 du i żerowania ptaków. Warunkiem tego jest utworzenie wysp, a na obrzeżach zbiorników rozległych płycizn. Takie działanie przynajmniej w części zrekompensuje straty powstałe w przyrodzie w wyniku budowy zapór. Rozwiązaniem mającym niewielkie plusy i minusy przyrodnicze, jest wykorzystanie dróg przegradzających dolinę do zwiększenia retencji i spowolnienia odpływu (Paluch 1998). Według autora, szczególnie w górach i na pogórzu istnieje możliwość wykorzystania dróg położonych na nasypach, przecinających doliny. Proponuje on modyfikację istniejących przepustów pod drogami tak, by hamowały częściowo spływ wód w trakcie intensywnych opadów oraz wykonanie przelewów – syfonów w górnej części nasypów, pod powierzchnią drogi w celu odprowadzenia nadmiaru zgromadzonej wody. Negatywne skutki dla ekosystemów ma zwiększanie retencji korytowej, polegające na poszerzaniu i pogłębianiu koryta, ponieważ prowadzi do obniżenia poziomu wód gruntowych. Rozwiązaniem kompromisowym jest tu budowa koryt wielodzielnych poprzez wykonanie ławek (Lewis, Williams 1984). Ławki tworzy się przez wycięcie części brzegu. Na ławkach tworzą się dogodne warunki do rozwoju m.in. roślinności brzegów rzek jak np. pałka, trzcina, rdest ziemnowodny, tatarak. Wśród nich powstają dogodne warunki do gniazdowania takich ptaków jak trzciniak, trzcinniczek, bączek i inne. Chcąc zwiększyć retencję dolinową, powinniśmy jednocześnie zadbać o bezpieczeństwo okolicznych miejscowości. Możliwych jest tu kilka rozwiązań w zależności od wielkości i położenia poszczególnych wiosek: Przeniesienie wioski na wyżej położony teren. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy wioska zalewana była przy każdej większej powodzi, gdy leży w widłach rzek mających wspólną dolinę jak (np. Odra i Oława, Odra i Smortawa, Odra i Jezierzyca, Odra i Barycz), oraz gdy wioska liczy niewiele zabudowań. Po jej przeniesieniu możliwe stanie się odsunięcie wałów dalej od rzeki lub budowa polderu. Wykonanie wału pierścieniowego wokół zagrożonej wioski. Wskazane jest, gdy wioska w niewielkim stopniu jest zagrożona powodzią oraz posiada dużo zabudowań. Wykonanie kanału ulgi. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy wioska leży blisko koryta rzeki i liczy wiele zabudowań. Budowa niskich wałów chroniących wioskę tylko przed niedużymi wezbraniami i zorganizowanie systemu szybkiego ostrzegania oraz ewakuacji mieszkańców wraz z do- bytkiem. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy budowa wałów wysokich spowoduje znaczny wzrost zagrożenia powodziowego na niżej położonych fragmentach doliny. Rezygnacja z budowy wałów i zorganizowanie systemu szybkiego ostrzegania oraz ewakuacji mieszkańców wraz z dobytkiem. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy wykonanie obwałowań doprowadzi do nadmiernego zwężenia doliny (trasy wód powodziowych). Ochrona wioski wysokimi ciągłymi wałami. Rozwiązanie takie wskazane jest, gdy nie spowoduje ono znacznego zwężenia doliny i wieś składa się z wielu zabudowań. Osobne zagadnienie stanowi opłacalność ochrony gruntów rolnych w dolinach rzek. Przy braku obwałowań, te położone w górnej części zlewni są częściej zalewane, ale dzięki temu zasięg i wysokość zalewów gruntów w niższych partiach (zlewni) są mniejsze. Straty są niższe, gdy w dolinie zamiast pól uprawnych znajdą się łąki i pastwiska. Z przyrodniczego punktu widzenia, cennym rozwiązaniem z zakresu ochrony przeciwpowodziowej jest poszerzenie światła mostów, czyli odsuwanie ich przyczółków dalej od rzeki. W konsekwencji prowadzi to do poprawy funkcjonowania korytarza ekologicznego w dolinie rzecznej. Wszystkie działania związane z regulacją rzek i przekształcaniem dolin rzecznych, powinny podlegać ocenie oddziaływania na środowisko. Niezbędnym elementem tego procesu, oprócz określenia wpływu inwestycji na ekosystemy rzek i ich dolin, powinno być przedstawienie alternatywnych rozwiązań, łącznie z wariantem zerowym (rozpatrującym skutki zaniechania ww. prac). Podsumowanie Tradycyjnie pojmowana ochrona przeciwpowodziowa powoduje duże straty w ekosystemach dolin rzecznych i upośledza ich funkcjonowanie jako korytarzy ekologicznych. Możliwe jest jednak pogodzenie wymagań ochrony przeciwpowodziowej z potrzebami ochrony ekosystemów dolin rzecznych. Do takich rozwiązań należy wyznaczanie i chronienie przed zabudową terenów zalewowych, zwiększanie retencji gruntowej, dolinowej, budowa polderów, suchych zbiorników zaporowych oraz odsuwanie przyczółków mostów. Wojciech Jankowski Instytut Ochrony Środowiska, Wrocław 39 System ostrzegania – przykład żuławski W gminach: Pruszcz Gdański, Cedry Wielkie, Suchy Dąb i Stegna zrealizowano projekt „Budowa zintegrowanego systemu powiadamiania i alarmowania ludności oraz zintegrowanej łączności na potrzeby systemu ratownictwa”. W ramach projektu zakupiono łódź do ewakuacji, stacje pogodowe do monitorowania stanu wód, namiot dla centrum zarządzania kryzysowego oraz świetlne tablice informacyjne. Stacja bazowa została zainstalowana w budynku Urzędu Gminy w Cedrach Wielkich, natomiast 12 stacji obiektowych, usytuowano w miejscach użyteczności publicznej w pozostałych dwunastu sołectwach. Ponadto do dyspozycji Ochotniczych Straży Pożarnych i Centrum Zarządzania Kryzysowego został przekazany terenowy pojazd nagłaśniający, quad, megafony, oraz agregat prądotwórczy. Wartość całego przedsięwzięcia w odniesieniu do gminy wynosi 1 066 932,14 zł., 40 z czego 50% to dofinansowanie unijne z Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego. Dobrym rozwiązaniem powstałym w ramach projektu jest zamontowanie kamer internetowych skierowanych na Wisłę, tak aby podczas wezbrań wody można było obserwować jej poziom. W Kiezmarku kamera skierowana jest na przyczółek mostu, na którym zaznaczono poziomy wysokiej wody z 1884 i 2010 roku. Wody wiślane można jeszcze podglądać przez kamerę w Leszkowach. Obraz z kamer dostępny jest na stronie internetowej Gminy Cedry Wielkie www.cedry-wielkie.pl. Gminne Centrum Zarządzania Kryzysowego w Cedrach Wielkich 41 Doświadczenia z bezpośredniej walki z powodzią Firma TRRIO – polski lider w dziedzinie walki z powodzią, od 2007 roku monitoruje zjawiska powodziowe na terenie Polski. Podczas ostatniej wielkiej powodzi w 2010 roku wysyłaliśmy nasze patrole uzbrojone w najnowsze urządzenia TRRIO do napełniania worków piaskiem. Braliśmy czynny udział w obronie Wrocławia, Krakowa, Piekar Śląskich, Sandomierza i Warszawy. Napełniacze TRRIO znakomicie wspomagały pracę wolontariuszy, strażaków i żołnierzy. Prócz wsparcia sprzętowego i pomocy organizacyjnej, przyglądaliśmy się pracy sztabów antykryzysowych oraz działaniom ratowników. W zależności od regionów kraju oraz częstości występowania zagrożenia powodzią, wygląda to inaczej. Południe kraju, gdzie powodzie występują częściej, jest przygotowane zdecydowanie lepiej. Wyraźnie odczuwa się głębszą świadomość wśród mieszkańców. Jest to na pewno skutek nie tylko wcześniejszych doświadczeń, ale także efekty edukacji obywateli oraz osób odpowiedzialnych za bezpieczeństwo. Są regiony jak np. Żuławy, gdzie nie tylko kultywuje się wielowiekowe tradycje Straży Wałowej, ale również prowadzi się bardzo szeroko zakrojoną działalność edukacyjną wśród mieszkańców i młodzieży, dbając przy tym o doposażenie magazynów przeciwpowodziowych w nowy sprzęt. Inaczej wyglądało to w regionie Warszawy, gdzie najstarsi ludzie nie pamiętali tak wysokiego poziomu Wisły. Mieszkańcy nie zdawali sobie sprawy z wielkiego zagrożenia i traktowali to wydarzenie raczej jako ciekawostkę. Broniąc Warszawy, braliśmy udział w budowie wałów na trzech odcinkach. Niestety działania te 42 pozostawiały wiele do życzenia. W niektórych miejscach nie było żadnej koordynacji. Punkt napełniania worków zorganizowano na bardzo ruchliwej ulicy w centrum miasta, co nie tylko paraliżowało ruch, ale także utrudniało pracę zastępów żołnierzy i wolontariuszy. Uczestnicy akcji bezcelowo tracili więcej czasu na wiązanie worków niż na ich napełnianie. Tego typu błędów było więcej. Akurat czynności te można było w prosty i niekosztowny sposób usprawnić i zwielokrotnić skuteczność działań ratowników. Powszechnie wiadomym jest, że worki z piaskiem są podstawowym, a często jedynym skutecznym sposobem na stawienie oporu powodzi. Zakładając, że powódź jest naszym wrogiem, należy stworzyć zastępy przeszkolonych ludzi, kierowanych przez doświadczonych dowódców, dysponujących nowoczesnym sprzętem do błyskawicznej produkcji amunicji (worków z piaskiem). W tym upatrujemy największą szansę na pomniejszenie strat, jakie niesie ze sobą każda powódź. Dotychczasowe działania oparte są na klasycznym schemacie: na miejsca najbardziej zagrożone dostarcza się żwir, łopaty, worki i wysyła ekipę najczęściej niedoświadczonych ludzi. Osoba koordynująca akcję na danym terenie nie ma praktycznie kontroli nad skutecznością działania takiej ekipy (której praca często jest obarczona wieloma błędami). Praca w terenie jest bowiem bardzo uciążliwa, często pod presją czasu i w fatalnych warunkach pogodowych, co wpływa ujemnie na wydajność i skuteczność działań. Nasze doświadczenia z krajowych poligonów oraz zebrane w USA i Niemczech podpowiadają, iż bez większych nakładów finansowych można diametralnie poprawić skuteczność walki z powodzią. Naszym zdaniem, godnym naśladowania jest model stosowany w niektórych stanach USA, gdzie w momencie ogłoszenia alarmu przeciwpowodziowego, prócz standardowych działań mających na celu ochronę majątku, zdrowia i życia ludności, organizuje się centra napełniania worków najczęściej w wynajętych wielkich halach sportowych i magazynach. Tam praca służb i wolontariuszy odbywa się w warunkach w miarę komfortowych – można skomasować sprzęt, ułatwiony jest nadzór czy dowodzenie, można również zapewnić wypoczynek oraz posiłki dla uczestników akcji. W tych centrach odbywa się produkcja na masową skalę worków (nawet do 20 000 sztuk na godzinę), które następnie przy pomocy ciężkiego sprzętu są ładowane na wywrotki i dowódca akcji ekspediuje je w odpowiednie miejsca. W Niemczech sprawa wygląda podobnie – worki są napełniane centralnie, ale wszelkie działania są wykonywane przez organizację – THV utworzoną specjalnie do walki z powodzią, która dysponuje ogromnym budżetem oraz 80-tysięczną armią wyszkolonych ludzi. W czasach, kiedy samorządy przekazują różne obowiązki (jak np. odśnieżanie) firmom zewnętrznym, należałoby się zastanowić czy również nie powierzyć obowiązków związanych z dostarczaniem amunicji przeciwpowodziowej zewnętrznej firmie. TRRIO OCHRONA PRZECIWPOWODZIOWA jest gotowa do współpracy z samorządami zainteresowanymi wprowadzeniem nowatorskich technik walki z powodzią. opracował Lech Michalczewski 43 Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – dobre praktyki Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski, w ramach zarządzania Żuławskim Parkiem Historycznym i prowadzenia Muzeum Żuławskiego, organizuje kursy przeciwpowodziowe i szkolenia z układania wałów przeciwpowodziowych. Zajęcia prowadzone są przy ekspozycji powstałej z inspiracji holenderskim skansenem, w którym została odtworzona strażnica przeciwpowodziowa. Nasza ekspozycja to wgląd w dawny magazyn, który do niedawna niewiele odbiegał od współczesnego. Zgromadziliśmy unikatowe wyposażenie, które stanowi tło do prezenta- cji współczesnych metod ochrony przeciwpowodziowej – napełniacze worków z piaskiem, wzór prawidłowo ułożonego wału przeciwpowodziowego. To wszystko stanowi współczesne narzędzie dla edukacji przeciwpowodziowej. Oprócz zajęć, realizowanych na życzenie szkół czy zwiedzających muzeum, stowarzyszenie szkoli mieszkańców podczas różnego rodzaju imprez np. Dzień rzeki, zawody bioróżnorodności – Tuga BioBlitz, Europejska Noc Muzeów. Uczestnikom wręczane są certyfikaty udziału w szkoleniu. W latach 2008-2013 w szkoleniach wzięło udział ponad 2000 osób. Ekspozycja w Muzeum Żuławskim w Nowym Dworze Gdańskim - Magazynek Strażnika Wałowego 44 Standard społecznej ochrony przeciwpowodziowej Społeczna ochrona przeciwpowodziowa to działania mieszkańców na rzecz zwiększenia własnego bezpieczeństwa powodziowego. Standard zawiera ustalenie warunków funkcjonowania społecznej ochrony przeciwpowodziowej. Stan obecny społecznej ochrony przeciwpowodziowej Społeczna ochrona przeciwpowodziowa nie jest zagadnieniem powszechnie znanym i rozumianym przez przeciętnego mieszkańca terenów zagrożonych powodzią. Jest to związane, przed wszystkim, z przejęciem spraw bezpieczeństwa powodziowego przez władzę, jej struktury, służby i instytucje. Społeczeństwo, mimo, że generalnie zdaje sobie sprawę z istoty zagrożenia, uznaje taki stan rzeczy za naturalny. Dodatkowo odpowiedzialność i kompetencje władz są bardzo podzielone – pomiędzy kilkanaście instytucji różnych szczebli i rodzajów. Uwagę zwraca wzrost ilości zadań samorządów najniższych szczebli. W Polsce nie istnieje jakkolwiek zdefiniowana społeczna ochrona przeciwpowodziowa. Nie jest prowadzona lub istnieje minimalna edukacja w tym zakresie. Brakuje kwalifikowanych kadr dla edukacji przeciwpowodziowej. Nie ma dobrych praktyk, wzorów postępowania, pierwsze inicjatywy w tym zakresie pojawiły się całkiem niedawno i są inicjatywami „oddolnymi” – społecznymi. Mało jest materiałów i pomocy edukacyjnych. Programy szkolne traktują temat bardzo pobieżnie. W wielu miejscach jedynymi organizacjami zajmującymi się społeczną ochrona przeciwpowodziową są ochotnicze straże pożarne. Zniknęły społeczne grupy obchodowe strażników wałowych. Sołtysi nie mają świadomości potrzeby mobilizacji mieszkańców swoich miejscowości. Niska jest świadomość konieczności współpracy przy utrzymaniu i zachowania dobrego stanu melioracji szczegółowych. Brak jest lokalnych liderów przewodzących działaniom na rzecz ochrony przeciwpowodziowej. Ludzie potrafią się zmobilizować, samozorganizować i zintegrować jedynie w przypadku bezpośredniego wystąpienia zagrożenia. Istniejący potencjał społecznej ochrony przeciwpowodziowej Społeczna ochrona powodziowa posiada olbrzymi niewykorzystany potencjał. Istnieją organizacje pozarządowe zainteresowane społeczną ochroną przeciwpowodziową, w tym ochotnicze straże pożarne. W szkołach jest możliwość wykorzystania godzin dydaktycznych w ramach istniejących przedmiotów nauczania (w szkołach gimnazjalnych i ponad gimnazjalnych w ramach przedmiotu – edukacja dla bezpieczeństwa można poszerzyć zakres tematyki powodziowej, w szkołach podstawowych można realizować tę tematykę np. na lekcjach wychowawczych), można wykorzystać również imprezy i wydarzenia szkolne. Zakłady pracy są zobligowane do przeprowadzenia ćwiczeń i szkoleń z zakresu bezpieczeństwa. Możliwe do wykorzystania są źródła finansowania dla organizacji pozarządowych działających w sferze bezpieczeństwa obywatelskiego i narodowego. 45 Społeczna ochrona przeciwpowodziowa jest powszechnym zjawiskiem w wielu krajach europejskich, skąd można czerpać wiedzę, wzory i przykłady dobrych praktyk. Współcześnie, bardzo przydatne dla działań społecznej ochrony przeciwpowodziowej jest wykorzystanie nowoczesnych technologii i środków komunikacji społecznej oraz możliwości Internetu. Skutki zaniechania działań w sferze społecznej ochrony przeciwpowodziowej Opieranie się wyłącznie na środkach i narzędziach technicznej ochrony przeciwpowodziowej bez społecznej profilaktyki prowadzi do zwiększenia strat materialnych i ludzkich podczas powodzi. Brak wiedzy w społeczeństwie, odpowiednich treningów i ćwiczeń utrudnia działanie struktur zarządzania kryzysowego, współpracę z ludnością oraz przeprowadzenie sprawnej ewakuacji. Przejście powodzi naraża nie przygotowane osoby, zwłaszcza dzieci i młodzież, na negatywne skutki psychologiczne, m.in. zjawisko apatii, obojętności i niereagowania w sytuacji zagrożenia. 46 Brak wiedzy w społeczeństwie jest pożywką dla tworzenia atmosfery sensacji lub paniki, co jeszcze dodatkowo jest podsycane przez niedoinformowane mass media. Korzyści działań w sferze społecznej ochrony przeciwpowodziowej Ochrona przeciwpowodziowa wymusza inny poziom równowagi ekologicznej – działania w zakresie ochrony środowiska muszą uwzględniać właściwy poziom wiedzy w tym zakresie (w szczególności w zakresie stosowania przyjaznych środowisku metod ograniczania skutków powodzi np. wykorzystania retencji naturalnej). Społeczna ochrona przeciwpowodziowa utrwala istniejące i inicjuje nowe więzi społeczne, przyczynia się do budowania tożsamości lokalnej. Lepiej rozumie się potrzebę niesienia bezinteresownej pomocy osobistej i materialnej dla powodzian. Przygotowanie społeczeństwa na nadejście zagrożenia powodziowego zmniejsza lub nawet wyklucza niszczenie i zaniedbania urządzeń technicznej ochrony przeciwpowodziowej. Łatwiej jest chronić mienie poszkodowanych. Udział w ochronie przeciwpowodziowej zmniejsza dy- stans pomiędzy władzą i obywatelami, buduje wzajemne zaufanie, tworzy i pogłębia współpracę, pozwala podejmować prawidłowe decyzje. Tereny zabezpieczone przed powodziami lub na których występują zjawiska powodziowe, jeżeli nie jest upowszechniana odpowiednia wiedza, są postrzegane jako znacznie mniej atrakcyjne dla inwestowania i zamieszkania, niż to jest w rzeczywistości. Minimalne warunki spełnienia standardu: Wszystkie obiekty użyteczności publicznej są wyposażone w tabliczki informacyjne: Alarmowy niezbędnik przeciwpowodziowy. Wzór tabliczki jest załącznikiem do niniejszego standardu. Na stronie internetowej gminy znajduje się zakładka informacyjna o społecznej ochronie przeciwpowodziowej (w tym o zagrożeniu gminy powodzią). Misja społecznej ochrony przeciwpowodziowej Rekomendowany standard zawiera warunki minimalne oraz: Jeden raz w roku podczas imprezy gminnej odbywa się ogólnodostępny pokaz, prezentacja lub szkolenie lub warsztat z zakresu społecznej ochrony przeciwpowodziowej. Na terenie urzędów i szkół, w siedzibach ochotniczych straży pożarnych oraz u sołtysów znajdują się ulotki o społecznej ochronie przeciwpowodziowej. Społeczna ochrona przeciwpowodziowa dzięki edukacji, propagowaniu dobrych praktyk i wzorów w atmosferze zaufania i współpracy, odpowiedzialnie, bezinteresownie i solidarnie przyczynia się do lepszej jakości sprawowania władzy i zarządzania kryzysowego, daje poczucie bezpieczeństwa, ochronę dóbr, stabilizację życia i zamieszkania obecnym i przyszłym mieszkańcom terenów zagrożonych powodzią. Elementy składowe standardu A. Edukacja na rzecz społecznej ochrony przeciwpowodziowej; B. Rodzinny plan ochrony przeciwpowodziowej; C. Integracja mieszkańców terenów zagrożonych powodzią; D. Dodatkowe struktury społecznej ochrony przeciwpowodziowej; E. Współpraca ze strukturami zarządzania kryzysowego. A. Edukacja na rzecz społecznej ochrony przeciwpowodziowej Edukacja na rzecz społecznej edukacji przeciwpowodziowej odbywa się na obszarze gminy. Spełnienie standardu wymaga istnienia programu edukacyjnego dla dorosłych i młodzieży. Program edukacyjny (nieformalny) zawiera: – informacje nt. przyczyn powstawania zagrożeń powodziowych na terenie gminy (źródeł strat), – zasady zachowania ludności przed powodzią (prewencja powodziowa, w tym zabezpieczenie budowli), w trakcie powodzi (w tym zasady ewakuacji ludzi, zwierząt i sprzętu (pojazdów mechanicznych, maszyn) i po powodzi; – historia powodzi i ochrony przeciwpowodziowej; – dobre praktyki ochrony przeciwpowodziowej; W standardzie optymalnym (oprócz warunków rekomendowanych): Jeden raz w roku władze gminy organizują (lub zlecają organizację szkołom lub organizacjom pozarządowym) ogólnodostępne otwarte szkolenie z zakresu społecznej ochrony przeciwpowodziowej. Raz na 5 lat organizowana jest wizyta studyjna dla osób związanych ze społeczną ochroną przeciwpowodziową w celu zapoznania się z dobrymi praktykami i wzorami. Minimalne warunki spełnienia standardu w zakresie edukacji młodzieży i dzieci: Edukacja przeciwpowodziowa odbywa się w szkołach podstawowych lub gimnazjalnych (poszerzony zakres tematyki powodziowej w ramach przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa, ze szczególnym uwzględnieniem prewencji); W każdej szkole jest przynajmniej 1 nauczyciel posiadający wiedzę i umiejętności praktyczne z zakresu ochrony przeciwpowodziowej (powinien posiadać przeszkolenie w zakresie tematyki społecznej ochrony przeciwpowodziowej); Przeszkolony nauczyciel przeprowadza przynajmniej jedno szkolenie dla innych nauczycieli (kadry pedagogicznej); Przynajmniej jedna godzina lekcyjna w roku szkolnym jest przeznaczona na sprawy prewencji powodziowej; 47 Rekomendowany standard zawiera warunki minimalne oraz: Edukacja przeciwpowodziowa odbywa się w szkołach podstawowych i gimnazjalnych. Przynajmniej jeden raz w roku szkoła jest odwiedzana przez przedstawiciela służb zarządzania kryzysowego; Edukacja przeciwpowodziowa odbywa się w szkołach ponadgimnazjalnych na terenie gminy. Istnieją rodzinne plany ewakuacji zawierające następujące informacje: • ważniejsze numery telefonów (gminnego lub miejskiego centrum zarządzania kryzysowego, zakładu energetycznego, gazowego, szpitala itd.); • opis sposobu powiadamiania o nadchodzącym zagrożeniu w gminie (syrena, dzwony kościelne, telefon, radio, przez policję lub straż miejską, jednostki osp, sołtysów itd.); Przykład tabliczki Alarmowy niezbędnik przeciwpowodziowy. Źródło: Klub Nowodworski W standardzie optymalnym (oprócz warunków rekomendowanych): Przeprowadzana jest przynajmniej jedna impreza w szkole o tematyce przeciwpowodziowej lub wykorzystane są dowolne imprezy szkolne do przekazania podstawowej wiedzy przeciwpowodziowej. B. Rodzinny plan ochrony przeciwpowodziowej Minimalnym warunkiem zachowania standardu społecznej ochrony przeciwpowodziowej jest dążenie do opracowania rodzinnych planów ochrony przeciwpowodziowej (prewencji oraz ewakuacji) przez wszystkie rodziny mieszkające na terenach zagrożonych powodzią. 48 • wskazanie rodzinnego punktu kontaktowego (adres i numery telefonów) w uzupełnieniu oficjalnych planów ewakuacji; • mapkę z oznaczonymi drogami i miejscami ewakuacji; • określenie kto i co zabiera z sobą podczas ewakuacji; • lokalizacja zaworów i wyłączników oraz sposób wyłączenia instalacji elektrycznej i gazowej oraz zabezpieczenia sieci kanalizacyjnej itd.; • opis czynności do wykonania po otrzymaniu ostrzeżenia i ich przydział poszczególnym członkom rodzin; • opis czynności do wykonania przed ewakuacją i ich przydział poszczególnym członkom rodziny; • sposoby wzywania pomocy. Przykład arkusza do tworzenia rodzinnych planów powodziowych. Źródło: Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej 49 50 C. I ntegracja mieszkańców terenów zagrożonych powodzią Minimalne warunki spełnienia standardu w zakresie integracji mieszkańców terenów zagrożonych powodzią: – tematyka przeciwpowodziowa znajduje się w rocznym programie pracy Rady Gminy, a podczas sesji Rady (dzięki zapisowi w programie sesji) można zgłaszać postulatyw zakresie ochrony przeciwpowodziowej, – na terenie gminy istnieje przynajmniej jedna organizacja z zapisaniem w statucie celu zwiększenia bezpieczeństwa przeciwpowodziowego (lub podobnego). Rekomendowany standard zawiera warunki minimalne oraz: – przynajmniej jeden raz w roku odbywa się spotkanie sołtysów i wójta (burmistrza) o tematyce przeciwpowodziowej, – istnieje sposób wyróżnienia honorowego osób zaangażowanych w społeczną ochronę przeciwpowodziową, – organizowane jest przynajmniej jedno otwarte dla wszystkich spotkanie o tematyce przeciwpowodziowej. W standardzie optymalnym (oprócz warunków rekomendowanych): – istnieje pula środków finansowych na dotacje dla organizacji pozarządowych w konkursie gminy o tematyce społecznej ochrony przeciwpowodziowej. D. Dodatkowe struktury społecznej ochrony przeciwpowodziowej Rekomendowanym warunkiem spełnienia standardu jest istnienie społecznej rady ochrony przeciwpowodziowej o zasięgu gminnym jako ciała doradczego w zakresie ochrony przeciwpowodziowej. Społeczna rada jest elementem kontynuacji i kultywowania tradycji związków wałowych. Służy wzajemnemu poznaniu się i integracji, ułatwianiu kontaktów osób uczestniczących w ochronie przeciwpowodziowej. 51 Jest miejscem inicjowania działań edukacyjnych – szkoleń i wydarzeń o tematyce przeciwpowodziowej. Rada inicjuje działania profilaktyczne w zakresie ochrony przeciwpowodziowej, w tym dotyczące stanu urządzeń szczegółowych. Rada inicjuje działania związane z pom ocą poszkodowanym (również poza granicami gminy). W skład Rady wchodzą osoby aktywne i zainteresowane tematyką społecznej ochrony przeciwpowodziowej. Nabór członków Rady następuje w drodze otwartego spotkania zwołanego przez wójta (burmistrza). Rada wybiera spośród siebie przewodniczącego. Przedstawiciel Rady uczestniczy w pracy Gminnego Zespołu Zarządzania Kryzysowego. Rada opiniuje pracę struktur zarządzania kryzysowego i działania służb ratowniczych. Rada przekazuje wnioski i opinie dla lepszej pracy struk52 tur zarządzania kryzysowego i służb ratowniczych. Rada opiniuje, wysuwa propozycje i wnioski do budżetu gminy w zakresie ochrony przeciwpowodziowej. Rada opiniuje i wysuwa wnioski do planów i studiów zagospodarowania i innych dokumentów o charakterze planistycznym i strategicznym. Członkowie Rady przyjmują zgłoszenia o nieprawidłowościach i zaniedbaniach w zakresie ochrony przeciwpowodziowej. E. Współpraca ze strukturami zarządzania kryzysowego Minimalne warunki spełnienia standardu w zakresie współpracy ze strukturami zarządzania kryzysowego: – przekazywane są w sposób stały i powszechnie przyjęty informacje nt. szkoleń i ćwiczeń służb zarządzania kryzysowego, – istnieje przynajmniej 3-kanałowy system wzajemnej komunikacji służb zarządzania kryzysowego i społeczeństwa, w tym kanał internetowy. Rekomendowany standard zawiera warunki minimalne oraz: – istnieje społeczne uczestnictwo w procesie decyzyjnym zespołu zarządzania kryzysowego (np. poprzez udział przedstawiciela Społecznej Rady Przeciwpowodziowej w pracach zespołu zarządzania kryzysowego), – przedstawiciele społeczeństwa (np. Społecznej Rady Przeciwpowodziowej) przynajmniej jeden raz w roku mają możliwość przekazania sugestii i opinii mieszkańców nt.ochrony przeciwpowodziowej do zespołu zarządzania kryzysowego Monitorowanie wdrażania standardu społecznej ochrony przeciwpowodziowej Propozycje monitorowania wdrażania krajowego standardu społecznej ochrony przeciwpowodziowej: • Spotkanie grupy standaryzacyjnej w październiku 2015 r. – biuro Stowarzyszenia Żuławy przygotuje sprawozdanie ze stanu wdrażania standardu w Polsce; • W planie pracy komisji rady (np. komisji bezpieczeństwa) jest sprawozdanie z monitorowania standardu na obszarze gminy; • W planie pracy zespołu zarządzania kryzysowego jest sprawozdanie z monitorowania standardu na obszarze gminy; • Społeczna Rada Ochrony Przeciwpowodziowej (tam gdzie została powołana) sprawdza działanie standardu raz na rok i przedstawia rekomendacje; • Optymalne byłoby powstanie ogólnokrajowej niezależnej instytucji weryfikującej wdrażanie standardu (np. Krajowego Centrum Społecznej Edukacji Społecznej Ochrony Przeciwpowodziowej). Informacje nt. tworzenia Standardu społecznej ochrony przeciwpowodziowej Standard społecznej ochrony przeciwpowodziowej został wypracowany w ramach projektu Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – związki wałowe wracają na spotkaniach grupy standaryzującej od 5 września do 3 października 2013 r. w Żuławskim Parku Historycznym w Nowym Dworze Gdańskim i Żelichowie-Cyganku. Standard ma charakter społeczno-ekspercki. Skład grupy standaryzacyjnej stanowiły następujące osoby: Kamil Bielak (Nowy Dwór Gdański), Stanisław Chabel (Malbork), Kazimierz Głowacki (Nowy Dwór Gdański), Janusz Goliński (Koszwały), Justyna Jachimczyk-Miller (Cisy), Bogusława Luterek (Sztum), Marek Opitz (Nowy Dwór Gdański), Krzysztof Piekart (Krzyżanowo), Karolina Ressel (Nowy Dwór Gdański), Stanisław Sołowiej (Elblag), Marta Wojarz (Elblag), Dariusz Zięba (Elblag). Skorzystano z uwag i podpowiedzi ekspertów: Romana Koniecznego (Kraków) i Małgorzaty Siudak (Kraków). Moderatorem grupy był Grzegorz Gola (Nowy Dwór Gdański). Wszystkie uwagi i propozycje zmian należy składać do Stowarzyszenia Żuławy na adres: [email protected]. 53 Informacje praktyczne 54 Kto pomaga podczas powodzi? Jeśli zadzwonisz do Urzędu Gminy to powinni Ci powiedzieć: • czy Twoja posesja jest zagrożona zalaniem, podtopieniem i jaki jest stopień zagrożenia, • co powinieneś zrobić, aby właściwie zachować się w obliczu zagrożenia i jak ograniczyć straty powodziowe, • jakie znaki i sygnały alarmujące będą używane o zagrożeniu powodzią (syreny, komunikaty radiowe, ostrzeżenia przekazywane za pośrednictwem głośników radiowozów policyjnych, bezpośrednie wizyty strażaków OSP, itp.), • czy w przypadku zalania jesteśmy ujęci w planie ewakuacji, • jeśli będziemy sami się ewakuować to dokąd mamy się udać i jaką trasą, • gdzie jest punkt informacyjny i punkt zbiórki w przypadku, gdy będziesz korzystał z ewakuacji zorganizowanej, • k to udzieli Ci wsparcia materialnego po powodzi (MOPS, PCK, Caritas). Straż Pożarna (tel. alarmowy 998 lub 112 z telefonu komórkowego) • przyjmie zgłoszenie o zagrożeniu, • pomoże przy ewakuacji ludzi, zwierząt i mienia, • dostarczy żywność i wodę pitną, • pomoże w ratowaniu ludzi i udzielaniu pomocy przed lekarskiej, • p omoże zabezpieczyć przed wtargnięciem wody, • p omoże w odwadnianiu obiektów (pompowanie wody z budynków mieszkalnych, gospodarczych). Policja (tel. alarmowy 997 lub 112 z telefonu komórkowego) • p rzyjmie zgłoszenie o zagrożeniu, rzekaże informację o zagrożeniu powodziowym po• p przez użycie samochodów z nagłośnieniem, • p oinformuje i wskaże Ci objazdy dróg wyłączonych z eksploatacji podczas twojej samoewakuacji, • p okieruje ruchem na drogach przemieszczania się ewakuowanej ludności, • z abezpieczy teren i mienie pozostawione po ewakuacji, • u dzieli pierwszej pomocy przed lekarskiej przed przybyciem pogotowia ratunkowego. Pogotowie Ratunkowe (tel. alarmowy 999) lub Twój lekarz rodzinny – udzieli Ci pomocy medycznej. Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna • p rzeprowadzi dezynfekcję lub udostępni środki dezynfekcyjne do samodzielnego wykorzystania, • u dzieli Ci innych podstawowych informacji jak przetrwać największe zagrożenie sanitarno-epidemiologiczne. W Powiatowym Inspektoracie Weterynarii • dowiesz się o punktach zabiegów weterynaryjnych i organizacji grzebowisk zdechłych zwierząt. 55 W Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej • wskażą Ci miejsce najbliższego punktu opieki psychologicznej dla poszkodowanych przez powódź. Może się przydać Tobie lub najbliższym. Jeśli w działaniach ratowniczych użyte będzie wojsko to możesz liczyć na pomoc przy ewakuacji ludzi, zwierząt i mienia. 56 Starostwo Powiatowe pomoże Ci koordynując działania służb ratowniczych i pomocy społecznej. Zanim przyjdzie powódź Rodzinne plany ewakuacji Współpraca organizacji pozarządowych z instytucjami. Metody i formy samoorganizacji w społecznościach zagrożonych powodzią (mieszkańców zagrożonej ulicy, osiedla, pomoc innym). Rodzinny plan powodziowy Opracowując taki plan należy: • Rozważyć, kto ze znajomych lub krewnych może nam pomóc i komu my możemy pomóc. Należy sobie zadać pytania, np. kto mógłby przyjąć nasze zwierzęta gospodarskie, u kogo moglibyśmy się ewentualnie zatrzymać itd. Zastanowić się również trzeba, komu z sąsiadów powinniśmy pomóc, ze względu na jego wiek, niepełnosprawność, czy sytuację rodzinną. • Sporządzić spis telefonów przydatnych przed, w trakcie i po powodzi. Należą do nich telefony: gminnego zespołu zarządzania kryzysowego lub urzędu gminy, straży pożarnej, policji, zakładu energetycznego, gazowego, wodno-kanalizacyjnego, służb sanitarnych. • Przygotować listę i miejsca przechowywania przedmiotów do ochrony mienia np. osłony na okna do piwnic, osłony na drzwi, urządzenia do zablokowania muszli klozetowych, worki na piasek, pompę itd. • Przygotować mapę ewakuacji obejmującą zarówno drogi, jak i miejsca ewakuacji. Warto by na mapie zaznaczone były pobliskie wyżej położone miejsca, miejsca, które sami wybierzemy dla swojej rodziny i te, które proponuje samorząd. • Sporządzić listę rzeczy, które trzeba przenieść na wyższe piętro przed opuszczeniem domu obejmującą: war- tościowe sprzęty i urządzenia, dokumenty lub archiwa, materiały niebezpieczne (środki ochrony roślin, rozpuszczalniki, farby, różnego rodzaju trucizny, np. na gryzonie) itd. Warto też zastanowić się nad skopiowaniem ważnych dokumentów rodzinnych, choćby zdjęć i przechowywaniem ich u krewnych, czy znajomych. • S porządzić listę rzeczy, które należy zabrać z sobą w czasie ewakuacji obejmującą: dokumenty (dowody tożsamości, akty urodzenia, dokumenty dotyczące domu, dokumentację działalności gospodarczej i polisy ubezpieczeniowe), kosztowności, apteczkę wyposażoną w leki „pierwszej potrzeby” i leki potrzebne domownikom ze względu na ich schorzenia, pamiątki rodzinne i ulubione zabawki dzieci, rzeczy niezbędne w czasie ewakuacji tj. odzież nieprzemakalną i buty, latarki, radio na baterie, żywność i wodę. porządzić listę obejmującą lokalizację w domu zawo• S rów: gazu, wody i wyłącznika prądu. Plan powodziowy dla gospodarstwa rolno-hodowlanego Skutki powodzi na obszarach wiejskich obejmują straty w inwentarzu żywym, uprawach, infrastrukturze (ogro57 dzenia), budynkach, dobytku, sprzęcie i maszynach rolniczych. Szkód w uprawach zazwyczaj nie da się uniknąć, ale inne straty można zmniejszyć. W przypadku gospodarstwa rolno-hodowlanego również powinno się opracować plan działań na wypadek powodzi obejmujący, poza działaniami dla zabezpieczenia rodziny i dobytku: przygotowanie bezpiecznego miejsca ewakuacji zwierząt, może to być wyżej położone miejsce w pobliżu gospodarstwa, zaplanowanie sposobu zabezpieczenia lub przeniesienia w bezpieczne miejsce ziaren zbóż i paszy dla zwierząt, zaplanowanie tymczasowych miejsc przechowywania środków ochrony roślin i innych środków chemicznych oraz zabezpieczenia zbiorników na obornik i gnojowicę. Plan dla małej firmy lub zakładu usługowego Małe firmy czy zakłady usługowe powinny przygotować podobny plan, jak plan dla domu, jednak ich specyfika wymaga dodania do tego planu dodatkowych elementów. W planie powinny się znaleźć m.in. następujące działania: • p rocedura sporządzania kopii i przechowywania wszystkich ważnych dokumentów firmowych (biura i pracowników). To samo dotyczy zbiorów gromadzonych w komputerach, szczególnie takich, jak listy klientów i dostawców; • p rocedura przechowywania archiwów, filmów, zbiorów, fotografii w takich miejscach, by nie zostały zniszczone w czasie powodzi ich oryginały (lokalizacja na górnych półkach, specjalne pojemniki, ewentualnie poza firmą w bezpiecznym od powodzi miejscu); • s porządzenie z pracownikami procedury postępowania przed, w czasie i po powodzi, uwzględniającej plan ewakuacji, konieczne działania w czasie ewakuacji, 58 protokoły dostępu do informacji, alternatywne miejsce działania firmy, gdyby obecny lokal został zalany; • identyfikacja urządzeń, produktów i surowców wymagających ewakuacji oraz przygotowanie planu ewakuacji. Przygotuj się do powodzi, zanim ona Ciebie zaskoczy Przed wystąpieniem powodzi Powodzie, choć nie zawsze tragiczne, są jednak, nie tylko w Polsce, zjawiskiem znanym i powszechnym. Zwiększająca się częstotliwość występowania tego zagrożenia wymusza na nas przygotowanie siebie, rodziny i dobytku na wypadek powodzi. Powódź jest jednak żywiołem i nie wszystko uda się zabezpieczyć. Właściwe przygotowanie zminimalizuje zagrożenie i ograniczy szkody. Jeżeli mieszkasz na terenie zagrożonym powodzią lub podtopieniem powinieneś zawsze być przygotowany na jej wystąpienie. Warto poświęcić czas na przygotowanie planu postępowania w razie powodzi – oszczędzi Ci to pieniędzy i stresu, a może nawet uratować życie. Kiedy woda spokojna • Poznaj podstawowe pojęcia związane z zagrożeniem powodziowym: – pogotowie przeciwpowodziowe wprowadza się, gdy poziom wody wzrasta do poziomu ostrzegawczego i nadal się podnosi; – alarm powodziowy ogłasza się, gdy poziom wody zbliża się do stanu alarmowego – stan alarmowy np. dla żuławskich rzek Tugi, Szkarpawy i Wisły Królewieckiej wynosi 590 cm, dla Przekopu Wisły jest to 820 cm (wg wskazań wodowskazów). • Dowiedz się w swoim urzędzie miasta lub gminy: – jakie zagrożenie może wystąpić w twoim miejscu zamieszkania; – jak zorganizowana jest ewakuacja, kto ją będzie przeprowadzał, kiedy, kogo i co obejmie; – jakie są drogi ewakuacji, gdzie są miejsca przyjęć (ludzi, zwierząt); – jakie sposoby (metody) alarmowania będą zastosowane podczas zagrożenia powodziowego (syreny, komunikaty radiowe, dzwony kościelne, inne sygnały). • Ubezpiecz siebie i swój dobytek – w razie strat odszkodowanie pomoże Ci „stanąć na nogi”. • N ie buduj domu w miejscu zagrożonym zalaniem czy zatopieniem. Na Żuławach warto budować domy na sztucznie usypanych pagórkach – terpach – przekonali się o tym mieszkańcy terenów, na których woda 14 października 2009 roku pojawiła się najwcześniej, np. przy ul. Rzecznej w Nowym Dworze Gdańskim – mimo sugestii służb melioracyjnych nie podwyższono w tym miejscu gruntów. • Zapoznaj rodzinę, w jaki sposób odcina się dopływ gazu, elektryczności oraz wody do domu lub mieszkania. • Przygotuj materiały na korki lub czopy do zatkania przecieków, cofającej się wody z kanalizacji. rur, zbiorników. • Chroń wały i urządzenia hydrotechniczne – nie rozkopuj, nie pal ognisk i nie wypalaj trawy na wałach, nie poruszaj się po wałach motorowymi jednośladami i quadami. • Obejrzyj z rodziną, swoja klasą szkolną, przyjaciółmi wystawę o ochronie przeciwpowodziowej w Muzeum Żuławskim – poznasz historię walki ludzi z powodziami i dowiesz się wiele pożytecznych i praktycznych rzeczy, np. jak układać worki z piaskiem. Kiedy zostaje ogłoszony alarm • Przekaż rodzinie informacje, jak powinno się zachować na wypadek zagrożenia powodzią: zrób listę telefonów i adresów rodziny, znajomych, miejsc gdzie można szukać pomocy – stwórz czytelną bazę „danych kontaktowych”, pokaż, gdzie znajdują się główne wyłączniki instalacji elektrycznej, zawory instalacji gazowej i wodnej, wyjaśnij, jak zabezpieczyć mieszkanie, dom, obejście przed powodzią i grabieżą; poinformuj, gdzie i jak należy się ewakuować. • Porozmawiaj ze swoimi sąsiadami o wzajemnej pomocy przy załadunku zwierząt gospodarskich do ewakuacji – wybierz, wytypuj najwartościowsze sztuki. • U porządkuj swoją posesją – przymocuj wszelkie przedmioty, które może porwać woda (taczki, meble ogrodowe, drabiny itp.), jeżeli to możliwe opróżnij śmietnik i szambo. kompletuj sprawny sprzęt przydatny w czasie zagro• S żenia powodziowego: radioodbiornik bateryjny, latarki elektryczne, zapasowe baterie do radia i latarek, inny sprzęt oświetleniowy (lampy, świece), przygotuj flagi w kolorach: białym, czerwonym i niebieskim. • M iej zawsze pod ręką leki, których potrzebujesz. sprawdzić czy w samochodzie jest wystarczająca ilość benzyny. • S prawdź zapasy wody i jedzenia. Przygotuj się, aby być samowystarczalnym przez okres 3 dni (nie psująca się żywność, woda pitna). • P rzenieś ważne dokumenty, przedmioty wartościowe na wyższy poziom swojego domu lub mieszkania oraz zabezpiecz parter wykorzystując do tego celu worki z piaskiem, folię lub inne podręczne materiały. Z posesji wszystkie rzeczy schowaj w budynku lub je przywiąż do czegoś stabilnego, żeby nie popłynęły. 59 Podczas powodzi Sytuacje skrajne, zagrożenie bezpieczeństwa wyzwalają w ludziach prawdziwe oblicza. Częste są wtedy sytuacje, że wzajemna solidarność ludzka, wspólne działanie, pomaganie innym, dzielenie się swoją własnością staje się normalne. Zagrożenie powodziowe jest taką sytuacją, gdzie jednostka bez pomocy nie przetrwa. O wiele łatwiej zagrożenie przeminie działając wspólnie czy to rodzinnie, z sąsiadami, czy współpracując ze służbami ratowniczymi. Stosowanie się do zaleceń służb ratowniczych, sztabów kryzysowych przyniesie obopólne korzyści. iej włączone radio bateryjne na częstotliwości radia • M regionalnego (np. Radio Gdańsk – 103.7MHz, Radio El – 94.1MHz). Postępuj zgodnie z treścią komunikatów – nie zwlekaj !!! • W czasie powodzi odłącz urządzenia elektryczne (jeśli możesz przenieś je na wyższy poziom), nie dotykaj ich, gdy są wilgotne lub stoją w wodzie. Wyłącz sieć elektryczną, gazową i wodociągową. • J eżeli władze lokalne ogłoszą ewakuację z terenów zagrożonych, bądź przygotowany na nią wraz z rodziną. Ewakuuj się zgodnie z wytycznymi władz lub służb przeciwpowodziowych gminy. W przypadku niebezpieczeństwa nie czekaj na wezwanie do ewakuacji, w miarę możliwości ewakuuj się sam. • P o ostrzeżeniu, że spodziewana jest duża powódź, zapewnij swobodny wlew wód powodziowych do piwnicy Twego domu. Unikniesz w ten sposób zagrożenia uszkodzenia fundamentów domu przez ciśnienie napierających wód powodziowych. 60 • D o stojącej w pomieszczeniach wody powodziowej dodaj niewielką ilość chlorku w celu jak najszybszego jej zdezynfekowania (wapno chlorkowe itp.). • N ie używaj w gospodarstwie domowym wód gruntowych, mogą być zatrute (skażone). Należy unikać kontaktu z wodą powodziową – może być skażona i spowodować zakażenie lub infekcję. • N ie chodź na obszarach zalanych wodą, jeżeli woda przemieszcza się szybko. Fala o głębokości kilkunastu centymetrów może przewrócić dorosłego człowieka. Nie należy przechodzić lub przejeżdżać samochodem przez płynącą wodę, gdyż płynąca woda o głębokości 30 cm może zmyć samochód osobowy, woda o głębokości 60 cm zmywa nawet samochody terenowe, czy pickupy. • S prawdź czy nie trzeba pomóc sąsiadom. Jeśli zostaniesz wytypowany do pomocy przy pracach przeciwpowodziowych (np. do napełniania lub układania worków z piaskiem) – pomagaj!!! miarę możliwości zapobiegaj powstaniu paniki. • W • Z ostałeś w gospodarstwie – potrzebujesz pomocy. Użyj ustalonych zasad sygnalizacji: • k olor biały – potrzeba ewakuacji, • k olor czerwony – potrzeba żywności i wody, • k olor niebieski – potrzeba pomocy medycznej. • J eśli zdarzy się, że woda zastanie domowników w budynku nie powinno się wtedy próbować ewakuować, bo silniejsza fala może zagrozić życiu ewakuujących się ludzi. Należy rodzinę umieścić na górnej kondygnacji. To samo trzeba zrobić z żywnością, wodą i pozostałymi rzeczami i przedmiotami opisanymi wcześniej. Jeśli telefony jeszcze działają należy o pozostaniu w domu powiadomić rodzinę, znajomych i służby kryzysowe. Worki z piaskiem – podstawowe narzędzie do ochrony przeciwpowodziowej • Napełniając worek piaskiem użyj rękawic ochronnych, ponieważ piasek ma właściwości ścierne. • Usuń wszelki gruz i śmieci z obszaru, gdzie mają być umieszczone worki. • Nie wypełniaj worków bardziej niż do 1/3, bo będą bardzo ciężkie. • Nie ma potrzeby związywać końców worka, wystarczy podwinąć otwarty koniec pod spód kiedy je układasz. • Układaj worki warstwami, jak ścianę z cegieł, upewnij się, że w każdej kolejnej warstwie worki są przesunięte w stosunku do worków wypełnionych z warstwy poniżej. • U bijaj worki solidnie, aby uniknąć powstania przerw i stworzyć ciasny wał. • Jeśli nie masz piasku użyj zastępczo ziemię ogrodową, obornik. • Gdy nie masz lub Ci zabraknie worków z piaskiem, możesz użyć w zamian np. poszewek na poduszki lub worków na śmieci. 61 Po powodzi Obraz zniszczeń dokonanych w Twoim domu przez powódź może być trudny do zniesienia dla całej rodziny. Upewnij się, że wszyscy otrzymują wsparcie, odpoczynek i odpowiednie pożywienie. To okres bardzo wytężonej pracy przy doprowadzeniu domu, mieszkania do stanu poprzedniego. Należy wykonać wiele prac: • Jak najdłużej pozostań poza zasięgiem wód powodziowych, gdyż mogą być skażone np. produktami ropopochodnymi, nie oczyszczonymi ściekami, bakteriami chorobotwórczymi itp. Nie używaj ich do picia! Mogą być one również pod napięciem z uszkodzonych linii energetycznych napowietrznych lub podziemnych. ądź ostrożny, gdy wjeżdżasz na tereny dotknięte po• B wodzią. Drogi mogą być osłabione i nie wytrzymać ciężaru twojego samochodu, ciągnika, czy innego pojazdu. 62 • Z wracaj uwagę na zdrowie i bezpieczeństwo Twoje i Twojej rodziny. Często myj ręce mydłem w czystej wodzie, jeśli miałeś kontakt z wodami powodziowymi. bserwuj najbliższych, szczególnie dzieci – silne emo• O cje związane zagrożeniem powodziowym mogą być przyczyną depresji i stanów lękowych. Może okazać się, że konieczna jest pomoc psychologa. • W yrzuć żywność, która miała kontakt z wodami powodziowymi. • P oinformuj odpowiednie służby o zerwanych liniach energetycznych, nieszczelności rurociągu gazowego lub o innych zagrożeniach występujących na twoim terenie. • U suń wodę, muł, błoto i inne osady. Naniesiony muł zawiera duże ilości grzybów i bakterii chorobotwórczych. • O dpompuj zalane piwnice stopniowo – około 1/3 pierwotnego poziomu wody dziennie – w celu uniknięcia zniszczenia struktury fundamentów. Pomoże Ci w tym Straż Pożarna. • Z myj i zdezynfekuj dom, mieszkanie i wszystkie sprzęty, które przydatne są do dalszego użytkowania.. Chemiczne środki odkażające zastosuj na czyste powierzchnie podłóg, ścian, mebli. • J eśli nie masz odpowiednich środków to możesz użyć zastępczych sposobów odkażania: spalenie, spirytus, wyparzanie/prasowanie, słońce. prawdzaj, czy fundamenty Twego domu nie mają • S pęknięć, aby upewnić się, że budynek nie grozi zawaleniem. Uważaj na poluzowane tynki, sufity. Sprawdź czy nie wystąpiły inne widoczne uszkodzenia lub od- • • • • • kształcenia elementów konstrukcyjnych. Zasięgnij rady fachowca budowlanego. Dopilnuj, aby instalacje domowe: elektryczne, gazowe i wodno-kanalizacyjne zastały sprawdzone przez fachowców i ewentualnie naprawiane przed ich ponownym użytkowaniem. Nie spiesz się z remontem – poczekaj, aż budynek wyschnie. Czas oczekiwania wykorzystaj na zebranie środków, materiałów do remontu. Jeżeli byłeś ubezpieczony – skontaktuj się z firmą ubezpieczeniową. Okaż zrobioną dokumentację zdjęciową zniszczeń. Dowiedz się w Urzędzie Miasta/Gminy, gdzie możesz zwrócicie się o pomoc: MGOPS, GOPS, PCPR, Caritas. M iej zawsze włączone radio (najlepiej bateryjne) w celu uzyskania informacji lokalnych, dotyczących udzielanej pomocy tj. zaopatrzenia w żywność i wodę zdatną do picia i użytku ogólnego. Jak likwidować skutki powodzi? Powódź powoduje szkody w infrastrukturze i mieniu, szkody i skażenie środowiska naturalnego, skażenie chemiczne i bakteriologiczne, a także skutki psychologiczne. Właściwe postępowanie może te skutki znacznie ograniczyć. Jak likwidować skutki powodzi w zalanych domach i obiektach? Priorytetem po powodzi jest jak najszybsze doprowadzenie budynku do stanu umożliwiającego zamieszkanie lub użytkowanie, należy jednak przy tym przestrzegać podstawowych zasad bezpieczeństwa. Po powrocie do zalanego budynku, będzie nam potrzebny sprzęt do sprzątania i środki czystości: ubranie ochronne (rękawiczki, maski, gumowe obuwie), przybory (wiadra, miednice, szczotki, szmaty, worki na śmieci, sznury do suszenia itp.), środki do czyszczenia nie zawierające amoniaku (połączone opary amoniaku i chloru zawartego w środkach odkażających są szkodliwe) oraz środki odkażające. Potrzebny będzie też aparat fotograficzny dla udokumentowania szkód. Sprawdzenie stanu budynku Zanim wejdziemy do budynku powinniśmy się upewnić, czy jest to bezpieczne. Czy nie grozi nam porażenie prądem, czy nie ulatnia się gaz i czy budynek nie grozi zawaleniem. Sprawdzenie instalacji Jeżeli nie udało się wyłączyć dopływu gazu i prądu przed opuszczeniem domu, należy to zrobić zaraz po powrocie, zachowując ostrożność i podstawowe zasady bezpieczeństwa: chodzić po domu w gumowych butach, nie dotykać niczego bez gumowych rękawic dopóki nie mamy pewności, że prąd jest wyłączony. Nie wolno dotykać instalacji elektrycznej, zwłaszcza jeśli w domu znajduje się jeszcze woda lub przewody są wilgotne. Nie wolno też palić papierosów ani korzystać ze źródeł otwartego ognia, dopóki nie upewnimy się, że dopływ gazu został zamknięty, a dom jest dobrze wywietrzony. Do napraw i w razie jakichkolwiek wątpliwości powinno się wezwać przedstawiciela zakładu energetycznego i gazowego. Bez ich zgody nie należy samodzielnie włączać urządzeń i instalacji. Dotyczy to też instalacji wodociągowej i kanalizacyjnej. Sprawdzenie stanu konstrukcji Jeśli nie został dokonany przegląd obiektu przez inspektora nadzoru budowlanego należy przed wejściem samemu dokonać zewnętrznych oględzin sprawdzając czy grunt przy budynku nie został wypłukany, czy nie pojawiły się rysy na ścianach (niebezpieczne są zwłaszcza rysy pionowe), czy ściany nie są odchylone od pionu lub wybrzuszone. Jeśli nie zauważymy takich uszkodzeń, to należy sprawdzić budynek od wewnątrz zwracając uwagę na to, czy ściany wewnętrzne nie są odspojone od ścian zewnętrznych, czy nie ma widocznych rys na suficie i czy nie jest on ugięty, czy okna i drzwi otwierają się łatwo (jeśli jest z tym kłopot, to najprawdopodobniej nastąpiło osiadanie obiektu), czy schody nie są przesunięte lub naruszone, czy więźba dachowa nie jest uszkodzona. Jeśli zauważyliśmy jakieś nieprawidłowości należy powiadomić powiatowego inspektora nadzoru budowlanego, który dokona oceny stanu konstrukcji budynku i oceni, czy obiekt nadaje się do zamieszkania lub użytkowania oraz jaki jest zakres koniecznych robót budowlanych. Wytyczne dotyczące postępowania z obiektami uszkodzonymi w czasie powodzi podaje Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego (www.gunb.gov.pl). Jeśli nie zostaną stwierdzone uszkodzenia można przystąpić do porządkowania. Przeprowadzenie inwentaryzacji szkód Jeśli mieszkanie lub gospodarstwo jest ubezpieczone, należy dokładnie spisać powstałe szkody, sporządzić ich dokumentację fotograficzną oraz zgłosić ten fakt do to63 warzystwa ubezpieczeniowego. Dopiero wtedy można przystąpić do prac porządkowych i likwidowania szkód. Należy pamiętać o zbieraniu rachunków za zlecone usługi porządkowe i remontowe. W przypadku szkód w uprawach rolnych do ich szacowania niezbędne jest pozostawienie pasa kontrolnego na polu, pozostała część pola może być porządkowana. Więcej informacji na temat postępowania w przypadku roszczeń za powstałe szkody spowodowane powodzią podano w ostatnim rozdziale. Przy dużych powodziach pomocy poszkodowanym udziela państwo poprzez urzędy gmin i ośrodki pomocy społecznej na mocy specjalnych ustaw. Usuwanie wody z zalanych piwnic Wodę z zalanych piwnic należy wypompowywać bardzo ostrożnie. Jeśli poziom wód gruntowych wokół budynku jest znacznie wyższy, niż przed powodzią nie wolno wody pompować w sposób ciągły. Za wczesne lub zbyt szybkie jej wypompowanie może spowodować, że parcie z zewnątrz naruszy konstrukcję budynku, ściany i fundamenty mogą się odkształcić, a podłogi wybrzuszyć. Pompowanie przed opadnięciem wód gruntowych do normalnego poziomu nie ma sensu z praktycznego punktu widzenia – woda po krótkim czasie znowu wypełni piwnice lub suterynę. Przygotowanie budynku do osuszania Przed przystąpieniem do osuszania należy opróżnić pomieszczenia, usunąć wyposażenie i wszystkie przedmioty oraz elementy wykończenia (meble, sprzęt, wykładziny, panele drewniane, boazerię, płyty gipsowo-kartonowe, zamoczone izolacje termiczne i inne nasiąkliwe materiały). Następnie trzeba oczyścić pomieszczenia z mułu i szlamu, usunąć warstwy farby i wierzchnie warstwy tynków mineralnych nasiąknięte wodą (skuć tynki 0,5 m powyżej poziomu, do którego sięgała woda) oraz umyć wszystkie powierzchnie (ściany, podłogi, sufity) wodą z detergentem, spłukując następnie przegotowaną wodą. Ponieważ wody powodziowe są skażone bakteriologicznie, dlatego wszystko, co się z nimi zetknęło, musi zostać odkażone. Do dezynfekcji można stosować 3% chloraminę, 5% wapno chlorowane lub 5% podchloryn sodowy – środki zawierające trujący chlor, należy więc zachować ostrożność – pracować w rękawicach i masce, chronić oczy, intensywnie wentylować pomieszczenia lub zlecić prace specjalistycznej firmie. Po 24 godzinach dezynfekowane miejsca zmyć ciepłą, nieskażoną wodą. 64 Osuszanie budynku Osuszenie budynków po powodzi wymaga porady i nadzoru fachowca – wbrew pozorom nie jest to prosta sprawa. Jeśli nie wysuszymy budynku dokładnie rozwiną się w nim szkodliwe dla zdrowia grzyby. Aby podjąć prawidłową decyzję dotyczącą zakresu oraz kolejności prac remontowych i osuszania należy określić stopień zawilgocenia ścian i stropów oraz określić wszystkie przyczyny tego zawilgocenia (Adamowski, 1998). Jedną z częstych przyczyn jest brak skutecznych izolacji przeciwwilgociowych. Jeśli takiej izolacji nie wykonamy, efekt osuszenia będzie krótkotrwały. Jeżeli brakuje nam pieniędzy na wykonanie zarówno izolacji, jak i osuszania, ważniejsze jest wykonanie izolacji. Pomieszczenia można osuszać w sposób naturalny – poprzez wietrzenie, ale jest to metoda mało skuteczna, a sam proces długotrwały i zależy od warunków panujących na zewnątrz. Tak powinno się suszyć tylko lekko zawilgocone pomieszczenia. Przy dużej skali zawilgocenia powinno się zastosować specjalne metody osuszania: metodę mikrofalową, termoiniekcji lub osuszanie za pomocą osuszaczy powietrza (absorpcyjnych bądź kondensacyjnych). W praktyce najskuteczniejsze okazało się łączenie kilku różnych metod: osuszanie mikrofalowe, wspomagane termowentylatorami lub osuszaczami sorpcyjnymi, bądź osuszanie za pomocą osuszaczy sorpcyjnych, wspomaganych intensywnym nawiewem i wywiewem powietrza. Najczęściej popełniane błędy podczas osuszania i remontów budynków: wykonywanie tynków i powłok malarskich na niedostatecznie osuszonych murach, stosowanie szczelnej stolarki PCW, niewłaściwy dobór urządzeń osuszających, brak wentylacji pomieszczeń, brak izolacji przeciwwilgociowych. Odgrzybianie Wilgoć i pozostałości po osadach powodziowych stwarzają szczególnie korzystne warunki rozwoju grzybów domowych i pleśni. Są one przyczyną poważnych chorób: zatruć, alergii, astmy, raka. Niszczą też powierzchnie, na których się rozwijają, szczególnie drewniane. Aby nie dopuścić do ich rozwoju miejsca zagrzybione należy dokładnie oczyścić i posmarować środkiem grzybobójczym, a elementy drewniane zaimpregnować specjalnymi preparatami, zachowując przy tym należyta ostrożność, gdyż są to środki szkodliwe dla ludzi i zwierząt. Usunięte grzyby najlepiej spalić lub zakopać. Przy dużej skali zagrzybienia należy wezwać specjalistyczną firmę lub zasięgnąć porady mykologa. Jak zapobiegać chorobom? Tereny dotknięte powodzią zagrożone są epidemiami chorób przewodu pokarmowego (czerwonką, durem brzusznym, salmonellozami, wirusowym zapaleniem wątroby), szerzącymi się drogą pokarmową poprzez zakażoną wodę i żywność. Aby uniknąć zakażenia należy przestrzegać podstawowych zasad higieny, odkażać wodę przeznaczoną do celów spożywczych, nie spożywać produktów, które zostały zalane i produktów niewiadomego pochodzenia (żywność, nawet szczelnie zapakowaną, która miała kontakt z wodami powodziowymi należy bezwzględnie wyrzucić), poddać się szczepieniom ochronnym, a w przypadku zaburzeń jelitowych i stanów gorączkowych bezzwłocznie zgłosić się do lekarza. Dezynfekcja wyposażenia i sprzętów gospodarstwa domowego Większość przedmiotów, które zostały zalane w czasie powodzi trzeba wyrzucić (niektóre rzeczy nie zawierające elementów z tworzyw sztucznych można spalić, a żywność zakopać). Niektóre przedmioty można uratować, ale wszystkie muszą zostać zdezynfekowane. Dezynfekowanie przedmiotów gospodarstwa domowego. Naczynia i sztućce umyć i co najmniej 15 minut gotować pod przykryciem w wodzie z dodatkiem sody (1–2 łyżki/l). Większe naczynia kilkakrotnie wyparzyć wrzącą wodą. Naczynia kuchenne można też przez 2 godziny prażyć w piekarniku w temperaturze 160 oC. Bieliznę pościelową i ubrania najlepiej wygotować lub wyprać, co najmniej dwukrotnie, w temperaturze 60oC (jeśli nie możemy tego zrobić od razu, należy je dobrze wysuszyć, by uniknąć zniszczenia przez pleśń). Niektóre tkaniny można wymoczyć w roztworze chloru. Po praniu wszystko należy przeprasować gorącym żelazkiem. Woda do picia, celów spożywczych, higienicznych i do sprzątania Czysta woda potrzebna jest nie tylko do celów spożywczych, ale również do sprzątania po powodzi. • Odkażanie wody pitnej. Do celów pitnych najlepiej używać wody butelkowanej lub dowożonej beczkowozami. Wodę można też odkazić przez gotowanie lub zastosowanie specjalnych preparatów, na przykład roztworu chloraminy lub innych dostępnych w aptekach. Trzeba mieć jednak świadomość, że takie odkażanie nie usuwa z wody zanieczyszczeń chemicznych. Niemowlęta i kobiety ciężarne powinny pić tylko wodę przebadaną, gdyż azotany zawarte w wodzie mogą wywoływać niebezpieczną dla życia niemowląt sinicę. • Odkażanie studni. Odkażanie wody w studni należy rozpocząć od jej całkowitego opróżnienia, wybrania osadu z dna i odkażenia cembrowiny. Podstawowym środkiem odkażającym jest wapno chlorowane lub podchloryn sodu. Po ponownym napełnieniu studni wodą dodaje się do niej środek odkażający w odpowiedniej proporcji, a następnie po 24 godzinach wybiera się wodę, aż do całkowitego zaniku zapachu chloru. Studnie wiercone najczęściej oczyszcza się przez długotrwałe pompowanie. Pomocą w tym zakresie służą Powiatowe Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne, które udostępniają materiały informacyjne oraz odpowiednie środki do dezynfekcji. 65 Psychologiczne skutki powodzi Przeżycia związane z powodzią są przyczyną silnego stresu, napięć i depresji. Ich złagodzenie lub całkowite wyeliminowanie może trwać znacznie dłużej, niż odbudowa czy remont domu. Dlatego temu zagadnieniu poświęcamy osobny rozdział. Specjaliści szacują, że od 10 do 20% osób dotkniętych traumą katastrofy potrzebuje fachowej pomocy psychologicznej, pozostała część radzi sobie sama, co nie znaczy, że w ich psychice nie pozostaną na długie lata ślady przeżytego urazu (amerykańskie badania dowodzą, że ok. 30% badanych jeszcze siedem lat po powodzi miało objawy stresu pourazowego) (Pikunas, 2002). Reakcję pourazową przeżywają w większym lub mniejszym stopniu wszyscy, szczególnie jednak ludzie starzy, osoby niepełnosprawne i przewlekle chore oraz dzieci. Po klęsce lub katastrofie pojawiają się „normalne reakcje na nienormalną sytuację” – złość, smutek, samoobwinianie czy obwinianie innych, lęk, bezradność i bezsilność, odrętwienie uczuciowe. Towarzyszą temu zaburzenia snu, łaknienia, pamięci i koncentracji uwagi, często różnego rodzaju dolegliwości bólowe, spadek energii lub hiperaktywność, uzależnienie od alkoholu lub leków. Może wystąpić okresowa niezdolność do wykonywania codziennych powinności, a trzeba pamiętać, że czas po powodzi to okres porządków i remontów. Do tej pracy może poszkodowanym brakować sił. Dlatego warto przestrzegać następujących zasad: • r ozmawiać o samopoczuciu swoim i innych członków rodziny; zwrócić uwagę, czy (szczególnie u dzieci) nie występują objawy stresu pourazowego (koszmary nocne, depresja) – zawsze wtedy należy poprosić o kontakt z psychologiem, 66 • s porządzić listę prac do wykonania (np. porządkowania domu) i trzymać się harmonogramu; nie wykonywać kilku prac równocześnie, nie przemęczać się i dobrze się odżywiać. Jeśli władze samorządowe nie zapewnią pomocy psychologicznej, to o taką pomoc należy zwracać się do Ośrodków Interwencji Kryzysowej, porad powinny udzielić też Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie lub Ośrodki Pomocy Społecznej. Gospodarstwo rolne po powodzi Postępowanie z uprawami polowymi i sadowniczymi Zniszczenia powstałe na użytkach rolnych będą wymagały indywidualnego i zróżnicowanego podejścia w zależności od długości okresu zalania terenu. Jeśli rośliny nawet bardzo krótko były podtopione, to i tak będą narażone na choroby oraz atakowane przez szkodniki. Najczęściej plantacje należy zlikwidować, a glebie przywrócić żyzność i strukturę, co wymaga przemyślanego i długookresowego działania. Owoce z drzew, których korony zostały całkowicie lub częściowo zalane, nie nadają się do spożycia. Owoce z drzew, których korony nie zostały zalane, a pnie nie były zbyt długo pod działaniem wód powodziowych można przeznaczyć do spożycia, ale zalecane jest wcześniejsze wykonanie ich analiz w stacji sanitarno-epidemiologicznej. Ochrona zwierząt po powodzi Wszelkie przypadki zachorowania lub padnięcia zwierząt należy zgłaszać do powiatowego lekarza weterynarii lub do władz samorządowych, a podejrzane o chorobę zwierzęta odizolować od pozostałych zwierząt. Nie wolno dopuścić do spożycia przez zwierzęta zepsutej lub zapleśniałej karmy, gdyż może to nawet doprowadzić do ich śmierci. Do pojenia należy używać tylko wody zdatnej do picia. Pomieszczenia inwentarskie zalane w czasie powodzi, przed wprowadzeniem do nich zwierząt należy oczyścić i zdezynfekować, a usunięty nawóz należy ułożyć w pryzmy w celu biotermicznego odkażenia. Zwierzęta wygłodzone powinno się ostrożnie karmić, stopniowo zwiększając dawkę pożywienia. Podstawowe zasady postępowania ze zwierzętami w sytuacji powodziowej podaje Główny Lekarz Weterynarii. Postępowanie ze skażonymi glebami W przypadku podejrzenia chemicznego skażenia gleby (substancjami ropopochodnymi, środkami ochrony roślin, metalami ciężkimi) i innymi związkami należy zgłosić to do Urzędu Gminy, Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej (OSChR), Ośrodka Doradztwa Rolniczego, Państwowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej lub Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska. Instytucje te powinny udzielić porad w zakresie dalszego postępowania w takiej sytuacji (np. sposobu pobrania próbek gleby do analiz chemicznych w OSChR lub WIOŚ w celu określenia rodzaju i stopnia skażenia). Na terenie o silnym lokalnym skażeniu może zaistnieć konieczność usunięcia warstwy skażonej gleby. Zasady postępowania z padłymi zwierzętami Poważnym problemem na wsiach po powodzi jest zebranie i usunięcie padliny oraz jej utylizacja. W tej sprawie należy się zgłosić do miejscowych służb weterynaryjnych albo władz samorządowych. Udzielą one informacji na temat najbliższego zakładu utylizacyjnego, gdyż padłe zwierzęta mogą być zbierane, transportowane i przetwarzane jedynie przez uprawnione do tego zakłady. Może się zdarzyć, że nie można ustalić właściciela padłego zwierzęcia, w takich przypadkach obowiązek utylizacji należy do zadań własnych gminy. 67 Zachowanie ciągłości działania przedsiębiorstwa W Polsce nie ma dostępnych badań dotyczących tego, jak małe firmy radzą sobie po powodzi. Z badań na świecie wyłania się dość pesymistyczny obraz – wg danych amerykańskich około 25% firm (IBHS, 2006), które dotknęła powódź nie wraca już na rynek. Niektóre badania brytyjskie są jeszcze bardziej pesymistyczne – mówią o 40%. Przyczyna nie tkwi tylko w zniszczeniach bezpośrednich, ale też w utracie ciągłości kontaktu ze stałymi klientami, dostawcami itd. Plan zachowania ciągłości działania firmy po katastrofie potrafi w istotny sposób zwiększyć szansę, że firma nie zbankrutuje. Jego celem jest zapewnienie możliwie szybkiego wznowienia działalności firmy po powodzi, być może, w innym miejscu, ale natychmiast po powodzi. • oprogramowanie przygotowane specjalnie dla firmy powinno mieć kopie instalacyjne w bezpiecznym miejscu, tak by można je było zainstalować na innym sprzęcie. Należy pamiętać, by dane aktualizować, tak by w razie zniszczenia biura pozwalały na rozpoczęcie działania firmy po powodzi w innym miejscu. Zakres planu zachowania ciągłości działania firmy Wg brytyjskiej firmy ubezpieczeniowej MORE TH<N BUSINESS elementy planu powinny skupiać się na kilku najważniejszych dla firmy elementach (MORE TH<N BUSINESS, 2007) takich, jak: dokumenty, pracownicy, wyposażenie i towary oraz klienci i dostawcy. Pracownicy. W zespole każdej firmy są pracownicy, których umiejętności, wiedza lub kontakty są na tyle unikalne, że warto mieć plan, na wypadek, gdyby z powodu powodzi (trudności z dojazdem, przestój itd.) byli niedostępni lub odeszli z firmy. Konieczne jest zadbanie o zarchiwizowanie w firmie ich kontaktów i zgromadzonej wiedzy. Proponowane działania: • z identyfikowanie pracowników, których obecność w firmie może być kluczowa po reaktywowaniu firmy po powodzi, • s prawdzenie, na ile wiedza, kontakty i doświadczenia tych pracowników są zarchiwizowane, by w przypadku ich odejścia z firmy można było przekazać pełny zakres obowiązków innej osobie. Dokumenty firmy. Dokumenty niezbędne dla działania firmy to: dokumenty księgowe i płacowe, zamówienia, umowy itp. Zniszczenie tych dokumentów może sprawić firmie wiele kłopotów – pomimo wszelkich ulg dla powodzian są to dokumenty, których odtworzenie w formie wymaganej przez ZUS, czy urzędy skarbowe sprawi ogromną ilość kłopotów. Proponowane działania: • najważniejsze dokumenty należy regularnie kopiować i trzymać poza biurem, podobnie zbiory komputerowe. Wyposażenie i towary. Każda firma działa w oparciu o sprzęt lub urządzenia, które stanowią podstawę jej działania. Ich strata może utrudnić powrót firmy na rynek po powodzi. Podobnie rzecz ma się z unikalnymi materiałami lub surowcami, których strata może spowodować kłopoty z zaspokojeniem potrzeb klientów. Proponowane działania: • sprawdzenie, czy są dostępne na rynku podobne lub alternatywne urządzenia lub surowce, jeśli tak, to kto je oferuje, 68 • sprawdzenie, na ile trudno będzie w czasie powodzi ewakuować te urządzenia i opracować plan ich ewakuacji. Klienci, dostawcy i media. Klienci, dostawcy i dostęp firmy do prądu, gazu, wody powinny być najważniejszym elementem planu. Kłopoty firmy skutkujące przerwą w dostawach mogą spowodować, że klienci odejdą od firmy do innych podmiotów na rynku. Podobnie rzecz ma się z dostawcami surowców i dostępem do mediów. Proponowane działania: • z adbanie o zachowanie listy kluczowych klientów i dostawców firmy, • przeprowadzenie analizy, dotyczącej sposobu zaopatrywania przynajmniej stałych klientów firmy w potrzebne im produkty lub zagwarantowania ich powrotu do firmy po niezbędnej przerwie w działaniu, • przeprowadzenie analizy dostawców i sposobu kontaktu z nimi na wypadek, gdyby zapasy firmy uległy zniszczeniu lub gdyby ich oferta po powodzi się zmieniła, • zastanowienie się nad tym, w jaki sposób uruchomić (utrzymać) działanie firmy w przypadku braku wody, prądu, gazu, czy chwilowych problemów w komunikacji. Realizacja planu zachowania ciągłości pracy firmy z pewnością pomoże w szybkim powrocie firmy na rynek oraz zmniejszy ryzyko bankructwa. 69 Ubezpieczenia Teoretycznie prostym sposobem na uniknięcie strat materialnych w czasie powodzi jest ubezpieczenie budynku i jego wyposażenia. W Polsce nie ma specjalnego ubezpieczenia przed stratami spowodowanymi przez powódź – jest ono zwykle elementem ubezpieczenia od pożaru. Obowiązkowo ubezpieczać się muszą rolnicy, czyli osoby posiadające więcej niż hektar ziemi uprawnej, co zapewnia im odszkodowanie, gdy powódź zniszczy część domu i wyposażenia. Natomiast inne osoby mieszkające lub pracujące na terenach zagrożonych, mogą wykupić dobrowolne ubezpieczenie. Niestety coraz częściej się zdarza, że firmy ubezpieczeniowe nie chcą ubezpieczać budynków, które były kiedyś zalane przez powódź lub nawet znajdują się na terenach zalewowych. Ubezpieczając budynek i wyposażenie koniecznie należy porozmawiać z agentem ubezpieczeniowym o tym, czy ubezpieczenie obejmuje powódź od rzeki, czy również inne formy zalania. Koniecznie należy dość dokładnie wszystko sfotografować. Zdarza się, że dochodzi do nieporozumień między towarzystwem, a ubezpieczonym przy wypłacie odszkodowania. Zwłaszcza w kontekście art. 826 Kodeksu cywilnego, który mówi, że w razie zajścia wypadku ubezpieczający jest obowiązany użyć dostępnych środków w celu ratowania przedmiotu ubezpieczenia oraz zapobieżenia szkodzie lub zmniejszenia jej rozmiarów. Przepisy te mają na celu zmotywowanie ubezpieczonego do podjęcia wszelkich możliwych działań zmierzających do zabezpieczenia dobytku zarówno przed powodzią, ratowania go w czasie powodzi, jak i po powodzi. Z drugiej strony art. 826 §3 k.c. umożliwia ubezpieczycielowi zwolnienie się z odpowiedzialności za te szkody, jeśli na przykład ubezpieczony 70 nie przeniósł na wyższe piętra sprzętu elektronicznego po otrzymaniu ostrzeżenia o nadchodzącej fali dla uchronienia go przed zalaniem. W Polsce działa Biuro Rzecznika Ubezpieczonych (http://www.rzu.gov.pl), które udziela porad w tej sprawie, opublikowało też w Internecie wskazówki dla ubezpieczonych. Warto zapamiętać na przykład, że ubezpieczyciel nie może wymagać, by ratowanie dobytku odbywało się w warunkach zagrożenia życia oraz, że koszt działań zapobiegawczych obciąża ubezpieczyciela (art. 826 §4 k.c.) – zobowiązany jest on do refundacji kosztów wynikłych z działań zmierzających do minimalizowania szkody bądź jej odwrócenia (np. kosztu zakupu worków z piaskiem). Elementy ratownictwa Podstawowe zabiegi resuscytacyjne Podstawowe zabiegi resuscytacyjne mają kluczowe znaczenie w ratowaniu życia osobom poszkodowanym z nagłym zatrzymaniem krążenia. Udowodniono, że nawet mimo braku doświadczenia ratującego, czynności te znacznie zwiększają szanse na przeżycie. Bezpieczeństwo W pierwszej kolejności zadbaj o własne bezpieczeństwo. Nie pozwól, aby przez Twoją nieuwagę lub złą ocenę sytuacji doszło do zagrożenia dla Ciebie lub innej osoby będącej świadkiem zdarzenia. Niebezpieczeństwo może stanowić np. pożar, źle zabezpieczone miejsce wypadku drogowego, powódź, zwierzęta (dzikie i domowe), agresywni poszkodowani lub świadkowie. Jeśli nie jesteś w stanie samemu wyeliminować zagrożenia zadzwoń po odpowiednie służby. Nie zapominaj o środkach ochrony osobistej (rękawiczki jednorazowe, maseczka do sztucznego oddychania, okulary ochronne). Uznaj, że każdy materiał biologiczny (krew, ślina, wymioty) są zakaźne. Wezwanie pomocy Jeśli na miejscu zdarzenia jesteś sam, to w pierwszej kolejności głośno wołaj o pomoc. Poproś o pomoc przechodniów. Jeśli nie wiesz co robić, zadzwoń po służby alarmowe – zmniejszy to czas oczekiwania na wykwalifikowaną pomoc, a dyspozytor poinstruuje Cię co robić. Numery alarmowe: 997 – policja 998 – straż pożarna 999 – pogotowie ratunkowe 112 – europejski numer alarmowy Mów spokojnie, składnie, odpowiadaj ściśle na pytania dyspozytora. Powiedz przede wszystkim: GDZIE? (opisz miejsce zdarzenia, podaj adres zaczynając od miejscowości, podaj punkty charakterystyczne). CO? (opisz zdarzenie, ilość osób poszkodowanych, ich stan). KTO? (kto zgłasza – podaj swoje dane, numer telefonu. Być może dyspozytor lub zespół będzie się z Tobą kontaktował w celu np. dalszych wskazówek odnośnie dojazdu do miejsca zdarzenia). Nie odkładaj słuchawki jako pierwszy, poczekaj aż dyspozytor się rozłączy. Ocena stanu poszkodowanego pewnij się, że nic nie zagraża Twojemu bezpieczeń• U stwu. Jeśli widzisz zagrożenie, które jesteś w stanie sam wyeliminować – zrób to. • S prawdź przytomność poszkodowanego – potrząśnij go delikatnie za barki i głośno spytaj: „co się stało?”, „czy wszystko w porządku?”. • Jeśli poszkodowany reaguje – zostaw go w pozycji w jakiej go zastałeś (pod warunkiem, że nie zagraża mu żadne dodatkowe niebezpieczeństwo). Wypytaj go o szczegóły zdarzenia. Regularnie oceniaj jego stan. • Jeśli poszkodowany nie reaguje – połóż poszkodowanego na plecach, udrożnij drogi oddechowe – połóż jedną dłoń na czole poszkodowanego i dwa palce drugiej ręki na jego żuchwę. Jednoczesnym ruchem odchyl głowę do tyłu i unieś żuchwę poszkodowanego. Utrzymuj drożność dróg oddechowych. Zbliż ucho do ust poszko71 dowanego – wyszukaj oznak prawidłowego oddechu. Powinieneś wyczuć wydychane powietrze na policzku, usłyszeć je i zobaczyć unoszącą się klatkę piersiową. U części poszkodowanych po zatrzymaniu krążenia obecne są tzw. oddechy szczątkowe – pojedyncze sapnięcia i pojękiwania. Nie należy ich mylić z prawidłowym oddechem. Oddech badaj przez 10 sekund, w tym czasie powinieneś usłyszeć co najmniej 2 prawidłowe oddechy. Jeśli masz wątpliwości, czy oddech jest prawidłowy postępuj tak, jakby był nieprawidłowy. • Jeśli jeszcze nie zostały powiadomione służby ratunkowe, to teraz jest na to czas. Jeśli masz możliwość skorzystaj z pomocy innego świadka zdarzenia lub gapia. Jeśli jesteś sam – wykonaj telefon na numer alarmowy. Jeśli masz możliwość wyślij kogoś np. na główną drogę w widoczne miejsce, aby mógł dokładnie pokierować karetkę na miejsce zdarzenia. • Jeśli oddech był prawidłowy – ułóż poszkodowanego w pozycji bezpiecznej, stale monitoruj jego stan, w miarę możliwości chroń przed wychłodzeniem, zostań przy poszkodowanym do przyjazdu karetki. Jeśli oddech był nieprawidłowy – rozpocznij resuscytację krążeniowo-oddechową • Uklęknij z boku poszkodowanego, zajmij stabilną pozycję (jedno kolano na wysokości barków poszkodowanego, drugie na wysokości jego bioder). • Połóż nasadę jednej dłoni na środek klatki piersiowej poszkodowanego. Swoją drugą dłoń połóż na pierwszą, spleć palce. Pochyl się, by być nad poszkodowanym. • Wyprostuj ręce w łokciach, upewnij się, że dłonie masz na środku klatki piersiowej, nie na nadbrzuszu lub dolnej części mostka. • Rozpocznij uciśnięcia klatki piersiowej – uciskaj na głębokość ok. 5-6 cm. Po każdym uciśnięciu pozwól klatce piersiowej się rozprężyć, jednak nie odrywaj rąk od klatki piersiowej poszkodowanego. • Twoje ruchy mają być płynne i jednostajne. Czas naciskania i zwalniania nacisku powinien być taki sam. • Wykonaj 30 uciśnięć z częstotliwością ok. 100 uciśnięć na minutę, tj. trochę mniej niż 2 uciśnięcia na sekundę. Połącz uciśnięcia z oddechami ratunkowymi • Udrożnij drogi oddechowe poszkodowanego (odchyl głowę), palcami dłoni umieszczonej na czole poszkodowanego zaciśnij skrzydełka jego nosa, drugą ręką podtrzymuj żuchwę. 72 • N abierz wdech. Szczelnie obejmij swoimi ustami usta poszkodowanego, upewnij się, że nie ma przecieków powietrza. utrzymując drożność dróg oddechowych wdmuchuj powietrze do płuc poszkodowanego przez sekundę – ma to przypominać normalny wydech. Odsuń usta od ust poszkodowanego i patrz czy przy wydechu opada jego klatka piersiowa. • Jeśli podczas wdmuchiwania powietrza klatka piersiowa nie unosi się jak przy normalnym oddychaniu – sprawdź czy poszkodowany nie ma nic w ustach, usuń widoczne ciała obce. Ponownie udrożnij drogi oddechowe i sprawdź, czy głowa jest prawidłowo odchylona. • W ykonaj drugi oddech ratunkowy. Za każdym razem wykonaj nie więcej 2 próby wykonania oddechu ratunkowego Wróć do wykonywania uciśnięć klatki piersiowej Kontynuuj resuscytację wykonując naprzemiennie 30 uciśnięć i 2 wdechy. Jeśli nie jesteś w stanie lub nie chcesz wykonywać oddechów ratunkowych Ogranicz swe działania jedynie do uciskania klatki piersiowej. Uciskaj nieprzerwanie z częstotliwością ok. 100 uciśnięć na minutę. Jeśli na miejscu zdarzenia jest jeszcze ktoś, kto umie udzielać pierwszej pomocy zmieniajcie się co 2 minuty, zminimalizuje to zmęczenie, co pozwoli utrzymać wysoką jakość resuscytacji. Ogranicz do minimum przerwy w uciśnięciach w czasie zmiany ratujących. Resuscytację możesz przerwać jeśli poszkodowany zacznie samemu oddychać, na wyraźne polecenie służb ratunkowych oraz jeśli wystąpi zagrożenie dla Twojego bezpieczeństwa. Nie bój się udzielać pomocy osobom w potrzebie Jeśli masz wątpliwości co do oddechu poszkodowanego, postępuj jakby nie oddychał. Nie panikuj jeśli zdarzy Ci się złamać żebra poszkodowanego – czasem to się zdarza, szczególnie u osób starszych. Jednak złamanie jednego lub kilku żeber nie będzie miało prawie żadnego wpływu na dalsze rokowanie pacjenta, a korzyści wynikające z przeprowadzenia resuscytacji są nieporównywalnie większe niż ryzyko zadania obrażeń oraz powikłań przy niepodjęciu jej. na podstawie wytycznych Polskiej Rady Resuscytacji opracował Mateusz Czajkowski. Mały leksykon obiektów hydrotechnicznych Akwedukt – (łac. aquae ductus, ciąg wodny) – kanał wodociągowy, rurociąg podziemny lub nadziemny, doprowadzający wodę z odległych źródeł na ogół do miast przy wykorzystaniu siły ciążenia ziemskiego. Może być umieszczony na arkadach przeprowadzonych nad rzekami lub nierównościami terenu. Akweduktem nazywany jest również most kanału wodnego. Jeden z najstarszych znanych akweduktów został zbudowany na polecenie asyryjskiego króla Sennacheriba. Doprowadzał on wodę do Niniwy z leżących 50 kilometrów od miasta gór. Żuławskie akwedukty najczęściej wykonywane z drewna prowadziły wodę nad krzyżującymi się rowami, pełniąc głównie rolę nawadniającą określonego miejsca polderu. Ciekawy system nawadniania został wybudowany w latach 50. w okolicach Gozdawy. Woda z Tugi poprzez zastawkę wpływała do przegrodzonego w poprzek wałem dawnego Kanału Młyńskiego (fragmentu dawnego wodnego połączenia Wisła-Zalew Wiślany) skąd poprzez kolejne zastawki oraz akwedukt nad kanałem melioracyjnym mogła zasilać wodą rowy na polderze marzęcińskim stanowiąc doskonałe nawodnienie pól uprawnych. Kierat wodny – mechaniczne urządzenie odwadniające, działające na zasadzie kieratu, służące do wydobywania wody. Składał się z krzyża z wałem pionowym i kunsztu, który stanowiły dwa koła kierujące. Na wale poziomym umieszczone było koło czerpakowe przenoszące wodę na wyższy poziom (ok. 50–70 cm różnicy lustra wody). Do napędzania kieratu używano bydła lub koni. 73 Łata pomiaru poziomu wód (łata wodowskazowa) – przyrząd w postaci dużej linijki umożliwiający odczyt stanu wody, umieszczany przy mostach, śluzach, przepustach. Istotnym elementem wodowskazu jest poziom zera podziałki wodowskazowej. Od lat wysokości geograficzne (i nie tylko) wyznaczane są względem średniego poziomu morza, który jest określany na podstawie średniej odczytywanej na jednej lub kilku stacjach pomiarowych (mareograficznych). Dla ustalenia europejskich krajowych wysokościowych układów odniesienia, stacje takie zlokalizowane są nad Oceanem Atlantyckim, Morzem Bałtyckim, Morzem Północnym, Morzem Śródziemnym i Morzem Czarnym. Różnice poziomów powierzchni tych akwenów sięgają kilkudziesięciu centymetrów. Poziom odniesienia krajowych układów wysokościowych w Europie jest niejednolity. Inny jest we Francji i Szwajcarii (odniesienie do Marsylii), w Wielkiej Brytanii (Newlyn), we Włoszech (Genua), Hiszpanii (Alicante), Austrii i Słowenii (Triest), w Belgii (Ostenda). W Polsce i wielu krajach Europy Środkowej i Wschodniej używany jest poziom odniesienia związany z Kronsztadem – przedmieściem Sankt Petersburga w Rosji nad Morzem Bałtyckim. W Niderlandach, Niemczech i Szwecji poziom zerowy jest oparty na pomiarach z Amsterdamu. Już w XVI wieku w Amsterdamie używano standardu średniego poziomu morza. Punkt zerowy w Amsterdamie został tam zdefinowany przez średni poziom morza występujący w lecie 1684 r. Z czasem standard ten zaczęto używać w reszcie kraju i w Niemczech. W roku 1988, po wybudowaniu nowej amsterdamskiej opery, w kompleksie budynków zwanym Stopera, umieszczono tam pal, na wierzchu którego na wysokości dokładnie 0 m n.p.m. znajduje się ćwiek z brązu. Ten punkt odniesienia nazywany jest Normalnym Amsterdamskim Poziomem (Normaal Amsterdams Peil, w skrócie NAP). Na terenie Niderlandów znajduje się na różnych budowlach, mostach i wiaduktach 35 tysięcy punktów oznaczających NAP. Punkty NAP są raz na 10 lat kontrolowane przez służby geodezyjne. Najczęściej spotykanym typem wodowskazu, jest wodowskaz łatowy stosowany przez służby hydrologiczne. Najważniejszymi jego częściami są łata wodowskazowa oraz podziałka. Na łacie prostej podziałka jest określona co 2 cm (dokładność odczytu 1 cm) i opisana poprzez 3 cyfry. Istotnym elementem wodowskazu jest poziom zera podziałki wodowskazowej. Poziom ten, ustalany niwela74 cyjnie jest w zasadzie dowolny. Na Żuławach poziom morza, czyli 0 m n.p.m. na podziałce wodowskazów jest oznakowany jako 500. Unika się w ten sposób odczytów ujemnych, ale w istotny sposób przekłamuje się istniejący stan rzeczy. Inaczej jest w Niderlandach. Tam poziom NAP jest pokazany w sposób rzeczywisty, na wodowskazach często spotyka się wartości ujemne. Most obrotowy – rodzaj mostu ruchomego, w którym jedno z przęseł jest obracane w celu umożliwienia przepłynięcia statków i innych jednostek pływających. W Polsce istnieje obecnie zaledwie kilka mostów obrotowych, w tym trzy w delcie Wisły. Wyjątkowy, ze względu na swą długość, most obrotowy żuławskiej kolei wąskotorowej z 1906 r. znajduję się w Rybinie. Ruchoma część mostu obracana jest ręcznie przez jednego operatora. Cała operacja otwierania mostu zajmuje jednemu człowiekowi około 5 min. Kolejny czynny most obrotowy znajduje się nad wrotami przeciwpowodziowymi na śluzie Gdańska Głowa. Trzeci nieczynny most obrotowy możemy podziwiać na rzece Dzierzgoń w miejscowości Dzierzgonka na Żuławach Elbląskich. Najmniej znanym mostem kolejowym obrotowym jest obiekt Kolei Nadzalewowej w Elblągu. Umożliwiał przejazd pociągu nad kanałem łączącym stocznię remontową z rzeką Elbląg. Most pontonowy – jest nietypowym rodzajem mostu, którego konstrukcja opiera się na połączonych pontonach, barkach lub łodziach. Chociaż tego typu mosty są zazwyczaj tworami tymczasowymi, niekiedy zostają na dłużej. Używa się ich wtedy, gdy nie można wybudować innych, droższych konstrukcji mostów. W Sobieszewie znajduje się most pontonowy z 1970 r. W sezonie żeglugowym otwierany jest dla jachtów trzy razy dziennie. Na rzece Elbląg mocno eksploatowany most znajdziemy w miejscowości Nowakowo. Most zwodzony – rodzaj mostu ruchomego, w którym przynajmniej jedno przęsło jest podnoszone, umożliwiając udrożnienie drogi wodnej dla łodzi i innych jednostek pływających. Podnoszenie przęsła jest ułatwione z reguły przez zastosowanie mechanizmu przeciwwagi. Mosty zwodzone mogą być jedno– lub dwuprzęsłowe. Na Żuławach mosty zwodzone znajdują się na rzece Szkarpawie w Rybinie, na Wiśle Królewieckiej w Rybinie i Sztutowie, w Nowym Dworze Gdańskim na rzece Tudze, w Stobcu na rzece Tudze (mosty powstały w latach 30. XX wieku), most w Drewnicy w 2005 roku. Najstarszy (z 1895 r.) most zwodzonym (dwuprzęsłowy) możemy podziwiać na rzece Tinie w miejscowości Jezioro. 75 Ostroga rzeczna – kamienna lub faszynowa budowla na brzegu rzeki, mająca na celu jego ochronę. Budowanie ostróg ma za zadanie regulacyjne – ujarzmienie niszczycielskiej siły nurtu, ustabilizowanie jej koryta, ukształtowanie łożyska. Nurt rzeki, gdy jest zbyt silny, może powodować erozję dna. Jeżeli jest słaby i wolny, następuje akumulację niesionego z wodą materiału, np. piasku lub mułu. Oś nurtu rzecznego zazwyczaj nie jest umiejscowiona pośrodku rzeki. Za pomocą ostróg można odsunąć ją od brzegu i zapobiec jego podmywaniu. Pochylnia – budowla hydrotechniczna umożliwiająca pokonywanie znacznej różnicy wysokości lustra wody pomiędzy poszczególnymi odcinkami kanału. Zastępuje śluzę lub kilka śluz. Jednostki pływające są przetaczane na specjalnych platformach (wózkach) na szynach kolejowych ułożonych na pochyłym zboczu łączącym dwa odcinki kanału położone na różnych wysokościach. Napęd wózków stanowi energia wody uzyskiwana dzięki różnicy poziomów skierowana na turbinę (lub koło) napędzającą mechanizm wciągania wózków. Pochylnie znajdują się na Kanale Elbląskim. Powstały około 1860 roku. Zostały zaprojektowane przez inż. Georga Jakoba Stenke. Z poziomu jeziora Druzno niemal sto metrów wyżej można przepłynąć dzięki pięciu pochylniom Całuny, Jelenie, Oleśnica, Kąty, Buczyniec. Jest to jedyne na świecie tego typu urządzenie hydrotechniczne. Poldery – są to obszary, które kiedyś były dnem morza, jeziora lub rozlewisk rzecznych. Są zabezpieczone przed zalaniem systemem grobli i wałów. Ponadto są stale osuszane za pomocą stacji pomp. Poldery są często wykorzystywane rolniczo ze względu na żyzność lub korzystną strukturę gleb jakie się tam znajdują. W Niderlandach jest 445 polderów. Najmniejsze poldery mają hektar powierzchni a największym jest wschodnia część prowincji Flevoland o powierzchni 54 000 hektarów. W Polsce najwięcej polderów znajduje się w delcie Wisły, ale występują też nad Odrą w okolicach Kostrzyna i u jej ujścia. Tereny polderu mogą być położone poniżej poziomu morza, w depresji. Największe poldery w Polsce znajdują się w delcie Wisły na Żuławach. Są to Chłodniewo i Marzęciński. Liczą po około 22 000 hektarów i są jednymi z większych w Europie. Ciekawostką jest fakt istnienia polderu Przebrno na Mierzei Wiślanej. Prom – jednostka pływająca służąca do przewozu osób i towarów. Promy łączą ze sobą brzegi rzeki, kanału, lub jeziora, a nawet morza. Są to jednostki posiadające własny 76 napęd lub poruszane z brzegu za pomocą liny. Największy na Żuławach prom kursuje w sezonie letnim między Świbnem a Mikoszewem. Jest to prom linowy napędzany niewielkim holownikiem przycumowanym do burty promu. Prawdopodobnie takie rozwiązanie istnieje tu od 1895 roku. Przeprawa promowa na obecnym odcinku działa od 1945 roku. Jeszcze w latach 50. ubiegłego wieku kursował, obok drogowego, prom kolejki wąskotorowej. Rów melioracyjny – to sztucznie, ręcznie lub mechanicznie wykonane, podłużne zagłębienie w ziemi służące do zbierania nadmiernej ilości wody i odprowadzania jej do najbliższej rzeki lub zbiornika. Może służyć również do utrzymywania odpowiedniego poziomu wody w celu nawodnienia pól uprawnych. Zależnie od otoczenia oraz przewidywanej ilości prowadzonej wody, rowy mogą mieć różną szerokość oraz różne profile ścian. Przejazd w poprzek rowu jest możliwy dzięki wykonanym przejazdom lub przepustom. Wbudowane betonowe kręgi umożliwiają swobodny przepływ wody i równoczesny przejście lub przejazd nad rowem. Najczęściej spotykane są rowy przydrożne oraz rowy melioracyjne. Na Żuławach łatwo odróżnić rowy wykonane przez człowieka od naturalnych cieków wodnych. Te pierwsze są prowadzone prosto, jak pod sznurek, przecinając się często pod kątem prostym, natomiast naturalne wplecione w system melioracyjny cieki są zazwyczaj kręte i meandrujące. Stacja pomp – pompy odwadniające były dawniej napędzane wiatrakami. Później stosowano silniki parowe. Do dziś w całości przetrwała tylko jedna pompa o napędzie parowym położona na terenie miejscowości Różany, nad rzeką Tiną Dolną. Jest to mały otynkowany budyneczek pokryty dwuspadowym dachem, obok którego stoi kilkunastometrowej wysokości komin. Wewnątrz zachował się oryginalny mechanizm, niestety zwiedzanie tego obiektu jest niemożliwe. Inną pozostałością pompy parowej jest samotny ceglany komin sterczący nad kanałem odwadniającym w Różewie koło Nowego Dworu Gdańskiego. Pompy parowe szybko wyparły wiatraki dzięki lepszej wydajności oraz niezależności od pogody. W przeszłości zdarzało się bowiem, że Żuławy będąc nieodwadniane prze kilka bezwietrznych lat, były zatapiane i wyludniały się. Wiatraki nie dawały rady wypompowywać wody. Odchodzenie wiatraków przegrywających z pompami parowymi spotkało się jednak z protestami mieszkańców polderów. Woleli widok pracujących wiatraków niż dymiących kominów pomp parowych. Współcześnie do 77 napędu pomp powszechnie stosuje się silniki elektryczne. W większych przepompowniach, np. w Osłonce i Rybinie, jako rezerwowe stosuje się również silniki spalinowe. Stacja pomp w Rybinie posiada trzy pompy o łącznej wydajności 21 m³/sekundę. Odpompowuje wodę z polderu Chłodniewo o powierzchni 22 tysięcy hektarów.. Strażnica wałowa – to budynek wzniesiony na koronie wału przeciwpowodziowego – miejsce zamieszkania strażnika wałowego i jego rodziny. Czasami pełnił rolę karczmy. Obowiązkiem strażnika było dozorowanie wału przeciwpowodziowego i informowanie okolicznych miejscowości o zagrożeniu powodziowym. Przed II wojną światową wzdłuż Wisły na odcinku od Białej Góry do ujścia Wisły znajdowało się 36 strażnic. Na niektórych odcinkach wałów podczas zwiększonego zagrożenia powodziowego, ustawiano szopy będące dodatkowymi posterunkami. Często przy strażnicach znajduje się magazyn z workami, łopatami, siekierami, kołkami, obuwiem nieprzemakalnym, sztormiakami i lampami naftowymi. Pełniący dyżur na wałach, posługiwali się sygnalizacją strzałową. Jeden wystrzał powtarzany co 5 minut oznaczał konieczność przyjścia z pomocą do naruszonego wału. Trzy wystrzały krótko po sobie, powtarzane co jakiś czas, oznaczały przerwanie wału. Śluza wodna – budowla hydrotechniczna wznoszona na kanałach żeglownych, rzekach oraz pomiędzy jeziorami. Jest budowana w celu umożliwienia pokonywania różnic poziomu wody przez jednostki pływające (np. statki, barki, jachty). Śluza to fragment kanału przegrodzony komorą wodną. Komora śluzowa jest zamknięta ruchomymi wrotami. Najczęściej spotykane są wrota jedno– lub dwuskrzydłowe. Jednostka wpływająca wpływa się do komory przez jedną przegrodę otwartą, przy drugiej przegrodzie zamkniętej. Otwarta przegroda następnie jest zamykana i woda, w zależności od potrzeby, jest wpuszczana do komory lub z niej usuwana. Po wyrównaniu poziomów w komorze i kanale wylotowym otwarte zostają wrota i jednostka wypływa z komory. Obecnie istniejące żuławskie śluzy powstały w związku z wykonaniem Przekopu Wisły w 1895 roku. Są to: na połączeniu Wisły i Szkarpawy – Gdańska Głowa, Wisły i Martwej Wisły – Przegalina (stara i nowa komora śluzy) oraz na Nogacie: w Białej Górze, Pogorzałej Wsi (śluza Szonowo), Malborku (śluza Rakowiec), w Wiercinach (śluza Michałowo). Szczątki dawniej działających śluz można zobaczyć w Marzęcinie oraz w Nowym Dworze Gdańskim na skrzyżowaniu ulic 78 Morskiej i Portowej, gdzie znajdowała się śluza łącząca Kanał Wiślano-Zalewowy z Tugą. Wał przeciwpowodziowy – sztuczne usypisko w kształcie mocno wydłużonej pryzmy o trapezowym przekroju poprzecznym. Wznoszone są wzdłuż rzek lub kanałów, zazwyczaj w pewnym oddaleniu od brzegów. Pomiędzy wałami i rzeką znajduje się międzywale, które tworzy wzdłuż rzeki tereny zalewowe. Jest to również zapasowa przestrzeń dla wzbierającej rzeki, przeciwdziałająca rozlaniu się wody powodziowej na chronione tereny nadrzeczne. Wały przeciwpowodziowe istniały w delcie Wisły jeszcze przed jej zagospodarowaniem przez Krzyżaków. W okolicach Długiego Pola i Cedrów Wielkich wnikliwy obserwator może zauważyć pozostałości Starego Wału, który chronił przed zalaniem przez Wisłę Żuławy Steblewskie już we wczesnym średniowieczu. Zatapianie terenów chronionych wałami było dość częstą praktyką stosowaną w działaniach militarnych. Wysadzając lub rozbierając wały, zalewając znaczne tereny uniemożliwiano lub opóźniano ruchy wojsk nieprzyjaciela. Tak było m.in. podczas wojen szwedzkich w XVII wieku. W 1945 roku wojska niemieckie zniszczyły obwałowania delty Wisły w 16 miejscach, w tym w Osłonce i Kiezmarku powodując zalanie i zatopienie Żuław, znacznie opóźniając w ten sposób opanowanie Mierzei Wiślanej, na której zgrupowane były znaczne ilości wojska i ludności cywilnej. Wał jest chroniony prawem. Zabrania się rozkopywania, jeżdżenia po wałach pojazdami kołowymi (chyba, że jest na nim specjalna droga), wypasania bydła, palenia ognisk, wycinania drzew w jego pobliżu. Niestety nic z tych zakazów nie robią sobie bobry. Tylko na Tudze w okolicy Nowego Dworu Gdańskiego wykopały w wałach kilkadziesiąt nor, osłabiając w znacznym stopniu bezpieczeństwo przeciwpowodziowe Żuław. Wiatrak odwadniający – pierwsze tego typu budowle wznoszone były w XIV w. przez Krzyżaków. Czasy osadnictwa holenderskiego przyniosły ze sobą na Żuławy wiatraki wieżowe typu holenderskiego. Niezależnie od typu wiatraka śmigi można było zawsze ustawić odpowiednio do kierunku wiatru. Najbardziej popularne były wiatraki z obrotową konstrukcją wieży, w której zamontowany był mechanizm przenoszący napęd ze śmigów poprzez pionowy wał pionowy, koła paleczne, wał poziomy, na koło czerpakowe w dolnej, stałej części wiatraka. Zadaniem koła czerpakowego było podnoszenie wody na wyższy poziom. Oprócz kół czerpakowych stosowano śrubę Archimedesa, czyli czerpadło śrubowe. Jest to czer79 padło wyposażone w dużą śrubę (ślimak) obracającą się w korycie i podnoszącą wodę bardziej wydajnie, niż koło czerpakowe, jednak trudniejsze do utrzymania w należytej sprawności technicznej. Do dzisiaj nie przetrwał na Żuławach ani jeden wiatrak odwadniający. Ostatni z nich, eksponowany jeszcze do lata 70. na terenie parku w Gdańsku-Oliwie, padł ofiarą pożarów. Resztki jego dolnej części z potężnym kołem zębatym zostały przeniesione do miejscowości Wieniec na Wyspie Sobieszewskiej, a stamtąd staraniem Klubu Nowodworskiego do Muzeum Żuławskiego w Nowym Dworze Gdańskim, gdzie są elementem stałej ekspozycji. Wrota przeciwpowodziowe – wrota osadzone w konstrukcji betonowej przyległej bezpośrednio do głowy śluzy komorowej lub ujścia kanału lub rzeki. Wrota stanowią zabezpieczenie przed wezbraniem wód powodziowych. Na Żuławach podczas wezbrań wód regularnie są uruchamiane wrota na śluzie w Białej Górze, Gdańska Głowa, Przegalina oraz Kanale Piaskowym przy ujściu do Martwej Wisły w miejscowości Trzcinisko. Pozostałością dawnych regulacji hydrotechnicznych są nieczynne wrota na wejściu z Nogatu do Kanału Jagiellońskiego oraz szczątki wrót sztormowych ze śluzą na zasypanym obecnie dawnym korycie Kanału Panieńskiego w Marzęcinie. Zastawka melioracyjna – mała budowla melioracyjna piętrząca wodę w korycie np. rowu melioracyjnego. Zaopatrzona w zasuwę służy do regulowania poziomu wody w cieku na terenach nawadnianych podsiąkowo. Na Żuławach zastawki umożliwiające regulację wody w rowach i kanałach są w opłakanym stanie. Głównie, z powodu niedoceniania możliwości zatrzymania wody w celu nawadniania pól. Podczas suszy zastawka zatrzymuje wodę w rowie melioracyjnym podwyższając poziom wód gruntowych, umożliwiając tym samym również podlewanie upraw za pomocą przenośnych pomp. Znak wysokiej wody – trwały sposób oznaczenia wysokości wezbrania – maksymalnego poziomu wody. Znak (linia, strzałka, krawędź, itp.) jest precyzyjną informacją hydrologiczną informującą o miejscu, czasie i rzędnej kulminacji wezbrania. Dawniej znaki wielkiej wody wmurowywano w formie tablic z piaskowca, głównie na kościołach. Oprócz daty powodzi i poziomu wody upamiętniano także osoby, które wówczas zginęły. Znaki wielkiej wody można znaleźć na kościołach w Myszewie, Trutnowach, na przedzamczu w Malborku. Bardziej współczesne znajdują się przy ujściu Tugi i w Nowym Dworze Gdańskim na mostach drogowych. 80 Publikacja powstała w ramach projektu Społeczna ochrona przeciwpowodziowa – związki wałowe wracają realizowanego przez Stowarzyszenie Żuławy i współfinansowanego z Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Partnerzy: Gmina Cedry Wielkie, Gmina Nowy Dwór Gdański, Gmina Elbląg Współpraca: Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski, Żuławski Park Historyczny, Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja Stowarzyszenie Żuławy 2013 ISBN 978-83-929795-6-2
