EkoRoztocze - michalmulawa.pl

Transkrypt

Ekoturystyka
szansą rozwoju Roztocza
Ekoturystyka
szansą rozwoju Roztocza
SZKOLENIA
• DORADZTWO • KONFERENCJE • PUBLIKACJE
Lublin 2010
Recenzent
Dr hab. Paweł Marzec, prof. KUL
Redaktor
Dr Jerzy Parchomiuk
Publikacja została wydana w wyniku realizacji projektu „Eko-Roztocze”, realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Priorytetu VIII Działania 8.1,
Poddziałania 8.1.1 „Wspieranie rozwoju kwalifikacji zawodowych i doradztwo dla
przedsiębiorstw” nr umowy 184/POKL.08.01.01-06-187/09-00.
Projekt „Eko-Roztocze” jest realizowany w okresie 17.08.2009 – 16.08.2010
Instytucja Pośrednicząca
Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego w Lublinie
Beneficjenci
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Wydział Zamiejscowy Nauk Prawnych i Ekonomicznych
w Tomaszowie Lubelskim
ul. Lwowska 80, 20-600 Tomaszów Lubelski
www.kul.pl
Europejskie Centrum Integracji i Współpracy
Samorządowej „Dom Europy”
ul. M. Curie-Skłodowskiej 5, 20–029 Lublin
www.domeuropy.lubelskie.pl
Skład, łamanie:
Hanna Fijołek
Wydawnictwo „Pietrzak”
Lublin 2010
Druk i oprawa:
Gaudium, 20-075 Lublin, ul. Ogrodowa 12
ISBN 978-83-923665-4-6
Podręcznik jest dystrybuowany bezpłatnie
Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach
Europejskiego Funduszu Społecznego
Spis treści
„Eko-Roztocze” – ekoturystyka i „zielone technologie”......................... 7
Część I
Wprowadzenie do problematyki ekorozwoju
Ks. dr hab. Tadeusz Guz, prof. KUL, Człowiek i ekorozwój................... 11
Prof. dr hab. Jan Szyszko, Zrównoważony rozwój szansą
rozwoju regionalnego....................................................................... 21
Ks. dr Leszek Bruśniak, Antropologiczno-etyczne podstawy
ekorozwoju....................................................................................... 29
Mgr Michał Mulawa, Ekoturystyka szansą rozwoju Roztocza.............. 45
Część II
Zarządzanie firmą ekoturystyczną
Dr Jan Izdebski, Podstawy prawa administracyjnego........................... 55
Dr Katarzyna Kucab-Bąk, Podstawy zarządzania i nauki
o przedsiębiorstwie........................................................................... 77
Dr Beata Stanibuła, Podstawy prawa pracy.......................................... 85
Mgr Zbigniew Michalski, Opodatkowanie działalności gospodarczej
w branży turystycznej – wybrane zagadnienia................................ 117
Dr Bogusław Ulijasz, Prawne aspekty podejmowania działalności
gospodarczej w turystyce................................................................ 163
Dr Magdalena Sławińska, Przygotowanie biznesplanu...................... 185
Mgr Agnieszka Ogorzałek, Organizacja i techniki pracy biurowej..... 205
Część III
Marketing hotelarsko-turystyczny
Dr Elżbieta Wolanin-Jarosz, Public relations w turystyce.................. 235
Spis treści
Mgr Marcin Kizowski, Fotografia w promocji turystyki..................... 245
Mgr Elżbieta Okoń, Przyjęcia, spotkania biznesowe, konferencje,
podróże służbowe i wyjazdy integracyjne, czyli savoir-vivre
w turystyce..................................................................................... 257
Część IV
Pozyskiwanie funduszy UE na rozwój odnawialnych
źródeł energii i ekoturystyki
Dr Artur Jan Kukuła, Podstawy wiedzy o Unii Europejskiej
i wykorzystywaniu funduszy unijnych w latach 2007–2013.......... 293
Prof. dr. hab. Bogdan Kościk, Pozyskiwanie funduszy UE na rozwój
odnawialnych źródeł energii.......................................................... 327
Dr Bartosz Jóźwik, mgr Magdalena Paluch, Wspieranie rozwoju
turystyki w województwie lubelskim w ramach Regionalnego
Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata
2007–2013...................................................................................... 351
Mgr Dorota Sawa-Niećko, Wpływ Lokalnych Grup Działania
na rozwój turystyki na obszarach wiejskich na przykładzie LGD
„Krasnystaw PLUS”....................................................................... 365
„Eko-Roztocze”
– ekoturystyka i „zielone” technologie
Szanowni Państwo!
Mamy przyjemność przekazać Państwu publikację wydaną w ramach
projektu „Eko-Roztocze”. Idea projektu wiąże się z jak najlepszym wykorzystaniem walorów krajobrazowych i turystycznych Lubelszczyzny,
w tym przede wszystkim Roztocza w perspektywie ogromnego przedsięwzięcia, jakim jest organizacja mistrzostw Europy w piłce nożnej
w 2012 r. Walory te stwarzają możliwości rozwoju ekoturystyki jako
istotnego czynnika aktywizacji obszarów wiejskich. Warunki geograficzne, przyrodnicze i społeczne w szczególny sposób sprzyjają również
wspieraniu na tym terenie przedsięwzięć z zakresu szeroko rozumianych „zielonych” technologii. Bogactwo środowiska turystycznego predestynuje region do odegrania znaczącej roli w rozwoju tego sektora gospodarki w Polsce. Dodatkowym impulsem do działań na rzecz rozwoju
ekoturystyki regionu jest bogate dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny,
zbyt mało jeszcze znane i doceniane w kraju i za granicą.
Przedsięwzięcie zostało zrealizowane przy współfinansowaniu przez
Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.
Choć tematyka ekorozwoju i ekoturystyki jest bardzo popularna
w mediach, to jednak wiedza bezpośrednich uczestników życia gospodarczego na temat praktycznego wdrażania przedsięwzięć związanych z tymi dziedzinami jest skromna. Prezentowana publikacja ma
w zamierzeniu wyjść naprzeciw tym potrzebom. Celem autorów było
przedstawienie w prosty i przejrzysty sposób możliwości wykorzystania
potencjału gospodarczego, jaki drzemie w branżach ekoturystyki i „zielonych” technologii. Prezentowane teksty nie dają gotowych pomysłów
na biznes, lecz służą pomocą tym, którzy takie pomysły chcą realizować,
jednak brakuje im wiedzy, jak ideę przekuć w gotowy projekt. Wskazu-
Wstęp
jąc przykłady różnych rozwiązań, mogą także stanowić inspirację dla
osób, które w sposób ogólny interesują się omawianą problematyką, do
próby podjęcia realizacji konkretnych przedsięwzięć wykorzystujących
możliwości, jakie dają wspomniane dziedziny.
Dodatkowym walorem publikacji są dwa opracowania naukowe autorstwa ks. prof. Tadeusza Guza oraz prof. Jana Szyszki. Opracowania
te powstały na bazie referatów wygłoszonych przez autorów podczas
zorganizowanej również w ramach projektu „Eko-Roztocze” konferencji naukowej na temat: „Ekoturystyka szansą rozwoju Roztocza”, jaka
odbyła się w Tomaszowie Lubelskim 30 października 2009 r.
Dr Jerzy Parchomiuk
Część I
Wprowadzenie
do problematyki ekorozwoju
Ks. prof. Tadeusz Guz
Człowiek i ekorozwój
Osoba ludzka jako istota myśląca, wolna i zdolna do działania pyta
od zarania dziejów świata z jednej strony o pochodzenie, istotę, celowość przyrody i całego kosmosu, a z drugiej strony o racje, wartość
i sens kultury jako swojego własnego dzieła. Natura i kultura stanowią
zatem dla nas, ludzi, ostateczny fundament rozwoju i to ekologicznego,
tzn. adekwatnego zarówno wobec natury kosmosu, jak też i adekwatnego wobec zastanej przez niego kultury swojego Narodu a także innych
Narodów Ziemi. Pragnę skoncentrować się na kilku antropologicznoetycznych aspektach tej jakże pasjonującej i niezwykle ważnej dla bytowości samego człowieka problematyki ekorozwoju dzisiaj.
Metafizyczno-ontyczne podstawy ekorozwoju:
Bóg jako Stwórca przyrody i kosmosu – człowiek twórcą kultury
Patrząc od strony filozoficznej mamy pierwsze wzmianki o przyrodzie jako „physis” w okresie przedfilozoficznym w starożytnej Grecji
w mitycznej poezji Homera, Ajschylosa czy Sofoklesa, co oznaczało
„właściwość” lub „istotę” jak też „stawanie się, wzrost”.
Pierwsi filozofowie greccy z Jony jak Tales z Miletu, Anaksymander,
Anaksymenes, Heraklit i Empedokles pisali dzieła o przyrodzie i poszukiwali w nich ostatecznej przyczyny (arché) wszystkiego, co istnieje.
Uważano, że tą przyczyną jest albo woda, albo powietrze, albo ogień,
albo wszystkie te elementy razem wzięte.
Natomiast przedsokratejscy filozofowie-eleaci jak Parmenides i Ksenofanes przy pytaniu o bytowość widzialnego świata interesowali się
głównie poznaniem prawdziwego i wiecznego bytu Boga. Anaksagoras
odkrył po raz pierwszy zasadę „ducha” jako przyczynę rzeczy.
W myśli Hippokratesa oraz w dziełach medycznych zebranych
w Corpus Hippocraticum pojęcie natury oznacza z jednej strony „normalny stan” organizmu ludzkiego a z drugiej strony pojęcie to lub poję-
12
cie przyrody oznacza boskie siły przyrody działające w całym kosmosie.
Także Platon w jego dyskusjach z sofistami bardzo mocno akcentował
działanie „boskich mocy” w kosmosie, w którym działają prawa przyrody boskiego pochodzenia oraz prawa ludzkiego pochodzenia. Sofiści
jednak, jak np. Protagoras, reprezentowali całkowity relatywizm, czyli
względność prawdy, co uniemożliwiało na płaszczyźnie etycznej odróżnianie dobra od zła, sprawiedliwości od niesprawiedliwości. Natomiast
wspomniane dzieło Corpus Hippocraticum z połowy 4 wieku przed Chr.
dystansuje się wobec sofistów i twierdzi, że człowiek ustanawia prawo
ludzkie a bogowie są prawdziwymi sprawcami istoty wszystkich rzeczy,
co pozwala też jasno odróżniać prawo od bezprawia.
Platon w dialogu Timaios zwraca uwagę na wielki ład przyrody
i kosmosu. Którego nie można wyjaśnić bez odwołania się do jakiegoś dobrze zaplanowanego dzieła „boskiego Demiurga i boskiego ducha”, co stanowiło opozycję do stanowisk sofistów, twierdzących, że
świat wyłonił się ze ślepego „przypadku” oraz z wymieszania elementów przyrody. Dlatego Platon wzywał sofistów, by byli metafizykami,
tzn. takimi myślicielami, którzy dopasowują swoje myślenie do myślenia Boskiego oraz swoje działania i prawa ludzkie do „praw Boskich”.
Platon sprawił w rozwoju teorii poznania, że to, co w przyrodzie jest
natury duchowej ma pierwszeństwo przed tym, co materialne. Uczeń
Sokratesa, nawiązując do starego słowa orfickiego, stwierdza, że „Bóg,
jak poucza najstarsza tradycja, jest początkiem, kresem i środkiem
wszelkich bytów, prowadząc je drogą odpowiednią ich naturze” i „wraz
z nim”, tzn. tym Bogiem, „podąża nieustannie sprawiedliwość karząca
tych, którzy przekraczają Boże prawo. Kto zatem chce być szczęśliwym, niech dołączy się do niej i naśladuje ją w pokorze i skromności”,
ponieważ właśnie człowiek „roztropny między nami jest umiłowany
przez Boga i do Niego podobny”. Według Sokratesa i Platona „Bóg
jest miarą wszystkich rzeczy”, natomiast według sofisty Protagorasa
„człowiek jest miarą wszystkich rzeczy”.
Dopiero jednak w filozofii Arystotelesa pojawia się systematyczna
i metodycznie uporządkowana analiza przyrody jako całości wszystkich bytów w ich istotach oraz prawach rozwoju. Stagiryta twierdzi,
Platon, Prawa 715 e – 716 a, c-d.
Platon, Prawa 716 c.
13
że „istnieje u wszystkich ludzi bardzo stara, przekazywana z ojca na
syna, tradycja, że wszystko, co istnieje, pochodzi od Boga i przez Boga
zostało ustanowione, że natomiast nie istnieje nic, co z siebie czerpałoby suwerenność, co byłoby pozbawione tego trwania, które od
Boga pochodzi. […] zgodna harmonia bytów pochodzących od jednej
przyczyny i do jednego celu zmierzających, które tańczą i śpiewają na
niebie, sprawia, iż wszechświat słusznie nazywa się porządkiem (kosmos), nie zaś bezładem (akosmia). […] także bowiem i dusza, dzięki
której żyjemy, budujemy domy i miasta, chociaż z natury niewidzialna,
to jednak jest dostrzegalna w swych dziełach. Cały porządek rzeczy
przez nią został wynaleziony, zorganizowany i podtrzymany: uprawy
i plantacje roślin, wynalazki sztuki, posługiwanie się prawem, uporządkowanie miast, działalność obywatelska, wojna poza granicami
wreszcie i pokój”, pisze Arystoteles w dziele O świecie. To, co ten filozof grecki mówi o duszy ludzkiej, to „samo należy rozumieć o Bogu,
który w swej potędze jest najpotężniejszy, w cnocie – najdoskonalszy,
w piękności – najbardziej wzniosły, w życiu – nieśmiertelny, a chociaż dla śmiertelnych niewidzialny, to jednak dostrzegalny przez nich
w swych dziełach. Wszystkie bowiem zjawiska, które zachodzą w powietrzu, na Ziemi i w wodzie, można słusznie nazwać czynami Boga
kierującego wszechświatem”.
To przekonanie rozumu ludzkiego o istnieniu Boga jako ostatecznej
racji wszechświata potwierdza i wydoskonala Słowo objawione w Biblii. Natchniony Duchem Boga autor pisze w Księdze Mądrości: „Oby mi
Bóg dał słowo odpowiednie do myśli i myślenie godne tego, co mi dano;
On jest bowiem i przewodnikiem Mądrości, i Tym, który mędrcom nadaje kierunek. W ręku Jego i my, i nasze słowa, roztropność wszelka
i umiejętność działania. On mi dał bezbłędną znajomość rzeczy: poznać
budowę świata i siły żywiołów, początek i kres, i środek czasów, odmiany przesileń i następstwa pór, obroty roczne i układy gwiazd, naturę
zwierząt i popędy bestii, moce duchów i myślenie ludzkie, różnorodność roślin i siły korzeni. Poznałem i co zakryte, i co jawne, pouczyła
mnie bowiem Mądrość – sprawczyni wszystkiego!”.
Arystoteles, O świecie 397 b; 399 a – 399 b.
Arystoteles, O świecie 399 b.
Mdr 7, 15–21.
14
Nasza poetka Maria Konopnicka nawiązuje do tej wielkiej tradycji i kultury biblijnej, ogólnoludzkiej i typowo polskiej, gdy pisze: „Jest
wieczna mądrość i jest wieczna chwała. W przeróżnych głosach i pogwarach ziemi / Alić największa ta mi się wydała, / Która poszumia
borami naszemi. / Gada do ciebie bór, jak żyw – bez mała, / Słowami
gada nad wszystko tajnemi… / A miałbyś czysty duch onego czasu, / To
i głos Boga posłyszałbyś z lasu!”.
Człowiek – „kluczem” do dynamiki rozwoju świata
godnego wielkości i Stwórcy, i jego samego
Jeden z najwybitniejszym teoretyków ekonomii dwudziestowiecznej,
który był też kandydatem do Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii,
Wilhelm Röpke, powiedział na fundamencie tej naszkicowanej tradycji
ludzkiego myślenia metafizyczno-chrześcijańskiego jakże trafne słowa,
że to „nie filozofowie oświecenia utworzyli nam fundament”, lecz myśliciele Grecji i Rzymu stali się „świecącymi latarniami myślenia europejskiego” poprzez poznanie „ogólnego intelektu ludzkiego i absolutności
duszy indywidualnej” oraz ugruntowanej w niej nietykalnej „godności
człowieka” przewyższającej swoją bytowością wszelkie „porządki naturalne” łącznie z „państwem”. Tradycję tę ukoronowało według Röpkego wprost „rewolucyjnym aktem” „chrześcijaństwo dostarczając nam
chrześcijańskiego prawa naturalnego, które uwolniło ludzi jako dzieci
Boga z uścisku (klamry) państwa”.
Rzeczywiście człowiek jako osoba jest kluczem do rozwoju tego, co
otrzymał jako dar w postaci stworzenia szeroko pojętego, która otacza
go jako jego ojczyzna, region, dziedzictwo materialne i duchowe. Sam
człowiek stanowi też największy i niemożliwy do wyceniania „kapitał”
tegoż bytu ojczystego. Dlatego największą dynamikę rozwoju osiąga
naród lub społeczność, która zrozumiała wielkość człowieka, zaakceptowała go bez żadnych ograniczeń i największą inwestycję upatruje
właśnie w jego wszechstronnym rozwoju. Tego brakuje polskiej świadomości dzisiaj ze względu na różne liberalistyczno-neosocjalistyczne
M. Konopnicka, W puszczy.
W. Röpke, Das Maß des Menschlichen. Ein-Wilhel-Röpke-Brevier, hrsg. v. G. Habermann, Thun: Ott Verlag 1999, s. 30.
15
redukcjonizmy. Trzeba zatem dopomóc współczesnemu człowiekowi
odkryć na nowo siebie jako osobę i swoje w sumie poprzez relację do
nieskończonego Boga osobowego nieograniczone możliwości.
Za tym odkryciem powinno nastąpić inne, a mianowicie to, co zaborcy, ideologie totalitarne socjalistycznego nazizmu niemieckiego i komunizmu sowieckiego systematycznie wyniszczały w polskim Narodzie
– kreatywność, która była systematycznie wysoce karana przez wrogów
polskości. Ten los podzieliła przede wszystkim inteligencja polska jako
motor rozwoju narodu i państwa, nauki i sztuki, postawy moralnej i religijnej. Polacy, ale także wiele innych Narodów, potrzebują odbudowy
wiary we własne możliwości i talenty, których jest ogromnie dużo i to
w każdym Polaku oraz w całym Narodzie, jako wspólnocie osób powiązanych tą samą genezą i tym samym duchem kultury.
Według wspomnianego Wilhelma Röpke „stabilność i trwałość” rozwoju ekonomicznego gwarantuje „rodzina pokoleniowa” a „ludzie, którzy nigdy nie oglądają się na swoich praojców, nie mają też żadnych
myśli dla ich następców”. Także szkoła nie może zastąpić rodziny, stąd
jego wniosek o konieczności wzmocnienia rodziny poprzez kształcenie
intelektualne oparte mocno na fundamencie rodzinnym.
O twórczym i wolnym oddechu człowieka decyduje następnie „czar
ojczyzny”, porównywany przez niego do cudownego uroku „Bożego
Narodzenia” a zatem do Rodziny Świętej z Nazaretu i stwierdza, kto
„zabiera nam” ojczyznę, ten – dosłownie – „morduje część naszej duszy, on zatruwa duchowe powietrze, którym oddychamy. Kto zaś ją (ojczyznę) wyśmiewa, ten ukazuje swoją głupotę, wyszydza siebie samego
i nie wie”, niczym umęczony sprzecznościami istnienia doktor Judym
z „Ludzi bezdomnych” Stefana Żeromskiego, który ze swoją rozdartą
duszą siedział pod pełną symboliki rozdartą sosną. W przeciwieństwie
do takiej postawy wielu ludzi uroczego Roztocza nie ugięło się pod pręgierzem współczesnych ideologii czyniących niejednego naszego Rodaka bezrodzinnym, bezdomnym i bezkulturowym na wielkich ulicach
Berlina, Londynu czy Paryża oraz którzy mogą z głębokim przekonaniem ich nietykalnej wielkości i godności oraz dumie polskiej egzystencji i fascynacji krajobrazem ojczystym powtórzyć za poetą:
Ibidem, s. 20–21.
Ibidem, s. 192.
16
„Ja znam ten kraj, gdzie nie cytryny rosną,
Nie pyszny laur, nie wonny mirt rozkwita,
ja znam ten kraj, gdzie dąb rozmawia z sosną
Pod cichy szum falującego żyta”10.
„[…] nasz ubogi naród w serdecznej zadumie
ojczyste głosy słyszy nawet w sosen szumie
I w tej przeciągłej pieśni iglastego drzewa
Odgadnie, że to matka ojczyzna mu śpiewa”11.
Roztocze jako „ojczyzna” – darem i wyzwaniem
Człowiek i ziemia, pola i lasy, kwiaty i zwierzęta, czyli natura i kultura Roztocza jest najpierw darem i Boga, i zarazem darem człowieka
wielu minionych pokoleń. A dar ma to do siebie, że przyjęty zobowiązuje do pomnożenia – przynajmniej na jego miarę i do uczynienia go
jeszcze wspanialszym, co jest wyzwaniem do przemyślanej, dobrze zorganizowanej, ukierunkowanej i konsekwentnie oraz z poświęceniem
serc i umysłów wykonanej pracy.
Według wspomnianego Röpkego „najważniejszym ogniwem” pomiędzy „ojcowizną” w sensie „Heimat” a „światem” jako „Welt” tworzy
„Naród”. A więc związek z własnym Narodem jest warunkiem „zdrowej
równowagi”12 społecznej oraz zdrowego rozwoju wszystkich płaszczyzn
naszej polskiej i zarazem europejskiej bytowości. To jest dla Szwajcarów, Niemców, Francuzów i w ogóle prawdziwych ludzi Zachodu czymś
oczywistym i niezbędnym, natomiast nasza psychika polska cierpi
z powodu bardzo głębokich ran, które zadają jej obecne rozprzestrzeniające się w świadomości wielu współczesnych ludzi antynarodowe
ideologie np. neomarksizmu. Stąd tyle podziałów między Polakami
w kraju i poza jego granicami. Moim skromnym zdaniem, mamy tutaj
do czynienia z wielowiekową kampanią tworzenia wrogości wewnątrz
naszej duszy narodowej do siebie nawzajem.
Edward Słoński.
Teofil Lenartowicz.
12
W. Röpke, Das Maß des Menschlichen. Ein-Wilhel-Röpke-Brevier, hrsg. v. G. Habermann, Thun: Ott Verlag 1999, s. 23.
10
11
17
Człowiek Roztocza chce czuć się godnym Partnerem Człowieka Zachodu, Narodów i Państw Unii Europejskiej oraz Narodów i Państw
Wschodu. Człowiek Roztocza nie potrzebuje sentymentalizmu w postaci
„darów” unijnej „caritas”, ponieważ ma świadomość ogromnych możliwości oraz swojego zapału do twórczej pracy. Owszem, potrzebuje wsparcia, ale partnerskiego, bowiem dopiero wtedy rozwija się jego „właściwa
niezależność” ekonomiczna, będąca „granicą pomiędzy sentymentalizmem a rzeczywistym moralnym, odpowiedzialnym braterstwem”13.
Rozwój gospodarczy Roztocza powinien pójść w kierunku tworzenia małych i średnich, tzn. rodzinnych przedsiębiorstw, zresztą najstabilniejszych i najstarszych na całym świecie. Dlatego najpierw, by
ocalić dziedzictwo przyrody, rolnik Roztocza i rolnik polski potrzebują
zrównania w dotacjach na rozwój rolnictwa. Następnym krokiem mógłby być rozwój małej przedsiębiorczości przetwórczej, co uniezależniłoby ten region gospodarczo i stworzyłoby szereg miejsc pracy, które
być może przy korzystnym rozwoju zaspokoiłoby potrzeby regionu
i eksportowało żywność do innych Narodów.
Konieczne jest uzdrowienie dobrze pojętej i wolnej od ideologii spółdzielczości, która jest istotnym elementem konstruktywnego rozwoju.
Sama jednostka potrafi też wiele, ale o wiele więcej dokona człowiek
we wspólnocie, gdy uprawia gospodarkę razem z innymi.
Samym sercem tegoż rozwoju powinna być eko- i agroturystyka,
której początki istnieją już tutaj, ale potrzeba właściwego rozmachu
tego sektora, co bez korzystnych kredytów nie będzie możliwe do zrealizowania. To z kolei sprawia, by mieć odpowiednie banki zatroskane o wspieranie finansowe przedsiębiorczych ludzi tego regionu. Dla
porównania w Niemczech najstabilniejszym bankiem jest Volksbank,
który posiada, przeciętnie patrząc, najuboższych klientów, ale w dużej
ilości i do tego rzetelnych, co zapewnia mu stabilność, większą aniżeli nawet Deutsche Bank oraz stwarza dobre możliwości kredytowania
rozwoju własnej gospodarki.
To z kolei wymaga zmiany świadomości wypoczynku w polskiej
mentalności, w której przoduje przekonanie, że Obcokrajowiec jest
godniejszy aniżeli swój Rodak a zagranica jest piękniejsza do wypo13
Ibidem, s. 173.
18
czynku aniżeli własna ojczyzna. Schwarzwald w Niemczech wyzwolił
się z ogromnej biedy poprzez agroturystykę i w ogóle turystykę przede
wszystkich swoich a dopiero później dojechali tam Holendrzy, Belgowie i Francuzi.
Pointa
Na podsumowanie warto zacytować fragment z dzieła wspaniałego
polskiego uczonego prawnika obojga praw i teologa Wawrzyńca Goślickiego, który wykłada jakże i dzisiaj aktualną doktrynę, że człowiek
„rządy swe niechaj umieści w dziedzinie ducha i umysłu, na wszystko
tam bacząc i za pomocą rozumu i myśli badając jej porządek i właściwości, zarówno w tym świecie, który Grecy nazywają »makrokosmosem«, a my wszechświatem, jak i tym, w którym żyjemy, oddychamy
i poznajemy, czyli w świecie człowieka, w greckim »mikrokosmosie«
– świecie mniejszym. A ponieważ duch wyzwala się spod zależności wobec praw ciała, kierując się według własnej natury i powinności, krzewi
on tę umiejętność umysłu, która potrafi zarówno wybierać dobro, jak
i odrzucać zło, uznaje cnoty, namiętności odtrąca, podporządkowuje
sobie chuci i rządzi sobą – cóż bardziej boskiego można by znaleźć czy
wymyślić, jak właśnie taki rząd i takie samoopanowanie? A człowiek,
gdy niebu i ziemi, morzom i wszelkim rzeczom mądrze się przypatrzy
i pozna, skąd się one wywodzą i jaki ich początek, a jaki koniec i cel
mają, co w nich wiecznego, co zaś śmiertelnego; gdy pozna gwiazd
właściwości, gdzie słońce wschodzi i kędy zapada, dalej, gdy pozna
bieg księżyca, jaki jest zmierzch i kres wszystkich rzeczy, jaka jest moc
oraz właściwości pierwiastków, zwierząt i roślin – to wszystko, zaprawdę, mówię, gdy zrozumie, pojmie niemalże istotę samego Najwyższego
Boga, kierującego tymi wszystkimi rzeczami i panującego nad nimi.
W takąż mądrość przyobleczon, takim poznaniem i pojęciem przyrody ozdobion, na Boga, pytam, czyż nie słusznie nosić może miano nie
tylko obywatela i mieszkańca danej miejscowości i państwa, lecz zaiste
władcy całego wszechświata, jednej niejako Rzeczypospolitej?”14. TaW. G. Goślicki, O doskonałym senatorze, ks. I [w:] A. Stępkowski (Red.), O senatorze
doskonałym studia. Prace upamiętniające postać i twórczość Wawrzyńca Goślickiego, Warszawa: Kancelaria Senatu 2009, s. 224.
14
19
kiego wielkiego formatu człowieczeństwa i wielkiego zaangażowania
na rzecz innych potrzebuje zarówno Roztocze wraz z jego Mieszkańcami, jak też i cały Naród polski a sądzę też, że i pozostałe Narody Ziemi,
by otaczający świat przemienić w prawdziwą ojczyznę.
Prof. dr hab. Jan Szyszko
Zrównoważony rozwój szansą rozwoju regionalnego
Polska i jej uwarunkowania w rozwoju
Od ponad pięciu lat Polska, jako członek Unii Europejskiej, uczestniczy w procesach zmian systemowo-gospodarczych. Należy zauważyć, że proces tych zmian rozpoczęto znacznie wcześniej a mianowicie
na przełomie lat 80/90 a więc wtedy, gdy Polska odzyskała pełną niepodległość. Konieczne przekształcenia, mające zmierzać ku zmniejszeniu dystansu w rozwoju gospodarczym w stosunku do państw wysoko
rozwiniętych, wymagały analizy zarówno uwarunkowań negatywnych,
jak i pozytywnych, występujących w naszym kraju. Analizy tej należało dokonać na tle tendencji występujących w państwach wyżej od nas
rozwiniętych gospodarczo celem pominięcia błędów, które zostały tam
popełnione wraz z rozwojem gospodarczym.
Do podstawowych uwarunkowań negatywnych należało zaliczyć:
– relatywne ubóstwo społeczeństwa, mierzone chociażby niskim poziomem PKB,
– masowe i trwałe bezrobocie w wymiarze oficjalnym (raczej w miastach, szczególnie wśród młodych i wykształconych ludzi) i ukrytym
na wsi,
– kryzys finansów publicznych,
– brak dziedzin (sektorów) charakterystycznych dla naszego kraju,
które mogłyby być domeną Polski na rynkach zagranicznych.
Atutami z kolei były:
– kapitał ludzki objawiający się korzystną strukturą demograficzną
i dobrym wykształceniem,
– funkcjonująca jeszcze, a więc zdrowa rodzina,
– bardzo dobry stan środowiska przyrodniczego, mierzony pełną
gamą rodzimych gatunków roślin i zwierząt dzięki prywatnemu,
ekstensywnemu rolnictwu, wyśmienitemu, merytorycznie zarzą-
22
Jan Szyszko
dzanemu leśnictwu i brakowi źle tworzonej infrastruktury, głównie
drogowej,
– wyśmienity stan biologiczny gleb rolnych, gwarantujący możliwość
produkcji żywności o znakomitej jakości,
– przebogate zasoby energetyczne w postaci węgla kamiennego, węgla brunatnego i zasobów geotermalnych,
– wielkie sukcesy Polski w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych a więc realizacji postanowień Konwencji Klimatycznej ONZ
i Protokołu z Kioto. Polska zobowiązując się do redukcji na poziomie 6% dokonała jej już w roku 2005 w wysokości 32%.
Atuty te były tym cenniejsze, że głównymi problemami „starej piętnastki” były:
– problemy demograficzne, objawiające się starzejącym się społeczeństwem,
– katastrofalny stan środowiska przyrodniczego wielu rejonów UE,
objawiający się lawinowym zanikiem rodzimych gatunków roślin
i zwierząt i zmuszający „starą piętnastkę” do wyznaczania obszarów
Natury 2000,
– degradacja stanu biologicznego gleb rolnych, uniemożliwiająca
wręcz produkcję żywności o wysokiej jakości,
– deficyt własnych zasobów energetycznych, zmuszający do importu
tych zasobów spoza granic „starej piętnastki”,
– brak spełnienia zobowiązań wynikających z postanowień Konwencji Klimatycznej ONZ i Protokołu z Kioto. „Stara piętnastka” przy
swoich zobowiązaniach redukcji na poziomie 8% redukcji takiej dokonała w roku 2005 na poziomie niecałych 3%.
Obserwowane tendencje w państwach „wyżej od nas rozwiniętych”
to:
– migracje z miast na tereny niezurbanizowane,
– odtwarzanie wielkimi kosztami żywych zasobów przyrodniczych,
zniszczonych intensywnym rolnictwem, liberalnym leśnictwem
i rozbudowaną infrastrukturą, szczególnie liniową, przyczyniającą
się głównie do lawinowego zaniku rodzimych gatunków dziko żyjących.
Tak więc słuszna była teza, że Polska stoi przed wielką szansą szybkiego rozwoju gospodarczego pod warunkiem, że nie popełnimy błę-
23
dów państw „wysoko rozwiniętych”. To my mamy wyśmienity stan środowiska przyrodniczego, my mamy przebogate zasoby energetyczne,
gwarantujące bezpieczeństwo energetyczne państwa, to my spełniamy
założenia i zobowiązania Konwencji Klimatycznej i Protokołu z Kioto, to my mamy zdrową i dobrze wykształconą populację ludzką i to
my mamy właśnie ludzi mieszkających na terenach wiejskich. Szansą na niepopełnienie błędów jest koncepcja zrównoważonego rozwoju
tak mocno lansowana obecnie właśnie w tych państwach, gdzie burzliwy rozwój gospodarczy zaowocował katastrofalnym stanem środowiska przyrodniczego (Szyszko 2004). W świetle powyższych faktów
uwidacznia się jeszcze jeden negatyw charakterystyczny dla polskiego społeczeństwa. Jest to powszechny brak wiedzy o naszych atutach,
kompleksy w stosunku do tzw. państw „wysoko rozwiniętych” i bezkrytyczne przyjmowanie wzorców zachodnich. Realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju w Polsce wymaga więc dobrze wykształconych
ludzi, zdających sobie sprawę co to jest zrównoważony rozwój i kto ma
szansę i jakimi kosztami wprowadzić ją w życie.
Istota zrównoważonego rozwoju
Człowiek to podmiot zainteresowania zrównoważonego rozwoju.
Musi się on rozwijać, a więc musi mieć dostęp do zasobów przyrodniczych. Musi więc je użytkować i powodować w nim zmiany i jest to
nie tylko jego prawo, ale i obowiązek. Obowiązek użytkowania zasobów przyrodniczych to równocześnie obowiązek zapewnienia trwałego
dostępu do nich przyszłym pokoleniom. W tym kontekście pierwszym
założeniem jest to, że zrównoważony rozwój to nic innego, jak szybki
rozwój gospodarczy połączony z racjonalnym użytkowaniem zasobów
przyrodniczych. Drugim z kolei, będącym pochodną pierwszego jest
pewność, iż żadna z form działalności człowieka nie musi pogarszać
stanu zasobów przyrodniczych. Podana powyżej definicja zrównoważonego rozwoju będzie jedynie sloganem o ile procesu rozwoju nie będziemy monitorowali za pomocą takich wskaźników, jak chociażby produkt krajowy brutto (PKB), liczba miejsc pracy, poprawa jakości życia
mierzona jego długością, zdrowa struktura klas wieku objawiająca się
przewagą młodych klas wieku, poprawa jakości wody, poprawa jakości
24
Jan Szyszko
powietrza i pełność składu gatunkowego rodzimych gatunków roślin
i zwierząt. Nie można bowiem mówić o zrównoważonym rozwoju przy
spadku PKB, rosnącym bezrobociu, skracaniu długości życia, przewadze starszych klas wieku w populacji ludzkiej a dalej pogarszaniu jakości wody, pogarszaniu jakości powietrza i zaniku rodzimych gatunków
roślin i zwierząt, będących jedynym dobrym wskaźnikiem jakości stanu
środowiska przyrodniczego.
Kształcenie szansą zrównoważonego rozwoju
Wynegocjowaliśmy ponad 67 mld euro, które możemy wykorzystać na inwestycje do roku 2015. Prawdą jest, iż jest to ogromna suma
pieniędzy ale prawdą jest również to, że pieniądze te są pochodną
naszych zobowiązań, wynikających z wynegocjowanego traktatu akcesyjnego. Dla przykładu przyjrzyjmy się naszym zobowiązaniom
w zakresie środowiska. Szacuje się, że aby sprostać wynegocjowanym
normom, wynikającym z dyrektyw w zakresie ochrony powietrza,
ziemi i wody to do roku 2015 musimy zainwestować, w cenach bieżących, około 170 mld zł. We wszystkich programach operacyjnych,
opartych na środkach unijnych, doszukać się możemy łącznie około
42 mld zł, a więc około 4 razy mniej niż wynoszą nasze potrzeby. Należy w tym miejscu również zaznaczyć, że „wywalczone pieniądze”
nie oznaczają automatycznie, że pieniądze te zostaną spożytkowane
w kraju. Doświadczenia innych państw ze „starej piętnastki” mówią
o tym dobitnie, o czym opinia publiczna w Polsce nie jest również informowana. Żadnemu z tych państw, któremu przyznano środki, nie
udało się ich wydać w 100%. Rekordzistą in plus pod tym względem
była Hiszpania (ponad 80% wydanych z obiecanych środków) a rekordzistą in minus Grecja (poniżej 50%). Istnieje więc konflikt interesów
między wspomaganym krajem a komisją. Siłą rzeczy, i jest to normalne, poszczególnym państwom, zwanym beneficjentami, chodzi o jak
największe kwoty i „wydanie przyznanych pieniędzy w maksymalnym
zakresie”, podczas gdy interesy Komisji Europejskiej są i muszą być
z zasady nieco inne. Głównym powodem braku stuprocentowej absorpcji obiecanych pieniędzy jest brak wiedzy z zakresu procedur pozyskiwania środków.
25
Drugim niezwykle i chyba jeszcze ważniejszym problemem jest zbyt
mało specjalistów potrafiących tworzyć programy i konkretne projekty
rozwoju regionalnego, które będą akceptowane przez lokalną ludność,
będą zgodne z wymogami Komisji Europejskiej i maksymalnie optymalizowały będą rozwój gospodarczy konkretnych regionów. Wychodząc
naprzeciw ewidentnym potrzebom, z inicjatywy ówczesnego ministra
środowiska prof. dr. hab. Jana Szyszko i ministra nauki i szkolnictwa
wyższego prof. dr. hab. Michała Seweryńskiego, powstał w 2006 roku
program nauczania specjalności „rozwój regionalny” dla studentów studiów II stopnia kierunku gospodarka przestrzenna, opracowany przez
kilkudziesięciu wyśmienitych naukowców. Celem specjalności było wykształcenie specjalistów posiadających wiedzę i umiejętności dające
podstawę do wykonywania i realizacji programów rozwoju regionalnego terenów niezurbanizowanych, konsumujących możliwości społeczności lokalnych, wartość zasobów przyrodniczych i położenie geopolityczne w oparciu o potencjalnie dostępne środki pomocowe. Mieli więc
oni pogłębić wiedzę z zakresu stanu społeczeństwa i stanu środowiska
ze szczególnym uwzględnieniem dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego w świetle prawa międzynarodowego oraz możliwości finansowania. Zgodnie z założeniami, uczestnikami specjalności mieli być jedynie
absolwenci studiów inżynierskich kierunku gospodarki przestrzennej
i kierunków pokrewnych, władający biegle językiem angielskim. Zajęcia
miały odbywać się w siedmioosobowych grupach a praca dyplomowa
miała spełniać kryteria pracy magisterskiej i być równocześnie projektem zrównoważonego rozwoju, gotowym do implementacji na szczeblu
lokalnym lub regionalnym. Zgodnie z programem studiów, uczestnicy
specjalności mieli odbywać miesięczną praktykę zagraniczną w agendach UE, zorganizowaną przy pomocy ambasady polskiej przy Unii
Europejskiej. Celem praktyki było zapoznanie studentów z administracją unijną i przedstawicielstwami regionów poszczególnych państw
unijnych, nastawionych na promocję swych regionów i pozyskiwanie
środków na rozwój tych regionów. Specjalność uzyskała możliwości
dofinansowania na trzy lata, w wysokości około 25 000 zł rocznie do
każdego studenta, ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w ramach uruchomionego zadania „Wspieranie kształcenia kadr dla potrzeb rozwoju regionalnego na kierunku
26
Jan Szyszko
gospodarka przestrzenna – w specjalnościach zamawianych u Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego” programu „Wspieranie edukacji dla
zrównoważonego rozwoju”. Przywiązując wielką wagę do mentalności
lokalnych społeczności program studiów wraz z propozycją jego realizacji rozesłano do trzech ośrodków akademickich realizujących kierunek gospodarki przestrzennej a mianowicie Krakowa, Poznania i Warszawy. We wszystkich tych ośrodkach naukowych specjalność została
uruchomiona w roku 2008. Finałem procesu kształcenia miały być prace magisterskie, których wykonawcy, zgodnie ze swoimi preferencjami i zamiłowaniami, mieli dokonywać wolnego wyboru promotorów.
Promotorzy mieli starać się, aby tematyka prac zgodna była ze specjalnością promotora i wynikała z zainteresowań studenta. W Warszawie,
gdzie specjalizacja została uruchomiona w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, realizowano ją jedynie w jednym naborze. W latach
2008/2009 specjalizację ukończyło 13 osób. Powstało więc trzynaście
prac magisterskich wykonanych pod kierunkiem siedmiu promotorów
oraz siedmiu recenzentów. Wszystkie prace dotyczyły możliwości stymulacji rozwoju regionalnego i można je zaklasyfikować do następujących grup tematycznych: wykorzystanie funduszy unijnych (3 prace),
inwentaryzacja, ocena i wycena zasobów (3 prace), możliwości inżynierii ekologicznej i programy zrównoważonego rozwoju gmin i regionów
(7 prac). Wszystkie prace dyplomowe zostały opublikowane (Szyszko
i inni 2009) a w formie oryginalnej są dostępne w Bibliotece Głównej
SGGW im. Władysława Grabskiego, zlokalizowanej w Warszawie przy
ul. Nowoursynowskiej 161. (Kampus SGGW).
Niezaprzeczalnym sukcesem specjalności było wykształcenie ludzi
znających procedury pozyskiwania środków unijnych i tworzenie skutecznych programów rozwoju regionalnego. Udało się wykształcić zintegrowaną grupę młodych osób, dumnych z osiągnięć swojego kraju,
świetnie władających językiem angielskim, całkowicie pozbawionych
kompleksów, co pozwala na swobodne poruszanie się wśród biurokracji UE.
27
Piśmiennictwo
Szyszko J. 2004: Foundations of Poland’s cultural landscape protection – conservation policy. In: M. Dieterich, J. van der Straaten (eds.): Cultural
landscapes and land use. Kluwer Academic Publishers, The Netherlands:
95–110.
Szyszko J., Porter B., Malczyk J. (red.) 2009: ABC gospodarki przestrzennej
w aspekcie rozwoju regionalnego. Wydawnictwo SGGW. Warszawa.
528 ss.
Szyszko J., Porter B., Malczyk J. (red.) 2009: ABC gospodarki przestrzennej
w aspekcie rozwoju regionalnego. Suplement. 2009: Wydawnictwo SGGW.
Warszawa. 148 ss.
Komunikat nr 300 Samodzielnej Pracowni Oceny i Wyceny Zasobów Przyrodniczych SGGW i Stowarzyszenia na rzecz Zrównoważonego Rozwoju
Polski.
Ks. dr Leszek Bruśniak
Antropologiczno-etyczne podstawy ekorozwoju
Zagadnienie ekorozwoju jest przedmiotem zainteresowania wielu
dyscyplin naukowych. Sama zaś ekologia posiada charakter multidymensionalny. Nie tylko nauki ekonomiczne, ale i filozoficzno-humanistyczne zajmują się ekorozwojem. Życie w każdej formie jest siłą i dynamizmem. Również życie ludzkie posiada owe cechy, co więcej, każde
ludzkie działanie będąc celowościowym posiada wymiar etyczny. Kryzys moralny, który dotyka współczesną społeczność, stanowi poważne
wyzwanie stawiane wychowaniu i rozwojowi człowieka. Przez rozwój
technologiczny i różnego rodzaju imperatywy, człowiek wydaje się być
zdominowany przez niepowstrzymany impuls do przekraczania porządku natury w wielu wymiarach. Człowiek wpływa na cykle życiowe
w przyrodzie, w sposób rabunkowy eksploatuje ziemię, zmusza jedno
drzewo do produkowania owoców innego, zmusza komórkę do przekształcenia się w klon zwierzęcia, z którego pochodzi.
W wieku XX i XXI owa niszczycielska siła chaotycznych przekształceń i deformacji uderzyła w samego człowieka, postrzeganego jako
produkt niesamowitego rozwoju medycyny, inżynierii genetycznej
i biotechnologii. Człowiek, przekraczając wyobrażenia, pokazuje transformację naturalnych procesów okresu ciąży, życia i śmierci. Nie mamy
już do czynienia z techniką człowieka, ale z człowiekiem techniki.
W tym kryzysie człowiek jawi się jako byt pozbawiony właściwej sobie
formy i atrybutów z natury mu przynależnych. Zmienia znaczenie wartości według swego kaprysu, łącznie ze swoim ludzkim bytem, który
rysuje i przycina jak drzewo w swym ogrodzie. W tym kontekście tym
bardziej dostrzegamy potrzebę wołania o powrót do natury, do prawa
naturalnego i do koncepcji wychowania człowieka w oparciu o dobrze
przemyślane i sprawdzone zasady. Bo, mimo że rzeczy posiadają w sobie określoną celowość, wpisaną przez Stwórcę, to jednak w rękach
człowieka osiągają tak wielką niezależność, że mogą zostać użyte w zupełnie innym celu niż pierwotny, wynikający z natury, a nawet obrócić
30
się przeciwko człowiekowi i doprowadzić do jego duchowego zniewolenia.
W takiej sytuacji, by człowiek mógł się odnaleźć pośród owego kryzysu i w swej egzystencji kroczyć właściwą drogą integralnego rozwoju, w sensie prawdziwie ludzkim, w zgodzie z naturą i innymi ludźmi,
fundamentalną sprawą jest formacja moralna. Wszelki rozwój ukierunkowany jest na osiągnięcie określonego rodzaju dobra, które jest celem
aktywności. W najgłębszym sensie, w sensie metafizycznym dobro jest
przyczyną celową wszelkiego stawania się. Rozwój jest stawaniem się.
Dokładniej rzecz ujmując, wszelkie działanie, czy rozwój, a szczególnie rozwój człowieka jawi się nam jako „stawanie się”, jednak chodzi
o stawanie się w sensie względnym, a nie absolutnym. Dotyczy porządku przypadłości, a nie substancji. Dlatego, że wszelkie działanie lub
czynienie jest funkcją podmiotu, tym samym suponuje byt już ukonstytuowany. Należy również zauważyć, że „stawanie się” dotyczy jedynie
człowieka, dlatego, że zwierzęta są kierowane przez swe instynkty do
właściwego im celu. Człowiek zaś obdarzony jest wolną wolą i może
zawieść, popełnić błąd oraz zło w tej życiowej misji. Z tej racji, fizyczna
konieczność realizacji działań niezbędnych dla doskonałości ludzkiego
bytu staje się koniecznością moralną, czyli obowiązkiem, to jest czymś,
co powinno być zrobione, ale może nie być zrobione. Gdyż faktem jest,
że człowiek może działać niezgodnie z tym, czym jest, tracąc wartość
swej egzystencji. Według definicji Boecjusza osoba jest indywidualną
substancją rozumnej natury. W definicji Boecjusza „indywidualną substancją” jest to, co Arystoteles nazywał substancją pierwszą, a co św.
Tomasz nazwał suppositum lub hipostasis, to znaczy podmiot, który posiada określoną naturę z jej indywidualizującymi ją uwarunkowaniami
(które w substancjach złożonych z materii i formy pochodzą z materii)
oraz przypadłości. Naturę zaś poznaje się przez działanie podmiotu,
który ją posiada. To, co najbardziej charakterystyczne dla ludzkiej natury to akty rozumu, dlatego też wspomnianą naturę nazywa się „racjonalną”. Nie oznacza to jednak, że póki owa natura nie uwidacznia
aktów racjonalnych (lub przestaje to czynić) nie mamy do czynienia
z osobą.
Cf. Summa Theologiae, III, q. 2, a. 2.
31
Św. Tomasz uczy, że natura ludzka nie utożsamia się ani z aktem,
ani z władzą rozumu, chociaż ta ostatnia jest jej właściwą „przypadłością”. Akwinata akceptując i rozwijając arystotelesowski hylemorfizm
podkreśla, że dusza ożywiająca ciało i władza rozumu są obecne od
samego momentu istnienia indywiduum rodzaju ludzkiego, nawet gdy
nie wykonuje tej zdolności jak dopiero później w czasie, o czym jeszcze
będzie mowa. Dusza jest formą ciała organicznego i żyjącego. Od momentu, gdy jesteśmy indywidualnym żywym organizmem, jesteśmy duszą i ciałem oraz posiadamy ludzką naturę, mimo że ta rozwija wszystkie swoje potencjalności i zdolności dopiero w czasie życia. Enrique
Martinez podkreśla, że „tym, co właściwe osobie, która posiada naturę
racjonalną, nawet przed wykonywaniem aktualnym swych zdolności
racjonalnych (aktów rozumu i „racjonalnego pragnienia” lub woli) jest
jej wnętrze. Osoba jako taka jest niematerialna i duchowa, i przez to
samo, bezpośrednio przedstawia się wobec siebie samej”. Owa autoprezentacja właściwa jest bytom duchowym, dlatego że to, co materialne jest matowe, czyli że nie jest przezroczyste i nie może zwrócić
się doskonale wobec siebie samego. Właśnie ta samoprezentacja jest
fundamentem zdolności i godności rzeczywistości duchowej, i występuje zawsze gdy mamy do czynienia z osobą, chociaż z różnicą w swej
doskonałości. W Bogu występuje w sposób pełny, ponieważ On jest, jak
twierdził Arystoteles, myślą myśli.
W substancjach duchowych wyższego rzędu, czyli w inteligencjach
oddzielonych i aniołach, samoprezentacja jest niedoskonała, a to dlatego, że mimo iż ich pierwszym przedmiotem myśli jest ich własna istota,
to jednak istnienie wspomnianych bytów nie utożsamia się z ich myślą. W duszach ludzkich, które zajmują najniższy szczebel wśród stworzeń duchowych, usytuowanych na granicy między światem duchowym
a materialnym, duch przedstawia się bezpośrednio samemu sobie, jednak przez to, że jest pusty w przedmioty rozumowe, ta obecność jest
Cf. Summa Theologiae, I, q. 77, a. 1.
E. Martinez, Dziecko i jego wychowanie według św. Tomasza z Akwinu, w: Dziecko
– studium interdyscyplinarne, red. E. Sowińska, E. Szczurko, T. Guz, P. Marzec., Lublin
2008, s. 58.
Cf. Metaph., XII, 9 (1074b 33–35)
Cf. Summa Theologiae, I, q. 54.
32
niezauważona w akcie. Dopiero przez poznanie intelektualne przedmiotów wziętych z doświadczenia zmysłowego, osoba ludzka uświadamia sobie w akcie swą własną substancję duchową, której doświadcza jako źródła swoich aktów. Ale zanim jeszcze to nastąpi człowiek
już jest obdarzony osobową godnością. Duchowość i intymność duszy
ludzkiej skłania do stwierdzenia, że Bóg stwarza dusze bezpośrednio,
co implikuje większą bliskość ontologiczną między Bogiem a osobami
stworzonymi, a także uznawanie ich jako obrazu Boga.
Nie zapominajmy jednak, że osoba ludzka posiada jako integralną
część swej substancji materię, która otrzymuje od duszy istnienie i rodzaj. Materia zdeterminowana do życia przez duszę, dostarcza duszy indywidualizujących cech, które wyróżniają duszę nie tylko numerycznie,
ale i jakościowo właściwościami tak ważnymi jak płeć, temperament,
zdolności poznawcze, itd.; dlatego właśnie ciało ludzkie uczestniczy
w rzeczywistości osobowej. Mimo że jesteśmy osobami, ponieważ posiadamy w sobie zdolność aktualizującą się w ciągu życia, by powiedzieć
„ja”. Ta zdolność powiedzenia „ja” pochodzi z naszego ducha. Jednak
„ja” nie jestem tylko moją duszą, ale również moim ciałem. Ciało ludzkie dlatego właśnie jest ludzkie i osobowe, we wszystkich etapach swego
rozwoju, mimo że wzrastać jako osoba wymaga, by ów charakter konstytutywnie osobowy się rozwijał i przejawiał we właściwy sobie sposób.
Charakter racjonalny i osobowy człowieka rozwija się właśnie wraz
z progresem zdolności duchowych. Myli się współczesna psychologia,
twierdzi E. Martinez, gdy uważa, że „ja” i „osobowość” są konstrukcją społeczną, którą się nakłada na biologiczny, bezosobowy organizm
(jakieś „to”, jak mówi Freud)”10. Nie oznacza to jednak negowania rozwoju w byciu osobą11. Jeśli nawet substancja, według Arystotelesa, nie
Cf. Q. De veritate, q. 10. a.8.
Cf. Super I Cor., cap. 15, l. 2 : „anima autem cum sit pars corporis hominis, non est
totus homo, et anima mea non est ego”.
10
E. Martinez, Dziecko i jego wychowanie według św. Tomasza z Akwinu, w: Dziecko
– studium interdyscyplinarne, red. E. Sowińska, E. Szczurko, T. Guz, P. Marzec., Lublin
2008, s. 59.
11
Mimo że doskonałość pierwszą posiadamy z bytu substancjalnego, to jednak przypadłości, szczególnie własne, i akty wyprowadzone z przypadłości własnych (w szczególności rozumu i woli) pozwalają na rozwój i doskonalenie esse, czyli aktu istnienia substancji.
33
dopuszcza więcej i mniej, to jednak właśnie substancja jest podmiotem
realnych zmian, to właśnie substancja rozwija się w swych przypadłościach12. Mimo że „osobowość” posiadamy od początku naszego istnienia, mimo że jesteśmy „ja” poprzez zwyczajne objawianie się ducha
samemu sobie, o czym mówiliśmy, owo „ja” uczynione jest po to, by
osiągać jedność oraz efektywną doskonałość w czasie trwania swego
życia, szczególnie poprzez rozwój sam w sobie umysłu i woli, a także
w partycypowaniu w cielesności, czyli w swej części zmysłowej, którą
tworzą nawyki i działania doskonalące, które się z nich wywodzą13.
Cf. L. de Raeymaecker, Philosophie de l etre, essai de synthese methaphysique, tł.
hiszp. Filosofia del ser. Ensayo de sintesis metafisica, Gredos. Madrid 1968, s. 199: „Zatem,
nie można zamierzać pojmowania substancji jako jakiegoś nieruchomego i bezwładnego
substratu, na którym lub wokół którego rozwijałby się pewien ruch, który sam przez się
nie oddziaływałby na rzeczywistość fundamentalną podmiotu w stawaniu się. Bez wątpienia, byt jednostkowy zachowuje ściśle swą podstawową tożsamość poprzez swoje zmiany.
Świadczy o tym świadomość: ja jestem i pozostaję zawsze ten sam w ciągu mojego życia;
z drugiej strony żyć oznacza ruszać się, „vivere est sese movere”, życie jest ciągłą ewolucją:
ni jedną chwilę jestem poza tą ewolucją; byłoby absurdem usiłowanie, by życie moje rozwijało się wokół mnie nie dotykając mnie; przeciwnie, ta ewolucja realizuje się we mnie,
to znaczy, że to ja jestem tym, który żyje i to ja jestem tym, który się zmienia”. (Te ostatnie
twierdzenia są prawdziwe odnośnie życia, które realizuje się w materii. Ale nie są pewne,
gdy chodzi o życie jako takie, które realizuje się poza materią, w substancjach niematerialnych i w Bogu). De Raeymaecker cytuje ten sugestywny tekst św. Tomasza: „Cum tamen
fieri non sit nisi „compositi”, cuius etiam propium est esse, „formae” enim esse dicuntur
non ut subsistens, sed ut quo composita sunt; unde et fieri dicuntur, non propia factione,
sed per factionem suppositorum, quae transmutantur transmutatione materiae de potentia in actum.” (Quodlibetum IX, q. 5, a. 11) Zarówno esse jak i fieri „sunt suppositorum”
a nie „formae”. Raeymaecker kontynuuje dalej tak: „substancja, jest zasadą substancjalności oddziaływującą na cały byt, włącznie z przypadłościami, dlatego stawanie się przypadłościowe uczestniczy w rzeczywistości substancjalnej, należy do niej i w niej odnajduje
zasadę indywidualizacji. Istotnie, każdy moment mojego życia jest integralnie mój, jest
zachowywany, ożywiany i jednostkowany przez moją substancję, i byłoby niezrozumiałym,
by substancja zdołała zmienić podmiot lub by mogła w jakiś sposób należeć do innej osoby.
I odwrotnie, przypadłości są zasadami stawania się bytu partykularnego rozważanego w całości, włączając w nią zasadę substancjalności; tak więc, substancja partycypuje w zmianie,
która ją indywidualizuje. Każde z moich działań egzystuje realnie we mnie i przeze mnie;
w nich żyję i egzystuję”. Cytat za E. Martinez, Dziecko i jego wychowanie według św. Tomasza
z Akwinu, w: Dziecko – studium interdyscyplinarne, red. E. Sowińska, E. Szczurko, T. Guz,
P. Marzec, Lublin 2008, przyp. 12.
13
Ontologiczna skończoność właściwa substancjom stworzonym, jest w pewien sposób
„zapobieżona”, czy „uzupełniona” w osobach poprzez poznanie, które sprawia, że można
mieć obecne w umyśle doskonałości wszystkich innych bytów; cf. De veritate, q. 2, a. 2:
12
34
Czy rozwój i wychowywanie oraz kształcenie są potrzebne? W Komentarzu do Metafizyki Arystotelesa, św. Tomasz zapisał, że wszystkie
sztuki i wszystkie nauki ukierunkowane są na jedno, a mianowicie, na
doskonałość człowieka, czyli na to, co jest jego szczęściem14. To jest
podstawowy cel, który stosuje się do każdej sztuki, tym samym do sztuki wychowania i kształcenia także. Tym samym, ostatecznym lecz nie
bezpośrednim celem kształcenia i wychowania jest to, co jest ostatecznym celem rozwoju człowieka, czyli osiągnięcie szczęścia. Jednak wychowanie, jak również każda inna sztuka nie może dać człowiekowi
szczęścia, gdyż pozostaje na poziomie narzędzi i środków do osiągnięcia celu. Należy o tym stale pamiętać, by nie pozbawiać podmiotowości
zarówno człowieka wychowywanego, jak i tych, którzy się trudzą nad
jego wychowaniem. Warto zatem poczynić jeszcze kilka innych uwag,
bardziej szczegółowych, dotyczących kształcenia i wychowania. Koncentrują się one w dwóch płaszczyznach. Jedna jest naturalna, o charakterze wybitnie aksjologicznym i posiada wiele wspólnego z cnotami
ludzkimi, zarówno intelektualnymi, jak i moralnymi. Druga płaszczyzna posiada charakter nadprzyrodzony i soteriologiczny; związana jest
z tym, co dotyczy zbawienia, które jest dziełem łaski, jednak wymaga
właściwie usposobionej natury, nie tylko w porządku cnót naturalnych,
lecz również w odpowiednim przyjęciu darów Ducha Świętego. Obie
„Sciendum igitur est, quod res aliqua invenitur perfecta dupliciter. Uno modo secundum
perfectionem sui esse, quod ei competit secundum propriam speciem. Sed quia esse specificum unius rei est distinctum ab esse specifico alterius rei, ideo in qualibet re creata huiusmodi perfectioni in unaquaque re, tantum deest de perfectione simpliciter, quantum perfectionis in speciebus aliis invenitur; ut sic cuiuslibet rei perfectio in se consideratae sit
imperfecta, veluti pars perfectionis totius universi, quae consurgit ex singularum rerum
perfectionibus, invicem congregatis. Unde ut huic imperfectioni aliquod remedium esset,
invenitur alius modus perfectionis in rebus creatis, secundum quod perfectio quae est propria unius rei, in altera re invenitur; et haec est perfectio cognoscentis in quantum est cognoscens, quia secundum hoc a cognoscente aliquid cognoscitur quod ipsum cognitum est
aliquo modo apud cognoscentem; et ideo in III De anima dicitur, anima esse quodammodo
omnia, quia nata est omnia cognoscere. Et secundum hunc modum possibile est ut in una
re totius universi perfectio existat. Unde haec est ultima perfectio ad quam anima potest
pervenire, secundum philosophos, ut in ea describatur totus ordo universi, et causarum
eius; in quo etiam finem ultimum hominis posuerunt, quod secundum nos, erit in visione
Dei, quia secundum Gregorium, quid est quod non videant qui videntem omnia vident?”
14
In Metaphysicorum, Prooemium.
35
płaszczyzny schodzą się w jedności egzystencji osobowej przedmiotu
(quod) wychowania i celu ostatecznego człowieka.
Naturalny cel wychowania powinien zmierzać do formowania charakteru, czy też do tego, co określane jest jako ethos. Chodzi o wszystkie zwyczaje, nawyki, o to wszystko, co jest ozdobą natury ludzkiej.
Konkretny, realnie żyjący człowiek nie jest czystą naturą. Przez działanie wychowawcze człowiek nabywa przyzwyczajeń i zdobywa cnoty
w długotrwałym procesie samorealizacji. Św. Tomasz porównuje ową
formację o charakterze moralnym do budynku, który ma zostać wzniesiony od fundamentów, jako uporządkowanego zbioru wszystkich cnót
(ordinata virtutum congregatio)15.
Akwinata mówi o uporządkowanym zespole cnót. Chodzi o to, że
cnoty są uporządkowane jedne wobec drugich, a wszystkie razem wobec
celu ostatecznego. I tak, cnoty moralne uporządkowane są względem
intelektualnych, a oba rodzaje względem teologalnych i darów Ducha
Świętego. Wszystko zaś razem ma prowadzić ostatecznie do szczęścia człowieka. Prawdziwego szczęścia nie można osiągnąć bez osiągnięcia stanu cnoty. Oczywiście, jak to zostało powiedziane wcześniej,
bezpośrednim celem wychowania nie jest doprowadzenie człowieka
do szczęścia, lecz doprowadzenie do doskonałości jego potencjalność,
by szczęście mógł osiągnąć16. Dobre wychowanie zaś umożliwia osiągnięcie szczęścia17. Według św. Tomasza, cel wychowania spoczywa zasadniczo na cnotach moralnych, bo nie wystarczy człowiekowi posiąść
tylko cnoty intelektualne, by być w pełni uformowanym. Cnoty moralne
posiadają znacznie większą dynamiczną doskonałość, gdyż oparte są
na ludzkiej woli. Wola zaś, konstytuuje podstawową siłę aktywną wszelkich władz podporządkowanych ludzkiej wolności18. Ten kto posiada
dobrą wolę, czyli wolę wydoskonaloną przez cnoty moralne, nie zawsze
działa, jednak zawsze gdy działa, działa dobrze, bo postępuje zgodnie
z tym, kim jest. Całkowite dobro człowieka, mówi Akwinata, polega na
dobrym postępowaniu, albo na dobrym używaniu rzeczy, które posiada.
15
16
Summa Theologiae II–IIae, q 161, a 5, ad 2.
Por. A. Millan-Puelles, La formacion de la personalidad humana, Rialp, Madrid,
s. 75.
17
18
F. Altarejos, Educacion y felicidad, EUNSA, Pamplona, s. 30.
In Decem Libros Ethicorum Aristotelis Expositio, Lib. III. lectio 6. nr 451.
36
Właśnie przez to człowiek nazywa się dobrym, że dzięki dobrej woli
dobrze używa rzeczy, które posiada, a złym przez złą wolę19.
Cnoty intelektualne odgrywają również bardzo ważną rolę w procesie wychowania i rozwoju. Szczególnie roztropność i zdrowy rozsądek są bardzo ważne, ponieważ pomagają dokonać właściwego wyboru
w osiągnięciu zamierzonego celu, inaczej można pędzić na oślep i z wielką siłą zderzyć się z przeszkodą. Cnota moralna musi być realizowana
według zdrowego rozsądku i ze zdrowym rozsądkiem20. Cnoty są połączone ze sobą i stanowią integralną całość, dlatego też i wychowanie
powinno spełniać funkcję integracyjną wobec człowieka.
Przypomnienie głównych idei filozofii Akwinaty, jako jednego z najważniejszych przedstawicieli klasycznej myśli filozoficznej, dotyczących pojęcia osoby ludzkiej jako indywiduum cielesno-duchowego,
pozwoli dostrzec właściwą perspektywę i celowość rozwoju i wychowania człowieka. Gdyż od właściwego rozwoju i wychowania człowieka zależy jego relacja z innymi ludźmi oraz środowiskiem naturalnym
i otaczającą go przyrodą. Fundamentalnym jest w tym wszystkim szacunek człowieka do życia, do życia w każdej postaci. Z czasów szkoły
podstawowej pamiętam hasło wypisane wielkimi literami na ścianie
jednej z sal lekcyjnych: „Obojętnego na niedolę zwierząt i ludzka niedola nie wzruszy”.
Dlatego też kwestie ekologii i ekorozwoju nie mogą pozostawać poza
refleksją antropologiczno-etyczną, gdyż łatwo staną się narzędziem
manipulacji ideologicznej. Istnieje wiele przykładów nowych zjawisk,
choćby politycznych, inspirowanych kwestiami ekologicznymi począwszy od lat osiemdziesiątych XX wieku aż po dzień dzisiejszy. Wystarczy
wspomnieć partie Zielonych, działania ruchu Greenpeace, konwencje
o ochronie środowiska, czy konferencje międzynarodowe np.: Szczyt
Ziemi. Wiemy oczywiście, że jedną z przyczyn owych zjawisk, myślę,
że nie najważniejszą, były tragiczne w skutkach katastrofy ekologiczne,
do których doszło w następstwie prowadzenia złej polityki przez niektóre państwa. Były to: katastrofa w elektrowni w Czarnobylu i wojna
w Zatoce Perskiej, które spowodowały ogromne zniszczenia oraz negatywne skutki w zdrowiu ludzi. W obrębie szeroko rozumianej myśli eko19
20
Summa Theologiae I, q. 28, a. 6.
Summa Theologiae I–II, q. 58, a. 4, ad. 3.
37
logicznej pojawiły się w ostatnich latach radykalne koncepcje polityczno-ekonomicznych przemian. Pod zielonymi sztandarami ekofaszystów
i ekoterrorystów głoszone są hasła akceptujące stosowanie przemocy
w celu propagowania panekologizmu. Mające bardzo niewiele wspólnego z autentyczną ochroną środowiska naturalnego i ochroną życia
ludzkiego jako takiego. Nie ulega wątpliwości, że w XXI wieku, obok
wartości naukowej, ekologia jest związana także z określoną ideologią
i swego rodzaju walką o „prawa naturalnego środowiska, bardzo często
ukazując je w opozycji do środowiska społecznego”21.
Ekologia jest stosunkowo młodą nauką. Wyrosła ona na gruncie
nauk przyrodniczych i początkowo o niewielkim znaczeniu. Wikipedia podaje, że ekologia (gr. oíkos +lógos = dom + nauka) to nauka
o strukturze i funkcjonowaniu przyrody, zajmująca się badaniem oddziaływań pomiędzy organizmami a ich środowiskiem oraz wzajemnie
między tymi organizmami. Termin ten wprowadził, od słowa oecologia,
niemiecki biolog i ewolucjonista Ernst Haeckel w 1869 roku, by określić badania nad zwierzętami i ich relacjami z otaczającym światem
nieorganicznym, jak i organicznym, ze szczególnym uwzględnieniem
interakcji, przyjaznych lub wrogich, z organizmami roślinnymi i zwierzęcymi, z którymi wchodzą w kontakt. Na organizmy w środowisku
oddziałują czynniki abiotyczne i biotyczne. Początkowo ewolucjoniści
uznawali, opierając się na tezach Darwina, że wzajemne relacje w przyrodzie przebiegają w sposób niezwykle prosty: w myśl zasady prawa
silniejszego. Dopiero w połowie XX wieku ekologia przyjęła zasadę
współdziałania elementów świata przyrody, zarówno ożywionej, jak
i nieożywionej, oraz tworzenie się ekosystemów22. Należy także dodać,
że niektóre koncepcje ekologiczne pod wzniosłymi hasłami zaradzenia problemom niszczonej przyrody, tworzą lekarstwa gorsze od samej
choroby, gdy stawiając sobie cel niewątpliwie szczytny, stosują metody z nim sprzeczne. Tylko człowiek obdarzony cnotą rozsądku, wrażliwy i dbający o daną mu przyrodę, rozwijający w sobie nieegoistyczne
Por. A. Świstczak, Moralny aspekt ochrony środowiska naturalnego, w: J. Wojciechowski (red.), Człowiek – Kościół – świat. Katolicka myśl społeczna u progu III tysiąclecia, Łódź
2002, s. 414–416.
22
Zob. E. Morin, Zaginiony paradygmat – natura ludzka, w: M. Brzostek, J. Chojnacki,
T. Kaleta, Ekofilozofia. Wybór tekstów, Warszawa 1998, s. 13.
21
38
myślenie o ekologii, właściwie umiejscowione w hierarchii wartości,
znajduje się na właściwej drodze rozwoju i odpowiedzialności za dobro
wspólne.
Od momentu pojawienia się na świecie, człowiek jest związany ze
środowiskiem naturalnym. Zasoby środowiska naturalnego kształtowały się od stworzenia świata wskutek przyrodniczych procesów geologicznych, jak również kosmicznych, modyfikowanych zmianami klimatycznymi i zakłócanych różnego rodzaju katastrofami typu: ruchy
górotwórcze, powodzie i pożary. W zależności od szerokości geograficznej i podłoża geologicznego były one różne w różnych miejscach
kuli ziemskiej. Człowiek zaczął także modyfikować i zakłócać procesy
zmian w przyrodzie, podobnie zresztą jak i inne istoty żywe. Wszystkie
organizmy żywe, nie tylko ludzie, nieustannie przekształcają swoje środowisko, tworząc i niszcząc własne warunki życia. Ale tylko człowiekowi udało się opanować przyrodę w wyższej mierze niż jakiemukolwiek
gatunkowi zwierzęcemu. Pod tym względem człowiek osiągnął relatywną niezależność od tego, co dzieje się w przyrodzie, tym samym odróżnia się od świata zwierząt. Człowiek nie tylko w dużym stopniu opanował przyrodę, ale również ją przekształca i przystosowuje do swoich
potrzeb i wymogów. Niestety, często niewłaściwie. Przyroda jest systemem tak bardzo złożonym, że wiele jej funkcji pozostaje poza ludzkim
poznaniem i świadomością. W tej ogromnej strukturze człowiek przez
swoją nieświadomość, niedbałość, beztroskę oraz nierzadko złą wolę
powodował i powoduje spustoszenia oraz zakłócenie równowagi, które
mogą mieć nieobliczalne skutki. Uszkodzenia biosfery powracają do żyjących organizmów godząc w ich istnienie bezpośrednio lub pośrednio.
Z zagrożenia tego człowiek nie jest i nie będzie nigdy wyłączony. Jedność człowieka ze swoim środowiskiem sięga w samą jego istotę23.
Od strony biologicznej człowiek oczywiście różni się od innych istot
żywych. Jednak egzystencja człowieka jest bardziej zagrożona i delikatna niż innych bytów w przyrodzie. Jego zmysły są mniej sprawne
niż zmysły zwierząt, a instynkt mniej determinujący do przetrwania.
Wyjątkowość człowieka jawi się dopiero wtedy, gdy dojrzy się jego duchowość, co wyróżnia go od całego świata24. Świat zaś przedstawia się
23
24
J. Grzesica, Ochrona środowiska naturalnego człowieka, Katowice 1993, s. 70.
Tamże, s. 60.
39
nam mnogością bytów i relacji między nimi. Przedmioty martwe, a nawet rośliny i zwierzęta, możemy zakwalifikować do kategorii rzeczy
i gatunku. Człowieka natomiast nie wolno sprowadzać jedynie do gatunku, posiada on bowiem wyjątkowy sposób bytowania poprzez swoją
rozumną naturę, co daje mu wyjątkowe możliwości w badaniu i podporządkowaniu sobie świata materialnego25. Istota ludzka uczestniczy
w dwóch wymiarach świata: materialnym i duchowym. To właśnie
sprawia, że nie można jej zredukować do roli przedmiotu, jednego
z wielu elementów w przyrodzie. Istota ludzka nie jest tylko elementem
pośród wielkich procesów w przyrodzie.
Także z punktu widzenia kosmologii człowiek jako inteligentny obserwator jest kimś wyjątkowym. Dowodzą tego w przekonujący sposób
twórcy tzw. zasady antropicznej.
Człowiek dzięki swej naturze, nacechowanej rozumnością i wolnością, pozostaje w relacji do innych bytów. Rozumność wyraża się m.in.
w zdolności do abstrakcyjnego i refleksyjnego myślenia, w zdolności
do teoretycznego poznania rzeczywistości. Wolne dążenie człowieka
do realizacji i posiadania różnorodnych dóbr, podobnie jak możliwość
wyboru między nimi, wskazuje na istnienie pozamaterialnego wymiaru
bytu ludzkiego. Jest on logicznie i ontologicznie konieczny jako fundament niematerialnych aktów myślenia i woli oraz dążenia człowieka do prawdy i dobra. Człowiek jawi się zatem jako istota, z jednej
strony „transcendentna w stosunku do przyrody przez swą duchowość.
Z drugiej zaś strony, przez swoją cielesność człowiek wprzęga w swój
byt świat pozaludzki, wobec którego jest w stosunku konieczności. Zakorzenienie człowieka we wszechświecie, jego zależność i poddanie się
równowadze biosfery, jedność ciała i duszy, świadomości i organizmu,
nie umniejszają w niczym możliwości transcendentnych człowieka, jego
pragnienia Absolutu czy łączności z Absolutem”26. Człowiek poprzez
swą naturę rozumną i wolną pozostaje w świadomej relacji do innych
bytów. Istota ludzka znajduje się najpierw w relacji do własnego świata osobowego i swego naturalnego środowiska, następnie do drugiego
człowieka oraz do społeczeństwa. Nie wszystkie relacje są jednakowo
znaczące i jednakowo determinujące. Zdarza się, że nie jeden człowiek,
25
26
Por. KDK, 15.
J. Grzesica, Ochrona środowiska naturalnego człowieka, Katowice 1993, s. 71.
40
a nawet całe społeczności zapominają o istniejących i koniecznych relacjach, o odpowiedzialności, o prawach i obowiązkach. Jest to jednak
sytuacja szkodliwa przede wszystkim dla człowieka. Nie można bowiem
zapominać, że środowisko, w którym człowiek żyje, podtrzymuje jego
fizyczne istnienie, a także tworzy możliwości jego rozwoju umysłowego, moralnego, społecznego i duchowego. Środowisko naturalne ma
wpływ na mentalność społeczeństw, co z kolei przekłada się na bogactwo kulturowe. „Te trzy elementy: społeczeństwo, zasoby przyrodnicze
i zasoby kulturowe, pisze prof. Jan Szyszko, są nieodłącznie ze sobą
powiązane i nawzajem modyfikują rozwój”27. Istnieje ścisły związek
między ochroną środowiska naturalnego, a budowaniem pokojowego
społeczeństwa. „Związek ten opiera się głównie na wspólnocie wartości
moralnych, które leżą u ich podstaw. Albowiem wartości te określają spójną moralną wizję świata, konieczną w rozwiązywaniu powstałych na tym tle problemów. Dla chrześcijan wyrasta ona z kilku prawd.
Prawdy te mówią o stworzeniu świata przez Boga oraz o oddaniu go
człowiekowi we władanie, natomiast człowiek powinien zarządzać nim
mądrze i z miłością”28. Wspólnota losu ludzkiego z przyrodą sprawia, że
degradacja środowiska naturalnego człowieka posiada głęboki wymiar
moralny i właśnie w tym wymiarze należy szukać przyczyn zagrażającej
światu katastrofy. Problem kryzysu ekologicznego należy rozpatrywać
w kontekście zarówno sytuacji społecznej na arenie międzynarodowej,
jak i wewnątrz poszczególnych państw29. Istnieją bez wątpienia z jednej strony pozytywne przejawy rozwoju takie jak: poczucie godności
człowieka, potrzeba współpracy i rosnące rozumienie, że zasoby natury
są ograniczone. Dlatego należy dołożyć wszelkich starań, aby zachować je w niezbędnym dla życia stanie oraz szanować rządzące nimi
cykle podczas programowania kierunków ludzkiego rozwoju. Z drugiej
jednak strony, cywilizacja zachłannej konsumpcji w konsekwencji zamienia się w cywilizację odpadów i śmieci, czyli marnotrawstwa. Jest
to zewnętrzny przejaw praktycznego materializmu. Etyczny charakter rozwoju zawiera postulat poszanowania panującego w przyrodzie
J. Szyszko, Nie powielajmy błędów Unii Europejskiej, Artykuł opublikowany w Naszym Dzienniku nr 26 (3347). 28
T. Ślipko, Rozdroża ekologii, Kraków 1999, s. 35.
29
Por. Jan Paweł II, Sollicitudo rei socialis.
27
41
porządku. Arbitralna eksploatacja przyrody przynosi w efekcie szkodę samemu człowiekowi. Poza tym, ograniczoność zasobów naturalnych oraz niemożliwość ich regeneracji w większości wypadków, może
w razie ich wyczerpania odbić się negatywnie na dzisiejszych i przyszłych pokoleniach30. Z podobnym ujęciem problematyki ochrony środowiska spotykamy się w encyklice Centesimus annus Jana Pawła II.
Papież podkreśla, że nadmierna produkcja dóbr konsumpcyjnych powoduje, że człowiek zużywa w nadmiarze i w sposób nieuporządkowany zasoby Ziemi, narażając przez to także własne życie31. Powstaje
tym samym poważny problem ekologiczny. Gdyż większą troską otacza
się zagrożone w swym istnieniu gatunki zwierząt, niż znajdującego się
w trudnych warunkach człowieka. Jan Paweł II zgłosił postulat tworzenia ekologii integralnej, która nie zaniedbując troski o przyrodę,
pamiętałaby również o człowieku. W zakończeniu wspomnianego dokumentu, jest apel do państw na temat ich obowiązku organizowania
i wspierania inicjatyw ochrony przyrody, z tego względu, że wolny rynek i reguły merkantylne nie realizują powyższych celów32.
Należy pamiętać, że troska o ochronę środowiska naturalnego jako
dobra wspólnego jest nie tylko obowiązkiem poszczególnych osób, ale
również organów administracji państwowej i międzynarodowej oraz
niższych jednostek organizacyjnych. Przy czym instytucje państwowe
mają obowiązek zapewnienia warunków prawnych, organizacyjnych
oraz finansowych dla ochrony przyrody. Powinny także wraz w instytucjami naukowymi, oświatowymi i przez środki społecznego przekazu
prowadzić działalność edukacyjną, informacyjną, a także promocyjną.
Pewne inicjatywy są podejmowane w tym względzie od dłuższego czasu, tak gdy chodzi o umowy i konwencje międzynarodowe, jak i prawa poszczególnych państw. Na polski system prawa ochrony przyrody
składają się zarówno akty prawa krajowego, międzynarodowe prawo
ochrony środowiska oraz prawo Wspólnoty Europejskiej. W prawie
polskim ogromną większość spraw związanych z ochroną środowiska
naturalnego reguluje ustawa z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody
(DzU 2004 nr 92, poz. 880 ze zm.). W porównaniu z wcześniejszymi
Tamże.
Por. Jan Paweł II, Centesimus annus.
32
Tamże.
30
31
42
ustawami, uchwalonymi w 1934, 1949 i 1991 roku, jest to obszerny
tekst złożony ze 162 artykułów, w tym wielu rozbudowanych, ujętych
w 13 rozdziałach. We wspomnianej ustawie przyroda traktowana
jest jako dziedzictwo i bogactwo narodowe, a ochrona polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu jej zasobów, tworów i składników: dziko żyjących roślin, zwierząt i grzybów,
w tym zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia, siedlisk, krajobrazu, zieleni w miastach i wsiach. Celem ochrony przyrody na obszarze
naszego kraju jest utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności
ekosystemów, zachowanie różnorodności biologicznej, utrzymanie
i przywracanie do właściwego stanu przyrody ożywionej i nieożywionej.
„Intencją ustawodawcy było, pisze E. Symonides, objęcie ochroną całej
przyrody, a zatem także poza obszarami objętymi ochroną prawną, oraz
przywracanie do właściwego stanu zniekształconych lub zubożonych
ekosystemów, zarówno siedlisk, jak i związanych z nimi gatunków. Takie
podejście jest zgodne z duchem konwencji o różnorodności biologicznej i oznacza, że wymienione cele nie mogą być realizowane wyłącznie
w wyniku tradycyjnej ochrony konserwatorskiej, czyli poprzez obejmowanie zasobów, tworów i składników przyrody różnymi formami ochrony, a następnie realizację planów lub zadań ochronnych dla obszarów
i gatunków podlegających ochronie prawnej. Nie mniej istotne znaczenie ma bowiem uwzględnianie wymagań ochrony przyrody w polityce
ekologicznej państwa, w lokalnych i regionalnych programach ochrony
środowiska, w koncepcji i planach przestrzennego zagospodarowania
województw i gmin, a także w działalności gospodarczej i inwestycyjnej”33. W Polsce istnieją konstytucyjne fundamenty ochrony środowiska
naturalnego. Najnowsza Konstytucja RP została uchwalona 2 kwietnia
1997 r. (DzU nr 78, poz. 483). Problematyka ochrony środowiska została
uregulowana w art. 5 pierwszego rozdziału konstytucji zatytułowanym
„Rzeczpospolita”, co znacząco podkreśla wagę tego przepisu. Zgodnie
z art. 5 „Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności
swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela
oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz
zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego
33
E. Symonides, Ochrona przyrody, Warszawa 2008, s. 359.
43
rozwoju”. Polityka państwa powinna nadawać tej regulacji prawnej wyjątkową pozycję, jednak tak w rzeczywistości nie jest. Ochrona środowiska to zjawisko zupełnie marginalne w polityce państwa polskiego34.
Realizacja koncepcji rozwoju zrównoważonego wymaga świadomości, że celem istnienia państwa jest troska o dobro wspólne. Krótko mówiąc, jako obywatele musimy mieć coraz więcej pieniędzy w kieszeni,
gdyż jest to podstawa zrównoważonego rozwoju. Innymi słowy, oznacza
to szybki rozwój gospodarczy związany z poszanowaniem praw człowieka. Należy pamiętać i upominać się o to, że człowiek jest elementem
środowiska i bynajmniej nie marginalnym, a przyroda nie jest bogiem
chronionym przed człowiekiem. Jeśli mrówka ma prawo budować mrowisko, to i człowiek ma prawo oraz obowiązek korzystania z przyrody
według własnych potrzeb. Opierając się na podstawach antropologiczno-etycznych należy dokonać wnikliwej analizy poszczególnych części
składowych całego ekosystemu, by tworząc ludzki świat nie zniszczyć
stworzonego. Złożoność problemu „zmusza więc do analizy populacji
ludzkiej zamieszkującej dany region, gdyż to ona i jej rozwój jest podstawowym podmiotem naszego zainteresowania. Zmusza do oceny stanu
środowiska naturalnego, które musi być użytkowane i musi stymulować
rozwój, ale tak, aby stan zasobów przyrodniczych nie ulegał degradacji. Zmusza w końcu do oceny krajobrazu kulturowego, gdyż był i jest
on równocześnie i świadectwem, i stymulatorem rozwoju regionalnego.
Człowiek to podmiot zainteresowania zrównoważonego rozwoju. Musi
się on rozwijać i w związku z tym musi mieć dostęp do zasobów przyrodniczych, które nie tylko ma prawo, ale i obowiązek użytkować. Obowiązek użytkowania to równocześnie obowiązek zapewnienia trwałego
dostępu do tych zasobów przyszłym pokoleniom”35.
Na zakończenie warto przypomnieć słowa Jana Pawła II wypowiedziane w Zamościu, w czasie Liturgii Słowa, w 1999 r.: „Jeżeli mówię
o poszanowaniu ziemi, nie mogę zapomnieć o tych, którzy najbardziej są
z nią związani, którzy znają jej wartość i godność. Myślę tu o rolnikach,
którzy nie tylko na Zamojszczyźnie, ale w całej Polsce bezpośrednio
zmagają się z ziemią, czerpiąc z niej owoce niezbędne dla życia mieszA. Papuziński, Polityka ekologiczna III Rzeczypospolitej, Bydgoszcz 2000, s. 32–35.
J. Szyszko, Nie powielajmy błędów Unii Europejskiej, Artykuł opublikowany w Naszym Dzienniku nr 26 (3347).
34
35
44
kańców miast i wsi. Nikt tak, jak pracujący na roli, nie może zaświadczyć o tym, że wyjałowiona ziemia nie daje plonów, zaś pielęgnowana
z miłością jest szczodrą karmicielką. Z wdzięcznością i szacunkiem
chylę głowę przed tymi, którzy przez wieki użyźniali tę ziemię potem
czoła, a gdy trzeba było stawać w jej obronie, nie szczędzili również
krwi. Z tą samą wdzięcznością i szacunkiem zwracam się do tych, którzy i dziś podejmują ciężki trud służby ziemi. Niech Bóg błogosławi
pracy waszych rąk”. (Zamość, 12 czerwca 1999 r.).
Mgr Michał Mulawa
Ekoturystyka szansą rozwoju Roztocza
Dla osoby nieobeznanej z sekretami przyrody, przechadzka na łonie natury jest jak zwiedzanie galerii wypełnionej cudownymi dziełami sztuki, z których dziewięć na
dziesięć odwróconych jest twarzą do ściany.
Thomas Henry Huxley, 1865 r.
Czym jest ekoturystyka
Ekoturystyka stanowi rdzeń koncepcji turystyki zrównoważonej.
Jest „najczystszą” formą podróżowania przyjaznego środowisku. Odbywa się zazwyczaj na obszarach o najwyższych walorach przyrodniczych
i krajobrazowych. Przyczynia się do ochrony środowiska naturalnego
i kulturowego tych regionów, a jej uczestnikami są ludzie o dużej świadomości ekologicznej i wrażliwości przyrodniczej.
Ekoturystyka kładzie szczególny nacisk na rozwijanie aktywności
turystycznych związanych z bezpośrednim kontaktem turysty z przyrodą w obrębie otwartych, niezdewastowanych obszarów (szczególnie
przyrodniczych obszarów chronionych), co pozwala na poznawanie,
podziwianie i czerpanie przyjemności z piękna krajobrazu naturalnego, ciszy i spokoju. Kontakt turystów ze społecznością lokalną pozwala
na poznawanie tradycyjnego stylu jej życia i kultury regionalnej oraz
nawiązywanie bezpośrednich kontaktów międzyludzkich. Kolejne cechy to:
− dostosowanie wielkości ruchu turystycznego do chłonności turystycznej oraz preferowanie racjonalnej skali rozwoju w odniesieniu
zarówno do grup uczestników ruchu, jak również bazy i urządzeń
turystycznych;
− aktywizowanie życia społeczno-gospodarczego w obrębie obszarów
Natura 2000 oraz w ich otoczeniu, poprzez wskazywanie działań
związanych z tworzeniem pakietów usług dla różnych form aktywności w ramach ekoturystyki.
46
Mgr Michał Mulawa
Najważniejsze cechy wyróżniające ją spośród innych form podróżowania to:
• ekoturystyka jest formą aktywnego i dogłębnego zwiedzania obszarów o wybitnych walorach przyrodniczych i kulturowych,
• ekoturystyka strzeże harmonii ekosystemów przyrodniczych
i odrębności kulturowej lokalnych społeczności,
• ekoturystyka dostarcza środków finansowych skutecznej ochronie wartości dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego oraz
przynosi realne korzyści ekonomiczno-społeczne ludności miejscowej.
Ten rodzaj turystyki sprzyja ochronie środowiska naturalnego oraz
kulturowego regionów pod warunkiem, że osoba uczestnicząca w podróży świadomie nie ingeruje w naturalne ekosystemy, wyraża szacunek dla otaczającej ją przyrody i kultury miejscowej ludności, a jej turystyczne wydatki dostarczają funduszy dla ochrony przyrody i lokalnej
gospodarki. Z definicji powyższych wynika, że ekoturystykę uprawiają
osoby o dużej świadomości ekologicznej i wrażliwości przyrodniczej,
które nauczyły się czerpać siłę z obcowania z przyrodą. Należy tu również wspomnieć o agroturystyce – formie turystyki wiejskiej związanej
z rolnictwem, gdzie gospodarstwo rolne stanowi jednocześnie bazę noclegową i główną atrakcję turystyczną dla potencjalnego agroturysty.
Agroturystyka współistnieje z ekoturystyką i często odpowiada wielu jej priorytetom: podtrzymywanie dobrobytu lokalnych mieszkańców,
korzystanie z już istniejącej bazy noclegowej lub dostarczanie turystom
zdrowych posiłków z miejscowych produktów rolnych. Często też właściciele gospodarstw agroturystycznych wykazują dużą wrażliwość na
sprawy ochrony przyrody, a postawą i poglądami wpływają na zachowanie i sposób bycia odwiedzających ich turystów. Agroturystyka, jako
forma spędzania czasu, przybiera często formę stacjonarnego wypoczynku, natomiast podstawowym celem ekoturystyki jest aktywne odkrywanie dzikiej przyrody miejsca i jego rdzennej kultury.
Ekoturystyka a Roztocze
Lubelszczyzna jest regionem, w którym ponad 22 proc. powierzchni
zajmują obszary prawnie chronione, dzięki czemu istnieją doskonałe
47
warunki do rozwoju ekoturystyki. Miejscem szczególnie predestynowanym do rozwoju tego rodzaju turystyki jest Roztocze ze swoimi walorami krajobrazowymi oraz kulturowymi.
Zgodnie z prognozami rozwoju ruchu turystycznego w Polsce do
2015 r. nastąpi wzrost nowych miejsc noclegowych o 50 proc. (prognoza), liczba pasażerów w ruchu lotniczym wzrośnie o 88 proc.
(w związku z m.in. rozbudową lotniska w Świdniku), o 33 proc. zwiększy się liczba szlaków turystycznych oraz nastąpi wzrost pozostałych
usług związanych z tym sektorem z 350 mln zł do 1 mld zł.
Walory turystyczne Lubelszczyzny stwarzają możliwości rozwoju funkcji ekoturystyki jako istotnego czynnika aktywizacji obszarów
wiejskich oraz rozwoju sfery „zielonych technologii”. Ekoturystyka
sama w sobie jest formą aktywnego i dogłębnego zwiedzania obszarów
o wybitnych walorach przyrodniczych i kulturowych, strzeże harmonii
ekosystemów przyrodniczych i odrębności kulturowej lokalnych społeczności. Bogactwo środowiska turystycznego Roztocza, będącego
połączeniem walorów środowiska naturalnego ze spuścizną trzech kultur: chrześcijańskiej, prawosławnej i judaistycznej – stwarza ogromną
szansę do odegrania przez ten obszar znaczącej roli w rozwoju sektora
turystyki w Polsce.
W ostatnim roku Polacy odbyli 2,1 mln podróży do miejscowości
położonych w województwie lubelskim. Region lubelski przyjął 1,7 mln
turystów zagranicznych. Najwięcej turystów zagranicznych przybyło
z Ukrainy, Białorusi, Niemiec, Rosji oraz krajów anglojęzycznych. Zgodnie z badaniami prowadzonymi przez Polski Instytut Turystyki szacuje
się, iż ze względu na odbywające się w Polsce i na Ukrainie mistrzostwa
Europy w piłce nożnej, w 2012 r. nastąpi wzrost liczby turystów odwiedzających województwo lubelskie o ok. 30–40 proc. Biorąc pod uwagę
te prognozy, uważam że ekoturystyka stanowi ogromną szansę rozwoju
Roztocza i jego mieszkańców, zwłaszcza w obliczu zbliżających się mistrzostw Europy w piłce nożnej w 2012 r.
Projekt „EkoRoztocze”
Projekt „EkoRoztocze” był realizowany przez Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Wydział Zamiejscowy Nauk Prawnych
48
Mgr Michał Mulawa
i Ekonomicznych w Tomaszowie Lubelskim w partnerstwie z Europejskim Centrum Integracji i Współpracy Samorządowej „Dom Europy”
w ramach Priorytetu VIII. Regionalne kadry gospodarki, Działanie 8.1.
Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie, Poddziałanie 8.1.1.
Wspieranie rozwoju kwalifikacji zawodowych i doradztwo dla przedsiębiorstw Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w okresie od 17 sierpnia 2009 r. do 16 sierpnia 2010 r. Był współfinansowany przez Unię
Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Europejskiego.
Projekt był przedsięwzięciem stanowiącym zbiór priorytetowych
zadań do realizacji w sektorze turystycznym na obszarze Roztocza do
roku 2012. Zakładał wsparcie zdolności przystosowawczych pracowników i przedsiębiorstw, funkcjonujących na obszarach powiatów zamojskiego, biłgorajskiego, hrubieszowskiego i tomaszowskiego w zakresie
ekoturystyki wobec EURO 2012. Szkolenia dla osób pracujących w sektorze stanowią pierwszą fazę przygotowania zasobów ludzkich do tego
wydarzenia.
Tematyka ekorozwoju i ekoturystyki jest bardzo popularna w mediach. Jednak świadomość i wiedza bezpośrednich uczestników życia
gospodarczego na temat praktycznego wdrażania przedsięwzięć związanych z tymi dziedzinami jest bardzo uboga.
Uzasadnieniem potrzeby realizacji projektu były niewystarczające
umiejętności obsługi klientów i brak znajomości ich oczekiwań, nieznajomość „zielonych technologii” możliwych do wykorzystania w dziedzinie usług ekoturystycznych, bariery językowe w obsłudze turystów
zagranicznych (tylko ok. 30 proc. pracowników tego sektora zna język
obcy w stopniu podstawowym), exodus studentów szkół hotelarskich
i doświadczonych pracowników do pracy za granicą oraz słabość
w zakresie posiadania umiejętności zarządzania firmą w branży turystyki. Dzięki realizacji projektu nastąpi dostosowanie oferty kształcenia
do potrzeb gospodarki w zakresie wiodących typów turystyki – przygranicznej i ekologicznej.
Zidentyfikowanym problemem ogólnym, z którego wynika konieczność realizacji działań jest niewystarczające wykształcenie kadr sektora
hotelarsko-turystycznego w odniesieniu do potrzeb związanych z rolą
Roztocza podczas organizowanych w Polsce i na Ukrainie EURO 2012.
Celem projektu było wsparcie zdolności przystosowawczych pracowni-
49
ków i przedsiębiorstw funkcjonujących na obszarach powiatów zamojskiego, biłgorajskiego, hrubieszowskiego i tomaszowskiego w zakresie
ekoturystyki wobec EURO 2012.
Cele szczegółowe projektu to:
1) zmniejszenie braku wykształcenia sektora turystycznego,
2) nabycie umiejętności w wykorzystywaniu „zielonych technologii” w turystyce,
3) wzrost znajomości języków obcych w branży turystyczno-hotelarskiej,
4) nabycie umiejętności w zarządzaniu firmą na rynku turystycznym.
Projekt był zgodny z założeniami Priorytetu VIII Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i z celem Działania 8.1. Ponadto był koherentny
z Planem Działania 2008–2009 dla Priorytetu VIII poprzez zniwelowanie stwierdzonych tam problemów w sektorze turystyki. Był również spójny ze Strategią Rozwoju Turystyki na lata 2007–2013 ponieważ wpływa na rozwój przedsiębiorczości i działalności organizacyjnej
w dziedzinie turystyki, rozwój wiodących typów turystyki – np. ekoturystyka, przygotowanie kadr gospodarki turystycznej, zwiększenie
efektywności działań marketingowych w turystyce. Projekt był również spójny ze Strategią Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata
2006–2020 ponieważ wpływał na podniesienie poziomu wykształcenia
i wiedzy mieszkańców regionu. Projekt wpisywał się w założenia Polityki Energetycznej Polski do 2025 r. oraz Strategię Rozwoju Energetyki Odnawialnej, opracowaną przez Ministerstwo Środowiska, poprzez
zwiększenie liczby i poprawy jakości miejsc pracy, zwiększenie zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw oraz elastyczność
rynku pracy w zakresie „zielonych technologii”.
Działania projektowe skierowane były do 120 osób dorosłych zamieszkałych lub pracujących (w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego) na terenie powiatu zamojskiego, biłgorajskiego, hrubieszowskiego lub tomaszowskiego. Liczba ta wynikała z przeprowadzonych
badań i obserwacji w odniesieniu do sektora turystyczno-hotelarskiego
w zakresie zarządzania i rozwoju. Grupę docelową stanowiły pracujące osoby dorosłe powyżej 18 roku życia, wykonujące pracę na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania, spółdzielczej
50
Mgr Michał Mulawa
umowy o pracę, umowy zlecenia lub umowy o dzieło. Wsparcie adresowane było do dorosłych osób pracujących, które z własnej inicjatywy
były zainteresowane nabyciem nowych, uzupełnieniem lub podwyższeniem kwalifikacji i umiejętności poza godzinami i miejscem pracy,
w szczególności osoby zatrudnione o niskich lub zdezaktualizowanych
kwalifikacjach. Wybór grupy docelowej wynikał z potrzeb regionu i zidentyfikowanych problemów, gdyż warunkiem zdobycia i utrzymania
konkurencji na rynku usług turystyczno-hotelarskich jest uzyskanie
wiedzy i umiejętności w zakresie efektywnego zarządzania i stosowania nowoczesnych rozwiązań na analizowanym rynku. Ze względu na
swoją otwartość, projekt realizował zasadę równych szans, zakładając
równy dostęp kobiet i mężczyzn, osób z obszarów wiejskich i miejskich,
a zwłaszcza osób niepełnosprawnych.
Projekt rozpoczął się akcją promocyjną pt. „EkoRoztocze. Ekoturystyka szansą rozwoju Roztocza” komplementarną z rekrutacją. Polegała ona na zamieszczaniu serii ogłoszeń informacyjnych w prasie regionalnej, radiu, akcji plakatowo-ulotkowej (Zamość, miasta powiatowe
i gminne), kampanii billboardowej oraz utworzeniu strony internetowej www.ekoroztocze.pl, która była ważnym medium komunikacji
z otoczeniem projektu oraz potencjalnymi i rekrutowanymi uczestnikami. Ważnym elementem promocyjnym była konferencja naukowa otwierająca projekt na temat: „Ekoturystyka szansą rozwoju Roztocza”,
która odbyła się w Tomaszowie Lubelskim 30 października 2009 r.
z udziałem m.in. prof. Jana Szyszko – byłego ministra środowiska oraz
miłośnika Roztocza. Konferencja była szeroko komentowana w lubelskich mediach regionalnych.
Merytoryczną część projektu stanowiły działania, których tematyka
została określona ściśle ze względu na specyfikę potrzeb osób z sektora
hotelarsko-turystycznego. Przeprowadzonych zostało 8 działań dobranych adekwatnie do celów projektu oraz do potrzeb i specyfiki grupy
docelowej.
W ramach projektu zorganizowane zostały dwa cykle modułów
szkoleniowych.
Zimowe moduły szkoleniowe, które odbyły się w okresie listopad
2009 – styczeń 2010:
51
1. Zarządzanie firmą ekoturystyczną – m.in. aspekty prawne prowadzenia działalności gospodarczej, produkt turystyczny, strategia zarządzania, opracowanie biznesplanu (96 h – 1 grupa 15-osobowa).
2. Marketing hotelarsko-turystyczny z wykorzystaniem ICT i nowoczesnych form komunikacji z klientem – m. in. nowoczesne pozyskiwanie klientów, wzrost sprzedaży poprzez kreowanie wizerunku
w Internecie, psychologia pracy, event marketing (80 h – 1 grupa 15-osobowa).
3. Pozyskiwanie funduszy UE na rozwój ekoturystyki i odnawialnych
źródeł energii – m.in. źródła finansowania, przygotowanie i rozliczanie
projektu (64 h – 1 grupa 15-osobowa).
4. Ekoturystyka szansą rozwoju Roztocza w obliczu Euro 2012 (40
h w tym pokazowa wizyta w gospodarstwie agroturystycznym – 1 grupa
15-osobowa).
Letnie moduły językowe, które odbyły się w okresie luty 2010 – czerwiec 2010:
1. Język angielski w turystyce i hotelarstwie (120 h – 2 grupy po 10
osób).
2. Język niemiecki w turystyce i hotelarstwie (120 h – 1 grupa 10-osobowa).
3. Język ukraiński w turystyce i hotelarstwie (120 h – 2 grupy po 10
osób).
4. Język rosyjski w turystyce i hotelarstwie (120 h – 1 grupa 10-osobowa).
Uczestnik mógł wybrać tylko jedno szkolenie. Szkolenia zakończyły
się egzaminem sprawdzającym wiedzę uczestników, którzy po uzyskaniu oceny pozytywnej otrzymali zaświadczenia zgodne z rozporządzeniem MEN z 3 lutego 2006 r. w sprawie uzyskiwania i uzupełniania
przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych.
Przeprowadzone również zostało indywidualne doradztwo zawodowe dla uczestników szkoleń – po 1 godzinie na osobę. Uczestnik szkolenia wypełniał ankietę, na podstawie której diagnozowane były jego
potrzeby w zakresie doradztwa zawodowego i w oparciu o tę ankietę
przeprowadzone było doradztwo.
52
Mgr Michał Mulawa
Ważnym rezultatem projektu „EkoRoztocze” jest opracowanie niniejszego skryptu, zawierającego podstawowe informacje przekazywane uczestnikom szkoleń, a także artykuły naukowe powstałe na bazie
referatów wygłoszonych przez autorów podczas konferencji otwierającej oraz zamykającej. Przygotowany został także 4-językowy glosariusz
terminów turystyczno-hotelarskich na EURO 2012 paralelny do prowadzonych szkoleń językowych, który będzie służył praktyczną pomocą
podczas obsługi kibiców przyjeżdżających do Polski na mistrzostwa.
Piśmiennictwo
Zaręba D., Ekoturystyka. Wyzwania i nadzieje, Wydawnictwo Naukowe PWN.
Szwichtenberg A., Ekoturystyka i agroturystyka. Vademecum, Koszalin 2001.
Ekonomiczne i prawne aspekty wykorzystywania odnawialnych źródeł energii w Polsce, Europejskie Centrum Energetyki Odnawialnej (EC BREC),
2000.
Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007.
Strategia Rozwoju Energetyki Odnawialnej, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2000.
Strategia Rozwoju Turystyki na lata 2007–2013, Ministerstwo Gospodarki,
Warszawa 2007.
Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego 2006–2020, Tom II Cele i priorytety strategii oraz system wdrażania, Zarząd Województwa Lubelskiego,
Lublin 2005.
Część II
Zarządzanie firmą ekoturystyczną
Dr Jan Izdebski
Podstawy prawa administracyjnego
1. Pojęcie prawa administracyjnego oraz jego miejsce
w systemie prawa oraz naukach prawnych
W naukach prawnych pojęcie systemu jest wykorzystywane do określenia uporządkowanego zbioru norm prawnych – systemu prawnego
(systemu prawa).
System prawny może oznaczać uporządkowany zbiór norm prawnych obowiązujący w określonym państwie w określonym czasie lub
zbiór norm prawnych uporządkowany według określonych relacji, będący modelem teoretycznym. Stąd wyróżniamy typy systemów prawa
oraz konkretne systemy prawa.
Z pojęciem systemu prawnego wiążą się określone cechy, które powinien spełniać, takie jak spójność i zupełność. Są one związane z funkcjami i skutecznością zbioru norm prawnych a w konsekwencji warunkują określony system prawa, w tym jego hierarchię.
Z pojęciem systemu prawa nierozerwalnie wiąże się zagadnienie jego
podziału na gałęzie i działy. Klasyczny sposób porządkowania systemu
prawa wiąże się z podziałem na prawo prywatne i prawo publiczne.
Podział ten jest uzasadniony poprzez wskazanie na interes chroniony
normami prawa, tj. interes publiczny lub interes prywatny, kryterium
podmiotowe lub charakter stosunków prawnych (zachodzących pomiędzy podmiotami nierównorzędnymi lub równorzędnymi).
Wśród regulacji prawa publicznego znajduje się miejsce dla regulacji prawnych związanych ze strukturą i funkcjonowaniem administracji publicznej, tj. w szczególności – prawa administracyjnego.
J. Krukowski, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 2002, s. 115.
S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 2001, s. 180–181.
J. Krukowski, op. cit., s. 122.
56
Dr Jan Izdebski
W literaturze przedmiotu prawo administracyjne definiowane jest
jako uporządkowany zbiór norm prawnych, których racją obowiązywania jest bezpośrednia realizacja przez podmioty administrujące wartości wyróżnionych ze względu na dobro wspólne. Jest to część systemu
prawa, która reguluje wykonywanie administracji publicznej.
Ważną cechą prawa administracyjnego jest obejmowanie zakresem
regulacji prawnej różnych działów aktywności państwa oraz podmiotów wykonujących zadania publiczne. Stąd jego charakter oraz podstawy wyodrębnienia są przedmiotem istotnych wątpliwości. Szeroki
zakres regulacji prawa administracyjnego powoduje, że podstawowym
punktem odniesienia dla definicji tej części systemu prawnego jest pojęcie administracji publicznej.
Prawo administracyjne, jako ważna część systemu prawa, zajmuje
istotne odniesienie w ramach nauk prawnych.
W literaturze teorii prawa wskazuje się, że w ramach nauk prawnych
wyróżniamy problematykę dogmatyczną, problematykę socjotechniczną oraz problematykę teoretyczną. Problematyka dogmatyczna dotyczy identyfikacji norm prawnych należących do danego systemu prawa. Problematyka socjotechniczna w naukach prawnych jest związana
z wpływem stanowienia prawa i odpowiednim jego stosowaniem na
określone skutki społeczne. Problematyka teoretyczna nauk prawnych
dotyczy formułowania twierdzeń o obowiązującym prawie. Z tego zakresu wynika problematyka metodologiczna nauk prawnych, zajmująca się opisem metod, sposobów rozwiązywania poszczególnych problemów lub formułowaniem dyrektyw, jak te problemy rozwiązywać.
Nauka prawa administracyjnego jest w tym znaczeniu częścią dogmatyki prawa a jej zadaniem jest wyjaśnianie znaczenia norm prawa
administracyjnego w obowiązujących przepisach prawnych. Interpretacja (wykładnia) norm prawnych opiera się na stosowaniu określonych dyrektyw interpretacyjnych.
Z. Cieślak, Istota i zakres prawa administracyjnego, [w:] Z. Niewiadomski (red.), Prawo
administracyjne. Część ogólna, Warszawa 2000, s. 56.
S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 2001, s. 16.
J. Krukowski, op. cit., s. 8.
Na ten temat zob.: M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2006, s. 48.
57
Prawo administracyjne należy rozpatrywać jako sposób regulacji
określonej sfery stosunków społecznych – jest częścią systemu prawa
w największym stopniu wpływającą na życie społeczne.
Przedmiotem niniejszego opracowania są podstawowe zagadnienia
prawa administracyjnego z uwzględnieniem tych pojęć i regulacji, które mają największe znaczenie dla prawidłowego rozumienia roli prawa administracyjnego w funkcjonowaniu administracji publicznej oraz
realizacji jej zadań w otoczeniu społecznym (z racji na ramy opracowania zwrócono uwagę na podział prawa administracyjnego, pojęcie
administracji publicznej, źródła prawa administracyjnego, stosunek
administracyjnoprawny, pojęcie organu administracji publicznej oraz
niezwykle ważne zagadnienia identyfikacji prawnych form działania
administracji publicznej).
W związku z niezwykle szerokim zakresem regulacji prawa administracyjnego szczegółowe zagadnienia z tego zakresu zawierają pozycje
literatury przedmiotu prawa administracyjnego, wskazane w tekście
opracowania oraz zebrane w wyborze polecanej bibliografii.
2. Systematyka prawa administracyjnego
Prawo administracyjne jako niezwykle rozbudowana część systemu
prawa ze względu na cele teoretyczne, badawcze, dydaktyczne oraz
praktyki prawniczej jest dzielone na mniejsze grupy zagadnień. W ramach systematyki prawa administracyjnego wyróżniamy: część ogólną
prawa administracyjnego, ustrojowe prawo administracyjne, materialne prawo administracyjne oraz procesowe prawo administracyjne.
Część ogólna prawa administracyjnego określa instytucje występujące w całym systemie prawa administracyjnego. Brak kodyfikacji prawa
administracyjnego powoduje istotne wątpliwości interpretacyjne związane z podstawowymi pojęciami i instytucjami prawa administracyjnego.
Prawo ustrojowe reguluje strukturę i zasady funkcjonowania systemu
organów administracji publicznej. Jest to część prawa administracyjnego
ściśle powiązana z normami prawa konstytucyjnego. Przedmiotem zainZ. Duniewska, Geneza, charakterystyka i określenie prawa administracyjnego, [w:]
M. Stahl (red.), Prawo administracyjne. Pojęcia, instytucje, zasady w teorii i praktyce, Warszawa 2004, s. 29.
58
Dr Jan Izdebski
teresowań ustrojowego prawa administracyjnego są zagadnienia podmiotów wchodzących w skład struktury administracji publicznej, związków
oraz charakteru zależności między nimi, kontroli administracji publicznej
oraz kwestie kadr administracji publicznej, tj. statusu prawnego funkcjonariuszy publicznych i pracowników administracji publicznej.
Prawo materialne (część szczegółowa prawa administracyjnego),
jest uregulowaniem treści stosunku administracyjnoprawnego, określa
prawa i obowiązki adresatów norm prawa administracyjnego. Jest to
najbardziej rozbudowana część prawa administracyjnego. Przedmiotem jej regulacji są poszczególne działy prawa administracyjnego, które
obejmują sfery ingerencji administracji publicznej oraz konsekwencje
dla podmiotów administrowanych, zależnych od administracji publicznej. Obszerność regulacji materialnego prawa administracyjnego jest
naturalną konsekwencją szerokiego zakresu zadań administracji publicznej realizowanych w formach prawa administracyjnego.
W ramach materialnego prawa administracyjnego występuje największa liczba aktów prawnych oraz złożone skutki prawne, stąd dalsza konieczność systematyki. W literaturze prawa administracyjnego
w oparciu o kryteria przedmiotowe wskazywane są następujące działy
materialnego prawa administracyjnego:
• Wolności i swobody obywatelskie (obejmujące przede wszystkim
problematykę obywatelstwa, statusu cudzoziemców, paszportów, ewidencji ludności i dowodów osobistych, zgromadzeń oraz
ochrony danych osobowych);
• Korzystanie z dóbr publicznych (obejmujące np. zagadnienia korzystania z dróg publicznych, gospodarowania wodami, pomocy
społecznej oraz ochrony zdrowia);
• Publicznoprawne ograniczenia prawa własności (obejmuje regulacje planowania przestrzennego oraz prawa budowlanego);
• Porządku i bezpieczeństwa publicznego (obejmuje np. kwestie
policji administracyjnej, bezpieczeństwa imprez masowych, dostępu do broni i amunicji oraz ochrony środowiska);
• Publicznoprawnej reglamentacji działalności gospodarczej.
Z. Niewiadomski, Istota i miejsce prawa materialnego w systemie prawa administracyjnego, [w:] Z. Niewiadomski (red.), Prawo administracyjne. Część materialna, Warszawa
2004, s. 20–23.
59
Przedstawione wybrane zagadnienia wskazują podstawowe znaczenie regulacji materialnego prawa administracyjnego na status prawny
jednostki. Szeroki zakres działania administracji publicznej powoduje, że prezentowane wyliczenie może być jedynie wstępną propozycją klasyfikacji, poszczególne zadania administracji publicznej wobec
podmiotów zewnętrznych warunkują szczegółowe części materialnego
prawa administracyjnego.
Prawo procesowe (postępowanie administracyjne, procedura administracyjna) normuje obowiązki i uprawnienia uczestników procesu
ustalania jakiegoś skutku prawnego, określa tryb postępowania przed
organami administracji publicznej10. Przepisy postępowania administracyjnego określają zasady wydawania rozstrzygnięć przewidzianych
przepisami materialnego prawa administracyjnego, warunkują prawa
i obowiązki uczestników procesu stosowania prawa administracyjnego.
W ramach regulacji postępowania administracyjnego wyróżnić należy:
• Ogólne postępowanie administracyjne – regulowane przepisami
ustawy z 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego11.
• Szczególne tryby postępowania administracyjnego – autonomiczne rodzaje postępowań jurysdykcyjnych o zawężonym zakresie podmiotowym i przedmiotowym (przed określonymi organami i w specyficznie określonych sprawach) w stosunku do
postępowania administracyjnego ogólnego – np. postępowanie
podatkowe uregulowane ustawą z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja
podatkowa12, postępowanie w sprawach celnych (ustawa z 19
marca 2004 r. Prawo celne13).
• Tryb egzekucji administracyjnej uregulowany ustawą z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji14.
• Tryb postępowania przed sądami administracyjnymi uregulowany ustawą z 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu
Z. Cieślak, op. cit., s. 53–54.
Tekst jednolity: DzU z 2000 r. nr 98, poz. 1071 z późn. zm.
12
DzU z 1997 r. nr 137, poz. 926 z późn. zm.
13
14
Tekst jednolity: DzU z 2005 r. nr 229, poz. 1954 z późn. zm.
10
11
60
Dr Jan Izdebski
przed sądami administracyjnymi15 związany z kontrolą wykonywania administracji publicznej sprawowaną przez sądy administracyjne.
We wskazanym podziale regulacje prawa ustrojowego administracyjnego określają zagadnienia struktury organów administracji publicznej, regulacje materialnego prawa administracyjnego wskazują treść
uprawnień i obowiązków, regulacje procesowe natomiast warunkują
tryb realizacji uprawnień i nakładania obowiązków.
3. Pojęcie administracji publicznej
Administracja publiczna w naukach administracyjnych jest definiowana w różnorodny sposób. Najczęściej punktem wyjścia dla prób
określenia administracji publicznej są pozytywne lub negatywne metody definiowania.
W ujęciu pozytywnym administrację publiczną określa się w oparciu
o najbardziej istotne cechy jej struktury oraz podstawy funkcjonowania. Negatywne ujmowanie administracji publicznej polega na wskazaniu tych podmiotów i zakresów działania w państwie, które nie są
elementem lub formą działania administracji publicznej. Poszukiwanie
pozytywnej definicji administracji publicznej jest przejawem dążenia
do porządkowania i systematyzowania przedmiotu zainteresowań nauk
administracyjnych, natomiast definicje negatywne często pełnią funkcję
środka mającego podkreślić złożoność i szeroki zakres administracji
publicznej, jednocześnie uzasadniając występowanie problemów interpretacyjnych z zakresem pojęcia administracja publiczna.
W ujęciu pozytywnym próby określenia administracji publicznej
są najczęściej porządkowane w ramach definicji przedmiotowych lub
podmiotowych.
Współczesna administracja publiczna jako istotny element ustroju
państwa oraz ważny, wręcz podstawowy, czynnik życia społecznego
w szczególny sposób jest trudna do jednolitego zdefiniowania i określenia.
Zgodnie z poglądami doktryny administrację publiczną można
określić jako trwałą działalność mającą na celu załatwianie spraw na15
61
leżących do organizacji publicznoprawnych, takich jak państwo, podmioty samorządowe, zakłady publicznoprawne. Rozgraniczenie pomiędzy administracją prywatną (nakierowaną na interesy i potrzeby osób
prywatnych) a administracją publiczną współcześnie nie jest proste
do przeprowadzenia. Związane jest to z zacieraniem różnic pomiędzy
państwem a społeczeństwem. Przejawia się ono w przejmowaniu przez
administrację publiczną zadań realizowanych wcześniej przez społeczeństwo. Tendencje te są związane ze zmniejszającą się możliwością
samosterowania społeczeństwa, wynikającą z rozluźniania się struktur
społecznych. Przeciwną tendencją są procesy powstawania organizacji
prywatnych, przejmujących realizację zadań publicznych16.
Omawiane kierunki przeobrażeń w znaczący sposób wpływają na
problemy z identyfikacją zadań i struktur administracji publicznej we
współczesnym państwie. Konsekwencją tych zależności jest np. złożony
charakter pojęć podmiotu administrującego oraz organu administracji
publicznej.
W ramach definiowania pojęcia administracji publicznej ważnym
elementem jest wskazanie głównych cech opisujących aspekty podmiotowe i przedmiotowe administracji publicznej.
W literaturze przedmiotu wskazywane są następujące cechy administracji publicznej:
• Działanie w imieniu i na rachunek państwa lub podmiotu, któremu państwo przekazało część swojej władzy.
• Działanie w formach władczych, zabezpieczone możliwością
stosowania przymusu państwowego.
• Działanie w interesie publicznym.
• Polityczny charakter.
• Działanie na podstawie i w granicach prawa.
• Możność podejmowania inicjatywy.
• Ciągłość i stabilność działania.
• Oparcie na zawodowym personelu.
• Monopolistyczny i bezosobowy charakter działania.
• Działanie na zasadzie kierownictwa i hierarchicznego podporządkowania.
16
E. Knosala, Zarys nauki administracji, Kraków 2005, s. 20 i n.
62
Dr Jan Izdebski
• Działanie nienastawione na zysk17.
W ramach interdyscyplinarnego ujęcia administracji publicznej należy zwrócić uwagę na podejście systemowe. W ramach podejścia systemowego administracja publiczna jest systemem organów i ich aparatu pomocniczego działających w strukturach państwa lub jednostek
zasadniczego podziału terytorialnego państwa. Administrację można
określić jako system, gdyż:
• składa się z podsystemów (np. poszczególne resorty, urzędy, podsystem normatywny), pomiędzy którymi zachodzą wzajemne relacje;
• można ją wyodrębnić z otoczenia zewnętrznego (przede wszystkim można wskazać, które podsystemy zalicza się do administracji, a które są jej otoczeniem zewnętrznym);
• pomiędzy administracją publiczną i jej podsystemami zachodzą
relacje z bezpośrednim i pośrednim otoczeniem zewnętrznym
(np. wydawanie decyzji);
• realizuje cele postawione jej w związku z realizowaną misją;
• administracja i jej podsystemy są w stanie modernizować, a nawet zmieniać swoje cele (np. związane z realizacją polityki administracyjnej);
• posiada podsystem sterujący (np. Rada Ministrów, burmistrz)18.
Administracja publiczna jako istotny element życia społecznego, jest
przedmiotem zainteresowań wielu dyscyplin naukowych, obok nauki
prawa administracyjnego należy wymienić naukę administracji, naukę
polityki administracyjnej (tzw. triada nauk administracyjnych) oraz
inne dziedziny wiedzy, które zajmują się administracją publiczną (nauki o zarządzaniu, nauki polityczne, ekonomia). Największe znaczenie
dla rozwoju prawa administracyjnego mają zagadnienia nauki administracji (zajmującej się rzeczywistym działaniem administracji publicznej, tj. praktyką administrowania oraz czynnikami wpływającymi na
zasady funkcjonowania administracji publicznej) oraz polityki administracyjnej (mającej za przedmiot cele oraz wartościowanie adminiM. Stahl, Pojęcie administracji, jej cechy i funkcje, [w:] M. Stahl (red.), Prawo administracyjne. Pojęcia, instytucje, zasady w teorii i praktyce, Warszawa 2004, s. 14–15.
18
S. Wrzosek: System administracja publiczna. Systemowe determinanty nauki administracji, Lublin 2008, s. 17.
17
63
stracji publicznej). Rolą nauki administracji i polityki administracyjnej
jest zapewnienie prawu administracyjnemu możliwości dostosowania
rozwiązań prawnych do zmieniającego się otoczenia administracji publicznej i zasad wykonywania zadań publicznych.
4. Źródła prawa administracyjnego
System źródeł prawa obejmuje całokształt aktów normatywnych
uporządkowanych w ramach określonej hierarchii. W ramach porządku źródeł prawa wyróżniamy źródła prawa powszechnie obowiązującego oraz źródła prawa wewnętrznego19.
Zgodnie z art. 87 ust. 1. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2
kwietnia 1997 r.20 źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy
międzynarodowe oraz rozporządzenia.
Zgodnie z art. 87 ust. 2. Konstytucji RP źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania
organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego. Na podstawie
art. 94 Konstytucji RP organy samorządu terytorialnego oraz terenowe
organy administracji rządowej, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów.
Zgodnie z art. 92 ust. 1. Konstytucji RP rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w konstytucji, na podstawie szczegółowego
upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia
i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące
treści aktu.
W art. 93 Konstytucji RP wymienione są akty mające charakter wewnętrzny. Obowiązują one tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty. Są to uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia prezesa Rady Ministrów i ministrów. Nie mogą być one niezgodne
z aktami prawa powszechnie obowiązującego.
19
20
E. Ochendowski, Prawo administracyjne. Część ogólna, Toruń 2009, s. 80.
DzU nr 78, poz. 483 z późn. zm.
64
Dr Jan Izdebski
Źródła prawa administracyjnego wchodzą zarówno do całości systemu prawa, jak również tworzą wyodrębnioną z niego część. Są to
po pierwsze akty wewnętrzne regulujące organizację i funkcjonowanie
administracji publicznej oraz akty dotyczące sfery zewnętrznej – regulujące stosunki administracji z podmiotami podporządkowanymi np.
obywatelami. Istotną cechą dużej części tego rodzaju aktów normatywnych jest to, że są one stanowione przez same organy administracji
publicznej21.
5. Stosunek administracyjnoprawny
Stosunek prawny to unormowana prawem relacja zachodząca pomiędzy co najmniej dwoma podmiotami, gdzie zachowanie jednego
podmiotu wyznacza i implikuje zachowanie drugiego22.
Stosunki prawne regulowane normami prawa administracyjnego
określane są jako stosunki administracyjnoprawne (stosunki administracyjne). Podstawową cechą stosunku administracyjnoprawnego, odróżniającą go od innych stosunków prawnych (np. prawa prywatnego)
jest nierównorzędność podmiotów. Elementy stosunku administracyjnoprawnego to:
• Przedmiot – sprawa z zakresu administracji, leżąca w kompetencji podmiotu administrującego;
• Podmioty: podmiot administrujący (organ administracji publicznej) i administrowany (osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka
organizacyjna niemająca osobowości prawnej);
• Treść wyznaczona normami prawa administracyjnego, określa
uprawnienia i obowiązki podmiotów stosunku administracyjnoprawnego.
W ramach poszczególnych części prawa administracyjnego mamy
do czynienia z ustrojowymi stosunkami administracyjnoprawnymi,
materialnymi stosunkami administracyjnoprawnymi oraz procesowymi stosunkami administracyjnoprawnymi.
R. Raszewska-Skałecka, Statut i regulamin zakładu administracyjnego jako źródła
prawa, Wrocław 2007, s. 273 i n.
22
Krukowski, op. cit., s. 87.
21
65
Stosunki administracyjno-prawne nie są jednorodne. Ich zróżnicowanie wiąże się z szerokim zakresem działań administracji publicznej
i rozbudowanym systemem prawa administracyjnego. Przy określaniu
typowych stosunków administracyjno-prawnych pierwszym kryterium
jest adresat wypowiedzi. Z tego punktu widzenia wyróżnia się stosunki
zewnętrzne (adresatem jest np. obywatel) i stosunki wewnętrzne (adresatem jest np. powiązany z organem więzami podległości inny organ
administracji publicznej). Ważnym kryterium podziału jest warunek
istnienia zgody obu uczestników stosunku na jego powstanie lub brak
tego warunku. W pierwszej sytuacji istnieje możliwość jednostronnego
przerwania trwania stosunku, w drugiej sytuacji taka możliwość jest
wykluczona23.
6. Pojęcie organu administracji publicznej,
rola urzędu administracji publicznej
Podmioty administracji publicznej to najszersze ujęcie elementów struktury administracji publicznej, w ich obrębie wyróżniamy:
podmioty państwowe, osoby prawa publicznego (korporacje, zakłady
publiczne, fundacje prawa publicznego) oraz inne podmioty wykonujące administrację publiczną (np. spółki prawa handlowego)24. Szeroki zakres podmiotów wykonujących zadania publiczne jest związany
z prywatyzacją zadań publicznych oraz zmianami w zakresie realizacji
zadań publicznych w demokratycznym państwie prawnym. W ramach
tematyki podmiotów administracji publicznej należy zwrócić uwagę na
zagadnienie pojęcia organu administracji publicznej jako kluczowego
dla ustroju oraz działania administracji publicznej.
Organ administracji publicznej jest podstawowym elementem struktury administracji publicznej i oznacza podmiot bezpośrednio działający za państwo lub samorząd25.
W rozumieniu nauki prawa administracyjnego organem administracji publicznej jest człowiek (lub grupa ludzi w przypadku organu
S. Wrzosek, Stosunek administracyjny, [w:] S. Wrzosek (red.), Kompendium wiedzy
administratywisty, Lublin 2008, s. 57.
24
J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Warszawa 2005, s. 115.
25
Tamże, s. 117.
23
66
Dr Jan Izdebski
kolegialnego), znajdujący się w strukturze organizacyjnej państwa lub
samorządu terytorialnego, powołany w celu realizacji norm prawa
administracyjnego, w sposób i ze skutkami właściwymi temu prawu,
w granicach przyznanych mu przez prawo kompetencji26.
Kompetencja (właściwość) organu to zbiór uprawnień organu dotyczących określonego zakresu spraw, w których organ ma prawo –
z reguły jednocześnie obowiązek – działania27.
Pojęcie organu administracji publicznej w ramach części procesowej prawa administracyjnego jest szersze, kodeks postępowania administracyjnego posługuje się pojęciem organu administracji w znaczeniu
funkcjonalnym.
Kodeks postępowania administracyjnego definiuje organ administracji publicznej w art. 5 § 2 pkt 3. Definicja kodeksu postępowania
administracyjnego organu administracji obejmuje: ministrów, centralne organy administracji rządowej, wojewodów, działające w ich lub we
własnym imieniu inne terenowe organy administracji rządowej (zespolonej i niezespolonej), organy jednostek samorządu terytorialnego oraz
inne organy państwowe i inne podmioty, gdy są one z mocy prawa lub
na podstawie porozumień powołane do załatwiania spraw indywidualnych w drodze decyzji administracyjnych.
W zakresie pojęcia organu administracji publicznej mieszczą się
zarówno organy administracji rządowej, jak i organy jednostek samorządu terytorialnego, oraz wszelkie inne organy lub podmioty, którym
przepis prawa lub porozumienie, zawarte na podstawie przepisu prawa, powierza funkcje konkretyzacji norm prawa administracyjnego28.
Podstawowy podział organów administracji publicznej wiąże się
z zasadą dualizmu administracji, w związku z tym wyróżniamy organy
rządowe i samorządowe. Organy rządowe dzieli się na organy centralne (ich terytorialny zasięg działania obejmuje całe państwo) i terenowe
(ich zakres działania obejmuje część terytorium państwa). Rządowe organy centralne dzielą się na: organy naczelne (Rada Ministrów, prezes
Rady Ministrów, ministrowie oraz Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji,
J. Boć (red.), Prawo administracyjne, Wrocław 2003, s. 126.
E. Ura, E. Ura, Prawo administracyjne, Warszawa 2008, s. 107.
28
R. Kędziora, Ogólne postępowanie administracyjne, Warszawa 2008, s. 18.
26
27
67
określone ustawami komisje i komitety) i urzędy centralne (są to organy
centralne niebędące organami naczelnymi)29.
Pojęcie urzędu administracji publicznej oznacza zespół rzeczowoosobowy przydany organowi administracji publicznej w celu pomocy
przy realizacji jego kompetencji. Urząd oznacza więc zorganizowaną
grupę osób wyposażonych w środki rzeczowe, realizujących kompetencje organu administracji publicznej.
Z punktu widzenia nauki administracji oraz nauk o zarządzaniu,
urząd jest to część aparatu administracyjnego mająca wyodrębniony
rzeczowo zakres działania. Jest wyraźnie odgraniczony od innych części aparatu administracyjnego. Wydzielenie urzędu z całości aparatu
administracyjnego przejawia się w następujących sferach:
• w nazwie, która odróżnia urząd od innych części aparatu administracyjnego;
• przyznaniu w sposób ustawowy rzeczowego zakresu działania;
• wyodrębnieniu w urzędzie funkcji wewnętrznego kierowania
(prawo stosowania poleceń służbowych, udzielania wytycznych).
Urząd wykonuje trzy podstawowe funkcje:
• funkcja zewnętrzna – załatwianie spraw objętych rzeczowym
zakresem działania urzędu (ma ona podstawowe znaczenie ze
względu na zadania administracji publicznej, wynikające z norm
prawa administracyjnego);
• funkcja kierownicza (wewnętrzna);
• funkcja pomocnicza (związana z zapewnieniem podstaw materialnych funkcjonowania urzędu)30.
7. Prawne formy działania administracji publicznej
Formy działania administracji publicznej to przewidziane w przepisach prawa typy czynności, przy pomocy których organy administrujące wykonują swoje zadania (realizują swoje funkcje). Obejmują:
S. Wrzosek, Organ administracji publicznej, [w:] S. Wrzosek (red.), Kompendium wiedzy administratywisty, Lublin 2008, s. 49–50.
30
E. Knosala, op. cit., s. 168–169.
29
68
Dr Jan Izdebski
• czynności prawne (akty normatywne, akty administracyjne, ugody, przyrzeczenia administracyjne, porozumienia administracyjne, czynności cywilnoprawne),
• czynności faktyczne (czynności materialno-techniczne, działania
społeczno-organizatorskie).
Poszczególne formy działania administracji publicznej mogą mieć
charakter władczy, związany z ingerencją w prawa i obowiązki podmiotów podporządkowanych administracji publicznej lub niewładczy.
Akt normatywny
Akt normatywny należy do władczych form działania administracji.
Może mieć charakter powszechnie obowiązujący (np. rozporządzenie),
jak też może obowiązywać jedynie w sferze wewnętrznej administracji
(uchwały, zarządzenia). W konstrukcji aktu normatywnego pewne cechy są wspólne z aktem administracyjnym (jak jednostronność i władczy charakter), zachodzą też między obu formami pewne zasadnicze
różnice (przejawiające się głównie w abstrakcyjnym charakterze aktu
normatywnego). Nie wszystkie akty normatywne, określane jako źródła
prawa, stanowią prawną formę działania administracji. Taką formą nie
będą przede wszystkim ustawy jako akty uchwalane przez organ władzy ustawodawczej.
Podstawą prawną aktów normatywnych powszechnie obowiązujących powinien być przepis rangi ustawowej, wyraźnie upoważniający określony organ administracji publicznej do wydania danego aktu
normatywnego w określonej przedmiotowo dziedzinie. W pozostałych
przypadkach podstawę do wydania aktu normatywnego mogą stanowić: 1) przepisy kompetencyjne zawarte w konstytucji; 2) przepisy kompetencyjne zawarte w ustawach; 3) przepisy kompetencyjne zawarte
w innych aktach normatywnych31.
Akt administracyjny
Akt administracyjny jako czynność prawna stanowi zmierzające do
wywołania bezpośrednich skutków prawnych władcze, kierowane na
K. Kłosowska, Akt normatywny, [w:] S. Wrzosek (red.), Kompendium wiedzy administratywisty, Lublin 2008, s. 477–488.
31
69
zewnątrz administracji, oświadczenie woli kompetentnego podmiotu
wykonującego zadania z zakresu administracji publicznej, wyrażające rozstrzygnięcie co do konsekwencji prawnych, a więc konsekwencji normy bądź norm generalnych, dla zindywidualizowanego, tak od
strony podmiotowej jak i przedmiotowej stanu faktycznego, dotyczące
indywidualnie wskazanych podmiotów, wyznaczając im zachowania
w konkretnie określonych sytuacjach, w sposób bezpośredni wywołując
zamierzony skutek prawny i w ten sposób załatwiając sprawę. Akt administracyjny jest aktem stosowania prawa.
Przykładem aktu administracyjnego jest decyzja administracyjna
wydawana w trybie przepisów kodeksu postępowania administracyjnego.
Decyzja administracyjna
Decyzja administracyjna to w konsekwencji indywidualny zewnętrzny akt administracyjny, jest jedną z najważniejszych prawnych
form działania administracji publicznej. W doktrynie prawa administracyjnego jest definiowana jako jednostronne wiążące rozstrzygnięcie
woli organu administracji publicznej o charakterze władczym, które
kształtuje prawa i obowiązki indywidualnie oznaczonego podmiotu
w konkretnej sytuacji. Celem decyzji administracyjnej jest wywołanie
określonych w obowiązujących przepisach prawa administracyjnego
skutków prawnych. Z tego względu decyzja administracyjna jest aktem
stosowania materialnego prawa administracyjnego. Przepisy materialnego prawa administracyjnego decyzję administracyjną mogą określać
w różny sposób (np. zezwolenie, pozwolenie, koncesja, zgoda itp.),
o zakwalifikowaniu tego aktu jako decyzji administracyjnej rozstrzygają jego istotne elementy a nie nazwa32.
W toku postępowania administracyjnego, co do zasady organ administracji publicznej załatwia sprawę przez wydanie decyzji administracyjnej33.
Z. Leoński we współpracy z R. Hauserem i A. Skoczylasem, Zarys prawa administracyjnego, Warszawa 2006, s. 284–285
33
B. Adamiak, J. Borkowski, Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne,
Warszawa 2006, s. 243.
32
70
Dr Jan Izdebski
Decyzja administracyjna powinna być wydana w określonej formie.
Elementy decyzji administracyjnej w ogólnym postępowaniu administracyjnym określa art. 107 kodeksu postępowania administracyjnego.
Decyzja powinna zawierać: oznaczenie organu administracji publicznej, datę wydania, oznaczenie strony lub stron, powołanie podstawy
prawnej, rozstrzygnięcie, uzasadnienie faktyczne i prawne, pouczenie,
czy i w jakim trybie służy od niej odwołanie, podpis z podaniem imienia
i nazwiska oraz stanowiska służbowego osoby upoważnionej do wydania decyzji. Decyzja, w stosunku do której może być wniesione powództwo do sądu powszechnego lub skarga do sądu administracyjnego, powinna zawierać ponadto pouczenie o dopuszczalności wniesienia
powództwa lub skargi.
Uzasadnienie faktyczne decyzji powinno w szczególności zawierać
wskazanie faktów, które organ uznał za udowodnione, dowodów, na których się oparł oraz przyczyn, z powodu których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej, zaś uzasadnienie prawne – wyjaśnienie podstawy prawnej decyzji, z przytoczeniem przepisów prawa.
Ugoda administracyjna
Ugoda administracyjna jako forma działania administracji publicznej wynika z zawartej w art. 13 kodeksu postępowania administracyjnego zasady ugodowego załatwiania spraw.
W myśl zasady, sprawy w których uczestniczą strony o spornych
interesach, mogą być załatwiane w drodze ugody sporządzonej przed
organem administracji publicznej.
Organ administracji publicznej, przed którym toczy się postępowanie w sprawie, powinien w tych przypadkach podejmować czynności
skłaniające strony do zawarcia ugody.
Zgodnie z art. 114 kodeksu postępowania administracyjnego
w sprawie, w której toczy się postępowanie przed organem administracji publicznej, strony mogą zawrzeć ugodę – jeżeli przemawia za tym
charakter sprawy, przyczyni się to do uproszczenia lub przyspieszenia
postępowania i nie sprzeciwia się temu przepis prawa.
Ugoda może być zawarta przed organem administracji publicznej,
przed którym toczy się postępowanie w pierwszej instancji lub postępowanie odwoławcze, do czasu wydania przez organ decyzji w sprawie.
71
Organ administracji publicznej odroczy wydanie decyzji i wyznaczy
stronom termin do zawarcia ugody, jeżeli złożą one zgodne oświadczenie o zamiarze jej zawarcia. W przypadku zawiadomienia przez jedną
ze stron o odstąpieniu od zamiaru zawarcia ugody lub niedotrzymania
przez strony wyznaczonego terminu, organ administracji publicznej
załatwia sprawę w drodze decyzji.
Ugodę sporządza się w formie pisemnej. Powinna ona zawierać:
oznaczenie organu, przed którym została zawarta, datę sporządzenia,
oznaczenie stron, przedmiot i treść ugody, wzmiankę o jej odczytaniu
i przyjęciu, podpisy stron oraz podpis pracownika organu administracji
publicznej, upoważnionego do sporządzenia ugody.
Organ administracji publicznej utrwala fakt zawarcia ugody w aktach sprawy, w formie protokołu podpisanego przez osobę upoważnioną do sporządzenia ugody.
Ugoda wymaga zatwierdzenia przez organ administracji publicznej,
przed którym została zawarta.
Organ administracji publicznej odmówi zatwierdzenia ugody zawartej z naruszeniem prawa, nieuwzględniającej wymaganego stanowiska organu, albo naruszającej interes społeczny bądź słuszny interes
stron.
Zatwierdzenie bądź odmowa zatwierdzenia ugody następuje
w drodze postanowienia, na które służy zażalenie; postanowienie w tej
sprawie powinno być wydane w ciągu siedmiu dni od dnia zawarcia
ugody.
Ugoda staje się wykonalna z dniem, w którym postanowienie o jej
zatwierdzeniu stało się ostateczne.
Organ administracji publicznej, przed którym została zawarta ugoda, potwierdza jej wykonalność na egzemplarzu ugody.
Zatwierdzona ugoda wywiera takie same skutki, jak decyzja wydana
w toku postępowania administracyjnego.
Przyrzeczenie administracyjne
Przyrzeczenie administracyjne polega na zobowiązaniu się organu
administracji publicznej do określonego zachowania w przyszłości, na
przykład do wydania aktu administracyjnego o określonej treści. Brak
jest generalnej regulacji przyrzeczenia administracyjnego w prawie ad-
72
Dr Jan Izdebski
ministracyjnym, jest ono szczególną odmianą przyrzeczenia publicznego uregulowanego w art. 919 kodeksu cywilnego34.
Porozumienie administracyjne
Porozumienie administracyjne to uwarunkowane prawnie i faktycznie współdziałanie niezależnych w przedmiocie porozumienia podmiotów, którego treść stanowi stworzenie formalnych podstaw wspólnej realizacji określonych zadań administracyjnych lub przejęcia określonych
zadań administracyjnych do realizacji z jednego podmiotu na drugi, jak
również podjęcie niezbędnych i zsynchronizowanych działań faktycznych i prawnych w celu wykonania zawartego porozumienia35.
Umowa cywilnoprawna
Umowa cywilnoprawna jest formą działania administracji o charakterze dwu/wielostronnym i niewładczym. Jest wykorzystywana
w administracji w zakresie zarządu mieniem publicznym. Cechą charakterystyczną umowy cywilnoprawnej wykorzystywanej w działalności organów administracji jest z jednej strony równorzędność stron tej
umowy, z drugiej jednak ograniczanie panującej w prawie cywilnym
zasady swobody umów przez normy prawa administracyjnego. Najczęściej prawo administracyjne ingeruje w umowy cywilne zawierane
przez administrację poprzez określenie sposobu zawierania tych umów,
ingerując również w możliwość wyboru określonych kontrahentów
prywatnych oraz w samą treść umowy. Najczęstszymi przykładami nazwanych umów prawa cywilnego stosowanych przez administrację są:
dzierżawa, najem, sprzedaż, dostawa, pożyczka36.
Czynności materialno-techniczne
Czynności materialno-techniczne są formą działania administracji
o charakterze faktycznym i władczym, występującą zarówno w sferze
zewnętrznej, jak i wewnętrznej działania administracji. Jako działania
J. Zimmermann, op. cit., s. 416–417.
Z. Cieślak, Porozumienie administracyjne, Warszawa 1985, s. 113 i n.
36
Z. R. Kmiecik, Postępowanie administracyjne i postępowanie sądowoadministracyjne,
Kraków 2003, s. 51 i n.
34
35
73
o charakterze faktycznym nie są podejmowane w celu wywołania określonych skutków prawnych, a jedynie skutków o charakterze faktycznym, niemniej jednak mogą wywoływać również skutki prawne. Jest
to liczna grupa działań administracji o zróżnicowanym charakterze,
przez co poszczególne rodzaje działań zaliczane do kategorii czynności materialno-technicznych mogą wykazywać nawet znaczne różnice,
przykładowo w zakresie wywoływania skutków prawnych, stopnia ich
władczości, czy determinacji przepisami prawa.
Do podstawowych cech czynności materialno-technicznych można
zaliczyć:
• bezpośrednim celem ich podejmowania jest osiągnięcie pewnego stanu faktycznego, mogą jednak powodować przy okazji powstanie pewnych skutków prawnych materialnych bądź procesowych, czasem nawet bezpośrednio;
• jako czynności władcze charakteryzują się jednostronnością,
obowiązkiem podporządkowania się im przez adresatów tych
czynności, niejednokrotnie wręcz współdziałania z organem administracji przy ich wykonywaniu;
• w odróżnieniu od działań społeczno-organizatorskich mają z reguły znacznie bardziej skonkretyzowany charakter;
• przy ich pomocy dochodzi do konkretyzacji określonych praw
bądź obowiązków obywateli;
• mogą być podejmowane w celu wykonania wcześniej podjętej
czynności prawnej administracji, zwłaszcza aktu administracyjnego, bądź też samodzielnie;
• niejednokrotnie normy prawne szczegółowo określają procedurę lub warunki ich podejmowania;
• czynności materialno-techniczne dotyczące uprawnień lub obowiązków wynikających z przepisów prawa mogą być zaskarżone
do sądu administracyjnego, pozostałe podlegają kontroli za pomocą instytucji skargi uregulowanej w kodeksie postępowania administracyjnego, zaś prawidłowość podjęcia czynności techniczno-procesowych może zostać zbadana przy okazji kontroli aktów
administracyjnych podjętych w postępowaniu administracyjnym;
• są to czynności o bardzo zróżnicowanym charakterze, co utrudnia dokonanie w ich ramach wewnętrznej klasyfikacji opartej na
74
Dr Jan Izdebski
jednolitym kryterium (lub stosowanych w określonej kolejności
kryteriach)37.
Działania społeczno-organizatorskie
Działania społeczno-organizatorskie są formą działania administracji o charakterze faktycznym i niewładczym. Administracja publiczna
stosując tę formę działania nie może korzystać z przymusu państwowego. Działania te, jak każda forma aktywności administracji publicznej, muszą mieć podstawy prawne, w tym przypadku wystarcza ogólna
norma kompetencyjna. Działania te polegają najczęściej na aktywizacji
społeczeństwa w określonych dziedzinach życia np. społeczności lokalnej, poradnictwa prawnego, organizacji spotkań, działań promocyjnych
(np. promocji walorów turystycznych gminy, powiatu)38.
Należy zwrócić uwagę, że ta forma działania administracji publicznej, często niedoceniana i zaniedbywana w praktyce administracyjnej,
jest bardzo istotnym elementem budowy społeczeństwa obywatelskiego
oraz aktywnego udziału obywateli w zarządzaniu sprawami publicznymi.
Bibliografia
B. Adamiak, J. Borkowski, Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne, Warszawa 2006.
J. Boć (red.), Prawo administracyjne, Wrocław 2003.
Z. Cieślak, Porozumienie administracyjne, Warszawa 1985.
R. Kędziora, Ogólne postępowanie administracyjne, Warszawa 2008.
K. Kłosowska, Czynności faktyczne jako prawna forma działania administracji,
Rzeszów 2009.
E. Knosala, Zarys nauki administracji, Kraków 2005.
Z. R. Kmiecik, Postępowanie administracyjne i postępowanie sądowoadministracyjne, Kraków 2003.
J. Krukowski, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin 2002.
K. Kłosowska, Czynności faktyczne jako prawna forma działania administracji, Rzeszów 2009, s. 72 i n.
38
B. Jaworska-Dębska, Działalność społeczno-organizatorska, [w:] M. Stahl (red.),
Prawo administracyjne. Pojęcia, instytucje, zasady w teorii i praktyce, Warszawa 2004,
s. 413–414.
37
75
Z. Niewiadomski (red.), Prawo administracyjne. Część ogólna, Warszawa
2000.
E. Ochendowski, Prawo administracyjne. Część ogólna, Toruń 2009.
R. Raszewska-Skałecka, Statut i regulamin zakładu administracyjnego jako
źródła prawa, Wrocław 2007.
M. Stahl (red.), Prawo administracyjne. Pojęcia, instytucje, zasady w teorii
i praktyce, Warszawa 2004.
E. Ura, Prawo administracyjne, Warszawa 2008.
S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 2001.
S. Wrzosek (red.), Kompendium wiedzy administratywisty, Lublin 2008.
S. Wrzosek: System administracja publiczna. Systemowe determinanty nauki
administracji, Lublin 2008.
M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2006.
J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Kraków 2005.
Dr Katarzyna Kucab-Bąk
Podstawy zarządzania
i nauki o przedsiębiorstwie
Organizacja jako nazwa i pojęcie funkcjonujące najczęściej jako
potoczne, stosowane jest i rozumiane bardzo ogólnie i szeroko. Za
organizację uznajemy przedsiębiorstwo funkcjonujące na lokalnym,
regionalnym, krajowym, zagranicznym, międzynarodowym, globalnym rynku, organizację samorządową, organizację Unii Europejskiej,
organizację partii politycznych, organizację mafii pruszkowskiej.
Zgodnie z ustawą z 2 lipca 2004 roku (DzU 2004 nr 173, poz. 1807)
o swobodzie działalności gospodarczej jako organizację określono
także organizację pracodawców, organizację pracowników, organizację przedsiębiorców.
Rozpatrywanie organizacji powinno odnosić się do nauki o zarządzaniu, zwane też naukami o organizacji i zarządzaniu. Nauki o zarządzaniu zajmują się szczególną organizacją, w której istotną częścią
składową a jednocześnie uczestnikiem są ludzie posługujący się zasobami najczęściej materialnymi, finansowymi, informacyjnymi a także
ludzkimi. Zatem organizacja w naukach o zarządzaniu opiera się na
systemie określanym ogólną teorią systemów.
W literaturze można wskazać wiele kryteriów oraz sposobów układania organizacji, dzięki którym należy wyłonić charakter, sposób
funkcjonowania, zależności, strukturę, kierunek czy też sens. Organizacja, jak określa R.W. Griffin, to grupa ludzi, którzy współpracują ze
sobą w sposób podporządkowany i skoordynowany, aby osiągnąć pewien zestaw celów. Zatem organizacja nie jest pojęciem jednoznacznym. Najczęściej używa się pojęcia w znaczeniu: instytucjonalnym
(np. przedsiębiorstwo, organizacja społeczna, instytucja), przymiotnikowym (np. dobra lub zła organizacja pracy w sklepie czy urzędzie
R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN,
78
pocztowym) i czynnościowym (organizowanie zebrania, organizowanie pracy zespołu ludzkiego itd.). Sięgając i poszukując etymologii
znaczenia organizacja, należy zaznaczyć, iż w języku łacińskim organella oznacza narząd, organ, organizację jako zorganizowaną grupą
ludzi o wspólnym programie i celu, natomiast organisatio oznacza
system.
Ze względów porządkowania i wyodrębnienia organizacji, na przykład względem kryterium trwałości, można wyróżnić: organizacje doraźne (czasowe, tymczasowe), organizacje trwałe (najczęściej instytucjonalne, tj. instytucje), formalne, nieformalne. Organizacje ze względu
na realizowane cele główne należy podzielić na: produkcyjne, handlowe, usługowe, publiczne, prywatne, społeczne.
Zgodnie z etymologią organizacji jednym ze znaczeń staje się system.
Jako system należy w wąskim znaczeniu ujmować strukturę organizacyjną, która wyznacza powiązania, zależności, specjalizację, hierarchię
czy formalizację. Kreowanie struktur organizacyjnych oraz tworzenie
rodzajów może przyjąć następującą typologię:
 Struktury współczesne, do których należy zaliczyć: macierzową, dywizjonalną, sieciową.
 Struktury tradycyjne, do których należy zaliczyć: liniową, liniowosztabową, funkcjonalną.
 Struktury według grup kapitałowych, regionów – do których zaliczono odmianę struktury macierzowej tensorową lub projektową,
według wyrobów, według grup klientów.
Jednocześnie wykazując typologię struktur organizacyjnych i projektowanie należy wyróżnić podstawowe właściwości przeważające
w rozstrzyganiu o końcowym efekcie i wizerunku organizacji (nie
w znaczeniu public relations). W tabeli nr 1 ukazano elementy i parametry wpływające na budowę i ocenę struktury organizacyjnej.
A. Komosa, Szkolny słownik ekonomiczny, Wydawnictwo Ekonomik, Warszawa 1992,
s. 65.
W. Kopaliński, Podręczny słownik wyrazów obcych, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 1999, op. cit., s. 555.
79
Podstawy zarządzania i nauki o przedsiębiorstwie
Tabela 1. Parametry i elementy struktury organizacyjnej
Elementy
 Znaczenie i zastosowanie formuł, reguł
 Przepływ formuł – przepływ informacji
aktualnych, tworzonych, tradycyjnych
 Pełna, częściowa procedura w stosunku
do pełnej, częściowej organizacji
 Przestrzeganie i reguły wewnętrzne
 Stosowanie podejścia uniwersalnego bądź
sytuacyjnego
 Stanowiska i komórki
 Kompetencje zawodowe i stanowiskowe
 Kompetencje funkcjonalne i specjalizacja
funkcji
 Ukształtowanie i projektowanie
Główne parametry
Formalizacja
Specjalizacja
Hierarchia
 Układ kierownictwa – wysmukły,
spłaszczony
 System kierownictwa
 Stosunki, podległości oraz proporcje
stanowisk wykonawczych, kierowniczych,
dodatkowych
Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Strużycki (red.), Podstawy zarządzania, SGH w Warszawie, Warszawa 2008, s. 151
Istotna i jednocześnie przekształcająca się oraz wszechobecna
w organizacji, strukturze, systemie jest komunikacja. Komunikacja to
w ogólnym znaczeniu przekazywanie informacji najczęściej pomiędzy dwiema osobami. Jednak komunikacja to nie tylko udział dwóch
elementów nadawcy i odbiorcy, to także cały proces. Elementarnymi
składnikami procesu komunikacyjnego najczęściej są nadawcy, odbiorcy, kanały przekazu oraz treści, które są zakodowane–rozkodowane,
rozkodowane–zakodowane oraz trudności określane jako szumy bądź
przeszkody. Proces komunikowania przedstawiono w rysunku nr 1.
80
Rysunek 1
Źródło: opracowanie własne
Ze względu na sposób komunikacji oraz określenie rodzaju komunikacji, istotne jest jaki jest początek i koniec procesu komunikacji. Określono trzy rodzaje komunikacji ze względu na uczestników komunikacji:
 Człowiek–człowiek
 Człowiek–maszyna (urządzenie)
 Maszyna (urządzenie)–człowiek
Podejmując kwestię dopasowania i odkrywania komunikacji ze
względu na system i strukturę organizacyjną, należy podkreślić istotę
komunikacji pionowej, poziomej, sieciowej, formalnej, nieformalnej.
W typie komunikacji pionowej możliwe są dwie formy komunikacji
w dół oraz w górę, najczęściej względem podporządkowania służbowego. Komunikacja pozioma następuje w przód lub w tył, najczęściej
na poziomach współpracowników lub poziomie decyzyjnym. Do komunikacji sieciowej należy zaliczyć typy sieci: koło od wozu, Y, łańcuch,
okrąg, gwiazda–dom. Komunikacja formalna oraz nieformalna przenika się wzajemnie uczestnicząc we wszystkich typach i rodzajach komunikacji.
Nie analizując udziału w procesie komunikacji, jednocześnie
uwzględniając kodowanie i rozkodowywanie, rodzaj komunikacji należy określić jako:
 Ustna
81
Pisemna
Poprzez dźwięki
Poprzez znaki i symbole
Poprzez gesty i zachowania niewerbalne (mimika, język ciała).
Elementy struktury organizacyjnej, rodzaje komunikacji, kreowanie
sieci i otoczenia związanego z organizacją oraz typy kierowania związane są z pojęciem zarządzania. Zarządzanie to proces polegający na
generowaniu, łączeniu metod, funkcji, celów oraz kreowaniu łączenia
i rozwoju zasobów. Zarządzanie polega na racjonalnym kształtowaniu
zależności między elementami systemu organizacyjnego. W schemacie
zarządzania istotną rolę odgrywa planowanie – wytyczanie celów organizacji i określanie jak je osiągnąć.
Planowanie jest ciągiem działań, składającym się z następujących
kroków:
• Formułowanie celów
• Budowa alternatyw odnośnie kierunków działania, środków
i sposobów
• Wybór jednej alternatywy
• Kontrola wykonywania planu.
Kategorie kryteriów związane z planowaniem określone zostały ze
względu na charakterystyczne cechy planów. Główne kryterium podziału planów to: czas i cel realizacji. Tabela nr 2 prezentuje cechy oraz
rodzaje planów.




Tabela 2. Rodzaje i cechy planów
Szczeble
planowania
Cechy
Strategiczny
Taktyczny
Operacyjny
Zasięg czasowy
Do 15 lat
4–6 lat
1 rok
Podstawy
informacyjne
Niepewne
Względnie
niepewne
Względnie
pewne
Wymiary ryzyka
Wysokie
Średnie
Małe
Płynność (stopień
dopasowania
planu)
Bardzo duża
Średnia do
dużej
Mała
82
Szczeble
planowania
Cechy
Strategiczny
Taktyczny
Operacyjny
Liczba zależności
(możliwych do
uchwycenia)
Mała
Mała do dużej
Bardzo duża
Kategoria
problemu
Innowacyjne
(np. nowe
produkty)
Innowacyjne
względnie
zmiany w
potencjale
wydajności
Optymalne
wykorzystanie
potencjału
DługodystanDokładne
sowa prognoza
ustalenie
Główne trudności
rozwoju otowielkości
czenia
planistycznych
Koordynacja
zakresów
Źródło: opracowanie własne na podstawie R.W. Griffin, Podstawy zarządzania
organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
Podejmowanie działalności gospodarczej związane jest z pojęciem
przedsiębiorczości, która jest rozumiana jako cechy bądź zespół cech
przypisywane przedsiębiorcom.
Przedsiębiorczość została określona także jako proces ukierunkowany w danych warunkach na wykorzystanie, zastosowanie pomysłu
w celu wygenerowania korzyści, najczęściej na rynku.
Na podstawie informacji związanej z ustawą z 2 lipca 2004 roku
o swobodzie działalności gospodarczej zostały określone formy działalności gospodarczej, charakterystyka przedsiębiorcy.
Przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy jest osoba fizyczna, osoba
prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną – wykonująca we własnym
imieniu działalność gospodarczą.
Za mikroprzedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych:
1) zatrudniał średniorocznie mniej niż 10 pracowników oraz
2) osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów
i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości
83
w złotych 2 milionów euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości
w złotych 2 milionów euro.
Za małego przedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych:
Za średniego przedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co
najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych:
Źródła
R.W. Griffin, Podstawy zarzadzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1999.
A. Komosa, Szkolny słownik ekonomiczny, Wydawnictwo Ekonomik, Warszawa 1992.
W. Kopaliński, Podręczny słownik wyrazów obcych, Oficyna Wydawnicza
Rytm, Warszawa 1999.
A.K. Koźmiński, W. Piotrowski (red.), Zarządzanie. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
M. Strużycki (red.), Podstawy zarządzania, SGH w Warszawie, Warszawa
2008.
Ustawa z 2 lipca 2004 roku (DzU 2004 nr 173, poz. 1807) o swobodzie działalności gospodarczej.
106.
Ustawa z 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej, art. 104, 105,
Dr Beata Stanibuła
Podstawy prawa pracy
I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRAWA PRACY
1. Geneza, pojęcie i przedmiot prawa pracy
1.1. Geneza prawa pracy
Początki rozwoju prawa pracy sięgają czasów wczesnego kapitalizmu. Wówczas to bowiem wskutek uwłaszczenia chłopów i wykształcenia się nowej klasy społecznej – klasy robotniczej, powstały warunki
do wymiany na szeroką skalę pracy w zamian za wynagrodzenie. Początkowo podstawowa instytucja prawa pracy – umowa o pracę, regulowana była przepisami prawa cywilnego. Przepisy o umowie o pracę
wczesnego kapitalizmu zapoczątkowały rozwój prawa pracy. Kolejnym
etapem tego rozwoju było wydanie przez państwo pierwszych ustaw
z zakresu prawa pracy, których liczba z czasem ulegała ciągłemu zwiększaniu. Ustawy te miały charakter ochronny względem pracowników.
Zwane były początkowo ,,ustawodawstwem fabrycznym”. Wprowadzały one minimum gwarancji ochronnych dla pracowników, początkowo
dotyczących czasu pracy, a następnie ochrony pracy kobiet, bhp, odpowiedzialności materialnej pracodawców za wypadki przy pracy itd.
Nakładały na pracodawców obowiązki, których niewykonanie zabezpieczono sankcjami typu administracyjnego.
Wyodrębnienie prawa pracy w osobną gałąź prawa nastąpiło
w efekcie wspólnego potraktowania przepisów o umowie o pracę doskonalących się w ramach prawa cywilnego oraz przepisów ustaw administracyjnoprawnych wydawanych przez państwo. Wyrazem tego
był kodeks pracy wydany w 1910 r. we Francji.
W Polsce faktyczne wyodrębnienie prawa pracy w osobnę dziedzinę
prawa nastąpiło w okresie międzywojennym, z uwagi na obowiązywanie w tym okresie szeregu aktów prawnych, dotyczących stosunków
pracy. Jednakże centralna instytucja prawa pracy – umowa o pracę
86
Dr Beata Stanibuła
– nadal regulowana była kodeksem zobowiązań z 1933 r., a przepisy
ogólne prawa cywilnego oraz ogólne przepisy o zobowiązaniach należało stosować do stosunków pracy wprost.
Formalne uznanie prawa pracy, jako odrębnej gałęzi systemu prawnego w Polsce, wyznacza moment wejścia w życie z dniem 1 stycznia
1975 r. kodeksu cywilnego. Świadczą o tym stwierdzenia, jakie znalazły się w przepisach wprowadzających kodeks cywilny. Brzmiały ono
następująco: ,,Kodeks cywilny nie narusza przepisów ustawodawstwa
pracy” oraz ,,w wypadkach nieuregulowanych przepisami prawa pracy,
należy stosować odpowiednio przepisy kodeksu cywilnego, chyba że
nie były one zgodne z zasadami prawa pracy”.
Kodyfikacja prawa pracy w Polsce nastąpiła dopiero 26 czerwca
1974 r. Uchwalony wówczas kodeks pracy, wielokrotnie nowelizowany,
obowiązuje do dziś, stanowiąc najważniejsze źródło prawa pracy.
1.2. Pojęcie prawa pracy
Pojęcie prawa pracy można rozpatrywać w dwóch znaczeniach: ścisłym (sensu stricto) oraz szerokim (sensu largo).
W wąskim ujęciu (tzw. kodeksowym), definicja prawa pracy wynika
z przepisu art. 9 k.p. i sprowadza się do wyliczenia źródeł prawa pracy.
Zgodnie z tym przepisem, przez prawo pracy należy rozumieć oprócz
przepisów kodeksu pracy również przepisy innych ustaw i aktów wykonawczych, a także postanowienia układów zbiorowych pracy i innych
opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów
określających prawa i obowiązki stron. Wynikające z tych źródeł normy regulujące prawa i obowiązki stron, składają się na pojęcie ,,prawa
stosunku pracy”.
Ze stosunkami pracy – jak zostało nadmienione – związane są inne
stosunki prawne, również należące do przedmiotu prawa pracy. Ten
związek polega na tym, że powstają one w związku z istnieniem stosunku pracy albo w związku z dążeniem do jego nawiązania, czy też
w związku z jego rozwiązaniem. W literaturze dokonano podziału tych
stosunków na:
Norma ta została następnie powtórzona w przepisie art. 300 k.p. Wyznacza ona zakres stosowania kodeksu cywilnego do stosunków pracy, określając tym samym związki
normatywne prawa pracy z prawem cywilnym.
87
1) stosunki prawne przygotowujące nawiązanie stosunku pracy
– można je określić jako administracyjne stosunki prawa pracy (administracja pracy). Przedmiotem administracyjnych stosunków prawa
pracy są sprawy pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego, zatrudnienia, socjalne,
2) stosunki prawne będące następstwem zawarcia stosunku pracy,
np. pracowniczy stosunek ubezpieczenia społecznego,
3) stosunki prawne zabezpieczające prawidłową realizację stosunku – związane z działalnością PIP, PIS, SIP i nadzorem nad przestrzeganiem prawa pracy.
W ujęciu szerokim więc, prawo pracy należy określić jako zespół
(ogół) norm prawnych regulujących stosunki pracy oraz inne stosunki
społeczne powiązane ze stosunkami pracy. Szczególne miejsce wśród
wszystkich stosunków prawnych, stanowiących przedmiot prawa pracy, zajmują stosunki pracy. Treścią (przedmiotem) stosunków pracy są
wzajemne prawa i obowiązki stron. Przepis art. 1 k.p. stanowi, iż ,,Kodeks pracy określa prawa i obowiązki pracowników i pracodawców”.
Kodeks pracy jest podstawowym aktem prawnym regulującym prawa
i obowiązki stron, czyli stosunki pracy.
1.3. Praca jako przedmiot regulacji prawa pracy
W życiu społecznym występuje wiele przypadków świadczenia pracy. I tak, przykładowo, praca może być świadczona na podstawie umów
cywilnoprawnych (zlecenia, o dzieło), może być świadczona w formie
wolontariatu albo pomocy sąsiedzkiej, czyli bez obowiązku prawnego.
Może mieć charakter pracy jednostronnie wyznaczanej (przymusowej),
której obowiązek wykonywania wynika z ustawy, aktu administracyjnego albo orzeczenia sądu. Wymienione przykłady wykonywania pracy
nie należą do przedmiotu prawa pracy. Przedmiotem prawa pracy jest
tylko jedna z jej postaci, mianowicie praca dobrowolnie podporządkowana.
Przez pracę dobrowolnie podporządkowaną należy rozumieć pracę
świadczoną z woli jej wykonawcy (oparta na zasadzie dobrowolności)
na rzecz drugiego podmiotu i pod jego kierownictwem (czyli w warun
Ustawa z 26 czerwca 1974 r, DzU z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.
88
Dr Beata Stanibuła
kach podporządkowania). Polega ona na wykonywaniu w zamian za
wynagrodzenie obowiązku prawnego, wynikającego z umowy o pracę
lub jednego z aktów równorzędnych umowie o pracę – powołania, wyboru, mianowania, spółdzielczej umowy o pracę.
2. Szczególne właściwości prawa pracy
Prawo pracy wyodrębnione z uwagi na szczególny przedmiot regulacji, wykazuje szereg szczególnych właściwości. Spośród nich, w literaturze przedmiotu najczęściej wymienia się następujące:
– złożoność sytuacji prawnej pracownika – polega ona na tym, że
nawiązując stosunek pracy, pracownik staje się podmiotem innych stosunków prawnych, związanych ze stosunkiem pracy. Na przykład, może
to być stosunek procesowy prawa pracy, jeżeli pomiędzy pracownikiem
a pracodawcą powstanie spór w związku z naruszeniem przez jedną ze
stron przepisów prawa pracy. Może to być członkostwo w związku zawodowym. Obowiązkowo będzie to pracowniczy stosunek ubezpieczenia
społecznego. Pracownik jest podmiotem niektórych stosunków prawnych
związanych ze stosunkiem pracy, niektórych zaś jest destynatariuszem,
jako iż odnosi korzyści z ich realizacji (np. stosunki związane z działalnością PIP czy związków zawodowych). Wszystkie te stosunki kształtują
sytuację prawno-społeczną pracownika, składają się na status pracowniczy, a tym samym świadczą o złożoności jego sytuacji prawnej,
– złożoność metod regulacji w prawie pracy – polega na tym, że
prawo pracy korzysta jednocześnie z cywilnoprawnej i administracyjnoprawnej metody regulacji. Metody te pozostają ze sobą w sprzeczności.
O ile metoda cywilnoprawna, którą charakteryzuje uznanie prawnej równorzędności stron stosunku prawnego, jest metodą niewładczą, o tyle
metoda administracyjnoprawna opiera się na zasadzie władztwa i podporządkowania. Metody te prawo pracy wykorzystuje i przystosowuje do
własnych celów. Ma tu miejsce swoistego rodzaju modyfikacja, polegająca
na odstąpieniu od formalnej, prawnej równości stron na rzecz równości
faktycznej z uwzględnieniem podporządkowania pracownika pracodawcy,
co determinuje wzmożoną ochronę pracownika jako słabszej (pod względem ekonomicznym i organizacyjnym) strony stosunku pracy,
– specyficzny charakter norm prawa pracy oraz mechanizm działania przepisów prawa pracy – prawo pracy charakteryzuje przewaga
89
norm o charakterze jednostronnie bezwzględnie obowiązującym. Pozwalają one, aby w źródłach prawa pracy niższego szczebla w sposób
korzystniejszy uregulować pewne kwestie niż zostały one uregulowane w aktach prawnych wyższego rzędu. I tak, dopuszczalne jest, aby
w układach zbiorowych pracy warunki pracy i płacy zostały ukształtowane korzystniej niż w ustawie. Jeszcze korzystniej niż w układach
zbiorowych pracy, warunki pracy i płacy mogą być uzgadniane w indywidualnych umowach o pracę. Rozwiązanie to przyjmuje postać zasady uprzywilejowania pracownika. Zasada ta, jako podstawowa zasada
prawa pracy, została uregulowana w przepisie art. 18 k.p., ale wynika
również z innych przepisów kodeksu pracy (np. art. 9 § 2 i 3 k.p.),
– udział związków zawodowych i organizacji pracodawców w
procesie legislacyjnym – udział ten zaznacza się przede wszystkim
w kompetencji do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień zbiorowych, ale ma miejsce również w procesie prawotwórczym stanowienia ustaw i rozporządzeń. Polega w szczególności na
opiniowaniu założeń i projektów ustaw oraz aktów wykonawczych do
tych ustaw, w zakresie objętym zadaniami związków zawodowych oraz
w zakresie praw i interesów pracodawców. Państwo ma obowiązek
współdziałania ze związkami zawodowymi i organizacjami pracodawców przy stanowieniu aktów ustawowych z zakresu prawa pracy,
− dyferencjacja – polega na różnicowaniu praw i obowiązków
(zwiększaniu uprawnień bądź zmniejszaniu obowiązków) niektórych
kategorii pracowników, w oparciu o pewne kryteria. Na gruncie polWystępują one obok norm ściśle bezwzględnie obowiązujących oraz nielicznych norm
o charakterze względnie obowiązującym.
Należy podkreślić złożoność systemu źródeł prawa pracy. Można je podzielić na te,
które są znane innym gałęziom prawa, oraz na właściwe tylko prawu pracy. Te pierwsze
pochodzą od państwa (mają charakter powszechnie obowiązujący). Zalicza się do nich:
Konstytucja, ustawy wydawane przez Sejm w szczególności kodeks pracy, tzw. akty podustawowe (wykonawcze) – rozporządzenia prezesa Rady Ministrów oraz rozporządzenia
ministrów (zwłaszcza ministra pracy i polityki społecznej) wydawane na podstawie ustaw
i w celu ich wykonania, ratyfikowane umowy międzynarodowe (Konwencje MOP oraz dwustronne i wielostronne umowy międzynarodowe). Źródła właściwe tylko prawu pracy określa się mianem źródeł specyficznych albo autonomicznych. Do omawianych źródeł należą:
układy zbiorowe pracy i inne porozumienia zbiorowe oraz regulaminy i statuty określające
prawa i obowiązki stron stosunku pracy. Są one stanowione przez pracodawców i związki
zawodowe, a niekiedy przez samych pracodawców.
90
Dr Beata Stanibuła
skiego prawa pracy przyjęte zostały dwa kryteria dyferencjacji, mianowicie: właściwości osobowe pracownika, takie jak: płeć, wiek, stan
rodzinny, inwalidztwo (kryterium podmiotowe) oraz charakter pracy
(kryterium przedmiotowe). I tak, w oparciu o kryterium podmiotowe
szczególnie została uregulowana sytuacja kobiet, pracowników młodocianych, osób niepełnosprawnych, pracowników wychowujących małe
dzieci. Odnośnie kobiet, ustawodawca wprowadził zakazy ich zatrudniania przy pracach szkodliwych dla zdrowia, zaostrzone dla kobiet
w ciąży i karmiących piersią. W związku z ciążą i karmieniem dziecka,
kobiety mają dodatkowe uprawnienia, w szczególności do przeniesienia do innej pracy na zalecenia lekarza. Korzystają także ze wzmocnionej ochrony przed zwolnieniem z pracy.
Pracownicy wychowujący małe dzieci (zarówno kobiety, jak i mężczyźni) uprawnieni są do zwolnień opiekuńczych i do urlopu wychowawczego.
Szczególne uprawnienia młodocianych gwarantuje umowa w celu
przygotowania zawodowego, na podstawie której z reguły są zatrudniani. Umowa taka zapewnia większą trwałość stosunku pracy, gdyż
wypowiedzenie tej umowy przez pracodawcę jest znacząco utrudnione.
Stosując tryb wypowiedzenia, pracodawca może powołać się wyłącznie
na jedną z czterech przyczyn wskazanych przez ustawodawcę, podczas gdy przyczyny wypowiedzenia zwykłej umowy o pracę nie zostały
skatalogowane. Młodociani mają prawnie zagwarantowaną wzmożoną ochronę życia i zdrowia w procesie pracy. Świadczą o tym zakazy zatrudniania ich przy pracach dla nich szkodliwych, w godzinach
nadliczbowych i w porze nocnej. Uzasadnieniem tych szczególnych regulacji jest cel zatrudniania młodocianych. Nie tyle jest to bowiem cel
zarobkowy, co edukacyjny.
W stosunku do pracowników niepełnosprawnych ustawodawca
przewidział skrócony czas pracy i wydłużone urlopy wypoczynkowe.
Gwarantuje je ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej
i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
Szczególne uprawnienia z uwagi na drugie wymienione kryterium
(przedmiotowe), dotyczą pracowników zatrudnionych przy pracach
Zob. art. 196 k.p.
91
wymagających wysokich kwalifikacji albo dużego wysiłku fizycznego,
związanej z kierowaniem innymi pracownikami i odpowiedzialnością
za nich, pracy szczególnie niebezpiecznej i odpowiedzialnej, a także
pracowników zatrudnionych w warunkach szczególnie uciążliwych
i szkodliwych dla zdrowia. Rekompensatą za szczególny wysiłek intelektualny lub fizyczny, uciążliwość i szkodliwość wykonywanej pracy są
odpowiednio: dodatki do wynagrodzenia, skrócony czas pracy, darmowe posiłki profilaktyczne. 3. Ekspansja prawa pracy
Pomimo iż nie każda praca – jak zostało nadmienione – stanowi
przedmiot prawa pracy, to niekiedy ma miejsce stosowanie przepisów
prawa pracy do osób niebędących pracownikami. Takie sytuacje określa się mianem ekspansji prawa pracy.
Podstawę ekspansji prawa pracy stanowią albo same normy prawa
pracy lub przepisy odrębne, które do nich odsyłają. W najszerszym zakresie przepisy prawa pracy stosowane są do osób świadczących pracę
na podstawie umów o pracę nakładczą (chałupników). Podstawę ich stosowania stanowi rozporządzenie Rady Ministrów z 31 grudnia 1975 r.
w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą, wydane na podstawie art. 303 § 1 k.p. Przewiduje ono stosowanie do stosunków wynikających z umów o pracę nakładczą wszystkich
niemalże, choć zmodyfikowanych, instytucji prawa pracy. Stwarza to
w rzeczywistości swoisty stan rzeczy, w którym stosunek prawny należący do przedmiotu prawa cywilnego, w praktyce regulowany jest prawem pracy.
Ponadto, przepisy art. 304–3044 k.p. nakazują zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy osobom wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub miejscu
wyznaczonym przez pracodawcę, uczniom i studentom odbywającym
zajęcia na terenie zakładu pracy (praktyki, staże) itd.
Z mocy art. 121 § 5 k.k.w., przepisy prawa pracy dotyczące czasu
pracy i bhp należy stosować w stosunku do pracujących skazanych (odbywających karę pozbawienia wolności).
92
Dr Beata Stanibuła
4. Zasady prawa pracy
Zasady prawa pracy są to takie normy ogólne, które zajmują centralne miejsce w systemie norm prawa pracy (normy naczelne ,,przenikające” cały system tego prawa). Zasady te, będąc odbiciem istniejących stosunków społeczno-gospodarczych (ekonomicznych), wyrażają
w swej treści podstawowe idee i założenia polityki społecznej państwa.
Spośród ogółu zasad wyróżnia się zasady o charakterze normatywnym (zasady – normy), postulatywnym (postulaty systemu lub gałęzi
prawa), opisowym (określają w skrócie istotne cechy pewnych instytucji prawnych czy sposób regulacji prawnej określonych spraw).
Sytuacja w prawie pracy odnośnie zasad jest specyficzna. Kodeks
pracy wyodrębnia spośród zasad normatywnych, którym przypisuje się
największe znaczenie, podstawowe zasady prawa pracy poświęcając im
osobny rozdział zatytułowany ,,Podstawowe zasady prawa pracy”. Niektóre z tych zasad mają swoje źródło w konstytucji. I tak, na podstawie
konstytucji oraz przepisów rozdziału II działu pierwszego kodeksu pracy wyróżnić należy następujące, normatywne zasady indywidualnego
prawa pracy:
1) zasadę wolności pracy,
2) zasadę poszanowania godności pracownika,
3) zasadę równego traktowania pracowników,
4) zasadę niedyskryminacji pracowników,
5) zasadę godziwego wynagrodzenia za pracę,
6) prawa do wypoczynku,
7) zasadę prawa do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,
8) zasadę zaspokajania – stosownie do możliwości i warunków
– bytowych, socjalnych i kulturalnych potrzeb pracowników,
Ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r., DzU z 16 lipca 1997 r., nr 78, poz. 483.
Prawo pracy dzieli się na indywidualne i zbiorowe. Przedmiotem indywidualnego
prawa pracy są normy prawne regulujące indywidualne stosunki pracy oraz związane
z nimi stosunki procesowe. Przedmiotem zbiorowego prawa pracy są normy, które regulują
stosunki, jakie zachodzą między pojedynczym pracodawcą lub organizacjami pracodawców a związkami zawodowymi oraz pracodawcami a organami reprezentującymi załogę
zakładu pracy, a także zasady tworzenia i funkcjonowania tych organizacji, prowadzenie
rokowań i zawieranie układów zbiorowych pracy i innych porozumień zbiorowych, partycypacja pracownicza.
93
9) zasadę, z której wynika obowiązek pracodawcy ułatwiania pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych.
Po nowelizacji kodeksu pracy w 1996 r., do katalogu podstawowych
zasad prawa pracy wprowadzone zostały dwie zasady z zakresu zbiorowego prawa pracy:
1) prawo pracowników oraz pracodawców do zrzeszania się w celu
ochrony swoich praw i obowiązków (zasada prawa koalicji),
2) prawo pracowników do udziału w zarządzaniu zakładem pracy
(zasada prawa partycypacji).
Podkreślono przy tym obowiązek pracodawców i organów administracji stwarzania warunków do realizacji prawa koalicji i partycypacji.
Największe znaczenie – jak zostało wspomniane – mają w prawie
pracy zasady normatywne, ale istotną rolę należy także przypisać zasadom opisowym, jako służącym określaniu cech różnych instytucji prawa pracy. Stanowią one wskazania przy interpretacji prawa. Zaliczyć
można do nich w szczególności zasady dotyczące charakteru prawnego
stosunku pracy, takie jak: zasada osobistego świadczenia pracy, podporządkowania pracownika w procesie pracy, odpłatności pracy, ryzyka
pracodawcy.
II. CHARAKTER PRAWNY STOSUNKU PRACY
W kwestii charakteru prawnego stosunku pracy nauka wypracowała wiele koncepcji takich jak np. teoria włączenia, teoria wspólnoty,
teoria służby, zobowiązaniowa koncepcja stosunku pracy10. Najstarsza
i najbardziej rozpowszechniona jest koncepcja zobowiązaniowa stosunku pracy. Według tej teorii umowa o pracę (lub akt jej równorzędny)
stanowi konieczne i wystarczające źródło powstania stosunku pracy.
Zakłada ona dobrowolność powstania i trwania stosunku pracy, zasadniczą równość prawną stron oraz majątkowy i ekwiwalentny charakter
podstawowych świadczeń – pracy i wynagrodzenia.
Na gruncie polskiego prawa pracy przyjęta została zobowiązaniowa koncepcja stosunku pracy. Wyrazem tej koncepcji jest art. 22 k.p.,
który określa dwa podmioty stosunku pracy oraz treść łączącego je
10
T. Liszcz, Prawo pracy, Warszawa 2005, s. 97–100.
94
Dr Beata Stanibuła
zobowiązania. Zobowiązaniowy charakter stosunku pracy wynika także z innych przepisów kodeksu pracy, traktujących o jego nawiązaniu
i rozwiązaniu, prawach i obowiązkach stron czy odpowiedzialności za
naruszenie tych obowiązków.
Istotę stosunku pracy wyraża przede wszystkim przepis art. 22 § 1
k.p., wskazujący, iż przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym
przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.
Powszechnie przyjmuje się, iż z przepisu tego, w powiązaniu z innymi uregulowaniami kodeksu pracy, wywieść można cechy charakterystyczne stosunku pracy. Do cech tych, na które pośrednio wskazuje
przepis art. 22 § 1 k.p., należy dobrowolność nawiązania i pozostawania w stosunku pracy, wzajemność, ciągłość świadczenia pracy i osobiste wykonywanie pracy. Bezpośrednio z brzmienia przepisu art. 22
§ 1 k.p. wynika bezwzględnie odpłatny charakter pracy oraz to, że praca świadczona w ramach stosunku pracy jest wykonywana ,,pod kierownictwem pracodawcy”, czyli że jest to praca podporządkowana.
W oparciu o inne przepisy kodeksu pracy należy wymienić cechę starannego działania (por. m.in. art. 100 § 1 k.p.) oraz ryzyka ponoszonego w
procesie pracy przez pracodawcę (por. m.in. art. 80, 81 i 117 § 2 k.p.).
Cecha dobrowolności, zwana też zasadą autonomii woli stron, podniesiona została do rangi podstawowej zasady prawa pracy, wyrażonej
w przepisie art. 11 k.p. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu nawiązanie
stosunku pracy oraz ustalanie warunków pracy i płacy niezależnie od
jego podstawy prawnej, wymaga zgodnego oświadczenia woli pracownika i pracodawcy11. Norma prawna zawarta w cytowanym przepisie
świadczy o tym, iż wolność pracy jest gwarantowana przez zobowiąOgraniczenie swobody nawiązania stosunku pracy może, w niektórych sytuacjach,
występować po stronie pracodawcy, ale sytuacje te należy rozpatrywać w kategoriach wyjątku. I tak, pracodawca ma obowiązek nawiązania stosunku pracy z osobami, którym państwo zapewniło szczególne prawo do pomocy w uzyskaniu zatrudnienia. Jako przykład
można podać inwalidów wojennych i wojskowych. Na podstawie art. 18 i 41 ustawy z 28
maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (DzU
z 1983 r. nr 13, poz. 68 z późn. zm.) na wniosek inwalidy, jeżeli właściwy organ administracji
skieruje go do pracy u danego pracodawcy, to pracodawca, do którego skierowano inwalidę
11
95
zaniowy charakter stosunku pracy tzn., że stosunek pracy powstaje zawsze w efekcie dobrowolnie zaciągniętego zobowiązania pracodawcy
i pracownika. Pracownik zawierając umowę o pracę albo wyrażając
zgodę na powołanie, mianowanie lub wybór zobowiązuje się dobrowolnie do wykonywania określonej pracy zgodnie z przepisami, które regulują dany rodzaj stosunku pracy. Z drugiej strony, pracodawca
zgodnie z umową zobowiązuje się do określonych świadczeń na rzecz
pracownika.
Kolejna cecha stosunku pracy – cecha wzajemności oznacza, że
jego strony występują względem siebie równocześnie w roli wierzyciela
i dłużnika12. Pracodawca jest wierzycielem świadczenia pracy i on zawłaszcza wynik pracy, natomiast pracownik ma prawo do wynagrodzenia13. Jednocześnie więc pracownik występuje jako wierzyciel wynagrodzenia, które z tytułu świadczonej na jego rzecz pracy dłużny jest
pracodawca.
Obowiązek osobistego wykonywania pracy wyraża się w zakazie powierzania przez pracownika wykonania pracy innej osobie. Bezwzględny obowiązek osobistego świadczenia pracy podkreślany jest w orzecznictwie sądowym stwierdzającym, że jest to zasada, od której nie ma
żadnych wyjątków. Zdaniem Sądu Najwyższego ,,możliwa w umowach
typu zlecenie klauzula wykonywania usług przez osobę trzecią – zastępcę jest niedopuszczalna w umowie o pracę”14.
Stosunek pracy ma w sensie prawnym charakter ciągły, tzn. pracownik przez cały czas trwania tego stosunku ,,w sposób ciągły”, czyli
w ustalonym rytmie dni roboczych, dopełnia swego świadczenia (wykonuje pracę). Sąd Najwyższy odnosząc się do cechy ciągłości, podniósł,
że istota ciągłości świadczenia pracy w ramach stosunku pracy tkwi
w tym, że zobowiązanie pracownika nie polega na jednorazowym wykonaniu pewnej czynności lub na wykonaniu ich zespołu składającego
się na określony rezultat, ale wiąże się z wykonywaniem określonych
mocą wydanej przez organ administracyjny decyzji, obowiązany jest go zatrudnić na odpowiednim stanowisku stosownie do jego sprawności fizycznej i posiadanych kwalifikacji.
12
K. Rączka, Stosunek pracy a cywilnoprawne umowy o świadczenie pracy (w:) Prawo
pracy po zmianach (red. K. Rączka), Warszawa 1997, s. 41.
13
J. Wratny, Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2005, s. 64.
14
Wyrok SN z 26.11.1998 r., I KKN 458/98, OSNAPiUS z 2000 r., nr 3, poz. 94.
96
Dr Beata Stanibuła
czynności w powtarzających się odstępach czasu, w okresie istnienia
trwałej więzi łączącej pracownika z pracodawcą15. Istotnym elementem ciągłości jest zazwyczaj codzienne wykonywanie pracy w ramach
ustalonego przez pracodawcę porządku pracy16. Warte podkreślenia
w tym miejscu jest to, że pracownik w ramach stosunku pracy zobowiązuje się do wykonywania, a nie wykonania pracy. To z kolei odzwierciedla jeszcze jedną cechę stosunku pracy, mianowicie, że pracownik
nie odpowiada za wynik pracy, ale za samo staranne jej świadczenie
(wykonywanie)17. Dlatego też pracownika nie można pociągnąć do odpowiedzialności ani pozbawić wynagrodzenia, gdy oczekiwany wynik
pracy nie został osiągnięty albo wynik ten jest wadliwy, jeżeli wada nie
nastąpiła z winy pracownika. Stosunek pracy zalicza się wobec tego do
tzw. zobowiązań starannego działania w odróżnieniu od zobowiązań
rezultatu..
Kolejna ważna właściwość stosunku pracy dotyczy rozkładu ryzyka
między stronami tego stosunku18. Tylko dla stosunku pracy charakterystyczne jest, że w zasadzie to pracodawca, a nie pracownik ponosi ryzyko związane z realizacją tego stosunku, a więc negatywne konsekwencje nieosiągnięcia oczekiwanego przez pracodawcę rezultatu procesu
pracy. Jest to związane z zależnym charakterem pracy i decydującym
wpływie pracodawcy na sposób, miejsce i czas wykonywania pracy
przez pracownika oraz tym – jak już wspomniano – że pracownik nie
zobowiązuje się do osiągnięcia określonego wyniku, lecz do starannego
działania w procesie pracy.
I tak, pracodawca ponosi techniczne, osobowe, socjalne oraz gospodarcze ryzyko pracy. Ryzyko techniczne (lub techniczno-organizacyjne)
to ryzyko wszelkiego rodzaju zakłóceń w procesie pracy, które powodują
niemożność świadczenia pracy przez pracownika, także z przyczyn niezależnych od pracodawcy (przestoje, wypadki przy pracy). Polega ono
na tym, że skutki wszelkich zakłóceń o charakterze techniczno-organizacyjnym obciążają pracodawcę. Ryzyko osobowe oznacza, że pracodawWyrok SN z 14.12.1999 r., I PKN 451/99, OSNAPiUS z 2001 r., nr 10, poz. 337.
Orzeczenie SN z 11.5.1976 r., I PZP 18/76, OSNCP 1976, nr 11, poz. 241.
17
J. Wratny, jw., s. 65.
18
Więcej na temat ryzyka ze stosunku pracy zob. Ł. Pisarczyk, Konstrukcja i zakres
ryzyka pracodawcy, PiZS 2003, nr 12.
15
16
97
ca ponosi konsekwencje niewłaściwej obsady stanowisk, a więc skutki
niezawinionych błędów pracowników, wynikających z braku ich należytego przygotowania do pracy. Ryzyko socjalne wiąże się z wynikającym
z przepisów obowiązku pracodawcy zapłaty wynagrodzenia za okresy
nieświadczenia pracy na skutek okoliczności leżących po stronie pracownika, a dotyczących jego osoby, sytuacji osobistej lub usprawiedliwionych
przerw w pracy (np. obowiązek wypłaty wynagrodzenia za czas choroby, odprawy pośmiertnej, wynagrodzenia za czas usprawiedliwionej nieobecności pracownika w pracy, jeżeli przepisy prawa pracy przewidują
zachowanie prawa do wynagrodzenia – np. za czas zwolnienia od pracy
w związku ze ślubem pracownika). Ryzyko gospodarcze natomiast wyraża się głównie w tym, że pracownik, jeśli wykonywał starannie swoje
obowiązki (tzn. starannie pracował), ma prawo do wynagrodzenia, chociażby rezultat był nieudany (nie przyniósł korzyści pracodawcy), albo
z innego powodu (np. braku popytu na określony towar lub usługę), pracodawca nie osiągnął celu, dla którego zatrudniał pracownika.
Odpłatność pracy (zarobkowy charakter) oznacza, że pracodawca
zobowiązany jest do wypłaty wynagrodzenia za pracę wykonaną przez
pracownika, w terminach jego wymagalności. Ponadto należy podkreślić ustawową ochronę wynagrodzenia za pracę właściwą tylko dla stosunku pracy; w szczególności pracownik nie może zrzec się prawa do
wynagrodzenia ani przenieść tego prawa na osobę trzecią oraz przysługiwanie pracownikowi minimalnego wynagrodzenia; tylko w ramach
stosunku pracy występuje prawna reglamentacja ograniczająca dokonywanie potrąceń z wynagrodzenia za pracę. Bezwzględny wymóg odpłatności pracy wykonywanej w ramach stosunku pracy stanowi nie
tylko podstawową jego cechę, lecz także podstawową zasadę prawa
pracy, wyrażoną w przepisie art. 13 k.p.
Ostatnia właściwość – podporządkowanie pracownika pracodawcy
w procesie pracy, uznawana jest za najistotniejszą cechę stosunku pracy. Najpełniej wyraża ono jego istotę, oraz charakter układu zależności
między pracownikiem a pracodawcą. Ma swoje źródło w umowie i jest
ograniczone w swym zakresie do spraw organizacyjnych, porządkowych, w zasadzie związanych bezpośrednio z rodzajem umówionej pracy. Powszechnie przyjmuje się, że podporządkowanie pozwala odróżnić
stosunek pracy od innych stosunków prawnych, w ramach których jest
98
Dr Beata Stanibuła
wykonywana praca19. O ile inne cechy stosunku pracy, takie jak: odpłatność, ciągłość pracy, osobiste wykonywanie pracy, mogą i zazwyczaj
występują w stosunkach cywilnoprawnych, o tyle podporządkowanie
typu pracowniczego jest charakterystyczne tylko dla stosunku pracy.
Stosunek pracy może zostać oparty na jednej z podstaw prawnych
wskazanych w sposób bezwzględnie obowiązujący i wyczerpująco
w przepisie art. 2 k.p. Są to: umowa o pracę, powołanie, wybór, mianowanie, spółdzielcza umowa o pracę. Każda z wymienionych podstaw
kształtuje stosunek pracy w sposób odmienny od pozostałych. Szczególnie zaznaczają się różnice między umownym stosunkiem pracy
a tzw. pozaumownymi, tj. z powołania, wyboru, mianowania20. Dotyczą
one sposobu powstania, zmiany oraz rozwiązywania tych stosunków.
Ponadto należy podkreślić zasadnicze odmienności w zakresie podporządkowania pracownika, które występują między stosunkami pracy
z mianowania, a wszystkimi pozostałymi.
Pomimo tych różnic stosunek pracy bez względu na podstawę prawną zachowuje ten sam zobowiązaniowy charakter.
III. UMOWA O PRACĘ
W najszerszym zakresie stosowana jest umowa o pracę jako podstawa nawiązania stosunku pracy. Umowa o pracę jest dwustronną czynnością prawną, która wyraża zgodny zamiar stron (pracodawcy i pracownika) nawiązania stosunku pracy oraz wykonywania obowiązków
określonych w umowie i wynikających z przepisów prawa pracy.
Umowa o pracę może zostać zawarta zasadniczo według jednego
z dwóch sposobów:
− poprzez złożenie oferty i przyjęcie jej przez drugą stronę,
− w drodze negocjacji (rokowań).
Do zawarcia umowy o pracę w drodze oferty wystarczy ustalenie
rodzaju pracy, którą zobowiązany będzie wykonywać pracownik. Ten
sposób polega na tym, że jedna strona składa drugiej ofertę konkretnej
pracy, a druga ją przyjmuje.
Tak. m.in. W. Szubert, Zasady prawa pracy (w:) Podstawowe problemy prawa pracy,
Warszawa 1957, s. 53; A.M. Świątkowski, Komentarz do kodeksu pracy, Kraków 2002, s. 95;
T. Liszcz, Prawo pracy, Gdańsk 1998, s. 145.
20
Więcej na temat pozaumownych stosunków pracy w V pkt artykułu.
19
99
Szczególną postacią zawarcia umowy o pracę na podstawie oferty
jest dopuszczenie pracownika do pracy. Samo dopuszczenie do pracy
oznacza, że strony doszły do porozumienia odnośnie rodzaju pracy, która ma być przez pracownika wykonywana.
Do zawarcia umowy o pracę w drodze rokowań dochodzi wówczas,
gdy wszystkie postanowienia objęte rokowaniami zostaną przez strony
uzgodnione (znajduje tutaj zastosowanie art. 72 k.c. w zw. z z art. 300
k.p.). Oznacza to, że samo porozumienie stron co do rodzaju pracy nie
wystarcza, gdy przedmiotem rokowań były także inne warunki. Istota
rokowań polega na tym, że oprócz rodzaju pracy strony ustalają takie
kwestie jak m.in.: wynagrodzenie, rodzaj umowy, miejsce pracy, termin
rozpoczęcia pracy.
Zgodnie z art. 29 § 1 k.p. umowa o pracę powinna być zawarta
w formie pisemnej. W związku z tym na pracodawcy ciąży obowiązek
potwierdzenia pracownikowi na piśmie umowy o pracę najpóźniej
w dniu rozpoczęcia pracy przez pracownika. Niedopełnienie tego obowiązku grozi odpowiedzialnością karno-administracyjną pracodawcy,
na podstawie art. 282 pkt 2 k.p.
Treść umowy o pracę poza wskazaniem stron umowy powinna określać jej rodzaj, datę zawarcia oraz warunki pracy i płacy, w szczególności: rodzaj pracy, miejsce wykonywania pracy, wynagrodzenie za pracę
odpowiadające rodzajowi pracy, ze wskazaniem składników wynagrodzenia, wymiar czasu pracy, termin rozpoczęcia pracy. Wymienione
składniki nie mają jednakowej rangi. Składnikiem koniecznym (essentialia negoti) umowy jest rodzaj pracy. Bez ustalenia tego elementu nie
dochodzi do zawarcia umowy o pracę.
Kodeks pracy w art. 25 k.p. wymienia rodzaje umów o pracę, spośród których jeden rodzaj stanowią umowy bezterminowe, tj. na czas
nieokreślony, natomiast pozostałe są umowami terminowymi. Do umów
terminowych należą: umowa na okres próbny, na czas określony, na zastępstwo, na czas wykonania określonej pracy.
Umowy te różnią się głównie w zakresie stosowania trybów ich rozwiązywania, o czym będzie mowa w IV pkt artykułu, a także ze względu
na czas trwania i cel zawarcia. I tak, celem zawarcia umowy na czas nieokreślony jest zamiar stworzenia stałej więzi prawnej między stronami, w
przeciwieństwie do umów terminowych, które odpowiednio zawierane są
100
Dr Beata Stanibuła
z uwagi na potrzebę sprawdzenia przydatności pracownika do pracy, zastępstwa innego pracownika w czasie jego usprawiedliwionej nieobecności itd. O ile przy umowie na czas nieokreślony – jak sama nazwa wskazuje
– strony nie zakładają jej zakończenia, o tyle zakończenie umów terminowych jest z góry określane odpowiednio albo poprzez wskazanie konkretnej daty kalendarzowej (sposób bezpośredni) albo zdarzenia, które jest
przyszłe, jasne, wiadome że nastąpi, np. zakończenie prac, dla wykonania
których umowa została zawarta, czy powrót do pracy pracownika zastępowanego po okresie usprawiedliwionej nieobecności (sposób pośredni).
IV. ROZWIĄZYWANIE UMÓW O PRACĘ
1. Sposoby (tryby) rozwiązywania umów o pracę
Do rozwiązania umowy o pracę dochodzi w wyniku czynności
prawnych dokonywanych przez obie lub jedną ze stron stosunku pracy.
Wśród sposobów rozwiązywania umów o pracę ustawodawca w przepisie art. 30 § 1 k.p. wymienia następujące:
1) porozumienie stron,
2) oświadczenie jednej ze stron z zachowaniem okresu wypowiedzenia (rozwiązanie umowy o pracę za wypowiedzeniem),
3) oświadczenie woli jednej ze stron bez zachowania okresu wypowiedzenia (rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia),
4) upływ czasu, na który umowa została zawarta,
5) nadejście dnia ukończenia pracy, dla której umowa została zawarta.
Wymienione w art. 30 § 1 k.p. sposoby rozwiązywania stosunku
pracy nie mają jednakowego zakresu zastosowania. Zastosowanie poszczególnych sposobów rozwiązywania umów o pracę jest uzależnione
od rodzaju umowy, oraz od dodatkowych okoliczności takich jak likwidacja podmiotu zatrudniającego21 czy objęcie pracownika szczególną
ochroną przed wypowiedzeniem22.
W takiej sytuacji umowy, które co do zasady nie podlegają wypowiadaniu, mogą
zostać rozwiązane za dwutygodniowym wypowiedzeniem. Dotyczy to umów na czas określony i na czas wykonania określonej pracy.
22
Na przykład, jeżeli pracownik zatrudniony na podstawie umowy o pracę na czas
nieokreślony osiągnie wiek przedemerytalny, to pracodawca nie może rozwiązać z nim
stosunku pracy w trybie za wypowiedzeniem.
21
101
I tak, za porozumieniem stron, a także w trybie niezwłocznym może
zostać rozwiązana każda umowa o pracę.
Rozwiązanie umowy o pracę za porozumieniem stron następuje
każdorazowo na zasadach i warunkach ustalanych przez strony. Nie
ma bowiem regulacji, które ograniczałyby strony stosunku pracy w tym
zakresie. Poza tym, że nie obowiązują przy tym trybie żadne ustawowe
reguły, nie ma też w zasadzie znaczenia, kto – pracownik czy pracodawca – wystąpił z inicjatywą rozwiązania stosunku pracy23.
Tryb niezwłoczny rozwiązania umowy o pracę podlega natomiast
ścisłej reglamentacji. Zarówno pracownik, jak i pracodawca mogą skorzystać z tego sposobu zakończenia stosunku pracy, ale z powołaniem
się na przyczyny ściśle wskazane przepisami24. Ponieważ jest to tryb
drastyczny i niekorzystny zwłaszcza dla pracownika, toteż na pracodawcy poza wskazaniem przyczyny uzasadniającej rozwiązanie, ciąży
obowiązek konsultacji zamiaru dokonania tej czynności z zakładową
organizacją związkową, jeżeli taka działa w zakładzie pracy.
Odnośnie trybu rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem,
należy podkreślić, iż nie wszystkie rodzaje umów o pracę podlegają wypowiadaniu. Co do zasady, można wypowiadać umowy na czas
nieokreślony, na okres próbny oraz umowy na zastępstwo. Wyjątkowo
przepisy dopuszczają możliwość wypowiedzenia umowy na czas określony, ale pod warunkiem, że spełnione zostaną przesłanki, o których
mowa w przepisie art. 33 k.p. W myśl tego przepisu przy zawieraniu
umowy o pracę na czas określony, dłuższy niż 6 miesięcy, strony mogą
przewidzieć dopuszczalność wcześniejszego rozwiązania tej umowy za
dwutygodniowym wypowiedzeniem. Ponadto, w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, umowa o pracę zawarta na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy (a więc te umowy, które
co do zasady nie podlegają wypowiadaniu) może zostać rozwiązana za
dwutygodniowym wypowiedzeniem (art. 41 1 par 2 k.p.). W tych przypadkach mamy do czynienia z zaistnieniem ustawowej przyczyny wy-
Wyjątek w tym zakresie dotyczy sytuacji, gdy dokonywane są zwolnienia grupowe.
Na gruncie ustawy o ,,zwolnieniach grupowych” istotne jest, która ze stron stosunku pracy
wystąpiła z inicjatywą rozwiązania umowy o pracę w trybie za porozumieniem.
24
Zob. art. 52, 53 i 55 k.p.
23
102
Dr Beata Stanibuła
powiedzenia, która powoduje w zasadzie niemożność kontynuowania
stosunku pracy.
Przy wypowiadaniu umowy na okres próbny i na czas zastępstwa,
także umowy na czas określony z klauzulą o dopuszczalności jej wypowiedzenia, pracodawca nie ma obowiązku podawania przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie. Bezwzględnie ma taki obowiązek w przypadku, gdy wypowiada umowę na czas nieokreślony. Natomiast prawo
pracownika do wypowiedzenia umowy o pracę, w zasadzie nie jest
niczym ograniczone. Pracownik związany jest jedynie takimi samymi
okresami i terminami wypowiedzenia co pracodawca.
Długość okresów wypowiedzenia, gdy w rachubę wchodzi wypowiedzenie umowy na czas nieokreślony zależy od stażu pracy pracownika u danego pracodawcy. Okresy te zostały wskazane w przepisie art.
36 § 1 k.p. Okresy wypowiedzenia umowy zawartej na próbę zależą
od czasu, na który umowa taka została zawarta (art. 32 § 1 k.p.), zaś
z umową na czas zastępstwa wiąże się 3-dniowy okres wypowiedzenia
(art. 33 1 k.p.).
Termin wypowiedzenia, czyli dzień z upływem którego kończy się
okres wypowiedzenia, przypada albo w sobotę albo w ostatnim dniu
miesiąca (art. 30 § 2 1 k.p.). Zależy to od tego czy okres wypowiedzenia liczony jest w tygodniach czy w miesiącach. I tak, okresy wypowiedzenia obejmujące tydzień czy dwa tygodnie kończą się w sobotę, natomiast obejmujące miesiąc (lub jego wielokrotność) w ostatnim dniu
miesiąca kalendarzowego.
Oprócz wymienionych w art. 30 § 1 k.p. trybów rozwiązania umowy o pracę, do rozwiązania stosunku pracy może doprowadzić wypowiedzenie pracownikowi warunków pracy i (lub) płacy czyli wypowiedzenie zmieniające (art. 42 § 3 k.p.)25. Do rozwiązania dojdzie w razie
Wypowiedzenie zmieniające jest to instytucja prawna zarezerwowana dla pracodawcy. Ma zastosowanie w sytuacji, gdy pracodawca chce wprowadzić do stosunku pracy
zmiany niekorzystne dla pracownika. W tym celu musi uzyskać zgodę pracownika, a to
– w sytuacji, gdy porozumienie z pracownikiem (porozumienie zmieniające) nie jest możliwe – oznacza konieczność zastosowania przez pracodawcę wypowiedzenia zmieniającego.
Wypowiedzenie zmieniające stanowi wyraz ultimatum stawianego pracownikowi. Ten swoistego rodzaju szantaż pracodawcy wobec pracownika polega na tym, że jeżeli pracownik
nie zaakceptuje nowych proponowanych mu warunków, stosunek pracy, po upływie okresu wypowiedzenia, ulegnie rozwiązaniu. Przedmiotem wypowiedzenia zmieniającego są
25
103
odmowy przyjęcia przez pracownika warunków pracy lub płacy zaproponowanych przez pracodawcę w wypowiedzeniu zmieniającym.
Ponadto, w szczególnych przypadkach, wyraźnie wskazanych
w przepisach, umowa o pracę może zostać rozwiązana w trybie uproszczonym za tzw. uprzedzeniem. Prawo do rozwiązania umowy o pracę
w tym trybie zostało przyznane tylko pracownikom. I tak, na podstawie
art. 231 § 1 k.p., pracownik ma prawo za 7-dniowym uprzedzeniem,
rozwiązać stosunek pracy w terminie 2 miesięcy od przejścia zakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę. Prawo pracownika do
rozwiązania umowy o pracę za uprzedzeniem wynika także z art. 48
§ 2 k.p. Przepis ten reguluje sytuację, w której pracownik przed przywróceniem go do pracy mocą orzeczenia sądu pracy podjął zatrudnienie
u innego pracodawcy. Wówczas może on za 3-dniowym uprzedzeniem
rozwiązać umowę o pracę z tym pracodawcą w ciągu 7 dni od przywrócenia go do pracy. W obu wskazanych sytuacjach rozwiązanie umowy
o pracę pociąga za sobą skutki, jakie przepisy prawa wiążą z rozwiązaniem umowy o pracę przez pracodawcę za wypowiedzeniem.
2. Powszechna ochrona trwałości stosunku pracy
Powszechna ochrona trwałości stosunku pracy dotyczy pracowników, którzy są zatrudniani na podstawie umów o pracę na czas nieokreślony. Polega ona na ograniczeniu pracodawcy w prawie do wypowiedzenia stosunku pracy.
Konstrukcję prawną powszechnej ochrony tworzą zasadniczo dwa
elementy: obowiązek uzasadnienia wypowiedzenia przez pracodawcę
oraz obowiązek pracodawcy skonsultowania ze związkami zawodowymi zamiaru dokonania tej czynności.
Ponieważ wypowiedzenie umowy o pracę stanowi zwykły sposób jej
rozwiązania, toteż przyczyna uzasadniająca wypowiedzenie nie musi
być doniosłej wagi, czy nadzwyczajnej doniosłości26. Stąd też ustawodawca nie wprowadził katalogu przyczyn, które uzasadniałyby wypowiedzenie umowy o pracę. Może to być każda przyczyna zarówno
istotne warunki pracy i płacy, w szczególności: rodzaj pracy, miejsce wykonywania pracy,
wymiar czasu pracy, wynagrodzenie. Wypowiedzenie zmieniające może mieć zastosowanie
tylko do umów o pracę podlegających wypowiadaniu.
26
Zob. wyrok SN z 6 grudnia 2001 r., I PKN 715/00, Pr. Pracy 2002, nr 10, s. 34.
104
Dr Beata Stanibuła
zawiniona, jak i niezawiniona przez pracownika. Wymaga się jedynie,
aby była prawdziwa (rzeczywista) i konkretna. Konkretność przyczyny
oznacza konieczność jej dokładnego sprecyzowania. Przy jej wskazaniu
nie wystarczy podanie ogólnikowych zwrotów typu utrata zaufania do
pracownika, czy też powtarzanie zwrotów ustawowych jak naruszanie
obowiązków przez pracownika, albo naruszanie zasad współżycia społecznego. Musi to być połączone ze wskazaniem konkretnych okoliczności.
Jako przykłady przyczyn uzasadniających wypowiedzenie można
podać: ogłoszenie upadłości pracodawcy, jego likwidacja, zmniejszenie
stanu zatrudnienia, likwidacja stanowiska pracy lub zmiana struktury organizacyjnej, nieprzewidziane, powtarzające się chociaż usprawiedliwione nieobecności pracownika w pracy, wymagające podejmowania przez pracodawcę działań natury organizacyjnej (wyznaczanie
zastępstw) i pociągające za sobą wydatki na zatrudnienie pracowników w godzinach nadliczbowych lub innych osób na podstawie umów
zlecenia27, stwierdzenie nieprzydatności zawodowej pracownika28,
brak umiejętności organizacyjnych pracownika na stanowisku kierowniczym, pomimo wysokiej oceny jego kwalifikacji zawodowych29, brak
umiejętności pracownika do pracy w zespole30, podjęcie działalności
konkurencyjnej wobec pracodawcy31, odmowa wykonywania poleceń
pracodawcy, które są zgodne z prawem32 itp.
Ogólnie biorąc, będą to przyczyny leżące po stronie pracodawcy
bądź związane z osobą pracownika, zarówno niezawinione przez niego, jak i zawinione, tj. wszelkie przejawy nienależytego wykonywania
obowiązków pracowniczych, powtarzające się nawet drobne uchybienia, lekceważący stosunek do pracy.
Do przyczyn uzasadniających wypowiedzenie należą również przyczyny, które według art. 52 i 53 k.p., uzasadniają dokonanie zwolnienia
27
28
Zob. wyrok SN z 4 grudnia 1997 r., I PKN 422/97, OSNAP 1999, nr 1, poz. 10.
Zob. wyrok SN z 1 października 1998 r., I PKN 363/98, OSNAP 1999, nr 21, poz.
683).
Zob. wyrok SN z 10 listopada 1999 r., I PKN 355/ 99, OSNAP – wkładka 2000,
nr 10, poz. 7).
30
Wyrok SN z 15 kwietnia 1999 r., I PKN 14/99, OSNAP 2000, nr 12, poz. 469).
31
Wyrok z 1 lipca 1998 r., I PKN 218/98, OSNAP 1999, nr 15, poz. 480).
32
Wyrok z 17 grudnia 1997 r., I PKN 433/97, OSNAP 1998, nr 21, poz. 626).
29
105
pracownika w trybie niezwłocznym. Pracodawca jednak w razie ich
zaistnienia, nie musi korzystać z tego trybu; może zastosować korzystniejszy dla pracownika tryb za wypowiedzeniem.
W razie sporu między stronami, oceny zasadności przyczyny, którą
podał pracodawca jako uzasadniającą wypowiedzenie, dokonuje sąd
pracy. Ocena sądu zasadności wypowiedzenia dokonywana może być
tylko w granicach okoliczności, na które powołał się pracodawca składając oświadczenie o wypowiedzeniu33.
Drugim elementem powszechnej ochrony przed wypowiedzeniem
jest – jak było nadmienione – obowiązek pracodawcy konsultacji zamiaru dokonania wypowiedzenia ze związkami zawodowymi działającymi u pracodawcy. Istnieje on wówczas, jeżeli pracownik którego
dotyczy wypowiedzenie jest reprezentowany przez zakładową organizację związkową34. Oznacza to, że jest jej członkiem, albo że związki
zawodowe mimo braku członkostwa, wyraziły zgodę na obronę praw
i interesów pracownika względem pracodawcy.
Zasady konsultacji zamiaru wypowiedzenia umowy o pracę reguluje przepis art. 38 k.p. Zgodnie z tym przepisem, pracodawca obowiązany jest zawiadomić na piśmie zakładową organizację związkową
o zamierzonym wypowiedzeniu podając przyczynę uzasadniającą rozwiązanie umowy. Natomiast organizacja związkowa, jeżeli uważa, że
wypowiedzenie byłoby nieuzasadnione, może w ciągu 5 dni od otrzymania zawiadomienia zgłosić pracodawcy na piśmie umotywowane
zastrzeżenia.
Stanowisko związków zawodowych nie jest dla pracodawcy wiążące. Ostateczną decyzję o zwolnieniu pracownika podejmuje pracodawca, zarówno wtedy, gdy organizacja związkowa w ogóle nie odpowie
na pismo pracodawcy, jak i wówczas, kiedy w wyznaczonym terminie
złoży co do tego zastrzeżenia. Wyczerpanie trybu konsultacji ze związkami zawodowymi przez pracodawcę jest jednak obligatoryjne. Jego
pominięcie – jako sprzeczne z prawem – w razie odwołania się przez
pracownika od wypowiedzenia do sądu pracy, stanowi wystarczającą
podstawę, aby sąd uwzględnił roszczenie pracownika.
33
34
377.
Wyrok SN z 10 listopada 1998 r., I PKN 434/98, OSNAPiUS 1999, nr 21, poz. 688.
Zob. wyrok SN z 11 września 2001 r., I PKN 624/00, OSNAPiUS 2003, nr 16, poz.
106
Dr Beata Stanibuła
Tryb konsultacji z art. 38 k.p. nie obowiązuje w przypadku ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy (art. 411 § 1 k.p.) oraz w razie
zwolnienia grupowego, jeżeli zostało zawarte porozumienie w sprawie
tego zwolnienia między pracodawcą a organizacją związkową.
3. Szczególna ochrona trwałości stosunku pracy
Dalej idącą od powszechnej jest szczególna ochrona stosunku pracy,
którą obejmowani są pracownicy z uwagi na szczególne okoliczności,
bez względu na rodzaj umowy o pracę, na podstawie której są zatrudnieni. Ochrona ta dotyczy niektórych kategorii pracowników, w szczególności ze względu na ich sytuację życiową, osobistą lub rodzinną,
a także ze względu na pełnione przez nich funkcje społeczne lub publiczne. Polega ona na ograniczeniu lub wyłączeniu prawa pracodawcy
do wypowiedzenia, a także do wypowiedzenia i rozwiązania umowy
o pracę.
Można wyróżnić 3 konstrukcje prawne służące szczególnej ochronie:
− zgoda – ochrona polega tutaj na tym, że pracodawca ma obowiązek
uzyskania zgody właściwego organu na wypowiedzenie i rozwiązanie umowy o pracę,
− zakaz wypowiadania – oznacza, że w okresie ochronnym (urlop,
zwolnienie lekarskie), pracodawca nie może złożyć pracownikowi
oświadczenia woli o wypowiedzeniu. Jeżeli jednak pracodawca złożył to oświadczenie woli zanim pracownik wszedł w okres ochronny, to wypowiedzenie będzie skuteczne. Późniejsze znalezienie się
pracownika w sytuacji, z którą związany jest zakaz wypowiadania
nie ma wpływu na ważność i skuteczność wypowiedzenia,
− zakaz wypowiedzenia i rozwiązania, czyli tzw. wzmożona ochrona
– polega na tym, że pracodawca nie może wypowiedzieć umowy
o pracę pracownikowi, który znajduje się w okresie ochronnym,
a ponadto stosunek pracy nie może ustać w okresie ochronnym, nawet jeżeli wypowiedzenie złożono przed rozpoczęciem tego okresu.
I tak, stosowanie do art. 41 k.p. pracodawca nie może wypowiedzieć
umowy o pracę w czasie urlopu pracownika, a także w czasie jego innej
usprawiedliwionej nieobecności. Chodzi o wszelkiego rodzaju urlopy
udzielane pracownikom, nie tylko wypoczynkowe, ale także dodatko-
107
we, bezpłatne, okolicznościowe, z wyjątkiem urlopu wychowawczego,
z którym związany jest odrębny zakaz wynikający z art. 1861 k.p. Przykładem innych usprawiedliwionych nieobecności pracownika w pracy,
o których mowa w art. 41 k.p., jest nieobecność spowodowana chorobą
pracownika lub np. koniecznością sprawowania osobistej opieki nad
dzieckiem. Zakaz wypowiedzenia – co należy podkreślić – wiąże pracodawcę do upływu okresu uprawniającego do rozwiązania w trybie
niezwłocznym (okresy wskazane w przepisie art. 53 k.p.). W okresie
ochronnym pracodawca nie może złożyć pracownikowi oświadczenia
woli o wypowiedzeniu umowy o pracę; umowa o pracę może natomiast
ulec rozwiązaniu wskutek upływu okresu wypowiedzenia wcześniej
złożonego przez pracodawcę. Ochrona ta jest wyłączona w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji zakładu pracy (art. 411 k.p.).
Zgodnie z przepisem art. 39 k.p. pracodawca nie może wypowiedzieć umowy o pracę pracownikowi w wieku przedemerytalnym, tzn.
któremu brakuje nie więcej niż 4 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego, jeżeli okres zatrudnienia umożliwia mu uzyskanie prawa do emerytury wraz z osiągnięciem tego wieku. Ochrona z art. 39 k.p. zostaje
wyłączona nie tylko mocą art. 411 k.p., tj. w razie upadłości lub likwidacji zakładu pracy, ale również na podstawie art. 40 k.p., tj. w razie
uzyskania przez pracownika renty z tytułu całkowitej niezdolności do
pracy.
W świetle art. 177 § 1 i 2 k.p. szczególna i jednocześnie wzmożona
ochrona trwałości stosunku pracy przysługuje pracownicy w okresie
ciąży i urlopu macierzyńskiego. Pracodawca w tym czasie nie może nie
tylko wypowiedzieć umowy o pracę, ale nie może również rozwiązać
stosunku pracy wskutek złożonego przed okresem ochronnym oświadczenia woli o wypowiedzeniu. Zakaz ten nie dotyczy jednak kobiet
w ciąży zatrudnionych na okres próbny nieprzekraczający jednego miesiąca. Ochrona wzmożona w omawianych przypadkach polega również
na tym, że pracodawcy nie wolno rozwiązać umowy o pracę w trybie
niezwłocznym z winy pracownicy na podstawie art. 52 k.p., jeżeli reprezentująca pracownicę zakładowa organizacja związkowa nie wyraziła na rozwiązanie zgody. Rozwiązanie umowy o pracę w okresie ciąży
i w czasie urlopu macierzyńskiego może nastąpić tylko w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy.
108
Dr Beata Stanibuła
Ustawa z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych35 przyznaje
ochronę imiennie wskazanemu uchwałą zarządu zakładowej organizacji związkowej działaczowi związkowemu, uprawnionemu do reprezentowania tej organizacji wobec pracodawcy. Ochrona polega na tym,
że pracodawca nie może bez zgody zarządu zakładowej organizacji
związkowej wypowiedzieć lub rozwiązać stosunku pracy.
Na podstawie ustawy z 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji
pracy36 przyznana została szczególna ochrona pracownikowi będącemu
społecznym inspektorem pracy. Jest to ochrona przed wypowiedzeniem
i rozwiązaniem stosunku pracy wskutek wcześniej złożonego wypowiedzenia bez uzyskania zgody statutowo właściwego organu zakładowej
organizacji związkowej.
Są to tylko wybrane spośród licznych przykłady szczególnej ochrony trwałości stosunku pracy. Należy podkreślić, iż wskazane ograniczenia i zakazy wynikające z tej ochrony, mają charakter przejściowy, tj.
obowiązują przez czas określony w przepisach.
4. Rozwiązanie stosunku pracy w trybie ustawy
o ,,zwolnieniach grupowych”
Rozwiązanie stosunku pracy może nastąpić na podstawie ustawy
z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników37.
Ustawa ta stanowi wyraz realizacji polityki państwa zmierzającej do
produktywnego zatrudnienia. Celem ustawy jest bowiem przede wszystkim ułatwianie pracodawcom dokonywania zwolnień, jeżeli zaistnieją ku temu stosowne powody. Z drugiej jednak strony ustawa zawiera
regulacje skierowane na łagodzenie skutków tych zwolnień po stronie
pracowników.
Ustawa o zwolnieniach grupowych może mieć zastosowanie wyłącznie u pracodawców zatrudniających co najmniej 20 pracowników.
Reguluje kwestie rozwiązania stosunku pracy na podstawie umowy
o pracę (w tym w celu przygotowania zawodowego), powołania, wyboDzU z 2001 r. nr 79, poz. 854 ze zm.
DzU nr 35, poz. 163 ze zm.
37
DzU z 2003 r. nr 90, poz. 844.
35
36
109
ru, spółdzielczej umowy o pracę, z wyłączeniem mianowania (art. 11
k.p.).
Zwolnienie grupowe ma miejsce wtedy, gdy z przyczyn niedotyczących pracowników następuje jednorazowo lub w okresie nieprzekraczającym 30 dni rozwiązanie stosunku pracy z grupą pracowników
obejmującą co najmniej:
− 10 pracowników, jeżeli pracodawca zatrudnia mniej niż 100 pracowników,
− 10% pracowników, jeżeli pracodawca zatrudnia co najmniej 100
i nie więcej niż 300 pracowników,
− 30 pracowników, jeżeli zatrudnia co najmniej 300 pracowników.
Do liczby zwolnień grupowych wlicza się tylko zwolnienia dokonane za wypowiedzeniem dokonanym przez pracodawcę oraz za porozumieniem stron, ale tylko z inicjatywy pracodawcy i pod warunkiem, że
jest ich co najmniej 5.
Zwolnienia w innym trybie, jak np. za wypowiedzeniem przez pracownika, czy w trybie natychmiastowym, bądź za porozumieniem stron
z inicjatywy pracownika nie mogą być wliczane do tych zwolnień.
Zwolnienia w trybie omawianej ustawy mogą nastąpić tylko z przyczyn leżących po stronie pracodawcy. Należą do nich w szczególności
przyczyny kwalifikowane ekonomiczne czyli upadłość i likwidacja pracodawcy, a ponadto inne przyczyny niedotyczące pracowników.
Wypowiedzenia umów o pracę w ramach zwolnień grupowych należy składać indywidualnie każdemu pracownikowi (nie grupowo).
Również porozumienia o rozwiązaniu pracodawca obowiązany jest zawierać z każdym pracownikiem, który ma być zwolniony. Czynności te
musi jednak poprzedzać specjalna procedura uregulowana w ustawie.
Otóż, pracodawca obowiązany jest skonsultować ze związkami zawodowymi zamiar przeprowadzenia zwolnień grupowych. Konsultacja
dotyczy możliwości uniknięcia lub zmniejszenia rozmiaru zwolnienia
grupowego i takich spraw pracowniczych, jak możliwości przekwalifikowania albo przeszkolenia zawodowego pracowników. Rozpoczyna
się od zawiadomienia na piśmie wszystkich organizacji związkowych
(czy przedstawicieli pracowników) o zamierzonym zwolnieniu grupowym (art. 2 ust. 3 ustawy). W zawiadomieniu określa się przede wszystkim: przyczyny zwolnień, liczbę i grupy zawodowe pracowników ob-
110
Dr Beata Stanibuła
jętych zwolnieniami, proponowane kryteria doboru pracowników do
zwolnień. Czas konsultacji wyznacza art. 3 ustawy i jest to termin 20dniowy. W tym terminie pracodawca ze związkami zawodowymi powinien zawrzeć porozumienie w sprawie zwolnienia grupowego. Gdy
zawarcie porozumienia w ciągu 20 dni nie jest możliwe, wówczas sam
pracodawca obowiązany jest ustalić regulamin zwolnienia grupowego.
Rozpoczynając konsultacje ze związkami zawodowymi pracodawca
jednocześnie obowiązany jest przekazać właściwemu urzędowi pracy
informację o zamierzonym zwolnieniu grupowym. Po zawarciu porozumienia w sprawie zwolnień grupowych lub wydaniu regulaminu
zwolnień pracodawca ma obowiązek ponownie powiadomić na piśmie
urząd pracy o przyjętych ustaleniach.
Należy zaznaczyć, iż szczególna ochrona trwałości stosunku pracy na gruncie ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników,
ulega pewnym ograniczeniom. I tak, ochrona przed wypowiedzeniem
z art. 41 k.p. jest ograniczona w ten sposób, że:
– wypowiedzenie stosunku pracy przez pracodawcę w czasie urlopu
jest zakazane tylko wtedy, gdy urlop jest krótszy niż 3 miesiące, natomiast w czasie urlopu udzielonego na czas 3 miesięcy lub dłuższy,
wypowiedzenie jest dopuszczalne. W czasie innej usprawiedliwionej
nieobecności w pracy zakaz z art. 41 k.p. obowiązuje do upływu okresu
uprawniającego pracodawcę do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia (art. 53 k.p.),
– w czasie każdego urlopu, niezależnie od czasu jego trwania, oraz
w czasie każdej usprawiedliwionej nieobecności pracownika w pracy,
pracodawca może wypowiedzieć pracownikowi warunki pracy i płacy
(bez prawa do jakiegokolwiek świadczenia wyrównawczego, jeżeli to
wypowiedzenie spowoduje obniżenie wynagrodzenia).
Jednocześnie ustawa swoiście reguluje ochronę przed wypowiedzeniem pewnej kategorii pracowników, mianowicie: w wieku przedemerytalnym, kobiet w ciąży i w czasie urlopu macierzyńskiego, członków
rady pracowniczej przedsiębiorstwa państwowego, członka zarządu
zakładowej organizacji związkowej, członków zakładowej organizacji
związkowej upoważnionych do reprezentowania organizacji wobec pracodawcy, społecznych inspektorów pracy, pracowników powołanych do
111
odbycia czynnej służby wojskowej, pracowników będących członkami
specjalnych zespołów negocjacyjnych lub członkami europejskich rad
zakładowych (od dnia wejścia Polski do UE). Ochrona trwałości stosunku pracy tych pracowników polega na zakazie wypowiedzenia im
umów o pracę, natomiast dopuszczalne jest wypowiedzenie warunków
pracy lub płacy. Przy tym, jeżeli zmiana w treści stosunku pracy spowoduje obniżkę wynagrodzenia, to przez cały okres ochronny przysługuje
dodatek wyrównawczy.
Pracownikom zwalnianym na podstawie przepisów omawianej
ustawy przyznane zostały szczególne uprawnienia w postaci prawa do
odprawy (art. 8) oraz pierwszeństwa do ponownego zatrudnienia (art.
9). Odprawa przysługuje bezwarunkowo każdemu pracownikowi zwalnianemu w trybie ustawy, a jej wysokość uzależniona jest od stażu pracy pracownika u danego pracodawcy i kształtuje się na poziomie 1-miesięcznego wynagrodzenia, gdy pracownik był zatrudniony krócej niż
2 lata, 2-miesięcznego – gdy był zatrudniony co najmniej 2 lata i krócej
niż 8 lat, 3-miesięcznego – jeżeli był zatrudniony powyżej 8 lat. Do okresu zatrudnienia, od którego zależy wysokość odprawy wlicza się okres
zatrudnienia u poprzedniego pracodawcy, jeżeli obecny pracodawca
jest następcą prawnym poprzedniego. Wysokość odprawy ustala się według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za
niewykorzystany urlop wypoczynkowy. Odprawa nie może być wyższa
od 15-krotnego minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego
w dniu rozwiązania stosunku pracy.
Z mocy przepisu art. 9 ustawy, jeżeli pracodawca będzie ponownie
zatrudniał pracowników w tej samej grupie zawodowej, do której należał zwolniony, powinien go ponownie zatrudnić. W tym celu pracownik
zwolniony powinien zgłosić pracodawcy zamiar ponownego podjęcia
pracy w ciągu 1 roku od dnia rozwiązania z nim stosunku pracy. Pracodawca jest wówczas zobowiązany do zawiadomienia zwolnionego pracownika o możliwości ponownego zatrudnienia, jeżeli taka zaistnieje.
Obowiązek pracodawcy trwa przez 15 miesięcy od dnia rozwiązania
stosunku pracy z danym pracownikiem.
112
Dr Beata Stanibuła
V. POZAUMOWNE STOSUNKI PRACY
W odróżnieniu od umowy o pracę powołanie, wybór, mianowanie
są to akty formalnie jednostronne. Akty te dokonywane są albo przez
pracodawcę albo przez organ nadzorujący pracodawcę, upoważniony
do zawierania stosunków pracy zamiast pracodawcy. Aby doszło do
powstania stosunku pracy w wyniku dokonania jednego z tych aktów,
odpowiednio osoba wybrana, powołana, mianowana musi wyrazić na
to zgodę. Zgoda stanowi konieczną przesłankę powstania stosunku pracy mając na względzie art. 11 k.p. W myśl tego przepisu, nawiązanie
stosunku pracy bez względu na podstawę prawną wymaga zgodnego
oświadczenia woli pracodawcy i pracownika.
Powołanie, wybór, mianowanie wywierają podwójny skutek. Z jednej strony następuje powierzenie określonej osobie funkcji, stanowiska,
z drugiej strony dochodzi do powstania stosunku pracy osoby powołanej, wybranej, mianowanej z daną jednostką organizacyjną.
Powołanie jako podstawa zatrudnienia ma umocowanie w kodeksie
pracy w art. 68 § 1 k.p., przy zatrudnianiu na stanowiskach kierowniczych i samodzielnych. Następuje wyłącznie w przypadkach, gdy odrębne przepisy przewidują tę formę. I tak, z mocy przepisów odrębnych
ustaw powoływani są m.in.: dyrektor przedsiębiorstwa państwowego,
jego zastępcy i główny księgowy, skarbnik i sekretarz gminy, powiatu, województwa, dyrektor muzeum, okręgowy inspektor pracy i jego
zastępcy, pracownicy na stanowiskach kierowniczych w przedsiębiorstwie Lasy Państwowe, dyrektor generalny PKP.
Z powołania powstaje stosunek pracy między osobą powołaną
a pracodawcą, u którego osoba ta ma być zatrudniona, przy czym powołującym jest inny podmiot niż pracodawca. W stosunku pracy z powołania występuje w związku z tym podwójna więź prawna: zobowiązaniowa i podległości służbowej. Pierwsza istnieje między powołanym
a pracodawcą, druga między powołanym a organem, który go powołał
na stanowisko.
Stosunek pracy z powołania, co do zasady, nawiązywany jest na czas
nieokreślony, chyba że na podstawie przepisów szczególnych powołanie następuje na czas określony. Powołanie może zostać poprzedzone
konkursem, ale zasadniczo nie istnieje taki obowiązek. Wyjątek w tym
113
zakresie dotyczy powołania dyrektora przedsiębiorstwa państwowego.
Bez konkursu powołanie dyrektora jest nieważne.
Do stosunku pracy z powołania należy w szerokim zakresie stosować przepisy o umowach o pracę na czas nieokreślony, z pewnymi jednak wyłączeniami. Wyłączenia dotyczą przepisów regulujących: tryb
rozwiązywania umów o pracę – nie działa powszechna ochrona przed
wypowiedzeniem i rozwiązaniem w trybie niezwłocznym (konsultacja związkowa i obowiązek podania przyczyny uzasadniającej), rozpatrywania sporów ze stosunku pracy, w części dotyczącej orzekania:
a) o bezskuteczności wypowiedzenia, b) o przywróceniu do pracy.
Z uwagi na te wyłączenia, cechą charakterystyczną stosunku pracy
z powołania jest jego mała stabilność. Świadczy o tym również treść
art. 70 k.p., który stanowi, że pracownik powołany może być w każdym
czasie odwołany ze stanowiska niezwłocznie lub w określonym terminie, przez organ powołujący. Organ odwołujący nie jest zobowiązany
do uzasadnienia swojej decyzji w przedmiocie odwołania i nie musi
jej z nikim konsultować. Jedyne roszczenie, jakie przysługuje pracownikowi odwołanemu w trybie bez wypowiedzenia, to odszkodowanie
w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia.
Akt odwołania jest aktem jednostronnym o podwójnym skutku:
a) pozbawia stanowiska (natychmiastowo uprawnień kierowniczych),
b) rozwiązuje stosunek pracy.
Gdy odwołanie jest równoznaczne z wypowiedzeniem pozbawienie
stanowiska wyprzedza zakończenie stosunku pracy. Odwołanie wprawdzie pozbawia stanowiska, ale na wniosek lub za zgodą odwołanego
pracownika, pracodawca może go zatrudnić przy innej pracy odpowiadającej jego kwalifikacjom do końca okresu wypowiedzenia, a po
upływie tego okresu zatrudnić go na uzgodnionych przez strony warunkach pracy i płacy, na podstawie umowy o pracę. Przez cały okres wypowiedzenia, niezależnie czy pracownik odwołany świadczy pracę czy
też nie, przysługuje mu wynagrodzenie w wysokości takiej, jak przed
odwołaniem.
Jeżeli odwołanie następuje z przyczyn określonych w art. 52 lub 53
k.p., to rodzi skutki rozwiązania niezwłocznego. Nawet, gdyby się okazało, że rozwiązanie w trybie art. np. 52 k.p. było nieuzasadnione, to
w rachubę wchodzi jedynie orzeczenie sądu o odszkodowaniu w wyso-
114
Dr Beata Stanibuła
kości za okres wypowiedzenia. Wynika to z tego, że odwołanie nie jest
niczym uwarunkowane i nie działa na jego gruncie – jak była o tym
mowa – powszechna ochrona tak przed wypowiedzeniem, jak i ochrona przed rozwiązaniem niezwłocznym.
Środki szczególnej ochrony na gruncie stosunku pracy z powołania
są bardzo ograniczone i sprowadzają się jedynie do: opóźnienia biegu
wypowiedzenia, jeżeli odwołanie nastąpiło w okresie usprawiedliwionej nieobecności pracownika w pracy (bieg okresu wypowiedzenia rozpoczyna się po upływie okresu tej nieobecności), obowiązku zaproponowania odwołanemu pracownikowi innej pracy odpowiadającej jego
kwalifikacjom, gdy odwołanie dotyczy: a) pracownicy w ciąży, b) pracownika w wieku przedemerytalnym. Jeżeli pracownik odmówi przyjęcia propozycji innej pracy, stosunek pracy ulega rozwiązaniu z upływem okresu równego okresowi wypowiedzenia, a jego bieg rozpoczyna
się od dnia zaproponowania na piśmie innej pracy.
Wybór to podstawa stosunku pracy, jeżeli z wyborem na stanowisko
wiąże się obowiązek wykonywania pracy w charakterze pracownika. Na
tej podstawie nawiązywane są stosunki pracy z osobami wybranymi do
organów wykonawczych organizacji społecznych, politycznych i związkowych (funkcje kierownicze) oraz wybranymi do organów samorządu
terytorialnego. Które stanowiska wymagają tej podstawy zatrudnienia
określają odpowiednio statuty organizacji oraz ustawa o pracownikach
samorządowych. Przykładowo na podstawie wyboru mocą ustawy
o pracownikach samorządowych zatrudniani są: wójt, burmistrz, prezydent miasta i ich zastępcy, członkowie zarządu gminy, marszałek województwa, członkowie zarządu województwa, starosta, wicestarosta.
Trwałość stosunku pracy z wyboru ściśle związana jest z kadencją
i piastowaniem mandatu. Oznacza to, że wyłączną przyczyną rozwiązania stosunku pracy z wyboru jest wygaśnięcie mandatu. Do stosunku
pracy z wyboru nie mają zastosowania przepisy o wypowiadaniu umów
o pracę ani dotyczące rozwiązania w trybie niezwłocznym, ani o wygaśnięciu umowy o pracę. Nie ma zastosowania powszechna ochrona
trwałości stosunku pracy ani ochrona szczególna (z art. 41, 177, 39
k.p.).
Sytuacje, w których wygasa mandat do sprawowania funkcji w organizacji politycznej lub społecznej, określa statut tej organizacji. Sy-
115
tuacje, w których wygasa mandat do sprawowania funkcji w organach
wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego, określają: ustawa
o samorządzie gminnym, o samorządzie powiatowym, o samorządzie
województwa.
Pracownikom z wyboru nie przysługują żadne roszczenia do sądu
pracy z tytułu nieuzasadnionego odwołania. Należy to do sfery uznania
organu decydującego o wyborze.
Na podstawie mianowania powstaje stosunek pracy o szczególnym
charakterze. Szczególny charakter wynika stąd, iż w stosunku tym ma
miejsce szczególny rodzaj podporządkowania. Występuje tu podporządkowanie wzmożone, zwane dyspozycyjnością odmienne od zwykłego podporządkowania organizacyjnego, jakie ma miejsce w innych
stosunkach pracy. Polega ono na tym, że pracownik mianowany może
być poddawany jednostronnym decyzjom władzy służbowej, które
zmieniają umówione warunki pracy. Mocą takich decyzji zwierzchnik
służbowy możne zlecić pracownikowi mianowanemu przejściowo pełnienie innych niż umówione obowiązków służbowych, skierować do
innej jednostki organizacyjnej, innej miejscowości. W ramach wzmożonej dyspozycyjności pracownik minowany obowiązany jest do poddania się zmianie istotnych warunków pracy (rodzaju, miejsca, czasu
wykonywania pracy).
Cechą charakterystyczną stosunków pracy z mianowania jest występujące w nich powiązanie silnie zaznaczających się elementów administracyjnoprawnych (władczych) z elementami zobowiązaniowymi.
Przepis art. 76 k.p. stanowi, że stosunek pracy z mianowania wchodzi w rachubę, w przypadkach określonych odrębnymi przepisami.
Ogólnie stosunki pracy z mianowania nawiązuje się z pracownikami,
którzy uczestniczą bezpośrednio w sprawowaniu władzy publicznej.
Dotyczą urzędników służby cywilnej, zatrudnionych w urzędach administracji rządowej. Poza tym status pracowników mianowanych mają
pracownicy zatrudnieni w instytucjach użyteczności publicznej: oświatowych, naukowych, badawczych, a także prokuraturze i wymiarze
sprawiedliwości. Poza ustawą o służbie cywilnej, stosunki pracy regulowane są w takich pragmatykach służbowych jak: ustawa o PIP, Karta
nauczyciela, ustawa o szkolnictwie wyższym, o NIK, o służbie celnej,
Prawo o ustroju sądów powszechnych.
116
Dr Beata Stanibuła
Ze stosunkiem pracy z mianowania wiążą się szczególne wymagania stawiane kandydatom, takie jak: pełna zdolność do czynności
prawnych, niekaralność, nieskazitelny charakter, odpowiedni wiek,
wykształcenie, stan zdrowia. Za naruszenie obowiązków służbowych
pracownik mianowany ponosi szczególnego rodzaju odpowiedzialność – odpowiedzialność dyscyplinarną. W sprawach dyscyplinarnych
orzekają specjalne organy – komisje lub sądy dyscyplinarne. Postępowanie to jest dwuinstancyjne, zbliżone do postępowania karnego lub
karno-administracyjnego. Komisje dyscyplinarne mogą orzekać kary
od upomnienia, nagany do przeniesienia służbowego, zawieszenia
w obowiązkach do zwolnienia z pracy. Katalogi tych kar są różne
w poszczególnych działach służby publicznej.
W ramach rekompensaty za wzmożone podporządkowanie, odpowiedzialność dyscyplinarną, pracownicy mianowani korzystają z większej niż pracownicy umowni ochrony trwałości stosunku pracy. Władza
służbowa może rozwiązać stosunek pracy tylko z przyczyn enumeratywnie wyliczonych odpowiednio w poszczególnych ustawach. Rozwiązanie stosunku pracy z mianowania powodują w zasadzie te same
czynności prawne, co w umownych stosunkach pracy. Rozwiązanie
może nastąpić za wypowiedzeniem, w trybie niezwłocznym, za porozumieniem stron. Organ mianujący jest ograniczony jednak w zakresie
wypowiadania do przyczyn określonych w ustawie, np. likwidacja lub
reorganizacja urzędu, niewywiązywanie się z obowiązków służbowych,
osiągnięcie określonego wieku, nabycie uprawnień emerytalnych lub
rentowych. Regulacja przyczyn rozwiązania stosunku pracy z pracownikiem mianowanym jest szczególna i wyczerpująca.
Reasumując, stosunek pracy z minowania charakteryzują trzy zasadnicze cechy: szerszy zakres obowiązków, w tym dyspozycyjność, zaostrzona odpowiedzialność, zwiększona stabilizacja stosunku pracy. Różni
się on ponadto tym od umownego stosunku pracy, że jest uregulowany
przepisami wyłącznie ściśle bezwzględnie obowiązującymi, nie dopuszczającymi na odmienne kształtowanie przez strony tego stosunku.
Przy dochodzeniu przez pracownika roszczeń ze stosunku pracy
z mianowania w zakresie powstania, zmiany i ustania stosunku pracy
w zasadzie obowiązuje tryb administracyjny. W pozostałym zakresie
roszczenia mogą być dochodzone przed sądami pracy.
Mgr Zbigniew Michalski
Opodatkowanie działalności gospodarczej
w branży turystycznej – wybrane zagadnienia
1. Zagadnienia wprowadzające
Przedsiębiorcy działający w branży turystycznej w Polsce, podlegają z zasady tym samym obowiązkom podatkowym, jak i inne podmioty
prowadzące działalność gospodarczą. Różnice w zakresie opodatkowania dotyczą przede wszystkim działalności prowadzonych na obszarach wiejskich, polegających na wynajmowaniu pokoi gościnnych
(tzw. agroturystyka), której prowadzenie jest zwolnione od podatku
dochodowego. Zwolnienia przewiduje zarówno ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych, jak i ustawa o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby
fizyczne. Oczywiście, działalność taka, aby mogła podlegać zwolnieniu, musi być prowadzona w określonych przez prawo limitach
i w określonych warunkach). Art. 21 ustawy o pdoof i art. 10 ustawy o ryczałcie, przewidują zwolnienie dochodów uzyskanych z tytułu
wynajmu pokoi gościnnych w budynkach mieszkalnych, położonych
na terenach wiejskich w gospodarstwie rolnym, osobom przebywającym na wypoczynku oraz dochody uzyskane z tytułu wyżywienia
tych osób, jeżeli liczba wynajmowanych pokoi nie przekracza pięciu. Zwolnienie nie dotyczy tylko rolników, ale i innych osób, z tym,
że sam budynek w którym wynajmowane są pokoje, musi wchodzić
w skład gospodarstwa rolnego. Definicję takiego gospodarstwa powinUstawa z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, DzU z 2000 r.
nr 147, poz. 926 z późn. zm., ost. zm. DzU z 2009 r. nr 201, poz. 1541, zwana dalej ustawą
o pdoof, oraz ustawa z 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od
niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne, DzU z 1998 r. nr 144, poz. 930,
z późn. zm., ost. zm. DzU z 2010 r. nr 3, poz. 13, zwana dalej ustawą o ryczałcie.
Art. 21 ust. 1 pkt 43 ustawy o pdoof oraz art. 10 ustawy o ryczałcie w związku z art.
21 ust. 1 pkt 43 ustawy o pdoof. Zob. Poradnik Gazety Prawnej, Podatki 2010, część 1,
Warszawa 2010, s. 5 i n.
118
niśmy zaczerpnąć z ustawy o podatku rolnym. Za gospodarstwo rolne
uważa się zatem obszar gruntów sklasyfikowany w ewidencji gruntów
i budynków jako użytki rolne lub grunty zakrzewione i zadrzewione
na użytkach rolnych o łącznej powierzchni przekraczającej 1 ha lub
1 ha przeliczeniowy, stanowiący własność lub znajdujący się w posiadaniu osoby fizycznej lub osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej
nieposiadającej osobowości prawnej. Z literalnego brzmienia ustawy wynika, że zwolnienie nie obejmuje wynajmu pokoi w budynkach
poza gospodarstwem rolnym. Nie obejmuje też zwolnieniem wynajmu pokoi w budynkach innych niż mieszkalne (np. dostosowanych
budynkach gospodarczych). Zwolnienie nie przysługuje oczywiście,
jeśli usługa świadczona była poza obszarem wiejskim. Obszary wiejskie oznacza się zgodnie z rozporządzeniem ministra infrastruktury
w sprawie sposobu ewidencjonowania przez służbę geodezyjną i kartograficzną przebiegu granic i powierzchni jednostek podziału terytorialnego państwa. Zgodnie z tym aktem prawnym, obszary wiejskie
stanowią: tereny gmin wiejskich oraz tereny oznaczone jako wiejskie
w gminach miejsko-wiejskich. Prawo do zwolnienia, jak wspomniano, przysługuje jeśli liczba wynajmowanych pokoi nie przekracza
pięciu (nie wlicza się tu pomieszczeń pomocniczych – np. kuchni, łazienek, garderoby). W przypadku przekroczenia tej liczby, zwolnienie
nie jest stosowane. Przy kwalifikowaniu określonych działalności do
zwolnienia, nie bierze się pod uwagę liczby turystów korzystających
z usługi. Zawsze muszą być to jednak turyści. Nie podlegają zwolnieniu dochody uzyskane od innych osób np. wynajmujących pokoje na
potrzeby prowadzonego szkolenia. Nie podlegają zwolnieniu również
usługi dodatkowe, niewliczone w cenę noclegu (np. wynajem sprzętu
turystycznego, kuligi, łowienie ryb, spływy kajakowe). Usługi te należy
zakwalifikować do źródła przychodów uzyskiwanych z pozarolniczej
działalności gospodarczej.
Ustawa z 15 listopada 1984 r. o podatku leśnym, DzU z 1984 r. nr 52, poz. 268 z późn.
zm.
Art. 2 ustawy o podatku rolnym. Zob. też L. Etel, Podatek od nieruchomości, rolny,
leśny, Wyd. II, Warszawa 2005, s. 374.
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 27 stycznia 2004 r., DzU nr 18, poz. 173.
Opodatkowanie działalności gospdarczej w branży turystycznej...
119
Druga różnica w działalności turystycznej w stosunku do pozostałych branż, to wysokość stawek podatku od towarów i usług, które
z zasady przy działalności turystycznej, w zakresie zakwaterowania
oraz usług gastronomicznych opodatkowane są stawką obniżoną –
7 procent. Jest to znaczna preferencja dla tego typu działalności. Stawką podstawową w polskim systemie podatkowym jest bowiem stawka
22 procent, a zgodnie z zasadą neutralności podatku VAT, to ostateczny
konsument ponosi ciężar tego podatku. Naturalnie wpływa to na kształtowanie ostatecznej ceny usługi, która w swej wartości brutto obejmuje
także wymieniony podatek.
Poza tymi wyjątkami, obowiązki podatkowe dla podmiotów działających w branży turystycznej są identyczne, jak dla pozostałych przedsiębiorców. W związku z powyższym, w niniejszej pracy zaprezentowane zostaną podstawowe regulacje polskiego systemu podatkowego,
z uwzględnieniem zasygnalizowanych różnic, według stanu prawnego
na 1 stycznia 2010 r. Z uwagi na zakres artykułu, główny nacisk położony zostanie na małe firmy oraz podmioty świadczące usługi agroturystyczne, które w branży turystycznej stanowią większość.
2. Zasady i konstrukcja polskiego systemu podatkowego, obowiązek
podatkowy, zobowiązanie podatkowe, podatek
2.1. Wstęp
Ramy prawne nakładania obowiązków podatkowych w naszym
kraju wyznacza Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Stanowi ona,
że każdy obywatel obowiązany jest do ponoszenia ciężarów pubUstawa z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, DzU z 2004 r. nr 54, poz.
535 z późn. zm., zwana dalej ustawą o VAT.
Zgodnie z poz. 140 załącznika nr 3 do ustawy o VAT stawką 7% opodatkowane są:
Usługi świadczone przez obiekty noclegowe turystyki oraz inne miejsca krótkotrwałego zakwaterowania z wyłączeniem usług zakwaterowania w bursach i domach studenckich. Na
podstawie poz. 139 tego załącznika stawką taką obciążone są usługi hoteli.
Poz. 20 załącznika 1 do rozporządzenia ministra finansów z 24 grudnia 2009 r.,
w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o podatku od towarów i usług, DzU
nr 224, poz. 1799.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., DzU nr 78, poz. 483, zwana dalej Konstytucją RP.
120
licznych, w tym podatków określonych w ustawach podatkowych10.
Nakładając obowiązki podatkowe, ustawodawca zapewnił jednak
minimum ochrony podatnikowi. Ustanawianie bowiem podatków,
określanie ich elementów składowych takich jak: podmiot i przedmiot opodatkowania, stawka podatkowa, kategorie podmiotów zwolnionych z podatków, zasady przyznawania ulg i zwolnień od podatków, może następować wyłącznie w drodze regulacji ustawowych11.
Obowiązki podatkowe nałożone w innej formie, będą zawsze uznane
jako niezgodne z konstytucją i uchylone przez Trybunał Konstytucyjny12. W Konstytucji RP znalazły się zapisy, które stanowią fundament
polskiego systemu prawnego w dziedzinie obrotu gospodarczego. Za
najważniejsze z nich uznać należy zasady: demokratycznego państwa
prawnego13, wolności oraz praw człowieka i obywatela14, społecznej
gospodarki rynkowej15. Z tych zasad wypływają następne, będące
uszczegółowieniem zasad naczelnych. Są to zasady: równości wobec
prawa16, wolności działalności gospodarczej17, poszanowania i ochrony własności18, sądowej ochrony praw19, zasada dwuinstancyjności
postępowania sądowego20.
System podatkowy, to uporządkowany w sposób logiczny i celowy zespół instytucji, rozwiązań i organizacji regulujących ustalanie
i pobieranie dochodów publicznych. Kształt obecnie obowiązującego
Art. 84 Konstytucji RP.
Art. 217 Konstytucji RP: Nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie
podmiotów, przedmiotów opodatkowani, a także zasad przyznawania ulg i zwolnień oraz
kategorii podmiotów zwolnionych od podatków następuje w drodze ustawy.
12
Zgodnie z art. 190 Konstytucji RP orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc
powszechnie obowiązującą i są ostateczne.
13
Art. 2 Konstytucji RP: Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.
14
Art. 64–76 Konstytucji RP.
15
16
Art. 32 Konstytucji RP: Wszyscy są równi wobec prawa. Wszyscy mają prawo do
równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu
politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.
17
Art. 22 Konstytucji RP: Ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny.
18
19
20
Art. 78 oraz art. 176 Konstytucji RP.
10
11
121
w Polsce systemu podatkowego, jest efektem kilkunastoletniej transformacji rozpoczętej jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Reformę archaicznego i niewydolnego systemu obowiązującego od
zakończenia II wojny światowej do końca lat 80., rozpoczęto od wprowadzenia w latach 1991–1992 jednolitych podatków dochodowych:
podatku dochodowego od osób fizycznych oraz podatku dochodowego
od osób prawnych. W 1993 roku wprowadzono, wzorowany na rozwiązaniach unijnych nowoczesny podatek obrotowy, zwany potocznie podatkiem VAT (ang. Value Addet Tax – podatek od wartości dodanej).21
W 1997 r. uchwalona została ustawa regulująca ogólne prawo podatkowe – Ordynacja podatkowa22. Ordynacja jest kodyfikacją ogólnego
prawa podatkowego oraz postępowania podatkowego. W nauce prawa podatkowego podkreśla się często, że prawidłowe ukształtowanie
przepisów ogólnego prawa podatkowego, w ogromnym stopniu rzutuje
na właściwe funkcjonowanie całego systemu podatkowego23. Niestety,
Ordynacja podatkowa od momentu uchwalenia, nowelizowana była już
kilkadziesiąt razy, co sprawia, że podatnicy zasadnie mogą mówić o naruszeniu zasady stabilności i stałości rozwiązań podatkowych24. Polski
system podatkowy w obecnym stanie prawnym składa się z czternastu
podatków, które klasyfikowane są wg różnych kategorii. Jednym z popularniejszych, choć nie pozbawionym wad systemem, jest podział na
podatki państwowe i samorządowe25. Zgodnie z tą klasyfikacją w Polsce
występują podatki:
1. Państwowe:
a) podatek dochodowy od osób fizycznych
b) podatek dochodowy od osób prawnych
Ustawa z 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym
(DzU nr 11, poz. 50 z późn. zm.).
22
Ustawa z 27 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa, DzU z 1997 r. nr 137, poz. 926.
23
Szerz. Prawo podatkowe, część ogólna i szczegółowa (red. W. Wójtowicz), Bydgoszcz–Lublin 2005, s. 33–41.
24
B. Adamiak, J. Borkowski, R. Mastalski, J. Zubrzycki: Ordynacja podatkowa – Komentarz 2009, Oficyna Wydawnicza Unimex, Wrocław 2009 r., s. 5–24.
25
Podział jest dokonywany ze względu na to, jaki podmiot jest beneficjentem realizowanego świadczenia podatkowego. Podatki ponoszone na rzecz Skarbu Państwa to podatki
państwowe. Płacone na rzecz jednostki samorządu terytorialnego (de facto – gminy) – to
podatki samorządowe.
21
122
c) zryczałtowany podatek dochodowy opłacany w formie ryczałtu
od przychodów ewidencjonowanych oraz ryczałtu od przychodów duchownych
d) podatek od towarów i usług
e) podatek akcyzowy
f) podatek od gier
g) podatek tonażowy.
2. Podatki samorządowe:
a) podatek od nieruchomości
b) podatek od środków transportowych
c) zryczałtowany podatek dochodowy opłacany w formie karty podatkowej
d) podatek od czynności cywilnoprawnych
e) podatek od spadków i darowizn
f) podatek rolny
g) podatek leśny.
Poza wymienionymi tytułami podatkowymi, tzw. materialnym prawem podatkowym, na kształt systemu podatkowego wpływa znacząco
ustawa Ordynacja podatkowa. Ordynacja stanowi konstytucję prawa
podatkowego w Polsce. Wprowadza regulacje, które dotyczą wszystkich obowiązujących w naszym kraju podatków i to w zakresie ogólnego prawa podatkowego (powstawanie, wygasanie, zabezpieczenie
wykonania zobowiązań podatkowych, właściwość organów podatkowych, zasady odpowiedzialności podatnika, płatnika, inkasenta, osób
trzecich), jak i procedury podatkowej. W ustawie znalazło się wiele
definicji kluczowych pojęć występujących w prawie podatkowym. Definicje pomagają w prawidłowym zrozumieniu intencji ustawodawcy
oraz stanowią pomoc przy wykładni prawa. Kluczowymi pojęciami
w Ordynacji podatkowej są:
 obowiązek podatkowy26,
 zobowiązanie podatkowe27,
Art. 4 Ordynacji podatkowej: Obowiązkiem podatkowym jest wynikająca z ustaw
podatkowych nieskonkretyzowana powinność przymusowego świadczenia pieniężnego
w związku z zaistnieniem zdarzenia określonego w ustawach.
27
Art. 5 Ordynacji podatkowej: Obowiązaniem podatkowym jest wynikające z obowiązku podatkowego zobowiązanie podatnika do zapłacenia na rzecz Skarbu Państwa, woje26
123
 podatek28,
 podatnik29,
 działalność gospodarcza.
Według Ordynacji podatkowej, działalnością gospodarczą jest każda działalność zarobkowa w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej, w tym wykonywanie wolnego zawodu, a także
każdą inną działalność zarobkową wykonywaną we własnym imieniu
i na własny lub cudzy rachunek, nawet gdy inne ustawy nie zaliczają tej działalności do działalności gospodarczej lub osoby wykonującej
taką działalność do podatników30. Pojęcie działalności gospodarczej
jest szersze niż w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej, obejmuje bowiem praktycznie każdą działalność zarobkową poza działalnością wykonywaną osobiście. Ordynacja jest dość obszernym aktem
prawnym, liczącym obecnie ponad trzysta artykułów, pomieszczonych
w dziewięciu działach.
2.2. Obowiązek podatkowy
Pojęcie obowiązku podatkowego, jak podkreślono wcześniej, jest jednym z podstawowych pojęć prawa podatkowego. Używane jest w dwu
znaczeniach:
 obowiązek abstrakcyjny (ogólny), są to reguły opodatkowania,
których zasady znajdują się w poszczególnych ustawach podatkowych.
Reguły te obejmują:
 podatkowy stan faktyczny (hipoteza),
 następstwa prawne hipotezy (dyspozycja),
wództwa, powiatu albo gminy podatku w wysokości, w terminie oraz miejscu określonym
w przepisach prawa podatkowego.
28
Art. 6 Ordynacji podatkowej: Podatkiem jest publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa,
powiatu lub gminy wynikające z ustawy podatkowej.
29
Art. 7 Ordynacji podatkowej: podatnikiem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub
jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, podlegająca z mocy ustaw
podatkowych obowiązkowi podatkowemu. Ustawy podatkowe mogą ustanawiać podatnikami inne podmioty. Takim podmiotem jest np. uregulowana w artykule 1 a ustawy o pdoop
podatkowa grupa kapitałowa.
30
Art. 3 ust. 9 Ordynacji podatkowej.
124
 obowiązek jednostkowy, zindywidualizowany. Jest to obowiązek
odnoszący się do konkretnego podmiotu, powstający w chwili zaistnienia przesłanek opodatkowania (spełniania warunków przewidzianych
w ustawie podatkowej, dla powstania obowiązku podatkowego). W tym
momencie powstaje złożony stosunek prawny pomiędzy podatnikiem,
zwanym podmiotem biernym, a podmiotem czynnym czyli podmiotem
prawa publicznego.
2.3. Zobowiązanie podatkowe
Zobowiązanie podatkowe jest następnym etapem rozwoju stosunku
prawnopodatkowego pomiędzy podmiotem czynnym, a zobowiązanym
czyli podatnikiem. Nie może powstać samoistnie, bez zaistnienia etapu wcześniejszego – obowiązku podatkowego. Zobowiązanie rodzi się
u konkretnego podmiotu. Jest zobowiązaniem do zapłacenia na rzecz
podmiotu publicznoprawnego świadczenia pieniężnego, zwanego podatkiem. Podatek, czyli świadczenie: pieniężne, publicznoprawne,
przymusowe, bezzwrotne, wynikające z ustawy podatkowej, ponoszone
na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy. Ustawa
zrównuje z podatkiem pojęcia pochodne:
 zaliczki na podatki (wpłaty należności częściowej w sytuacji,
kiedy wysokość zobowiązania podatkowego nie jest jeszcze znana),
 raty podatków (wysokość zobowiązania jest już znana, ale podatek podzielony zostaje na części i wpłacane są te części),
 opłaty oraz niepodatkowe należności budżetowe, wynikające ze
stosunków publicznoprawnych31.
Obowiązek nie zawsze przekształca się w zobowiązanie podatkowe.
Może to nastąpić ze względu na zaniechanie ustalenia zobowiązania
podatkowego32, braku konieczności zapłaty podatku w związku z otrzymaną interpretacją prawa podatkowego33 oraz przedawnienia prawa
do wydania decyzji ustalającej wysokość zobowiązania podatkowego.
Zasadniczo, zobowiązanie podatkowe może nie powstać po upływie
dwóch okresów. Pierwszy przypadek występuje w podatkach, w któArt. 3 pkt. 8 Ordynacji podatkowej.
Na podstawie art. 22 Ordynacji podatkowej.
33
Na podstawie art. 14n Ordynacji podatkowej.
31
32
125
rych następuje ustalenie wysokości podatku przez organ podatkowy.
Taka sytuacja ma miejsce np. w podatku rolnym, czy leśnym). Tu obowiązek podatkowy nie powstaje, jeżeli decyzja ustalająca to zobowiązanie została doręczona po upływie 3 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym powstał obowiązek podatkowy. Drugi przypadek
występuje przy powstawaniu zobowiązań podatkowych z mocy prawa.
Jeżeli zatem podatnik:
 nie złożył deklaracji w terminie przewidzianym w przepisach
prawa podatkowego,
 w złożonej deklaracji nie ujawnił wszystkich danych niezbędnych do ustalenia wysokości zobowiązania podatkowego,
to zobowiązanie podatkowe powstanie tylko pod warunkiem, jeżeli decyzja ustalająca wysokość tego zobowiązania zostanie mu doręczona
przed upływem 5 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym
powstał obowiązek podatkowy. W przypadku przekroczenia tego terminu, zobowiązanie podatkowe nie będzie już mogło powstać. Podobnie, zobowiązanie z tytułu opodatkowania dochodu nieznajdującego
pokrycia w ujawnionych źródłach przychodów lub pochodzącego ze
źródeł nieujawnionych nie powstanie, jeżeli decyzja ustalająca te zobowiązania zostanie doręczona po upływie 5 lat, licząc od końca roku
kalendarzowego, licząc od końca roku, w którym upłynął termin do
złożenia zeznania rocznego dla podatników podatku dochodowego
od osób fizycznych, za rok podatkowy, którego dotyczy decyzja. Bieg
terminu przedawnienia może zostać zawieszony w przypadku, jeżeli
wydanie decyzji jest uzależnione od rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego przez inny organ lub sąd. Zawieszenie biegu terminu przedawnienia trwa do dnia, w którym decyzja innego organu stała się ostateczna
lub orzeczenie sądu uprawomocniło się, nie dłużej jednak niż przez
2 lata34.
2.4. Sposoby powstawania zobowiązań podatkowych
Polskie prawo zna dwa sposoby powstawania zobowiązań podatkowych:
Art. 68 § 1–5 Ordynacji podatkowej oraz A. Bartosiewicz, R. Kubacki: Leksykon ordynacji podatkowej, Wrocław 2009 r., s. 133–157.
34
126
 poprzez zaistnienie zdarzenia, z którym ustawa podatkowa wiąże powstanie zobowiązania (z mocy prawa),
 poprzez wydanie i doręczenie decyzji organu podatkowego,
ustalającej wysokość zobowiązania podatkowego (leśny, rolny, od nieruchomości płaconych przez osoby fizyczne, spadki i darowizny – gdy
nie ma zastosowania technika samoobliczenia podatku przez płatnika. Decyzja ta ma charakter konstytutywny co oznacza, że tworzy ona
nowy stosunek prawny35.
Ordynacja zna jeszcze jeden typ decyzji – deklaratoryjnej. Są to decyzje określające wysokość zaległości podatkowych lub stwierdzających nadpłatę. Nie tworzą nowego stosunku prawnego, a stwierdzają
jego istnienie i określone nieprawidłowości.
2.5. Postępowanie podatkowe
Pojęcie postępowanie ma szerokie znaczenie, gdyż oznacza rodzaj
działalności zmierzającej do określonego celu. W znaczeniu prawnym
sformułowanie to jest rozumiane jako działania wskazanych w ustawie
podmiotów (z reguły organów państwa), służące rozstrzyganiu o indywidualnych uprawnieniach i obowiązkach indywidualnie oznaczonych
podmiotów. Przyjęcie takiego sposobu rozumowania pozwala odróżnić
postępowanie podatkowe od postępowania administracyjnego. Postępowanie podatkowe jest szczególnym postępowaniem administracyjnym,
gdyż obejmuje ono działania ukierunkowane na wydanie zewnętrznych
aktów administracyjnych (decyzji podatkowych) konkretyzujących
uprawnienia podmiotów prawa podatkowego. Rozstrzygnięcia te zatem zapadają w sposób typowy dla prawa administracyjnego, a nie prawa prywatnego.
Relacje pomiędzy podmiotami stosunków ukształtowanych przepisami prawa podatkowego oparte są na nadrzędności pozycji prawnej
organu podatkowego w stosunku do dłużnika podatkowego. Nierównorzędność ta jest w pewnym stopniu równoważona przez ustanowienie
licznych gwarancji proceduralnych, chroniących stronę postępowania
przed nadmierną ingerencją organów podatkowych w sferę własności
oraz innych praw chronionych przez konstytucję. Postępowanie podat35
Art. 21 Ordynacji podatkowej.
127
kowe w stosunku do postępowania administracyjnego charakteryzuje
się większym formalizmem oraz bardziej skomplikowaną i złożoną materią rozpatrywanych spraw. Odrębności postępowań wynikają także
z tego, że postępowanie podatkowe ma zadanie ochrony interesów fiskalnych Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego. Odrębność postępowania podatkowego w stosunku do administracyjnego
przejawia się także w bardziej rozbudowanym katalogu środków dowodowych. Ordynacja podatkowa ustanawia specyficzny dowód z ksiąg
podatkowych. Objęte są one bowiem domniemaniem autentyczności
i rzetelności. Uchylenie takiego domniemania wymaga zastosowania
ustawowej procedury.
2.6. Zasady ogólne postępowania podatkowego
Zasady te są to podstawowe (przewodnie) reguły postępowania
uznane za takie przez ustawodawcę. Przypisanie określonej normie postępowania36, znaczenia ogólnego wywołuje szereg konsekwencji prawnych. Chodzi tu o przepisy niejako wyjęte przed nawias, a więc wspólne dla całości postępowania. Są to zasady, które mają obowiązywać
we wszystkich stadiach postępowania oraz stanowić wiążące wytyczne
dla stosowania wszystkich przepisów tegoż postępowania. Przypisanie normom prawnym zawartym w Ordynacji podatkowej37 rangi zasad ogólnych nie może wpłynąć na zmianę charakteru normatywnego,
w kierunku przypisania tym normom charakteru jedynie dyrektyw interpretacyjnych, zaleceń dla praktyki albo wskazówek dla administracji. Przeciwnie, artykuły te ustanawiają normy wiążące w postępowaniu podatkowym. Naruszenie tych zasad będzie naruszeniem przepisów
prawa, które mogą spowodować:
 wadliwość decyzji podatkowej, zagrożoną sankcją wzruszalności,
 nieważnością decyzji podatkowej.
W postępowaniu podatkowym oprócz zasad ogólnych, zawartych
w Ordynacji podatkowej, obowiązują zasady płynące wprost z konstytucji. Są to przede wszystkim:
36
37
B. Adamiak, J. Borkowski, R. Mastalski, J. Zubrzycki: op. cit., s. 431.
Art. 120–129 Ordynacji podatkowej.
128
 zasada mówiąca, że „Polska jest demokratycznym państwem
prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej38,
 zasada praworządności, która stanowi, że „Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa39.
Dla ukształtowania zasady praworządności podstawowe znaczenie ma wyznaczenie w konstytucji granic pojęcia „prawo”. Granice
te są wyznaczone przez zapis stanowiący, że konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polski a przepisy konstytucji stosuje
się bezpośrednio, chyba że konstytucja stanowi inaczej40. Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego41. Dla realizacji zasady praworządności istotne znaczenie ma wprowadzenie zamkniętego
katalogu źródeł prawa. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa
w Rzeczypospolitej Polskiej są konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy
międzynarodowe oraz rozporządzenia. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa w Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania
organów, które je ustanowiły, akty prawa miejscowego42. Ratyfikowana
umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest
bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od
wydania ustaw43.
Gwarancją praworządności jest zasada równości wobec prawa.
W Rzeczypospolitej Polskiej wszyscy są równi wobec prawa. Wszyscy
mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne44. Znaczenie tej zasady podkreślił Trybunał Konstytucyjny i Sąd Najwyższy.
W wyroku SN stwierdza: Obywatele, których prawna i faktyczna sytuacja wobec organów administracji jest zbliżona, mogą oczekiwać,
iż zostaną wobec nich podjęte decyzje o podobnej, jeżeli nie tożsamej
treści45. Podstawowe znaczenie dla ukształtowania postępowania podatkowego ma zasada zawarta w Europejskiej konwencji o ochronie
40
41
42
43
44
45
Zob. Wyrok SN z 28 listopada 1990 r. (III ARN 28/29; OSP 1992, nr 3, poz. 56).
38
39
129
praw człowieka i podstawowych wolności46. Wg jej postanowień każdy
ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia swojej sprawy
w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą. Analizując system zasad obowiązujących w postępowaniu
podatkowym, trzeba zwrócić uwagę na zasady ustanowione przez Europejski Kodeks Dobrej Administracji przyjęty przez Parlament Europejski 6 września 2001r. Ustanowione zasady obowiązują nie tylko
w postępowaniu, ale zawierają zasady dobrej praktyki administracyjnej, obowiązującej w odniesieniu do całości kontaktów instytucji ich
administracji z obywatelem. Wśród przepisów Kodeksu Dobrej Administracji na szczególną uwagę zasługują:
 zasada praworządności (urzędnik działa zgodnie z zasadą praworządności, stosuje uregulowania i procedury zapisane w prawnych
przepisach Wspólnot. Urzędnik zwraca w szczególności uwagę na to,
aby decyzje dotyczące praw lub interesów pojedynczych osób posiadały
podstawę prawną, a ich treść była zgodna z obowiązującymi przepisami prawnymi)47.
 zasada niedyskryminowania (przy rozpatrywaniu wniosków jednostek i przy podejmowaniu decyzji urzędnik zapewni przestrzeganie
zasady równego traktowania. Pojedyncze osoby, znajdujące się w takiej
samej sytuacji, będą traktowane w porównywalny sposób. W przypadku
różnic w traktowaniu urzędnik zapewni, aby to nierówne traktowanie
było usprawiedliwione obiektywnymi okolicznościami)48.
 zasada współmierności (w toku podejmowania decyzji urzędnik
zapewni, że przyjęte działania pozostaną współmierne do obranego
celu. Urzędnik będzie w szczególności unikać ograniczenia praw obywateli lub nakładania na nich obciążeń, jeżeli ograniczenia lub obciążenia byłyby niewspółmierne do celu prowadzonych działań)49.
 zasada zakazu nadużywania uprawnień (z uprawnień urzędnik
może korzystać wyłącznie dla osiągnięcia celów, dla których uprawZob. art. 6 Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, DzU z 1993 r., nr 61, poz. 284.
47
Art. 4 Europejskiego Kodeksu Dobrej Administracji z 6 września 2001 r., zwany dalej
EKDA.
48
Art. 5 EKDA.
49
Art. 6 EKDA.
46
130
nienia te zostały mu powierzone mocą odnośnych przepisów. Urzędnik
w szczególności odstąpi od korzystania z uprawnień dla osiągnięcia
celów, dla których brak jest podstawy prawnej lub które nie mogą być
uzasadnione interesem publicznym)50.
2.7. Zasady ogólne postępowania podatkowego
w Ordynacji podatkowej
 Zasada praworządności (organy podatkowe działają na podstawie przepisów prawa)51
 Zasada pogłębiania zaufania do organów podatkowych (postępowanie podatkowe powinno być prowadzone w sposób budzący zaufanie do organów podatkowych)52
 Zasada obowiązku organów podatkowych udzielania informacji i wyjaśnień o przepisach prawa podatkowego (organy podatkowe
w postępowaniu podatkowym obowiązane są udzielać niezbędnych informacji i wyjaśnień o przepisach prawa podatkowego pozostających
w związku z przedmiotem tego postępowania)53
 Zasada prawdy obiektywnej (w toku postępowania organy podatkowe podejmują wszelkie niezbędne działania w celu dokładnego
wyjaśnienia stanu faktycznego oraz załatwienia w postępowaniu podatkowym)54
 Zasada czynnego udziału strony w postępowaniu podatkowym. Wyjątki od zasady (organy podatkowe obowiązane są zapewnić
stronom czynny udział w każdym stadium postępowania, a przed wydaniem decyzji umożliwić im wypowiedzenie się co do zebranych dowodów i materiałów oraz zgłoszonych żądań. Organ podatkowy może
odstąpić od tej zasady, jeżeli w wyniku postępowania wszczętego na
wniosek strony ma zostać wydana decyzja w całości uwzględniająca
wniosek strony)
 Zasada przekonywania (organy podatkowe powinny wyjaśniać
stronom zasadność przesłanek, którymi kierują się przy załatwianiu
Art. 7 EKDA.
52
Art. 121 § 1 Ordynacji podatkowej.
53
Art. 121 § 2 Ordynacji podatkowej.
54
50
51
131
sprawy, aby w miarę możliwości doprowadzić do wykonania przez strony decyzji bez stosowania środków przymusu)55
 Zasada szybkości (organy podatkowe powinny działać w sprawie wnikliwie i szybko, posługując się możliwie najprostszymi środkami prowadzącymi do jej załatwienia. Sprawy, które nie wymagają
zbierania dowodów, informacji lub wyjaśnień, powinny być załatwiane
niezwłocznie)56
 Zasada pisemności (sprawy podatkowe załatwiane są w formie
pisemnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej)57
 Zasada dwuinstancyjności (postępowanie podatkowe jest dwuinstancyjne)58
 Zasada trwałości ostatecznych decyzji (decyzje, od których nie
służy odwołanie w postępowaniu podatkowym, są ostateczne. Uchylenie lub zmiana tych decyzji, stwierdzenie ich nieważności oraz wznowienie postępowania mogą nastąpić tylko w przypadkach przewidzianych w niniejszej ustawie oraz w ustawach podatkowych)59
 Zasada ograniczonej jawności postępowania podatkowego (postępowanie podatkowe jest jawne wyłącznie dla stron)60.
3. Podatki dochodowe (przychodowe)
3.1. Wstęp
Podmioty gospodarcze mogą funkcjonować w ramach różnych form
prawnych. Wybór formy prowadzenia działalności gospodarczej i jej
rozmiary determinował będzie w przyszłości sposób opodatkowania
i wysokość ponoszonych obciążeń podatkowych. W niniejszym opracowaniu uwaga zostanie skoncentrowana na opodatkowaniu osób fizycznych, prowadzących działalność gospodarczą oraz wspólników spółek
cywilnych i osobowych. Spółki kapitałowe są podmiotami, prowadzącymi z reguły działalność w większym rozmiarze. Omówienie zasad
57
58
59
60
55
56
132
opodatkowania takich podmiotów wykraczałoby poza zakres niniejszego poradnika.
Działalność gospodarcza może być prowadzona przez:
 osoby fizyczne,
 spółki cywilne, w tym spółki cywilne osób fizycznych61,
 spółki osobowe (jawna62, partnerska, komandytowa, komandytowo-akcyjna63),
 spółki kapitałowe (z ograniczoną odpowiedzialnością lub akcyjna).
Przedsiębiorcy prowadzący samodzielnie działalność gospodarczą,
a także będący wspólnikami spółek cywilnych i osobowych opodatkowani mogą być na kilka sposobów. Zasadą jest opodatkowanie na zasadach ogólnych – podatkiem dochodowym od osób fizycznych płaconym
według progresywnej skali podatkowej lub w formie tzw. podatku liniowego64. Możliwe jest także opodatkowanie uproszczone:
 w formie karty podatkowej
 w formie ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych65.
Przy zastosowania opodatkowania w formie karty podatkowej następuje zaniechanie obliczania dochodu (podstawy opodatkowania).
Przy zastosowaniu ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych opodatkowane są przychody. Przy tej formie opodatkowania nie ma możliwości pomniejszenia przychodu o koszty jego uzyskania. Przyszły
przedsiębiorca, ale także podmiot prowadzący już działalność, może
wybrać dogodną dla siebie formę opodatkowania. Wybór ten musi być
poprzedzony wcześniejszą kalkulacją, ponieważ w wielu przypadkach
opodatkowanie na zasadach ogólnych będzie korzystniejsze niż zastosowanie formy uproszczonej, czy opodatkowania według stawki
podatku liniowego. Taka sytuacja wystąpi, gdy podatnik skorzysta ze
zwolnień lub ulg podatkowych, albo gdy dokonuje wydatków inwestySzerz. J. Feliński, Spółki cywilne osób fizycznych, Skierniewice 2010, s. 5 i n.
Szerz. J. Feliński, Spółki jawne, Skierniewice 2010, s.7 i n.
63
T. Bieniek, Charakter prawny spółki komandytowo-akcyjnej, Kraków 2005, s. 15 i n.
64
Zasady opodatkowania dochodu regulowane są w ustawie o pdoof.
65
Regulacje dotyczące opodatkowania w formie karty podatkowej i ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych znajdują się w ustawie o ryczałcie.
61
62
133
cyjnych (cecha charakterystyczna podmiotów rozpoczynających swą
działalność).
3.2. Opodatkowanie dochodu za zasadach ogólnych
3.2.1. Zagadnienia ogólne
Polski podatek dochodowy ma charakter osobisty. Oznacza to, że
podatnikami mogą być wyłącznie osoby fizyczne, a nie podmioty zbiorowe (np. spółka osobowa)66, oraz że kluczowym elementem wśród
elementów strukturalnych podatku jest osoba podatnika. Poza podatnikiem występują także inne elementy struktury podatku (elementy odróżniające jeden podatek od drugiego):
 przedmiot podatku (zjawisko lub rzecz, które podlegają opodatkowaniu),
 podstawa opodatkowania (konkretyzacja przedmiotu opodatkowania),
 skale i stawki podatkowe (stawka podatku jest relacją podstawy
opodatkowania do podatku, skala podatkowa to zbiór stawek występujących w danym podatku),
 zwolnienia, ulgi podatkowe (ustawowe zwolnienia od obowiązku podatkowego, możliwości obniżenia podstawy opodatkowania lub
obniżenia samego podatku),
 tryb i warunki płatności podatku (cechy szczególne, towarzyszące płatności poszczególnych podatków, zaliczek na podatki lub rat
podatków).
3.2.2. Dochód
Przedmiotem opodatkowania w podatku dochodowym od osób fizycznych są dochody. Katalog dochodów jest szeroki, ponieważ podatkowi podlegają wszelkie dochody osób fizycznych uzyskiwane z różnych źródeł z wyjątkiem:
 dochodów zwolnionych z podatku67,
Szerz.: W. Wójtowicz, A. Gorgol, A. Kuś, A. Niezgoda, P. Smoleń, pod. red. W. Wójtowicz: Zarys finansów publicznych i prawa finansowego, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa
2004, s. 233–246.
67 Zob. art. 21, 52, 52a, 52c ustawy o pdoof.
66
134
 dochodów podatkiem nieobjętych68,
 dochodów, od których na podstawie przepisów Ordynacji podatkowej zaniechano poboru podatku69.
Jednym ze źródeł dochodu są przychody z prowadzonej przez podatnika działalności gospodarczej. Podatnik może także uzyskiwać
i inne dochody (np. ze stosunku pracy, dochody z kapitałów pieniężnych). Zasadą jest sumowanie przychodów z działalności gospodarczej
oraz z innych źródeł, z wyjątkiem dochodów, które opodatkowane są
jako przychody w formie ryczałtowej: np. nieodpłatnego zbycia nieruchomości i praw majątkowych, z odsetek od praw autorskich lub praw
pokrewnych, z praw do projektów wynalazczych, znaków towarowych,
od dochodów z nieujawnionych źródeł dochodów)70 lub dochody z działalności gospodarczej opodatkowane według stawki podatku liniowego71.
Nadwyżka sumy przychodów nad kosztami ich uzyskania w roku
podatkowym stanowi dochód podatnika. Jeżeli koszty przekraczają
sumę przychodów to różnica stanowi stratę ze źródła przychodów.
Podatnik, który prowadzi działalność gospodarczą, wykazuje przychód tzw. należny. Jest to przychód ustalony na podstawie wystawionych faktur lub rachunków, choćby nie został faktycznie otrzymany.
W przypadku podatników będących podatnikami podatku od towarów
i usług przychodem jest przychód netto, tzn. przychód pomniejszony
o należny podatek od towarów i usług.
Katalog przychodów wyłączonych z zakresu ustawy wprowadza art. 2 ustawy o pdoof.
Nieobjęte podatkiem są zatem przychody z działalności rolniczej (z wyjątkiem dochodów
z działów specjalnych produkcji rolnej), przychody z gospodarki leśnej, przychody podlegające przepisom podatku od spadków i darowizn, przychody wynikające z czynności, które
nie mogą być przedmiotem prawnie skutecznej umowy, przychody z tytułu podziału wspólnego majątku małżonków w wyniku ustania lub ograniczenia wspólności majątkowej.
69
Art. 22 Ordynacji podatkowej. Zaniechanie poboru podatku w przypadku przedsiębiorców musi być dokonane z zachowaniem postanowień art. 87 Traktatu Rzymskiego, który stanowi, że niedopuszczalna jest taka pomoc, która zniekształca lub grozi zniekształceniem konkurencji przez faworyzowanie niektórych przedsiębiorstw lub produkcji
niektórych towarów. Szerz.: J. Głuchowski: Polskie prawo podatkowe, Warszawa 2004 r.,
s. 57–76.
70
Katalog przychodów opodatkowanych w formie zryczałtowanej znajduje się w art.
28–29 ustawy o pdoof.
71
Zob. art. 30c ustawy o pdoof.
68
135
W przypadku, gdy podatnik prowadzi podatkową księgę przychodów i rozchodów72 jest podatnikiem podatku od towarów i usług oraz
ewidencjonuje przychody w dacie wystawienia faktury, datą powstania
przychodu będzie dzień wystawienia faktury (a jeżeli nie została wystawiona dzień, w którym powinna być wystawiona). Szczególny sposób
powstania przychodu ustawa o pdoof przewiduje dla rozliczeń z tytułu:
 dostaw energii elektrycznej, cieplnej, gazu przewodowego,
 świadczeń usług telekomunikacyjnych, radiokomunikacyjnych
(z wyjątkiem usług opłacanych za pomocą żetonów lub kart, w tym telefonicznych,
 usług rozprowadzania wody, gospodarki ściekami oraz wywozu
i unieszkodliwiania odpadów.
W tych przypadkach datą powstania przychodu jest wynikający
z faktury termin płatności, a jeżeli termin ten nie został określony –
ostatni dzień, w którym wystawiono fakturę.
3.2.3. Koszty uzyskania przychodów
Kosztami uzyskania przychodów z poszczególnego źródła są wszelkie koszty poniesione w celu osiągnięcia przychodów, z wyjątkiem
kosztów wymienionych imiennie w ustawie o pdoof73.
Ustawa o pdoof zawiera rozbudowany katalog kosztów, które nie
mogą być zaliczone do kosztów uzyskania przychodu. Jako najważniejsze z nich wymienić należy:
 wydatki na nabycie gruntów, prawa wieczystego użytkowania
gruntów,
 ulepszenie środków trwałych,
 odpisy z tytułu zużycia samochodu, w części przekraczającej
równowartość 20 000,00 euro,
 odsetki od własnego kapitału włożonego przez podatnika w źródło przychodów,
Obowiązek prowadzenia podatkowej księgi przychodów i rozchodów albo ksiąg rachunkowych nakłada na przedsiębiorców będących podatnikami podatku dochodowego od
osób fizycznych artykuł 24a ustawy o pdoof oraz rozporządzenie w sprawie prowadzenia
kpir.
73
Art. 22 ustawy o pdoof.
72
136
 wydatki na spłatę pożyczek (kredytów), z wyjątkiem skapitalizowanych odsetek,
 spłatę innych zobowiązań, w tym z tytułu udzielonych poręczeń
i gwarancji,
 wartość własnej pracy podatnika, jego małżonka i małoletnich
dzieci, a w przypadku prowadzenia działalności w formie spółki cywilnej lub osobowej spółki handlowej także małżonków i małoletnich
dzieci wspólników,
 podatek dochodowy, podatek od spadków i darowizn,
 koszty egzekucyjne związane z niewykonaniem zobowiązań,
 grzywny i kary pieniężne oraz odsetki od nich orzeczone w postępowaniu karnym, karnym skarbowym, o wykroczenia oraz administracyjnym,
 kary, opłaty i odszkodowania oraz odsetki od nich z tytułu nieprzestrzegania ochrony środowiska oraz uchybień w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy,
 wierzytelności odpisane jako przedawnione,
 kary umowne i odszkodowania z tytułu wad dostarczonych towarów, wykonanych robót i usług,
 koszty reprezentacji i reklamy w części przekraczającej 0,25%
przychodu, chyba że reklama jest prowadzona w środkach masowego
przekazu lub publicznie w inny sposób,
 udzielone pożyczki, w tym pożyczki stracone,
 składki na rzecz organizacji do których przynależność podatnika nie jest obowiązkowa74,
 poniesione koszty inwestycji zaniechanych,
 podatek od towarów i usług75,
Wpłata na rzecz organizacji, do której przynależność podatnika nie jest obowiązkowa, będzie jednak kosztem uzyskania przychodu w przypadku wpłat podatników prowadzących działalność gospodarczą w dziedzinie turystyki, wypoczynku, sportu i rekreacji na
rzecz Polskiej Organizacji Turystycznej oraz w przypadku płaconych przez przedsiębiorców
składek na rzecz organizacji zrzeszających przedsiębiorców i pracodawców do wysokości
łącznej nieprzekraczającej w roku podatkowym kwoty odpowiadającej 0,15% kwoty wynagrodzeń wypłaconych w poprzednim roku podatkowym, stanowiącym podstawę wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne.
75
Podatek od towarów i usług naliczony będzie kosztem, jeżeli podatnik jest zwolniony
od podatku od towarów i usług lub nabył towary i usługi w celu wytworzenia lub odsprze74
137
 niewypłacone lub niepostawione do dyspozycji pracowników
wypłaty pieniężne oraz inne świadczenia z tytułu stosunku pracy oraz
niewypłacone zasiłki z ubezpieczenia społecznego wypłacane przez zakład pracy do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, w części finansowanej przez płatnika składek.
3.2.4. Ewidencja kosztów
Podstawowymi urządzeniami księgowymi, służącymi do ewidencjonowania obrotów (przychodów i kosztów) przez podatników rozliczających się na zasadach ogólnych, są księgi podatkowe lub podatkowa
księga przychodów i rozchodów.
Prowadzenie ewidencji jest obowiązkiem podatnika. Prawidłowe
wykonanie tego obowiązku to warunek wyznaczenia podstawy opodatkowania i podatku w sposób prawidłowy. Przedsiębiorca może zlecić prowadzenie ksiąg lub księgi podatkowej biuru rachunkowemu.
W takim przypadku, w ciągu siedmiu dni od podpisania z biurem umowy o prowadzeniu ksiąg, należy zawiadomić o tym właściwy urząd
skarbowy. Jeśli księgi prowadzone są poza miejscem wykonywania
działalności lub poza siedzibą firmy, przedsiębiorca lub wspólnicy
w spółkach mają obowiązek prowadzenia dodatkowej ewidencji sprzedaży. Należy dodać, że ewidencja ta powinna zawierać kolejno ponumerowane kartki i powinna być zbroszurowana. Ewidencja powinna
zawierać co najmniej: numer kolejny wpisu i datę uzyskania przychodu nieudokumentowanego fakturami i rachunkami oraz kwotę tego
przychodu.
3.2.5. Podatkowa księga przychodów i rozchodów
Podatkowa księga przychodów i rozchodów stanowi obecnie najbardziej popularną formę ewidencji przychodów i kosztów przez osoby
fizyczne prowadzące działalność gospodarczą samodzielnie lub spółkach z innymi podmiotami (cywilnych i osobowych). Zgodnie z przepisami prawa, każda księga musi być prowadzona rzetelnie i w sposób
daży usług zwolnionych od podatku od towarów i usług. Podatek ten będzie też kosztem
w tej części, w której podatnikowi nie przysługuje obniżenie kwoty lub zwrot różnicy podatku, jeżeli naliczony podatek od towarów i usług nie powiększał wartości środka trwałego
lub wartości niematerialnej lub prawnej.
138
niewadliwy76. Za rzetelną Ordynacja podatkowa uważa księgę, jeżeli
zapisy w niej zawarte oddają stan faktyczny. Każdy wpis do księgi musi
być dokonany na podstawie prawidłowo sporządzonych i rzetelnych
dowodów księgowych: faktur, paragonów fiskalnych lub dowodów wewnętrznych w przypadku sprzedaży nieudokumentowanej fakturami.
Niewadliwa jest księga prowadzona zgodnie z wymogami zawartymi
w rozporządzeniu w sprawie pkpir. Zapisy w księdze dokonywane są
jeden raz dziennie po zamknięciu dnia, obowiązkowo przed rozpoczęciem działalności w dniu następnym. Pierwszą czynnością, jaka jest
dokonywana przy zaprowadzeniu kpir, to sporządzenie spisu z natury,
zwanego remanentem. Jeżeli przed zaprowadzeniem księgi podatnik
posiada zakupione towary handlowe lub materiały wykorzystywane
do świadczenia usług, czyli tzw. środki obrotowe i chce je wykorzystać
w prowadzonej działalności gospodarczej, może tego dokonać tylko
i wyłącznie przez spisanie ich, czyli dokonanie spisu towarów z natury.
Taki spis podatnik musi wpisać do księgi na samym początku. Kwota
spisu powinna być wyraźnie oznaczona, gdyż wysokość ta będzie mieć
znaczenie przy ustalaniu zarówno zaliczek na podatek dochodowy od
osób fizycznych, jak i podatku dochodowego za cały rok podatkowy.
Kwoty spisu z natury nie sumuje się z ewidencją bieżących zakupów towarów handlowych, materiałów do produkcji czy świadczenia usług.
Jeżeli podatnik nie posiada towarów, wpisuje zero. Wtedy występuje tzw. remanent zerowy. W przypadku zaś, gdy podatnik posiada
mało towarów, może wykonać spis z natury towarów jako remanent
początkowy – bezpośrednio na kartach kpir. Jednak, jeśli towarów
jest więcej, spis należy sporządzić na oddzielnych kartach, a do księgi
wpisać kwotę, stanowiącą podsumowanie spisu. Zdarzają się sytuacje,
gdy podatnik zakładający księgę posiada różne przedmioty niebędące
środkami obrotowymi, które chce wykorzystać albo jako środki trwałe,
albo jako wyposażenie w prowadzonej działalności gospodarczej. PoSzacowanie jest dopuszczalne dopiero po uznaniu księgi podatkowej za nierzetelną,
a w konsekwencji po nieuznaniu jej za dowód tego, co wynika z zawartych w niej zapisów
(art. 23 § 1 w związku z art. 193 § 4 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa
– DzU nr 137, poz. 926 ze zm., a więc może być jedynie następstwem uznania księgi za
nierzetelną, a nie przyczyną stwierdzenia tej nierzetelności. (Wyrok NSA z 28 maja 2003 r.,
I SA/Łd 2418/01, ONSA z 2004 r. nr 2, poz. 71).
76
139
wstaje wtedy problem, w jaki sposób to zrobić. Najlepszą metodą jest
zakwalifikowanie wszystkich tych przedmiotów do środków trwałych
i wprowadzenie do działalności przez wpisanie ich do zaprowadzonej
jednocześnie z księgą ewidencji środków trwałych. Wówczas środki
trwałe, których wartość początkowa zostanie ustalona na poziomie nie
większym niż 3500,00 zł, podatnik będzie mógł zamortyzować jednorazowo w miesiącu zaprowadzenia księgi lub w miesiącu następnym.
Natomiast dla środków trwałych o wartości początkowej wyższej niż
3500,00 zł podatnik powinien ustalić miesięczną ratę amortyzacyjną
i wpisać do księgi w miesiącu następnym po zaprowadzeniu księgi.
Jeżeli podatnicy chcą przeprowadzić takie czynności w spółce jawnej,
cywilnej czy partnerskiej, muszą uwidocznić to w umowie spółki przez
wniesienie przedmiotów zakwalifikowanych jako środki trwałe lub wyposażenie w formie wkładów.
Na koniec każdego roku istnieje obowiązek sporządzenia remanentu rocznego. Remanent sporządzany jest zawsze na dzień 1 stycznia,
Celem jego jest obliczenie różnicy pomiędzy stanem końcowym a początkowym. Różnica ta zwiększa dochód podatnika (podatników). Remanent dokonywany jest także: w przypadku rozpoczęcia działalności
(na dzień rozpoczęcia), likwidacji działalności (na dzień likwidacji),
w przypadku zmiany wspólnika w spółce cywilnej lub osobowej, zmiany wysokości udziałów wspólników, wydania zarządzenia przez urząd
skarbowy.
Spis z natury powinien obejmować: towary handlowe, materiały
podstawowe i pomocnicze, wyroby gotowe, półwyroby, braki i odpadki77.
Podatnik ma możliwość uzyskania zwolnienia z prowadzenia księgi podatkowej na podstawie indywidualnej decyzji naczelnika urzędu
skarbowego. W przypadkach uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, zwłaszcza takimi jak rodzaj i rozmiar wykonywanej działalności,
wiek oraz stan zdrowia, naczelnik właściwego ze względu na miejsce
zamieszkania podatnika urzędu skarbowego, na wniosek podatnika
może zwolnić go z obowiązku prowadzenia podatkowej księgi przychodów i rozchodów, jak również od poszczególnych czynności z zakresu
Szerz. Księga przychodów i rozchodów (w): Podatki, nr 4/2005, Wydawnictwo
INFOR, Warszawa 2005 r., s. 3–31.
77
140
prowadzenia księgi. Podatnik musi złożyć taki wniosek, co najmniej na
30 dni przed rozpoczęciem miesiąca, od którego zwolnienie miałoby
być zastosowane. W przypadku rozpoczęcia wykonywania działalności lub powstania obowiązku prowadzenia księgi w ciągu roku podatkowego wniosek taki należy złożyć w terminie 14 dni od dnia rozpoczęcia tej działalności lub powstania obowiązku prowadzenia księgi.
Oprócz prowadzenia pkpir osoby fizyczne, spółki cywilne osób fizycznych, spółki jawne osób fizycznych oraz spółki partnerskie mają obowiązek prowadzenia dodatkowych ewidencji. Rodzaj prowadzonych
dodatkowych ewidencji zależy od następujących czynników: wyboru
metody prowadzenia księgi, rodzaju posiadanych składników majątku,
faktu zatrudniania choćby jednego pracownika na podstawie umowy
o pracę, wykorzystywania przez podatnika do prowadzonej przez siebie
działalności samochodów osobowych, niezakwalifikowanych do środków trwałych. Obowiązek prowadzenia ewidencji sprzedaży zależy od
wybranej metody prowadzenia księgi przez podatnika. Przedsiębiorca prowadzi ją wtedy, gdy podejmie decyzję o dokonywaniu zapisów
w księdze do dnia 20 następującego po miesiącu, którego dotyczą księgowania78 lub, jeżeli na zlecenie podatnika prowadzenie księgi zostało
powierzone biuru rachunkowemu. Ewidencji sprzedaży nie prowadzi
się w przypadku dokonywania sprzedaży dokumentowanej wyłącznie
fakturami lub ewidencjonowania sprzedaży przy zastosowaniu kas rejestrujących, tzw. kas fiskalnych. Ewidencja sprzedaży powinna zawierać co najmniej następujące dane:
 numer kolejny wpisu,
 datę uzyskania przychodu nieudokumentowanego fakturami,
rachunkami,
 kwotę przychodu.
Podatnik ma obowiązek zbroszurować ewidencję sprzedaży, kolejno ponumerować jej karty, a także ewidencjonować w niej łączną
kwotę osiągniętego przychodu ze sprzedaży nieudokumentowanej, tzw.
sprzedaży bezrachunkowej po zakończeniu sprzedaży w danym dniu,
jednak nie później niż przed dokonaniem kolejnej sprzedaży w następnym dniu. Podatnicy, którzy korzystają ze zwolnienia od podatku od
78
Zob. § 30 ust. 3 rozporządzenia w sprawie kpir.
141
towarów i usług, jeśli nie prowadzą odrębnej ewidencji sprzedaży dla
celów VAT, tzw. ewidencji uproszczonej VAT, mogą w ewidencji sprzedaży w odrębnej kolumnie wykazywać przychody podlegające opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług. W przypadku posiadania przez
podatnika składników majątku zaliczanych do środków trwałych jest
on zobowiązany prowadzić ewidencję środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych. Musi ona zawierać co najmniej: liczbę
porządkową, datę nabycia, datę przyjęcia do używania, określenie dokumentu stwierdzającego nabycie, określenie środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej, symbol Klasyfikacji Środków Trwałych,
wartość początkową, stawkę amortyzacyjną, kwotę odpisu amortyzacyjnego za dany rok podatkowy, łączną kwotę odpisów amortyzacyjnych narastająco za okres dokonywania tych odpisów (także, gdy składnik majątku był kiedykolwiek wprowadzany do ewidencji, a następnie
z niej wykreślony i ponownie wprowadzony), zaktualizowaną wartość
początkową, datę likwidacji oraz jej przyczynę lub datę zbycia.
Prowadzenie ewidencji środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych jest warunkiem tego, aby zewidencjonowane
w pkpir odpisy amortyzacyjne (raty amortyzacyjne) można było uznać
za koszty uzyskania przychodów. Ewidencja wyposażenia obejmuje
składniki majątku, których wartość początkowa przekracza 1500,00 zł
w rozumieniu przepisu określającego cenę nabycia środka trwałego
w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych, a których nie
zalicza się do środków trwałych. Ewidencja ta powinna zawierać co
najmniej: numer kolejny wpisu, datę nabycia, numer faktury lub rachunku, nazwę wyposażenia, cenę zakupu wyposażenia lub koszt wytworzenia, numer pozycji, pod którą wpisano w księdze koszt związany
z nabyciem wyposażenia, datę likwidacji (w tym również datę sprzedaży lub darowizny), przyczynę likwidacji wyposażenia.
Podatnicy, którzy w ciągu roku podatkowego utracili lub zrzekli się
prawa do zryczałtowanego opodatkowania podatkiem dochodowym
albo po raz pierwszy zakładają ewidencję wyposażenia, muszą dokonać
wyceny wyposażenia według ceny zakupu lub według wartości rynkowej z dnia założenia ewidencji. Jeśli przedsiębiorca prowadzący pkpir
zatrudnia choć jednego pracownika na podstawie umowy o pracę i wypłaca z tego tytułu należności, to wówczas ma obowiązek prowadzenia
142
indywidualnej (imiennej) karty przychodów takiego pracownika tzw.
karty przychodów. Taka karta powinna zawierać co najmniej:
 imię i nazwisko pracownika,
 numer identyfikacji podatkowej NIP,
 numer PESEL,
 miesiąc, w którym nastąpiła wypłata,
 sumę osiągniętych w danym miesiącu przychodów brutto (w gotówce i w naturze),
 koszty uzyskania przychodu,
 składkę na ubezpieczenie społeczne (emerytalne, rentowe, chorobowe),
 podstawę obliczenia zaliczki w danym miesiącu,
 dochód narastająco od początku roku,
 kwotę należnej zaliczki na podatek dochodowy,
 składkę na powszechne ubezpieczenie zdrowotne,
 należną zaliczkę na podatek dochodowy,
 datę przekazania zaliczki do właściwego urzędu skarbowego.
Podatnik ma obowiązek wypełnienia kart przychodów najpóźniej
w terminie przewidzianym dla przekazania zaliczki na podatek dochodowy od tych przychodów na rachunek urzędu skarbowego, którym
kieruje właściwy naczelnik urzędu skarbowego.
3.2.6. Podstawa obliczenia podatku i wysokość podatku
Podstawę obliczenia podatku stanowi dochód ustalony na podstawie prawidłowo prowadzonych ksiąg rachunkowych lub pkpir. Do podstawy opodatkowania nie można włączyć dochodów:
 z likwidacji działalności gospodarczej (dochód jest opodatkowany ryczałtem w wysokości 10 % wartości uzyskanego dochodu)79,
 z odpłatnego zbycia nieruchomości i praw majątkowych (dochód jest opodatkowany ryczałtem w wysokości 10 % wartości uzyskanego dochodu)80,
 od dochodów kapitałowych (dochód jest opodatkowany w postaci ryczałtu w wysokości 19 % wartości uzyskanego dochodu)81,
Art. 24 ust 3 ustawy o pdoof.
Art. 28–29 ustawy o pdoof.
81
Art. 30a–b ustawy o pdoof.
79
80
143
 od dochodów uzyskiwanych z prowadzonej przez podatnika
działalności gospodarczej opodatkowanej podatkiem liniowym (dochód jest opodatkowany podatkiem w wysokości 19% uzyskanego dochodu)82.
Tak wyliczony dochód jest pomniejszany o wydatki poniesione przez
podatnika w roku podatkowym. Będą to kwoty83:
 składek zapłaconych w roku podatkowym bezpośrednio na
własne ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe oraz wypadkowe podatnika oraz osób z nim współpracujących,
 potrąconych w roku podatkowym przez płatnika ze środków podatnika na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz na ubezpieczenie
chorobowe, z tym że w przypadku podatnika osiągającego przychody
określone w art. 12 ust. 6, tylko w części obliczonej w sposób określony
w art. 33 ust. 4, od przychodu podlegającego opodatkowaniu84,
 dokonanych w roku podatkowym zwrotów nienależnie pobranych świadczeń, które uprzednio zwiększyły dochód podlegający opodatkowaniu, w kwotach uwzględniających pobrany podatek dochodowy, jeżeli zwroty te nie zostały potrącone przez płatnika,
 wydatków na cele rehabilitacyjne oraz wydatków związanych
z ułatwieniem wykonywania czynności życiowych, poniesionych w roku podatkowym przez podatnika będącego osobą niepełnosprawną lub
podatnika, na którego utrzymaniu są osoby niepełnosprawne85,
Art. 30c ustawy o pdoof.
Art. 26–26b ustawy o pdoof.
84
Zob. ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, DzU
nr 137, poz. 887 z późn. zm.). Odliczenie nie dotyczy składek, których podstawę wymiaru
stanowi dochód (przychód) wolny od podatku na podstawie art. 21, 52, 52a i 52c ustawy
o pdoof, oraz składek, których podstawę wymiaru stanowi dochód, od którego na podstawie przepisów Ordynacji podatkowej zaniechano poboru podatku.
85
Za wydatki na cele rehabilitacyjne uważa się wydatki poniesione na:
1) adaptację i wyposażenie mieszkań oraz budynków mieszkalnych stosownie do potrzeb wynikających z niepełnosprawności,
2) przystosowanie pojazdów mechanicznych do potrzeb wynikających z niepełnosprawności,
3) zakup i naprawę indywidualnego sprzętu, urządzeń i narzędzi technicznych niezbędnych w rehabilitacji oraz ułatwiających wykonywanie czynności życiowych, stosownie
do potrzeb wynikających z niepełnosprawności, z wyjątkiem sprzętu gospodarstwa domowego,
82
83
144
 wydatków ponoszonych przez podatnika z tytułu użytkowania
sieci Internet w lokalu (budynku), będącym miejscem zamieszkania
podatnika w wysokości nieprzekraczającej w roku podatkowym kwoty
760,00 zł,
 darowizn w wysokości dokonanej darowizny, nie więcej jednak
niż kwoty stanowiącej 6% dochodu przekazanych na cele:
4) zakup wydawnictw i materiałów (pomocy) szkoleniowych, stosownie do potrzeb wynikających z niepełnosprawności,
5) odpłatność za pobyt na turnusie rehabilitacyjnym,
6) odpłatność za pobyt na leczeniu w zakładzie lecznictwa uzdrowiskowego, za pobyt
w zakładzie rehabilitacji leczniczej, zakładach opiekuńczo-leczniczych i pielęgnacyjnoopiekuńczych oraz odpłatność za zabiegi rehabilitacyjne,
7) opłacenie przewodników osób niewidomych I lub II grupy inwalidztwa oraz osób
z niepełnosprawnością narządu ruchu zaliczonych do l grupy inwalidztwa, w kwocie nieprzekraczającej w roku podatkowym 2 280,00 zł,
8) utrzymanie przez osoby niewidome psa przewodnika, w wysokości nieprzekraczającej w roku podatkowym kwoty 2 280,00 zł.
9) opiekę pielęgniarską w domu nad osobą niepełnosprawną w okresie przewlekłej
choroby uniemożliwiającej poruszanie się oraz usługi opiekuńcze świadczone dla osób niepełnosprawnych zaliczonych do I grupy inwalidztwa,
10) opłacenie tłumacza języka migowego,
11) kolonie i obozy dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej oraz dzieci osób niepełnosprawnych, które nie ukończyły 25 roku życia,
12) leki – w wysokości stanowiącej różnicę pomiędzy faktycznie poniesionymi wydatkami w danym miesiącu a kwotą 100 zł, jeśli lekarz specjalista stwierdzi, że osoba niepełnosprawna powinna stosować określone leki (stale lub czasowo),
13) odpłatny, konieczny przewóz na niezbędne zabiegi leczniczo-rehabilitacyjne:
a) osoby niepełnosprawnej – karetką transportu sanitarnego,
b) osoby niepełnosprawnej, zaliczonej do I lub II grupy inwalidztwa, oraz dzieci niepełnosprawnych do lat 16 również innymi środkami transportu niż karetki transportu sanitarnego,
14) używanie samochodu osobowego, stanowiącego własność (współwłasność) osoby niepełnosprawnej zaliczonej do I lub II grupy inwalidztwa lub podatnika mającego na
utrzymaniu osobę niepełnosprawną zaliczoną do I lub II grupy inwalidztwa albo dzieci
niepełnosprawne, które nie ukończyły 16 roku życia, dla potrzeb związanych z koniecznym
przewozem na niezbędne zabiegi leczniczo-rehabilitacyjne – w wysokości nieprzekraczającej w roku podatkowym kwoty 2280,00 zł,
15) odpłatne przejazdy środkami transportu publicznego związane z pobytem:
a) na turnusie rehabilitacyjnym,
b) w zakładach (lecznictwa uzdrowiskowego, rehabilitacji leczniczej, opiekuńczo-leczniczych, pielęgnacyjno-opiekuńczych),
c) na koloniach i obozach dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej oraz dzieci osób
niepełnosprawnych.
145
 określone w art. 4 ustawy o działalności pożytku publicznego,
organizacjom, o których mowa w art. 3 ust. 2 i 3 ustawy o działalności
pożytku publicznego, prowadzącym działalność pożytku publicznego
w sferze zadań publicznych określonych w tej ustawie, realizującym te
cele,
 kultu religijnego86.
Podatnicy korzystający z odliczenia darowizn są obowiązani wykazać w zeznaniu, o którym mowa w art. 45 ust. 1, kwotę przekazanej darowizny, kwotę dokonanego odliczenia oraz dane pozwalające
na identyfikację obdarowanego, w szczególności jego nazwę i adres.
W przypadku zwrotu dokonanej darowizny, obdarowany jest obowiązany przekazać urzędowi skarbowemu informację o zwróconej podatnikowi darowiźnie, w terminie miesiąca od dnia dokonania zwrotu.
Wysokość wydatków na cele określone w ust. 1 ustala się na podstawie
dokumentów stwierdzających ich poniesienie.
 Poniesione faktycznie w roku podatkowym wydatki na spłatę odsetek od kredytu (pożyczki) udzielonego podatnikowi, na sfinansowanie
inwestycji mającej na celu zaspokojenie własnych potrzeb mieszkaniowych, związanej z:
 budową budynku mieszkalnego lub
 wniesieniem wkładu budowlanego lub mieszkaniowego do spółdzielni mieszkaniowej na nabycie prawa do nowo budowanego budynku mieszkalnego albo lokalu mieszkalnego w takim budynku, albo
 zakupem nowo wybudowanego budynku mieszkalnego lub lokalu mieszkalnego w takim budynku od gminy albo od osoby, która wybudowała ten budynek w wykonywaniu działalności gospodarczej, albo
Łączna kwota odliczeń z tytułów określonych nie może przekroczyć w roku podatkowym kwoty stanowiącej 6% dochodu, z tym że odliczeniu nie podlegają darowizny
poniesione na rzecz osób fizycznych, osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, prowadzących działalność gospodarczą polegającą na wytwarzaniu wyrobów przemysłu elektronicznego, paliwowego, tytoniowego, spirytusowego,
winiarskiego, piwowarskiego, a także pozostałych wyrobów alkoholowych o zawartości
alkoholu powyżej 1,5%, oraz wyrobów z metali szlachetnych albo z udziałem tych metali,
lub handlu tymi wyrobami. Jeżeli przedmiotem darowizny są towary opodatkowane podatkiem od towarów i usług, za kwotę darowizny uważa się wartość towaru uwzględniającą
należny podatek od towarów i usług.
86
146
 nadbudową lub rozbudową budynku na cele mieszkalne lub
przebudową (przystosowaniem) budynku niemieszkalnego, jego części
lub pomieszczenia niemieszkalnego na cele mieszkalne, w wyniku których powstanie samodzielne mieszkanie spełniające wymagania określone w przepisach prawa budowlanego87.
3.2.7. Skala podatkowa i obliczenie podatku
Przychody, pomniejszone o koszty uzyskania przychodu oraz o przysługujące ulgi i zwolnienia, stanowią dochód podlegający opodatkowaniu (stanowi podstawę opodatkowania). Podatek dochodowy wyliczany
jest od podstawy według następującej skali:
Podstawa obliczenia
podatku w złotych
Ponad
85 528,00
85 528,00
Podatek wynosi
Do
18% minus kwota zmniejszająca
podatek
556,02 zł
14 839,02 zł + 32% nadwyżki ponad
85 528,00 zł
Podatek dochodowy, obliczony zgodnie ze skalą podatkową, w pierwszej kolejności ulega obniżeniu o kwotę składki na ubezpieczenie
zdrowotne88 opłaconej oraz pobranej w roku podatkowym bezpośrednio przez podatnika, zgodnie z przepisami o świadczeniach opieki
zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Obniżenie nie dotyczy składek, których podstawę wymiaru stanowi dochód (przychód)
wolny od podatku na podstawie art. 21, 52, 52a i 52c oraz składek,
których podstawę wymiaru stanowi dochód, od którego na podstawie
przepisów Ordynacji podatkowej zaniechano poboru podatku. Kwota
składki na ubezpieczenie zdrowotne, o którą zmniejsza się podatek, nie
może przekroczyć 7,75% podstawy wymiaru tej składki. Wysokość wySzerz.: PIT-Y 2009 (w:) Podatki, nr 1/2009, Wydawnictwo INFOR, Warszawa 2009 r.,
s. 25–52.
88
Zob. ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych
ze środków publicznych, DzU nr 210, poz. 2135.
87
147
datków ustala się na podstawie dokumentów stwierdzających ich poniesienie89.
3.2.8. Ulgi i odliczenia pomniejszające podatek należny
Podatek dochodowy, wynikający z zeznania rocznego PIT 37 lub
PIT 36, zmniejsza się, jeżeli podatnik dokonał darowizny pieniężnej na
rzecz organizacji pożytku publicznego, działającej na podstawie ustawy
o działalności pożytku publicznego. Zmniejszenie nie może przekroczyć kwoty dokonanej wpłaty, jednak nie więcej niż kwoty stanowiącej
1% podatku należnego, wykazanego w zeznaniu rocznym PIT 37 lub
PIT 37. Zmniejszenie obejmuje wpłaty dokonane od dnia 1 maja do 31
grudnia roku podatkowego oraz od 1 stycznia do dnia złożenia zeznania
za rok podatkowy, nie później jednak niż do upływu terminu określonego dla złożenia tego zeznania. Zmniejszenie nie dotyczy wpłat na rzecz
organizacji pożytku publicznego prowadzących działalność gospodarczą polegającą na wytwarzaniu wyrobów przemysłu elektronicznego,
paliwowego, tytoniowego, spirytusowego, winiarskiego, piwowarskiego, a także pozostałych wyrobów alkoholowych o zawartości alkoholu
powyżej 1,5%, oraz wyrobów z metali szlachetnych albo z udziałem
tych metali, lub handlu tymi wyrobami90.
3.2.9. Wyłączenie dochodów z innych źródeł
Podatnik prowadzący działalność gospodarczą może osiągać też
przychody ze źródeł niezwiązanych z prowadzoną działalnością. Przychody te nie są łączone z przychodami z działalności, ale opodatkowane są odrębnie w formie ryczałtu. Ustawa o pdoof wymienia katalog
przychodów opodatkowanych w ten sposób. Są to przychody:
Art. 27a ustawy o pdoof.
Zmniejszenie stosuje się, jeżeli dokonane wpłaty zostały udokumentowane dowodem
wpłaty na rachunek bankowy organizacji pożytku publicznego, z którego szczegółowo wynika imię i nazwisko oraz adres wpłacającego, kwota dokonanej wpłaty, nazwa organizacji
pożytku publicznego, na rzecz której wpłata została dokonana oraz nie zostały odliczone od
dochodu na podstawie art. 26 ust. 1 pkt 9 oraz przychodu lub podatku na podstawie ustawy
o ryczałcie. W przypadku zwrotu dokonanej wpłaty organizacja pożytku publicznego jest
obowiązana przekazać urzędowi skarbowemu informację o zwróconej podatnikowi kwocie
wpłaty w terminie miesiąca od dnia dokonania zwrotu.
89
90
148
 z odpłatnego zbycia nieruchomości i praw majątkowych określonych91 (podatek płacony wysokości 10% uzyskanego przychodu),
 z działalności wykonywanej osobiście92 oraz z odsetek, z praw
autorskich lub z praw pokrewnych, z praw do projektów wynalazczych,
znaków towarowych i wzorów zdobniczych, w tym również ze sprzedaży tych praw, z należności za udostępnienie tajemnicy receptury lub
procesu produkcyjnego, za użytkowanie lub prawo do użytkowania
urządzenia przemysłowego, handlowego lub naukowego, w tym także
środka transportu, oraz za informacje związane ze zdobytym doświadczeniem w dziedzinie przemysłowej, handlowej lub naukowej (podatek
płacony w wysokości 20% przychodu),
 z opłat za usługi w zakresie działalności widowiskowej, rozrywkowej lub sportowej, wykonywanej przez osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania za granicą, a organizowanej za pośrednictwem osób
fizycznych lub osób prawnych prowadzących działalność w zakresie
imprez artystycznych, rozrywkowych lub sportowych na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej (podatek płacony w wysokości 20% przychodu),
 z tytułu świadczeń doradczych, księgowych, badania rynku,
usług prawnych, usług reklamowych, zarządzania i kontroli, przetwarzania danych, usług rekrutacji pracowników i pozyskiwania personelu, gwarancji i poręczeń oraz świadczeń o podobnym charakterze (podatek płacony w wysokości 20% przychodu)93,
 z tytułu wygranych w konkursach, grach i zakładach wzajemnych lub nagród związanych ze sprzedażą premiową (podatek płacony
w wysokości 10% wygranej lub nagrody),
Określonych w art. 10 ust. 1 pkt 8 lit. a-c ustawy o pdoof. Podatek ten jest płatny bez
wezwania w terminie 14 dni od dnia dokonania odpłatnego zbycia na rachunek urzędu
skarbowego, którym kieruje naczelnik urzędu skarbowego właściwy według miejsca zamieszkania podatnika.
92
Pojęcie działalności wykonywanej osobiście i jej zakres znajduje się w z art. 13 pkt 2
i 6–9 ustawy o pdoof.
93
Przepis stosuje się z uwzględnieniem umów o unikaniu podwójnego opodatkowania,
których stroną jest Rzeczpospolita Polska. Jednakże zastosowanie stawki podatku wynikającej z właściwej umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania lub niepobranie podatku
zgodnie z taką umową jest możliwe pod warunkiem udokumentowania dla celów podatkowych miejsca zamieszkania podatnika uzyskanym od niego zaświadczeniem wydanym
przez właściwy organ administracji podatkowej, zwanym dalej „certyfikatem rezydencji”.
91
149
 z tytułu świadczeń otrzymanych przez emerytów lub rencistów,
w związku z łączącym ich uprzednio z zakładem pracy stosunkiem
służbowym, stosunkiem pracy, pracy nakładczej lub spółdzielczym stosunkiem pracy (podatek płacony wysokości 10% należności),
 od dochodów z nieujawnionych źródeł przychodów lub nieznajdujących pokrycia w ujawnionych źródłach (podatek płacony w wysokości 75% dochodu),
 z tytułu gromadzenia oszczędności na więcej niż jednym indywidualnym koncie emerytalnym, w rozumieniu przepisów o indywidualnych kontach emerytalnych (podatek płacony w wysokości 75% uzyskanego dochodu na każdym indywidualnym koncie emerytalnym),
 od dochodów kapitałowych (podatek płacony w wysokości 19%
dochodu):
 z odsetek od pożyczek, z wyjątkiem gdy udzielanie pożyczek jest
przedmiotem działalności gospodarczej,
 z odsetek i dyskonta od papierów wartościowych,
 z odsetek lub innych przychodów od środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku podatnika lub w innych formach oszczędzania, przechowywania lub inwestowania, prowadzonych przez podmiot
uprawniony na podstawie odrębnych przepisów, z wyjątkiem środków
pieniężnych związanych z wykonywaną działalnością gospodarczą,
 z dywidend i innych przychodów z tytułu udziału w zyskach
osób prawnych,
 od dochodu z tytułu udziału w funduszach kapitałowych oraz
zagranicznych funduszach kapitałowych,
 od kwot wypłacanych po śmierci członka otwartego funduszu emerytalnego wskazanej przez niego osobie lub spadkobiercy, w rozumieniu
przepisów o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych,
 od dochodu członka pracowniczego funduszu emerytalnego
z tytułu przeniesienia akcji złożonych na rachunku ilościowym do aktywów tego funduszu,
 z tytułu zbycia prawa poboru akcji nowej emisji przez pracowniczy fundusz emerytalny w imieniu członka funduszu,
 od kwot jednorazowo wypłacanych przez otwarty fundusz
emerytalny członkowi funduszu, któremu rachunek funduszu otwarto
w związku ze śmiercią jego współmałżonka,
150
 od dochodu oszczędzającego na indywidualnym koncie emerytalnym z tytułu zwrotu, w rozumieniu przepisów o indywidualnych
kontach emerytalnych, środków zgromadzonych na tym koncie,
 od dochodu uczestnika pracowniczego programu emerytalnego
z tytułu zwrotu środków zgromadzonych w ramach programu, w rozumieniu przepisów o pracowniczych programach emerytalnych.
 od dochodów uzyskanych z odpłatnego zbycia papierów wartościowych lub pochodnych instrumentów finansowych, i z realizacji
praw z nich wynikających oraz z odpłatnego zbycia udziałów w spółkach mających osobowość prawną oraz z tytułu objęcia udziałów (akcji)
w spółkach mających osobowość prawną albo wkładów w spółdzielniach
w zamian za wkład niepieniężny w postaci innej niż przedsiębiorstwo
lub jego zorganizowana część94.
3.3. Opodatkowanie działalności gospodarczej według
19% proporcjonalnej skali podatkowej (podatek liniowy)
Jak wspomniano wyżej działalność gospodarcza może być opodatkowana przy zastosowaniu 19% stawki proporcjonalnej (tzw. podatek
liniowy). Oznacza to, że niezależnie od wysokości podstawy opodatkowania, stosowana jest jedna stawka podatkowa. Podstawę opodatkowania stanowi dochód, pomniejszony o koszty jego uzyskania, ustalany na zasadach podobnych jak przy zastosowaniu opodatkowania
według skali progresywnej. Zasadą jest jednak zakaz łączenia dochodów z działalności gospodarczej z dochodami opodatkowanymi według skali progresywnej oraz dochodami uzyskiwanymi ze sprzedaży
papierów wartościowych95. Katalog kosztów jest identyczny jak w zasadach ogólnych. Jest to więc dość atrakcyjna forma opodatkowania dla
przedsiębiorców osiągających duże dochody, które przy zastosowaniu
formy podstawowej według skali progresywnej, opodatkowane byłyby
stawką 32 procent. Z takiej formy opodatkowania nie mogą skorzystać
jednak wszyscy przedsiębiorcy. Ustawa o pdoof uniemożliwia opodatkowanie podatkiem liniowym w przypadku osiągania przychodów opoSzerz. Zmiany w podatkach dochodowych w 2005 r. (w:) Podatki, nr 2/2005, Wydawnictwo INFOR Warszawa 2005 r., s. 3–15.
95
Czyli zasadami opodatkowania określonymi w artykule 27 oraz 30b ustawy o pdoof.
94
151
datkowanych w sposób ryczałtowy oraz w przypadku rozpoczynania
działalności w roku podatkowym w formie działalności jednoosobowej
lub spółki, jeżeli podatnik lub jeden ze wspólników w spółce, w roku
poprzedzającym rok podatkowy, wykonywał w ramach stosunku pracy
lub spółdzielczego stosunku pracy czynności wchodzące w zakres obecnej działalności gospodarczej.
Podatnik, chcący rozliczać się według podatku liniowego, musi złożyć do właściwego urzędu skarbowego oświadczenie w formie pisemnej do 20 stycznia roku podatkowego. Nie ma konieczności składania
zawiadomienia corocznie, ponieważ pozytywna decyzja naczelnika
urzędu skarbowego obowiązuje bezterminowo. Decyzja taka przestaje obowiązywać w następujących przypadkach: naruszenia warunków
korzystania z opodatkowania podatkiem liniowym, złożenia oświadczenia do urzędu skarbowego o wyborze opodatkowania na zasadach
ogólnych (rezygnacja z podatku liniowego), złożenia oświadczenia do
urzędu skarbowego o wyborze uproszczonych metod opodatkowania
(karta podatkowa lub ryczałt od przychodów ewidencjonowanych).
Oświadczenie o zmianie formy opodatkowania, aby mogło wywołać
określone skutki prawne, musi złożone być do 20 stycznia roku podatkowego.
3.4. Ryczałt od przychodów ewidencjonowanych
3.4.1. Wstęp
Zasady opodatkowania zryczałtowanym podatkiem od przychodów
ewidencjonowanych określa ustawa o ryczałcie96. Opodatkowane w takiej formie mogą być osoby fizyczne, prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą samodzielnie lub jako wspólnicy spółek cywilnych
osób fizycznych lub jawnych osób fizycznych97. Decydujące znaczenie
ma tu wysokość przychodów, uzyskanych przez podatnika w roku poprzedzającym rok podatkowy. Nie może ona przekroczyć wysokości
150 000,00 euro98. Przy prowadzeniu działalności w formie spółki, wyArt. 2 ustawy o ryczałcie.
Szerz. M Borkiewicz-Liszka, A. Bobak, Poradnik ryczałtowca, Kraków 2005, s. 6 i n.
98
Wyrażone w euro wielkości przelicza się na walutę polską według średniego kursu
ogłaszanego przez NBP, obowiązującego w dniu 1 października roku poprzedzającego rok
podatkowy.
96
97
152
znaczonego limitu nie może przekroczyć suma przychodów wszystkich
wspólników. Jeżeli podatnik prowadzi w roku podatkowym kilka działalności (np. samodzielnie i w formie spółki) ryczałt opłaca się odrębnie
z każdej działalności, przy spełnieniu warunku dotyczącego limitów dla
poszczególnych form działalności. Ryczałt od przychodów ewidencjonowanych mogą opłacać także podatnicy, którzy uzyskiwali w poprzednim roku podatkowym przychody z różnych źródeł (np. z prowadzonej
samodzielnie działalności gospodarczej lub w formie spółki, z której
przychody opodatkowane były wyłącznie w formie karty podatkowej
(lub za część roku w formie karty podatkowej, a za część roku na zasadach ogólnych) i łączne przychody nie przekroczyły kwoty 150 000,00
euro)99. W przypadku rozpoczęcia przez podatnika działalności gospodarczej w roku podatkowym, limit obrotów nie obowiązuje. Przekroczenie go jednak, będzie skutkowało brakiem możliwości wyboru takiej
formy opodatkowania w roku następnym.
Wybór sposobu opodatkowania dokonywany jest poprzez złożenie
pisemnego oświadczenia do naczelnika urzędu skarbowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania podatnika. Jeżeli działalność gospodarcza rozpoczynana będzie w trakcie roku podatkowego,
oświadczenie złożone musi być najpóźniej w dniu uzyskania pierwszego
przychodu. Dla przedsiębiorców, którzy prowadzili już wcześniej działalność, w przypadku zmiany formy opodatkowania termin złożenia
oświadczenia upływa 20 stycznia roku podatkowego. Gdy działalność
prowadzona jest w formie spółki, wówczas wszyscy wspólnicy mają
obowiązek złożenia oświadczenia naczelnikowi urzędu skarbowego,
właściwemu według miejsca zamieszkania każdego wspólnika. Brak
oświadczenia działającego przedsiębiorcy oznacza, że wybrał on formę
opodatkowania, z której korzystał w poprzednim roku podatkowym100.
3.4.2. Wyłączenia podmiotowe
Opodatkowania w postaci ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych nie można zastosować do pewnych kategorii podatników101. Ustawa o ryczałcie wymienia tu podatników:
Art. 6 ustawy o ryczałcie.
101
Szerz. A. Bartosiewicz, R. Kubacki, Leksykon ryczałtu 2010, s. 31–182.
99
100
153
 opłacających podatek w formie karty podatkowej,
 korzystających z okresowego zwolnienia z podatku dochodowego (do podatników opłacających podatek w formie ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych stosuje się zwolnienia od podatku dochodowego wymienione w art. 21 ust 1 pkt 43, 46, 47 a, 47c, 111,114 ustawy
o pdoof),
 osiągających w całości lub części przychody z tytułu:
 prowadzenia aptek,
 działalności lombardów (udzielania pożyczek pod zastaw),
 działalności w zakresie kupna i sprzedaży wartości dewizowych,
 prowadzenia działalności gospodarczej w zakresie wolnych zawodów (z wyjątkiem wymienionych w art. 4 ust. 1 pkt 11 ustawy o ryczałcie)102,
 wytwarzających wyroby opodatkowane podatkiem akcyzowym,
z wyjątkiem wytwarzania energii elektrycznej z odnawialnych źródeł
energii,
 podejmujących wykonywanie działalności w roku podatkowym
po zmianie działalności wykonywanej:
 samodzielnie na działalność prowadzoną w formie spółki z małżonkiem,
 w formie spółki z małżonkiem na działalność prowadzoną samodzielnie przez jednego z małżonków lub każdego z małżonków,
 samodzielnie przez małżonka na działalność prowadzoną samodzielnie przez drugiego małżonka – jeżeli małżonek lub małżonkowie
przed zmianą opłacali z tytułu prowadzenia tej działalności podatek
dochodowy na zasadach ogólnych,
 rozpoczynających działalność samodzielnie lub w formie spółki,
jeżeli podatnik lub co najmniej jeden ze wspólników przed rozpoczęciem działalności w roku podatkowym lub w roku poprzedzającym rok
Art. 4 ust 1 pkt 11 wymienia jako wolne zawody: lekarzy, lekarzy stomatologów,
lekarzy weterynarii, techników dentystycznych, felczerów, położne, pielęgniarki, tłumaczy,
oraz nauczycieli w zakresie świadczenia usług edukacyjnych polegających na udzielaniu
lekcji na godziny. Za osobiste wykonywanie działalności rozumie ustawa wykonywanie bez
zatrudnienia na podstawie umów o pracę, umów zlecenia, umów o dzieło oraz innych
umów o podobnym charakterze.
102
154
podatkowy, wykonywał w ramach stosunku pracy lub spółdzielczego
stosunku pracy czynności, wchodzące w zakres działalności podatnika
lub spółki.
3.4.3. Stawki podatku
Stawki ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych zależą od rodzaju wykonywanej działalności i wynoszą przykładowo:
 20 % przychodów osiąganych w zakresie wolnych zawodów,
 17 % przychodów ze świadczonych usług dotyczących:
 reprodukcji komputerowych nośników informacji,
 pośrednictwa: w sprzedaży pojazdów mechanicznych, w sprzedaży części i akcesoriów do pojazdów mechanicznych w handlu hurtowym,
 hoteli,
 parkingowych,
 wynajmu samochodów osobowych,
 doradztwa w zakresie sprzętu komputerowego,
 pozyskiwania personelu,
 usług fotograficznych,
 8,5% przychodów z:
 działalności usługowej, w tym przychodów z działalności gastronomicznej w zakresie sprzedaży napojów o zawartości alkoholu
powyżej 1,5%,
 działalności w zakresie zwalczania i zapobiegania pożarom,
 prowizji uzyskanych przez komisanta ze sprzedaży na podstawie umowy komisu,
 prowizji uzyskanej przez kolportera prasy na podstawie umowy
o kolportaż prasy,
 przychodów z działalności wytwórczej, robót budowlanych lub
w zakresie przewozów ładunków taborem samochodowym o ładowności powyżej 2 ton,
 uzyskanej prowizji z działalności handlowej w zakresie sprzedaży jednorazowej biletów komunikacji miejskiej, znaczków do biletów
miesięcznych, znaków opłaty skarbowej, znaczków pocztowych, żetonów i kart magnetycznych do automatów,
155
 działalności gastronomicznej, z wyjątkiem przychodów ze sprzedaży napojów zawierających alkohol powyżej 1,5%,
 działalności usługowej w zakresie handlu,
 usług związanych z chowem i hodowlą zwierząt (z wyjątkiem
usług weterynaryjnych),
 działalności rybaków morskich i zalewowych w zakresie sprzedaży ryb i innych surowców z połowów,
 z odpłatnego zbycia ruchomych składników majątku będących
środkami trwałymi, ujętych w wykazie środków trwałych oraz wartości
niematerialnych i prawnych (zgodnie z brzmieniem art. 22d ust. 1 ustawy o pdoof) z wyłączeniem składników, których: wartość początkowa
jest niższa niż 1500,00 zł oraz składników nieujętych w ewidencji środków trwałych103,
3.4.5. Prawa i obowiązki podatnika
Podatnicy podatku zryczałtowanego są obowiązani do wpłacania
podatku, według właściwej stawki, do dnia 20 następnego miesiąca.
Za grudzień należy podatek wpłacić w terminie złożenia zeznania104.
Zeznanie roczne składa się do 31 stycznia następnego roku, na formularzu PIT-28. Poza formą podstawową obliczania i wpłacania ryczałtu, niektóre grupy podatników mogą wybrać sposób uproszczony, tzn.
opłacać podatek kwartalnie (do dnia 20 następnego miesiąca po upływie kwartału). Aby skorzystać z tej możliwości, trzeba spełnić dwa warunki łącznie:
 przychody z działalności prowadzonej samodzielnie lub w formie spółki w poprzednim roku podatkowym nie przekroczyły kwoty
150 000,00 euro,
 złożono do 20 stycznia roku podatkowego zawiadomienie do naczelnika urzędu skarbowego o wyborze takiej formy rozliczeń.
Przychodów opodatkowanych w formach uproszczonych, nie łączy
się z przychodami (dochodami) z innych źródeł podlegających opodatkowaniu podatkiem dochodowym na podstawie ustawy o pdoof.
Pełny katalog działalności opodatkowanych poszczególnym stawkami podatku,
wraz ze stawkami znajduje się w artykule 12 ustawy o ryczałcie.
104
103
156
Wybierając zryczałtowaną formę opodatkowania, podatnik ponadto nie będzie mógł dokonać wspólnego rozliczenia podatku z małżonkiem. Podatnicy, którzy w ciągu roku podatkowego utracili lub zrzekli
się prawa do zryczałtowanego opodatkowania podatkiem dochodowym
w formie karty podatkowej, albo zakładają po raz pierwszy ewidencję
wyposażenia, dokonują wyceny wyposażenia według cen zakupu lub
według wartości rynkowej z dnia założenia ewidencji. Ewidencja taka
powinna zawierać co najmniej:
 numer kolejny wpisu,
 datę nabycia,
 numer faktury lub rachunku,
 nazwę wyposażenia,
 cenę zakupu wyposażenia lub koszt wytworzenia,
 datę likwidacji, w tym również datę sprzedaży lub darowizny,
oraz przyczynę likwidacji wyposażenia105.
W razie utraty warunków do opodatkowania ryczałtem od przychodów ewidencjonowanych, podatnik ma obowiązek począwszy od dnia,
w którym nastąpiła utrata tych warunków, zaprowadzić właściwe księgi i opłacać podatek na zasadach ogólnych106. W przypadku nieprowadzenia ewidencji lub prowadzenia jej w sposób nieprawidłowy, organ
podatkowy ma prawo do określenia przychodów niezaewidencjonowanych w formie oszacowania. Stawka podatku w takim przypadku
wyniesie wtedy pięciokrotność stawek podstawowych, nie może jednak
być wyższa niż 75% przychodu określonego w sposób szacunkowy107.
3.5. Karta podatkowa
3.5.1. Wstęp
Drugą uproszczoną formą opodatkowania małej firmy jest uregulowany w ustawie o ryczałcie podatek dochodowy w formie karty
podatkowej. Podatnicy prowadzący działalność w formie karty podatkowej mają bardzo niewiele obowiązków formalnych108. Nie mają oni
obowiązku: prowadzenia ksiąg podatkowych, składania zeznań poArt. 15 ustawy o ryczałcie.
107
108
Szerz. K. Haski, Karta podatkowa 2005, Skierniewice 2005, s. 5 i n.
105
106
157
datkowych, składania deklaracji o wysokości uzyskiwanego dochodu,
wpłacania zaliczek na podatek dochodowy. Mają jednak obowiązek, na
żądanie klientów, wystawiać rachunki i faktury, stwierdzające sprzedaż
towaru lub wykonanej usługi. Muszą też przechowywać te dokumenty
księgowe przez okres pięciu lat licząc od końca roku, w którym wystawiono rachunek lub fakturę109.
3.5.2. Podatnicy podatku
Zryczałtowany podatek dochodowy w formie karty podatkowej
mogą płacić podatnicy prowadzący działalność:
 usługową lub wytwórczo-usługową, określoną w części I tabeli
stanowiącej załącznik nr 3 do ustawy, zwanej dalej „tabelą”, w zakresie
wymienionym w załączniku nr 4 do ustawy – przy zatrudnieniu nieprzekraczającym stanu określonego w tabeli,
 usługową w zakresie handlu detalicznego żywnością, napojami,
wyrobami tytoniowymi oraz kwiatami, z wyjątkiem napojów o zawartości alkoholu powyżej 1,5% – w warunkach określonych w części II
tabeli,
 usługową w zakresie handlu detalicznego artykułami nieżywnościowymi – w warunkach określonych w części III tabeli, z wyjątkiem
handlu paliwami silnikowymi, środkami transportu samochodowego,
częściami i akcesoriami do pojazdów mechanicznych, ciągnikami rolniczymi i motocyklami oraz z wyjątkiem handlu artykułami nieżywnościowymi objętego koncesjonowaniem,
 gastronomiczną – jeżeli nie jest prowadzona sprzedaż napojów
o zawartości alkoholu powyżej 1,5% – w warunkach określonych w części IV tabeli,
 w zakresie usług transportowych wykonywanych przy użyciu
jednego pojazdu – w warunkach określonych w części V tabeli,
 w zakresie usług rozrywkowych – w warunkach określonych
w części VI tabeli,
 w zakresie sprzedaży posiłków domowych w mieszkaniach, jeżeli nie jest prowadzona sprzedaż napojów o zawartości alkoholu powyżej 1,5% – w warunkach określonych w części VII tabeli,
109
158
 w wolnych zawodach, polegającą na świadczeniu usług w zakresie ochrony zdrowia ludzkiego – w warunkach określonych w części
VIII tabeli,
 w wolnych zawodach, polegającą na świadczeniu przez lekarzy
weterynarii usług weterynaryjnych, w tym również sprzedaż preparatów weterynaryjnych w zakresie opieki domowej nad dziećmi i osobami
chorymi – w warunkach określonych w części X tabeli,
 w zakresie usług edukacyjnych, polegającą na udzielaniu lekcji
na godziny – w warunkach określonych w części XI tabeli.
Zryczałtowany podatek w formie karty podatkowej mogą opłacać
także – na zasadach i w warunkach określonych w części XII tabeli
– osoby fizyczne, w tym rolnicy równocześnie prowadzący gospodarstwo rolne110.
Podatnicy prowadzący działalność, o której mowa w art. 23, podlegają opodatkowaniu w formie karty podatkowej, jeżeli:
 złożą wniosek o zastosowanie opodatkowania w tej formie,
 we wniosku, o którym mowa w pkt 1, zgłoszą prowadzenie działalności wymienionej w jednej z 12 części tabeli,
 przy prowadzeniu działalności nie korzystają z usług osób niezatrudnionych przez siebie na podstawie umowy o pracę oraz z usług
innych przedsiębiorstw i zakładów, chyba że chodzi o usługi specjalistyczne,
 nie prowadzą, poza jednym z rodzajów działalności wymienionej w art. 23, innej pozarolniczej działalności gospodarczej,
 małżonek podatnika nie prowadzi działalności w tym samym
zakresie,
 nie wytwarzają wyrobów opodatkowanych, na podstawie odrębnych przepisów, podatkiem akcyzowym111.
3.5.3. Prawa i obowiązki podatnika karty podatkowej
Podatnik może zrzec się zastosowania opodatkowania w formie
karty podatkowej w terminie 14 dni od dnia doręczenia decyzji ustalającej wysokość podatku dochodowego w formie karty podatkowej.
110
111
159
Podatnik taki jest obowiązany od pierwszego dnia miesiąca następującego po zrzeczeniu zaprowadzić:
 ewidencję i płacić ryczałt od przychodów ewidencjonowanych
(jeżeli spełnia warunki określone w ustawie o ryczałcie) lub,
 właściwe księgi i płacić podatek dochodowy na ogólnych zasadach.
Do końca miesiąca, w którym podatnik zrzekł się zastosowania opodatkowania w formie karty podatkowej, jest obowiązany opłacać podatek dochodowy na ogólnych zasadach. W tym przypadku podatnik
jest obowiązany złożyć urzędowi skarbowemu deklarację według ustalonego wzoru w ustawie o podatku dochodowym o wysokości dochodu
osiągniętego od początku roku do końca miesiąca, w którym zrzekł się
opodatkowania w formie karty podatkowej, w terminie przewidzianym dla składania tej deklaracji. W tym samym terminie podatnik jest
obowiązany wpłacić różnicę pomiędzy kwotą podatku dochodowego
wynikającego z deklaracji a kwotą podatku dochodowego zapłaconego
w formie karty podatkowej, w okresie przed zrzeczeniem się opodatkowania w tej formie112.
4. Inne podatki
Oprócz obciążeń z tytułu podatków dochodowych (przychodowych) oraz obrotowych, przedsiębiorca bywa często podatnikiem
innych podatków związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Podatkami tymi są podatki wchodzące w skład podatków
samorządowych: podatek od nieruchomości113 i podatek od środków
transportowych114.
Podatek od nieruchomości regulowany jest w artykułach 2–7a ustawy z 12 stycznia
1991r. o podatkach i opłatach lokalnych, t. jedn. DzU z 2002 r. nr 9, poz. 84 z późn. zm.,
zwanej dalej ustawą o podatkach i opłatach lokalnych. Zob. też L. Etel, S. Presnarowicz,
Podatki i opłaty lokalne, Wyd. II, Warszawa 2005, s. 29 i n.
114
Podatek od środków transportu regulowany jest w artykułach 8–12 b ustawy o podatkach i opłatach lokalnych.
112
113
160
4.1. Podatek od nieruchomości
Podatkowi podlegają osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki
organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, które są:
 właścicielami lub samoistnymi posiadaczami nieruchomości
lub obiektów budowlanych,
 użytkownikami wieczystymi gruntów,
 posiadaczami nieruchomości albo obiektów budowlanych stanowiących własność Skarbu Państwa albo jednostki samorządu terytorialnego, jeżeli posiadanie wynika z zawartej umowy lub ma miejsce
bez tytułu prawnego.
Podatkiem są obciążone (stanowią przedmiot opodatkowania):
 budynki lub ich części,
 budowle lub ich części związane z prowadzeniem działalności
gospodarczej,
 grunty.
Jeżeli dana nieruchomość stanowi współwłasność lub we współposiadaniu, stanowi odrębny przedmiot opodatkowania. Podstawę opodatkowania stanowią:
 dla budynków i ich części – powierzchnia użytkowa (w metrach
kwadratowych), stawka podatku jest kwotowa,
 dla budowli i ich części związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej (wartość amortyzacyjna ustalona na 1 stycznia roku
podatkowego w złotych), stawka podatku jest procentowa,
 dla budowli, od których nie dokonuje się odpisów amortyzacyjnych – wartość rynkowa w złotych, stawka podatku jest procentowa,
 dla gruntów – powierzchnia rzeczywista (w metrach kwadratowych), stawka podatku jest kwotowa.
Stawki podatku uzależnione są od uchwały organu stanowiącego
gminy (rady gminy), ale nie mogą być wyższe od stawek określonych
przez ministra finansów. Na podatnikach tego podatku ciążą szczególne
obowiązki. Muszą oni sporządzić deklarację, w której wykazują wszystkie nieruchomości podlegające podatkowi. Deklaracja musi być złożona w terminie 14 dni od zaistnienia zdarzeń, powodujących powstanie
obowiązku podatkowego. Wysokość podatku ustalana jest przez organ
wykonawczy gminy (wójta, burmistrz, prezydenta) w drodze decyzji.
161
Płatność podatku następuje kwartalnie w terminach do: 15 marca,
15 maja, 15 września, 15 listopada roku podatkowego.
Osoby prawne zobowiązane są do złożenia deklaracji na podatek od
nieruchomości do 15 stycznia roku podatkowego oraz wpłacać obliczony według deklaracji podatek na rachunek właściwej gminy w ratach
miesięcznych (do 15 dnia każdego miesiąca).
4.2. Podatek od środków transportowych
Podatnikami tego podatku są osoby fizyczne oraz osoby prawne, które są właścicielami środków transportowych, przedmiotem opodatkowania zaś środki transportu wskazane imiennie przez ustawę o podatkach
i opłatach lokalnych. Podstawa opodatkowania jest tożsama z przedmiotem opodatkowania – jest nim konkretny środek transportu. Skala stosowana w podatku jest skalą procentową, stawki są zaś kwotowe (wyrażone
z złotych). Podobnie jak w przypadku podatku od nieruchomości, wysokość stawek na dany rok podatkowy uchwala rada gminy, kierując się
jednak wytycznymi wynikającymi z ustawy. Stawki są uzależnione od:
 typu pojazdu i jego masy całkowitej:
 samochody ciężarowe o dopuszczalnej masie całkowitej:
a) od 3,5 do 12 ton,
b) równej lub wyższej niż 12 ton,
 ciągniki siodłowe i balastowe przystosowane do używania łącznie z naczepą lub przyczepą o dopuszczalnej masie całkowitej zespołu
równej lub wyższej niż 12 ton,
 przyczepy i naczepy, które łącznie z pojazdem silnikowym posiadają dopuszczalną masę całkowitą równą lub wyższą niż 12 ton,
 autobusy,
 liczby osi,
 rodzaju zawieszenia.
Rada gminy określając wysokość stawek bierze też pod uwagę rok
produkcji środka transportowego, liczbę miejsc siedzących, wpływ
środka na środowisko naturalne. Każdy podatnik jest obowiązany sporządzić stosowną deklarację115, w której wymienia będące jego własZob. rozporządzenie ministra finansów z 20 grudnia 2002 r. w sprawie wzoru deklaracji na podatek od środków transportowych, DzU nr 234, poz. 1969.
115
162
nością środki transportu, zgodnie ze stanem faktycznym. Deklaracja
musi być złożona do 15 lutego każdego roku podatkowego. Podatek
płacony jest w dwu ratach: do 15 lutego oraz do 15 września.
Istnieją jednak dwa odstępstwa od płacenia podatku według tego
wzoru. Pierwszy przypadek występuje, gdy zdarzenie powodujące
powstanie obowiązku podatkowego następuje po 1 lutego, ale przed
1 września roku podatkowego. Podatek płacony jest wówczas w następujących w dwu ratach:
 pierwsza – płatna w ciągu 14 dni od daty powstania obowiązku
podatkowego,
 druga – płatna do 15 września.
Drugi przypadek występuje, gdy obowiązek podatkowy powstaje po
1 września. Podatek płacony jest wtedy tylko jeden raz – w ciągu 14 dni
od daty powstania obowiązku podatkowego116.
Szerz.: W. Wójtowicz, A. Gorgol, A. Kuś, A. Niezgoda, P. Smoleń (red. W. Wojtowicz),
op. cit., s. 285–290.
116
Dr Bogusław Ulijasz
Prawne aspekty podejmowania działalności
gospodarczej w turystyce
Pojęcie działalności gospodarczej
Działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza,
handlowa, budowlana, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie
i eksploatacja zasobów naturalnych, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Działalność nabiera cech działalności gospodarczej
i podlega określonym przepisom, jeżeli czerpie się z niej dochody i prowadzimy ją w sposób zorganizowany. Oznacza to, że nie każda czynność, w efekcie której uzyskuje się dochód, jest już działalnością gospodarczą. Np. sprzedaż używanego do własnych celów samochodu nie
jest działalnością gospodarczą, natomiast odkupywanie i sprzedawanie samochodów w sposób ciągły i zorganizowany (np. komis) jest już
działalnością gospodarczą. Należy zwrócić uwagę, iż są pewne rodzaje
działalności, których nie trzeba rejestrować. Do nich należą:
− Działalność wytwórcza w rolnictwie w zakresie upraw rolnych
− Działalność wytwórcza w rolnictwie w zakresie chowu i hodowli
zwierząt
− Działalność wytwórcza w rolnictwie w zakresie ogrodnictwa
− Działalność wytwórcza w rolnictwie w zakresie warzywnictwa
− Działalność wytwórcza w rolnictwie w zakresie leśnictwa
− Działalność wytwórcza w rolnictwie w zakresie rybactwa śródlądowego
− Działalność polegająca na wynajmowaniu przez rolników pokoi
turystom.
W pozostałych przypadkach wymagana jest rejestracja działalności
gospodarczej.
Przedsiębiorcą jest natomiast osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną – wykonująca we własnym imieniu działalność
164
gospodarczą. Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej.
Najważniejsze regulacje prawne w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej:
 Ustawa z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej
(DzU nr 173, poz. 1807 z późniejszymi zmianami).
 Ustawa z 19 listopada 1999 r. Prawo działalności gospodarczej
(DzU nr 101, poz. 1178 z późniejszymi zmianami).
 Ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (DzU
nr 94, poz. 1037 z późniejszymi zmianami).
 Ustawa z 22 marca 1989 r. o rzemiośle (tekst jednolity DzU
z 2002 r. nr 112, pozycja 979).
 Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (DzU nr 16, pozycja 93 z późniejszymi zmianami).
 Ustawa z 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (DzU z 1995 r.
nr 54, poz. 288 z późniejszymi zmianami).
Rozpoczęcie działalności gospodarczej wiąże się z wyborem formy
prawnej prowadzonej działalności. Obecne przepisy prawa pozwalają
na prowadzenie działalności gospodarczej w następujących formach:
− działalność gospodarcza osoby fizycznej,
− spółka cywilna,
− spółka jawna,
− spółka partnerska,
− spółka komandytowa i jej odmiany,
− spółka z ograniczoną odpowiedzialnością,
− spółka akcyjna.
Działalność gospodarcza osoby fizycznej
Każdy człowiek może prowadzić swoją własną działalność gospodarczą pod warunkiem, że jest pełnoletni, ma pełną zdolność do czynności prawnych, czyli nie zostały one ograniczone przez np. sąd.
Formę tę należy wybrać przede wszystkim wtedy, gdy działalność
będzie prowadzona jednoosobowo, a zakres działalności nie będzie
zbyt duży. Do założenia działalności osoby fizycznej nie jest potrzebne
sporządzanie żadnych umów, nie ma również wymagań co do wyso-
Prawne aspekty podejmowania działalności gospodarczej w turystyce
165
kości i rodzaju wkładu własnego. Należy jednak pamiętać, że niektóre rodzaje działalności wymagają dodatkowych pozwoleń i koncesji,
a w niektórych przypadkach prowadzenie danej działalności jest obwarowane prowadzeniem firmy w konkretnej formie prawnej (np. spółki
kapitałowej – w przypadku banków).
Przedsiębiorca jednoosobowy odpowiada za zobowiązania związane z prowadzonym przedsiębiorstwem w sposób nieograniczony,
a więc również swoim majątkiem osobistym.
Z zagadnieniem prowadzenia działalności gospodarczej przez osobę
fizyczną pozostającą w związku małżeńskim wiąże się odpowiedzialność
drugiego małżonka za zobowiązania. Jeżeli nie istnieje odrębność majątkowa, małżonkowie ponoszą odpowiedzialność z majątku wspólnego.
Działalność gospodarczą mogą prowadzić zarówno osoby niezatrudnione, jak również pracujące. W przypadku tych drugich, jeżeli ich
wynagrodzenie ze stosunku pracy przekracza najniższe krajowe wynagrodzenie z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, będą musieli
odprowadzać do ZUS tylko składkę zdrowotną. Pozostałe osoby muszą
odprowadzać także składki na ubezpieczenia społeczne.
Spółka cywilna
Spółka cywilna jest rozwiązaniem dla przedsiębiorców, którzy chcą
wspólnie prowadzić działalność gospodarczą. Forma ta nie posiada
osobowości prawnej, a co za tym idzie podmiotami prawa są jej wspólnicy. Sama spółka jest jedynie umową i nie stanowi samodzielnego podmiotu prawa. Wszelkie prawa i zobowiązania zaciągane są na rachunek
wspólników i wchodzą do ich wspólnego majątku. Wspólnicy dysponują majątkiem, który stanowi ich współwłasność łączną.
Spółkę cywilną mogą założyć zarówno osoby fizyczne, które prowadzą jednoosobową działalność gospodarczą, jak i osoby prawne
(np. inne spółki). Dlatego też w przypadku osób fizycznych pierwszym
krokiem przy zakładaniu spółki cywilnej jest założenie działalności gospodarczej osób fizycznych samodzielnie przez poszczególnych wspólników. Następnym krokiem jest sporządzenie umowy spółki cywilnej
i zarejestrowanie jej w urzędzie skarbowym. Umowa musi być pod rygorem nieważności sporządzona w formie pisemnej. W umowie określa
166
się zasady współpracy wspólników i zobowiązuje do działania na rzecz
osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Umowa nie wymaga formy
aktu notarialnego.
Konieczne elementy umowy spółki cywilnej określone są w kodeksie
cywilnym, jednak nie powinno w niej zabraknąć informacji o wspólnikach, daty zawarcia umowy, okresu funkcjonowania spółki, celu gospodarczego, który spółka ma realizować, sposobu w jaki będzie osiągany ten cel, zakresie działalności według PKD, informacji o wielkości
wkładów, regulacji dotyczących kwestii podziału zysków, jak również
informacji o wspólnikach, prowadzących sprawy spółki oraz o jej reprezentantach, a na koniec wskazanie roku obrotowego.
Każda spółka wymaga wniesienia wkładu początkowego. Wkładem
może być gotówka, własność, jak i inne prawa do rzeczy ruchomych
lub nieruchomości.
Spółkę reprezentować może każdy ze wspólników, chyba że umowa spółki stanowi inaczej. Należy pamiętać, że wspólnik nie może być
zatrudniony w spółce i nie może pobierać za pracę na rzecz spółki wynagrodzenia. Wspólnik jest natomiast uprawniony do partycypowania
w zyskach z prowadzonej działalności. Podziału zysków w spółce cywilnej dokonuje się według zasad określonych w umowie spółki. Zwykle jest to podział proporcjonalny do wielkości wniesionych wkładów.
W umowie może być zawarte postanowienie, które będzie zwalniało
wspólnika z udziału w stratach. Nie wolno natomiast umieszczać zapisu wykluczającego jakiegoś wspólnika z udziału w zyskach. Zyski
uzyskane z działalności spółki cywilnej są opodatkowane podatkiem
dochodowym, płatnikami tego podatku są poszczególni wspólnicy
a nie sama spółka.
Spółka jawna
Spółka jawna jest spółką osobową, która prowadzi przedsiębiorstwo
pod własną firmą, a nie jest inną spółką handlową.
Jako spółka osobowa oparta w zasadzie na niezmiennym składzie
osobowym, gdzie regułą jest podejmowanie decyzji w formie uchwał
Ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (DzU nr 94, poz. 1037
z późn. zm.), art. 22.
167
jednomyślnie, brak jest wyspecjalizowanych organów, a do prowadzenia spraw spółki i jej reprezentowania powołani są wszyscy wspólnicy.
Główna różnica w porównaniu ze spółką cywilną polega na tym,
że wspólnikami mogą być osoby nieprowadzące działalności gospodarczej. Kolejna różnica to subsydiarna odpowiedzialność wspólnika
i obowiązek ujawnienia w nazwie co najmniej nazwiska (firmy) jednego
ze wspólników. Każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez
ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką.
Różnica występuje również jeżeli chodzi o sam sposób powstania
spółki jawnej. O ile w spółce cywilnej wystarczyła pisemna umowa zarejestrowana w urzędzie skarbowym, to spółkę jawną należy zarejestrować w sądzie rejestrowym.
Umowa spółki jawnej powinna określać:
− firmę (powinna ona zawierać nazwiska lub firmy – nazwy wszystkich wspólników). W obrocie można dla określenia spółki jawnej
używać skrótu s. j.;
− siedzibę spółki;
− określenie wkładów wnoszonych przez każdego wspólnika i ich
wartość;
− przedmiot działalności spółki;
− czas trwania spółki, jeżeli jest oznaczony.
Wniosek o wpis do rejestru musi zawierać: firmę, siedzibę, adres
spółki, przedmiot działalności spółki, imiona i nazwiska wspólników,
imiona i nazwiska osób, które są uprawnione do reprezentowania spółki oraz sposób tego reprezentowania,
Do zgłoszenia spółki jawnej do rejestru sądowego należy dołączyć
złożone wobec sądu albo notarialnie uwierzytelnione wzory podpisów
osób uprawnionych do reprezentacji.
Spółka partnerska
Spółką partnerską jest spółka osobowa utworzona przez wspólników
(partnerów) w celu wykonywania wolnego zawodu pod własną firmą.
Ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (DzU nr 94, poz. 1037
z późn. zm.) art. 86–101.
168
Partnerami w spółce mogą być osoby uprawnione do wykonywania
następujących zawodów: adwokata, aptekarza, architekta, inżyniera
budownictwa, biegłego rewidenta, brokera ubezpieczeniowego, doradcy podatkowego, maklera papierów wartościowych, doradcy inwestycyjnego, księgowego, lekarza, lekarza dentysty, lekarza weterynarii,
notariusza, pielęgniarki, położnej, radcy prawnego, rzecznika patentowego, rzeczoznawcy majątkowego i tłumacza przysięgłego. Kodeks
spółek handlowych przewiduje również możliwość wykonywania zawodu w spółce partnerskiej dla innych zawodów, jednak pod warunkiem, że rozwiązanie takie zostanie zapisane w odrębnej ustawie.
Specyfika spółki partnerskiej wiąże się też z ograniczoną odpowiedzialnością wspólników, co oznacza, że wspólnik nie odpowiada swoim
majątkiem osobistym za zobowiązania związane z działalnością pozostałych partnerów i osób mu podległych, a wyłącznie za błędy swoje
oraz popełnione przez nadzorowany personel. Umowa spółki partnerskiej powinna zawierać:
− określenie wolnego zawodu wykonywanego przez partnerów w ramach spółki,
− przedmiot działalności spółki,
− nazwiska i imiona partnerów, którzy ponoszą nieograniczoną odpowiedzialność za zobowiązania spółki,
− w przypadku, gdy spółkę reprezentują tylko niektórzy partnerzy, nazwiska i imiona tych partnerów,
− firmę i siedzibę spółki,
− czas trwania spółki, jeżeli jest oznaczony,
− określenie wkładów wnoszonych przez każdego partnera i ich wartość,
− przed zgłoszeniem spółki partnerskiej do właściwego rejestru należy zawrzeć umowę spisaną w formie aktu notarialnego.
Do zgłoszenia spółki partnerskiej do sądu rejestrowego należy dołączyć dokumenty potwierdzające uprawnienia każdego partnera do
wykonywania wolnego zawodu.
Firma spółki partnerskiej powinna zawierać nazwisko przynajmniej
jednego partnera z dodatkiem „i partnerzy” albo „spółka partnerska”
oraz oznaczenie wolnego zawodu wykonywanego w spółce – np. „Jan
Nowak i partnerzy – radcy prawni”.
169
Spółka komandytowa
Spółka komandytowa to spółka mająca na celu prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną firmą. Jest to forma przejściowa między spółkami osobowymi (cywilna i jawna), a spółkami kapitałowymi (spółka
z o.o., akcyjna). Spółka ta nie ma osobowości prawnej, ale posiada zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych.
Idea działania spółki komandytowej wzięła się z potrzeby rynku co
do tworzenia firm, w których wspólnicy różnią się zakresem odpowiedzialności. Otóż bardzo często w praktyce spotyka się sytuację, w której
jakaś osoba ma pewien bardzo dobry pomysł (patent, wynalazek, ideę),
ale nie ma środków aby go wdrożyć w życie, z drugiej zaś strony jest
inwestor, który posiada odpowiednie środki finansowe.
W spółce występują dwie grupy wspólników:
− komplementariusze – odpowiadają za zobowiązania spółki całym
swoim majątkiem (odpowiedzialność bez ograniczeń). Komplementariusz reprezentuje spółkę, jeżeli na mocy umowy spółki albo
prawomocnego orzeczenia sądu nie został tego prawa pozbawiony.
Komplementariuszem jest najczęściej osoba, która posiada pewien
pomysł, ideę prowadzenia działalności i za powodzenie realizacji tej
idei odpowiada całym swoim majątkiem,
− komandytariusze – odpowiadają za zobowiązania tylko do określonej w umowie kwoty tzw. sumy komandytowej, wolni są natomiast od odpowiedzialności całym swoim majątkiem. Nie ma
minimalnej wielkości wkładu. Mogą reprezentować spółkę, ale
tylko jako pełnomocnicy. Komandytariusz będzie odpowiadał bez
ograniczeń za zobowiązania spółki komandytowej tylko wtedy,
gdy jego nazwisko (firma) ujawnione zostanie w firmie (nazwie)
spółki.
Zasadą jest, że co najmniej jeden wspólnik odpowiada bez ograniczenia (komplementariusz), a odpowiedzialność co najmniej jednego
wspólnika (komandytariusza) jest ograniczona.
Firma (nazwa) spółki komandytowej powinna zawierać nazwisko
jednego lub kilku komplementariuszy oraz dopisek „spółka komandytowa”. Zamiast pełnego rozwinięcia można używać skrótu „sp.k.” np. Jan
Kowalski i wspólnicy – sp. k.
170
W celu utworzenia spółki komandytowej należy sporządzić umowę
w formie aktu notarialnego. Spółka komandytowa powstaje z chwilą
wpisu do rejestru.
Umowa spółki komandytowej powinna w szczególności określać,
poza elementami wymaganymi dla pozostałych spółek – oznaczony
kwotowo zakres odpowiedzialności każdego komandytariusza wobec
wierzycieli (sumę komandytową).
Spółka podlega zgłoszeniu do sądu rejestrowego. Zgłoszenie powinno zawierać: firmę, siedzibę i adres spółki, przedmiot działalności
spółki.
W przypadku spółki komandytowej rachunkowość musi być prowadzona w postaci pełnej księgowości, co jest utrudnieniem w przypadku
prowadzenia niewielkiej działalności.
Odmianą spółki komandytowej jest spółka komandytowo-akcyjna.
W tej spółce zamiast komandytariuszy występują akcjonariusze, a co
za tym idzie działalność tej spółki podlega zarówno przepisom dotyczącym spółki komandytowej, jak i spółki akcyjnej. Działalność w formie
spółki komandytowo-akcyjnej podejmuje się zazwyczaj do większych
przedsięwzięć (bardziej kapitałochłonnych), gdzie potrzebna jest większa grupa inwestorów (akcjonariuszy). Podobnie jak w spółce komandytowej, komplementariusz odpowiada całym swoim majątkiem za
zobowiązania firmy, natomiast akcjonariusze tylko do wysokości wniesionych wkładów.
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, w odróżnieniu od dotychczas przedstawionych, jest spółką kapitałową. Posiada ona osobowość prawną i może ją utworzyć jedna lub więcej osób. Założycielami
(wspólnikami) spółki z o.o. mogą być osoby fizyczne, prawne, a także
osobowe spółki handlowe. Najważniejszą cechą tej formy prowadzenia
działalności jest ograniczenie odpowiedzialności wszystkich wspólników do wysokości wniesionych wkładów.
Jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej, zysk przypadający wspólnikom dzieli się w stosunku do udziałów. Udziały w spółce z o.o. spełniają
podobną rolę jak akcje w spółce akcyjnej, tzn. wyznaczają górną gra-
171
nicę odpowiedzialności wspólników (ponadto liczba udziałów decyduje
o skali udziału w zyskach i stratach). Udziały są zbywalne, chociaż umowa może w pewien sposób tę zbywalność ograniczyć (ale nie wyłączyć).
Umowa spółki może przewidywać uprzywilejowanie udziałów, które może dotyczyć w szczególności prawa głosu, prawa do dywidendy
lub sposobu uczestniczenia w podziale majątku w przypadku likwidacji
spółki. Uprzywilejowanie w zakresie prawa głosu może dotyczyć tylko
udziałów o równej wartości nominalnej.
Spółka działa pod własną firmą (nazwą), która może być wybrana
dowolnie, obowiązkowy jest tylko dopisek „spółka z o.o.”.
Powstanie spółki z o.o. wymaga zawarcia umowy spółki w formie
aktu notarialnego, wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego, wniesienia
przez wspólników wkładów, powołania zarządu i rady nadzorczej (komisji rewizyjnej) spółki.
Niezbędnymi elementami umowy spółki jest określenie firmy i siedziby spółki, przedmiotu działalności spółki, czasu trwania spółki, jeżeli jest on ograniczony oraz wysokości kapitału zakładowego. Wysokość
kapitału zakładowego musi wynosić co najmniej 5.000,00 zł.
Organami spółki z o.o. są zarząd, rada nadzorcza lub komisja rewizyjna oraz zgromadzenie wspólników.
Zarząd składa się z jednego lub większej liczby członków. Do zarządu mogą być powoływane osoby spośród wspólników lub spoza ich
grona. Zarząd kieruje spółką podejmując decyzje w zakresie bieżącej
działalności nie zastrzeżone do kompetencji innych organów spółki
oraz reprezentuje spółkę na zewnątrz.
Umowa spółki może ustanowić radę nadzorczą lub komisję rewizyjną
albo oba te organy. W skład rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej może
wchodzić co najmniej trzech członków powoływanych i odwoływanych
uchwałą wspólników. Członków rady nadzorczej powołuje się na rok,
jeżeli umowa spółki nie stanowi inaczej. Rada nadzorcza lub komisja
rewizyjna musi być ustanowiona, jeżeli kapitał zakładowy przekracza
500.000 zł, a wspólników jest więcej niż 25 – jeśli oba te warunki nie są
spełnione rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej być w spółce nie musi.
Zadaniem rady nadzorczej jest wykonywanie stałego nadzoru nad
działalnością spółki, zaś komisji rewizyjnej badanie rocznych wyników
tej działalności – w szczególności finansowych.
172
Zgromadzenie wspólników jest najwyższym organem spółki. Zgromadzenie wspólników zwołuje zarząd.
Spółka z o.o. jest zobowiązana do prowadzenia pełnej księgowości. Spółka jest płatnikiem podatku dochodowego od osób prawnych
(CIT). Jeżeli udziałowcy czerpią ze spółki dochody w formie dywidend, wówczas podlegają one opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych (ust. z 26 lipca 1991 r. DzU 1993 r. nr 90,
pozycja 416).
Spółka akcyjna
Spółka akcyjna jest spółką kapitałową posiadającą osobowość prawną, co oznacza, że jest wyodrębnionym organizacyjnie i majątkowo
podmiotem prawa. Jest to najbardziej skomplikowana forma działalności przeznaczona do prowadzenia firm średnich i dużych. Zawiązać
spółkę akcyjną może jedna albo więcej osób. Spółka akcyjna nie może
być zawiązana wyłącznie przez jednoosobową spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością.
Pierwszym warunkiem powstania spółki akcyjnej jest sporządzenie
i podpisanie przez założycieli statutu spółki. Statut spółki to dokument
sporządzony w formie aktu notarialnego i musi zawierać określenie
firmy i siedziby spółki (firma może być obrana dowolnie, z tym że powinna zawierać dodatek „spółka akcyjna”; dopuszczalne jest używanie
w obrocie skrótu: SA), przedmiotu działalności spółki, czasu trwania
spółki, wysokości kapitału zakładowego oraz kwoty wpłaconej przed
zarejestrowaniem na pokrycie kapitału zakładowego, nominalnej wartości akcji i ich liczby ze wskazaniem, czy są to akcje imienne czy na
okaziciela, liczby akcji poszczególnych rodzajów i związanych z nimi
uprawnień, jeśli takie akcje są przewidywane (np. zwykłe, uprzywilejowane itp.), imion i nazwisk (względnie firm) oraz adresu (siedziby) założycieli, liczby członków zarządu i rady nadzorczej albo co najmniej minimalną lub maksymalną liczbę członków tych organów oraz podmiot
uprawniony do ustalenia ich składu, co najmniej przybliżoną wielkość
wszystkich kosztów poniesionych lub obciążających spółkę na dzień jej
utworzenia, pismo do ogłoszeń, jeśli spółka zamierza ich dokonywać
również poza Monitorem Sądowym i Gospodarczym.
173
Wysokość kapitału akcyjnego jest określona w statucie spółki, jednak nie może być ona niższa niż minimalny poziom określony przez kodeks spółek handlowych, który wynosi obecnie 100 000 zł (od 8 stycznia
2009 r.). Wartość nominalna jednej akcji nie może być niższa niż 1 zł.
Kapitał akcyjny, podobnie jak kapitał zakładowy w spółce z o.o., może
być pokryty wpłatami w gotówce bądź też wkładami niepieniężnymi
czyli aportami. Akcje mogą być imienne, to znaczy wystawione na konkretne nazwisko, lub też na okaziciela.
Akcjonariusze nie odpowiadają swoim osobistym majątkiem za zobowiązania spółki – ich odpowiedzialność ogranicza się jedynie do wysokości wniesionego kapitału.
Akcjonariusz ma przede wszystkim prawo do uczestniczenia w spółce i decydowania o jej losach poprzez głosowanie na walnych zgromadzeniu (uprawnienia korporacyjne), a ponadto do udziału w zysku
przeznaczonym do podziału, jak również w majątku pozostałym po
przeprowadzeniu likwidacji spółki (prawa majątkowe). Głównym obowiązkiem akcjonariusza jest wpłata kapitału na objęte akcje. Może on
być też zobowiązany do określonych świadczeń niepieniężnych na rzecz
spółki, ale tylko wtedy, gdy statut to przewiduje.
Organami spółki akcyjnej są: walne zgromadzenie akcjonariuszy,
rada nadzorcza i zarząd.
Procedura zakładania działalności gospodarczej
W zależności od tego, w jakiej formie ma być prowadzona działalność gospodarcza procedura zakładania firmy będzie przebiegała trochę inaczej. Biorąc jednak pod uwagę, że publikacja ta jest dedykowana głównie osobom, które po raz pierwszy samodzielnie chcą podjąć
działalność gospodarczą, szczegółowo zostanie omówiona procedura
zakładania działalności gospodarczej osoby fizycznej.
Cała procedura składa się z kilku kroków i, wbrew obiegowym opiniom, nie jest bardzo skomplikowana, ani też bardzo czasochłonna.
Od 1 lipca 2011 r. rozpocznie działalność Centralna Ewidencja Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG), która umożliwi rejeUstawa z 23 października 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych
(DzU z 8 grudnia 2008 r. nr 217, poz. 1381), art. 308 § 1.
174
strowanie się przedsiębiorców przez Internet i wprowadzenie instytucji
tzw. zero okienka.
Uzyskanie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej
Wpis do ewidencji działalności gospodarczej jest dokumentem
stwierdzającym założenie własnego biznesu. Wpisu dokonuje się
w urzędzie miasta/gminy w zależności od miejsca prowadzenia działalności gospodarczej. W ramach jednego okienka można na wspólnym
formularzu dokonać, oprócz wpisu do ewidencji, również zgłoszenia
do właściwego urzędu skarbowego, ewidencji REGON oraz ZUS lub
KRUS. Dodatkowej wizyty w urzędzie skarbowym wymagać będzie
m.in. rejestracja do podatku VAT oraz wybór innej formy opodatkowania niż podatek wg skali podatkowej (np. podatek liniowy). W przypadku zatrudniania pracowników, konieczna okaże się również wizyta
w ZUS. Wpisu dokonują osoby fizyczne, chcące założyć działalność gospodarczą osoby fizycznej a także osobno wspólnicy spółki cywilnej.
W przypadku pozostałych form prowadzenia działalności, po sporządzeniu stosownej umowy/statutu, odpowiedniego wpisu dokonuje się
w Krajowym Rejestrze Sądowym.
Rejestrując działalność gospodarczą osoby fizycznej należy przygotować następujące dane:
− imię i nazwisko,
− nazwa firmy (nieobowiązkowo),
− nr ewidencyjny PESEL,
− nr ewidencji podatkowej NIP,
− adres zamieszkania,
− adres siedziby firmy (jeżeli działalność będzie wykonywana poza
miejscem zamieszkania),
− rodzaj działalności (wg klasyfikacji PKD),
− miejsce wykonywania działalności,
− data rozpoczęcia działalności,
− numer zezwolenia.
Pierwsze pytanie, które wymaga zastanowienia, to nazwa czyli firma
pod jaką działalność będzie prowadzona. Przedsiębiorca (osoba fizyczna, prawna) działa pod firmą (nazwą), może posługiwać się również
175
skrótem tej firmy (nazwy). Firmę i jej skrót (nazwę i nazwę skróconą)
ujawnia się we właściwym rejestrze (ewidencja działalności gospodarczej, Krajowy Rejestr Sądowy), chyba że przepisy odrębne stanowią
inaczej. Firmą osoby fizycznej jest jej imię i nazwisko. Warto zadbać
o to, żeby nazwa spełniała również funkcje informacyjne i marketingowe a więc przede wszystkim, żeby była inna niż te, które już funkcjonują na rynku oraz żeby przynajmniej w minimalnym stopniu wiązała się
z rodzajem wykonywanej działalności a przynajmniej nie wprowadzała
w błąd.
Firmą osoby prawnej jest jej nazwa. Firma zawiera określenie formy
prawnej osoby prawnej (obowiązkowo), które może być podane w skrócie, a ponadto może (ale nie musi) wskazywać na przedmiot działalności, siedzibę tej osoby oraz inne określenia dowolnie obrane.
Przy wpisie do ewidencji należy również podać rodzaj wykonywanej działalności według Polskiej Klasyfikacji Działalności. Klasyfikacja
ta została skonstruowana w taki sposób, że każdemu rodzajowi działalności przyporządkowano niepowtarzalny numer. Książka z numerami
PKD jest dostępna w każdym urzędzie, a także np. w Internecie, co
pozwala na wcześniejsze przygotowanie stosownych danych i zastanowienie się nad wyborem. Nie ma generalnie ograniczenia co do ilości
wybranych numerów PKD, można więc wybrać ich kilka lub nawet kilkanaście, w zależności od zakresu prowadzonej działalności. W późniejszym czasie zawsze jest możliwe dopisanie nowych numerów PKD,
ale wiąże się to z czasem i kosztami (dokonanie zmiany w ewidencji
kosztuje 50 zł).
Kolejna kwestia to miejsce wykonywanej działalności. W większości
przypadków miejsce wykonywanej działalności pokrywa się z miejscem
stałego zamieszkania. Czasami jednak działalność wymaga specyficznej lokalizacji, innej niż miejsce zamieszkania. Podając adres prowadzenia działalności inny niż zamieszkania należy posiadać tytuł prawny
do władania lokalem w postaci aktu własności lub umowy najmu/użyczenia.
Zastanowienia wymaga również kwestia daty rozpoczęcia działalności gospodarczej. Z formalnego punktu widzenia działalność moż
Wyszukiwarka PKD: http://www.stat.gov.pl/Klasyfikacje/www/com.gus.Search/
176
na rozpocząć od chwili uzyskania wpisu do ewidencji i od tej chwili działalność może być prowadzona. W praktyce często bywa tak, że
wcześniej wykonuje się działania formalne, a działalność rozpoczyna
się trochę później. Data rozpoczęcia działalności nie może więc być
wcześniejsza niż data uzyskania wpisu do ewidencji, wcześniejsze rozpoczęcie działalności będzie również obligowało do zgłoszenia się do
ubezpieczeń społecznych i opłacania stosownych składek, z drugiej
strony działalność musi zostać rozpoczęta przynajmniej w dniu wystawienia pierwszych dokumentów, potwierdzających wykonanie operacji
gospodarczych w ramach przedsiębiorstwa.
Formularz zgłoszenia do ewidencji można wypełnić i złożyć osobiście, ale także możliwe jest przesłanie go listem poleconym lub nawet
pocztą elektroniczną (tylko w niektórych urzędach). W przypadku dokonania przesyłki, wszelkie braki formalne, w tym brak opłat za wpis
do rejestru, można będzie uzupełnić w terminie późniejszy, z własnej
inicjatywy albo też dopiero po wezwaniu przez organ rejestrowy do
uzupełnienia braków formalnych. Urząd ma – zgodnie z prawem – 14
dni na dokonanie wpisu, w praktyce w wielu urzędach możliwe jest
uzyskanie wpisu praktycznie „od ręki” lub w terminie 1–2 dni.
Uzyskanie numeru REGON
REGON to akronim od pełnej nazwy rejestru – Krajowy Rejestr
Urzędowy Podmiotów Gospodarki Narodowej. Rejestr prowadzony jest
przez Główny Urząd Statystyczny.
Wpisowi do powyższego rejestru podlegają podmioty gospodarki
narodowej, czyli osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej oraz osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą w zakresie tej działalności. Postępowanie w sprawie nadania
numeru REGON rozpoczyna się od złożenia wypełnionego wniosku
o wpis do rejestru podmiotów na formularzu RG-1 w urzędzie statystycznym województwa, na którego terenie podmiot ma siedzibę
Numer REGON uzyskuje się bezpłatnie. Wniosek o rejestrację należy zgłosić najpóźniej w terminie 14 dni od daty: podjęcia działalUregulowania dotyczące numeru REGON zawarto w ustawie z 29 czerwca 1995 r.
o statystyce publicznej (DzU nr 88, poz. 439 ze zm.).
177
ności gospodarczej (osoby fizyczne), zawiązania spółki, utworzenia
stowarzyszenia czy fundacji (pozostali przedsiębiorcy oraz spółka cywilna).
Wyrobienie pieczątki
Wyrobienie pieczątki wydaje się drobiazgiem, jednak jest niezbędne do dalszych działań związanych z uruchomianiem firmy, a później
z jej prowadzeniem. Polskie prawo co prawda nie nakłada obowiązku
posiadania pieczątki, ale wiele instytucji wymaga, aby dokumenty były
stemplowane pieczątką firmy. Nie ma również dokładnych uregulowań prawnych, co powinno być treścią takiej pieczątki. Jedyny przepis
w tym zakresie to art.43 ust. 3 ustawy z 29 czerwca 1995 r. o statystyce
publicznej (DzU z 1995 r. nr 88, poz. 439 z późn. zm.). Stanowi on,
że podmioty podlegające wpisowi do rejestru podmiotów gospodarki
narodowej (posiadające numer REGON) w kontaktach urzędowych
i związanych z obrotem gospodarczym, są obowiązane do podawania numeru identyfikacyjnego w pieczęciach firmowych. Dodatkowo
określone kategorie podmiotów, np. doradcy podatkowi, są obowiązane do podawania w swojej korespondencji i na drukach urzędowych
określonych informacji, np. nr wpisu na listę doradców podatkowych.
Wytwórca pieczątki nie jest zobowiązany do sprawdzania uprawnień
zamawiającego. Karalne jest jedynie używanie stempli rozumiane jako
przywłaszczenie sobie stanowiska, tytułu lub stopnia.
Założenie rachunku bankowego
Ustawa Prawo działalności gospodarczej z 2 lipca 2004 (DzU nr
173, poz. 1807) nakłada na przedsiębiorców obowiązek posiadania rachunku bankowego. O założeniu konta należy poinformować urząd
skarbowy. Część rozliczeń może być dokonywana wyłącznie za jego pośrednictwem.
Regulaminy banków zakazują dokonywania rozliczeń firmowych za
pośrednictwem rachunku osobistego. Przedsiębiorca może mieć więcej
Ustawa z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (DzU z 2004 r. nr 173,
poz. 1807), art. 22.
178
niż jeden rachunek bankowy, w takim wypadku zgłoszeniom w urzędzie skarbowym, ZUS itd. podlegają wszystkie te rachunki.
Przy wyborze banku należy zwrócić uwagę na kilka aspektów: przede wszystkim opłaty za prowadzenie rachunku, jak również za dokonywanie przelewów. Równie ważne są uregulowania co do korzystania
z usług dodatkowych, takich jak możliwość korzystania z bankowości
internetowej (sprawdzanie stanu konta, dokonywanie przelewów itd.
przez Internet), dostępność bankomatów, oferta kredytów.
Zgłoszenie działalności do urzędu skarbowego
Kolejnym obowiązkiem nowego przedsiębiorcy jest poinformowanie o fakcie założenia biznesu organów podatkowych, czyli urzędu
skarbowego. W tym celu osoby fizyczne muszą złożyć we właściwym
dla siedziby firmy urzędzie wypełniony formularz NIP-1. Reszta dokumentów sama dotrze do tego urzędu, tj.: zaświadczenie o wpisie do
ewidencji działalności gospodarczej wysłane przez urząd gminy, numer
REGON wysłany przez Urząd Statystyczny.
Wypełnienie formularza NIP-1 wymaga, oprócz wpisania standardowych danych identyfikacyjnych, również podania takich informacji,
jak:
− data rozpoczęcia działalności,
− numer REGON,
− rodzaj działalności wraz z podaniem podstawowego PKD,
− numer rachunku bankowego firmy do rozliczeń podatkowych,
− rodzaj prowadzonej formy opodatkowania – jest to ważny wybór,
gdyż decyzję tę zmienić można dopiero ze skutkiem od 1 stycznia
następnego roku,
− wskazanie sposobu prowadzenia ksiąg rachunkowych (we własnym
zakresie czy przez biuro rachunkowe). Jeżeli wybiera się rozliczanie poprzez biuro rachunkowe, należy również podać jego NIP oraz
pełną nazwę,
− dane wynikające z wpisu do ewidencji działalności gospodarczej.
Wypełniając formularz należy nie zapomnieć o jego podpisaniu.
czej.
Obecnie formularz ten można wypełnić podczas rejestracji działalności gospodar-
179
Dla większości przedsiębiorców na tym nie kończą się obowiązki
rejestracyjne w urzędzie skarbowym. Przed wykonaniem pierwszej
czynności sprzedaży, należy złożyć także zgłoszenie rejestracyjne VATR, chyba że przedsiębiorca skorzysta z możliwości zwolnienia z tego
tytułu. Zgłoszenie VAT wiąże się z koniecznością zapłaty 170 zł.
Dodatkowo można złożyć formularz VAT-R/UE, jeżeli przedsiębiorca będzie dokonywał świadczenia usług podatnikom z UE (spoza Polski), czy też będzie dokonywał wewnątrzwspólnotowych nabyć
i dostaw. Jego złożenie skutkuje uzyskaniem tzw. NIP-UE (taki sam, jak
„zwykły” NIP, ale z przedrostkiem PL). Złożenie wniosku VAT-R/UE nie
jest związane z żadną opłatą.
Zgłoszenie do ZUS/KRUS
Każdy przedsiębiorca płaci składki ubezpieczeniowe, dlatego w terminie 7 dni od daty rozpoczęcia działalności gospodarczej musi dokonać
stosownych zgłoszeń w ZUS. W zależności od formy organizacyjnej, oraz
od posiadania innych tytułów do ubezpieczeń (np. umowa o pracę) przedsiębiorcy będą musieli wypełnić formularze zgodnie z poniższą tabelą.
Tabela 1. Rodzaje formularzy stosowanych przy zgłoszeniu działalności
gospodarczej.
Rodzaj
działalności
Zgłoszenie
płatnika
Zgłoszenie
ubezpieczonego
Zgłoszenie
pracownika
ZUA do płatnika
– osoby fizycznej
zgłoszonej na
druku ZFA
ZFA
ZUA –
zgłoszenie do
ubezpieczeń
społecznych
i zdrowotnego
lub
ZZA – tylko do
ubezpieczenia
zdrowotnego
Działalność
gospodarcza
osoby fizycznej
Wspólnicy spółki
cywilnej
Źródło: Opracowanie własne.
ZUA do płatnika
– spółki cywilnej
zgłoszonej na
druku ZPA
180
Jak wynika z tabeli, obowiązkowo należy złożyć przynajmniej 2 formularze:
ZUS ZFA – zgłoszenie do ZUS płatnika składek na ubezpieczenie
społeczne,
ZUS ZUA – zgłoszenie właściciela firmy do wszystkich ubezpieczeń
społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego lub:
ZUS ZZA – zgłoszenie tylko do ubezpieczenia zdrowotnego w przypadku, gdy prowadzący działalność już płaci ubezpieczenie społeczne
z tytułu np. wykonywania umowy o pracę w innej firmie i pobiera wynagrodzenie równe lub wyższe niż ustalone jako najniższa krajowa.
Dodatkowo, jeżeli przedsiębiorca zatrudnia pracowników, to również
każdego z nich musi zgłosić do ubezpieczenia na drukach ZUS ZUA.
Do dokonania zgłoszenia niezbędne są następujące dokumenty:
− REGON firmy,
− numer wpisu do ewidencji i nazwa organu prowadzącego rejestr,
− numer rachunku bankowego firmy,
− dane personalne,
− numery NIP (wszystkich osób),
− rodzaj dokumentów tożsamości z numerem i serią.
Dokonanie zgłoszenia to pierwsza czynność związana z obowiązkami z tytułu ubezpieczeń.
W nieco inne sytuacji są rolnicy, którzy zamierzają rozpocząć działalność gospodarczą. Mogą oni nadal podlegać ubezpieczeniom w KRUS
(Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego), a tym samym nie będą
podlegać zgłoszeniu do ZUS, jeśli spełnią poniższe warunki:
− posiadają co najmniej 3-letni nieprzerwany okres ubezpieczenia
społecznego rolników w pełnym zakresie,
− złożą w KRUS oświadczenie o kontynuowaniu tego ubezpieczenia
w terminie 14 dni od dnia rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej
działalności gospodarczej,
− jednocześnie dalej prowadzą działalność rolniczą lub stale pracują
w gospodarstwie rolnym, obejmującym obszar użytków rolnych powyżej 1 ha przeliczeniowego, lub w dziale specjalnym,
− nie są pracownikami i nie pozostają w stosunku służbowym,
− nie mają ustalonego prawa do emerytury lub renty lub świadczeń
z ubezpieczeń społecznych.
181
Ubezpieczenie w KRUS jest o wiele bardziej korzystne niż w ZUS
ze względu na wysokość wnoszonych opłat. Pamiętać jednak należy, że
rolnik, który prowadzi działalność gospodarczą i nadal podlega ubezpieczeniom w KRUS, opłaca składki w podwójnej wysokości. Pozostaje
w tym ubezpieczeniu do 30 czerwca następnego roku. Do dalszego pozostawania w ubezpieczeniu w KRUS istotna będzie kwota należnego
podatku dochodowego za poprzedni rok podatkowy od przychodów
z pozarolniczej działalności gospodarczej. Za rok 2009 nie może ona
przekroczyć kwoty 2 700,00 zł. Rolnik obowiązany jest udokumentować
kwotę należnego podatku za poprzedni rok zaświadczeniem właściwego naczelnika urzędu skarbowego. Powinien złożyć takie oświadczenie
w KRUS w terminie do 31 maja.
Inne obowiązki przedsiębiorcy
Okazuje się, że lista obowiązków nowego przedsiębiorcy, w zależności od różnych czynników, może być znacznie dłuższa. Poniżej prezentujemy niektóre z nich:
− w ciągu 30 dni od daty zatrudnienia pierwszego pracownika przedsiębiorca musi powiadomić na piśmie właściwego inspektora pracy
Państwowej Inspekcji Pracy o miejscu, rodzaju i zakresie prowadzonej działalności oraz liczbie pracowników. Przedsiębiorca powinien
także złożyć pisemną informację o środkach i procedurach przyjętych dla spełnienia wymagań, wynikających z przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczących danej dziedziny działalności,
− zgłoszenie w sanepidzie. W przypadku zatrudniania pracowników
w ciągu 30 dni od daty zatrudnienia pracowników należy o tym
fakcie powiadomić na piśmie właściwego inspektora sanitarnego
o miejscu, rodzaju i zakresie prowadzonej działalności oraz liczbie
pracowników,
− uzyskanie zgody inspektora sanitarnego (sanepidu) na prowadzenie
określonej działalności w danym lokalu. Dotyczy to m.in. podjęcia
działalności w zakresie prowadzenia:
o sklepu spożywczego,
o wszelkich placówek gastronomicznych,
o gabinetu kosmetycznego, itp.,
182
− jeżeli przedsiębiorca jest podatnikiem podatku od nieruchomości
w stosunku do lokalu i rozpoczyna w nim prowadzenie działalności
gospodarczej, to ma obowiązek w terminie 14 dni od daty jej rozpoczęcia złożyć stosowną informację podatkową dla celów podatku od
nieruchomości do urzędu gminy,.
− w przypadku prowadzenia działalności gospodarczej w miejscu zamieszkania:
o jeżeli wydzielono miejsce na prowadzenie działalności (np. odrębne pomieszczenie, czy jego część), wówczas należy taką powierzchnię zgłosić dla celów podatku od nieruchomości, jako zajętą na cele
działalności gospodarczej,
o jeżeli działalność jest prowadzona na powierzchni wykorzystywanej równocześnie na cele mieszkalne – nie trzeba zgłaszać zmian, ta
powierzchnia nadal opodatkowana jest, jako służąca celom mieszkalnym.
Uwaga: Planując powierzchnię działalności należy pamiętać, że podatek od nieruchomości przeznaczonej na cele biznesowe jest o wiele
wyższy, a jego wysokość ustalają organy samorządowe.
Koncesje, zezwolenia i wpis do rejestru działalności regulowanej
Od swobody podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej zagwarantowanej w art. 6. ust 1 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej istnieją liczne wyjątki. Mają one swoje umocowanie
w art. 22 konstytucji, gdzie czytamy, że reglamentacja jest dopuszczalna tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny.
Dlatego też w Polsce istnieje katalog działalności gospodarczych, na
prowadzenie których trzeba uzyskać przyzwolenie odpowiednich organów administracyjnych.
Koncesje
Koncesje są najbardziej restrykcyjną formą reglamentacji działalności gospodarczej. Koncesja to decyzja administracyjna, wyrażająca
zgodę na prowadzenie przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej
objętej monopolem lub własnością państwa.
183
Zakres działalności objętych koncesjonowaniem obejmuje m.in. poszukiwanie lub rozpoznawanie złóż kopalin, wydobywanie kopalin ze
złóż, bezzbiornikowego magazynowanie substancji oraz składowanie
odpadów w górotworze, w tym w podziemnych wyrobiskach górniczych, wytwarzanie i obrót materiałami wybuchowymi, bronią i amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym.
Do wniosku należy dołączyć wszelkie wymagane dokumenty celem
przeprowadzenia kontroli zgodności stanu faktycznego z wymogami
stosownej do danej działalności ustawy. Koncesji udziela się na czas
oznaczony, nie krótszy niż 5 lat i nie dłuższy niż 50 lat.
Zezwolenia
Zezwolenie to, podobnie jak koncesja, decyzja administracyjna
przyznająca prawo do prowadzenia określonego rodzaju działalności.
Zezwoleń udziela się w dziedzinach poddanych szczególnemu nadzorowi państwa ze względu na ochronę zdrowia i życia ludzkiego, bezpieczeństwo i porządek publiczny, tajemnicę państwową, zobowiązania
międzynarodowe, itp. Przykładem działalności wymagającej zezwolenia jest m.in. sprzedaż hurtowa i detaliczna napojów alkoholowych,
wytwarzanie i import produktów leczniczych, prowadzenie hurtowni
farmaceutycznej i apteki.
Zezwolenie udzielane jest na wniosek przedsiębiorcy. Do wniosku
należy dołączyć wszelkie wymagane dokumenty, celem przeprowadzenia kontroli zgodności stanu faktycznego z wymogami stosownej do danej działalności ustawy. Zezwolenie wydaje się na czas nieoznaczony.
Działalność regulowana
Działalność regulowana polega na zastąpieniu zezwoleń na prowadzenie niektórych rodzajów działalności wpisem do odpowiedniego
rejestru. Przykładem tego rodzaju działalności jest m.in. wyrób i rozlew wyrobów winiarskich, przechowywanie dokumentacji osobowej
i płacowej pracodawców o czasowym okresie przechowywania, usługi
detektywistyczne.
184
Wpisu do rejestru dokonuje się na wniosek przedsiębiorcy, po złożeniu przez niego oświadczenia o spełnianiu warunków wymaganych do
wykonywania danej działalności. Nie ma więc tutaj, tak jak w przypadku koncesji i zezwoleń, procedury kontroli. Nie oznacza to, że zawsze
wniosek o wpis jest akceptowany. Przedsiębiorca nie uzyska wpisu, jeżeli:
− wydano prawomocne orzeczenie zakazujące przedsiębiorcy wykonywania działalności gospodarczej objętej wpisem,
− w okresie 3 lat, poprzedzających złożenie wniosku, przedsiębiorcę
wykreślono z rejestru tej działalności regulowanej w związku ze
złożeniem przez wnioskodawcę niezgodnego ze stanem faktycznym
oświadczenia o spełnieniu warunków,
− stwierdzono rażące naruszenie warunków wymaganych do wykonywania działalności regulowanej.
Rejestr działalności regulowanej jest jawny.
Dr Magdalena Sławińska
Przygotowanie biznesplanu
Biznesplan a projekt
Biznesplan (ang. business plan) jako samodzielny dokument, w którym definiowane jest dane przedsięwzięcie inwestycyjne, cele i plan
działań podmiotu go wdrażającego, pojawił się w Polsce dopiero w czasie procesu transformacji polskiej gospodarki, a więc na początku lat
dziewięćdziesiątych. Kojarzono go wyłącznie z procedurą ubiegania się
podmiotu gospodarczego o kredyt inwestycyjny w banku komercyjnym.
Służył wówczas jako podstawa uzyskania konkretnego i wyczerpującego obrazu planowanego przedsięwzięcia i spodziewanych efektów jego
realizacji.
Na wstępnym etapie wdrażania w Polsce wolnorynkowej gospodarki dominowało sformułowanie „biznes plan” (pisane w sposób rozdzielny), tj. plan działalności gospodarczej danego podmiotu (plan biznesu).
Obecnie coraz częściej stosuje się pojęcie „biznesplan”, pisane w sposób
łączny. W skład dokumentu wchodzą takie elementy, jak szczegółowa
charakterystyka firmy (często uwzględniająca strategię rozwoju firmy),
ocena organizacji podmiotu gospodarczego, uwzględniająca jego strukturę zarządczą, analizę otoczenia i tendencji rozwojowych, uwarunkowania formalnoprawne inwestycji oraz plan finansowy przedsięwzięcia.
Struktura i zakres biznesplanu nie są powszechnie zunifikowane.
Przy jego przygotowywaniu należy dostosować się do wymogów formalnych i merytorycznych, aby w spójnej postaci (tj. zawierającej część
Por. J. Pasieczny, Biznesplan. Problemy i metody, 2002; R. Sangajło, M. Winskowska, A. Dymek, D. Stronka, Biznesplan jako narzędzie realizacji strategii przedsiębiorstwa,
2003; E. Filar, J. Skrzypek Biznesplan 2004; Z. Pawlak, Biznesplan – zastosowania i przykłady, 2005, itp.
Por. Biznesplan. Elementy planowania działalności rozwojowej, K. Marecki, M. Wieloch, Wydawnictwo SGW Warszawa, 2008; Akademia Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, www.akademiaparp.gov.pl, itp.
186
opisową i finansową, nawet jeśli stanowią osobne dokumenty) trafił do
oceniającego. Biznesplan uzupełniony o studia pomocnicze nie powinien stwarzać jakichkolwiek utrudnień przy ocenie wniosku o dofinansowanie z zewnętrznych źródeł finansowania przedsięwzięcia.
Projekty są definiowane w metodyce zarządzania projektami europejskimi jako zbiory czynności podejmowanych do osiągnięcia jasno
określonych celów, w wyznaczonym czasie i za pomocą przeznaczonego na to budżetu. Bardziej dokładne definicje projektów określają je
jako przedsięwzięcia, czyli zorganizowane ciągi działań ludzkich, zmierzające do osiągnięcia założonego wyniku. Projekty są niepowtarzalne,
wysoce złożone, określone co do terminu ich realizacji, rozciągnięte
znacznie w czasie z wyróżnionym początkiem i końcem. Wymagają
zaangażowania znacznych, lecz limitowanych środków rzeczowych,
ludzkich i finansowych, są realizowane przez zespół wysoko wykwalifikowanych wykonawców z różnych dziedzin. Wiążą się z wysokim
ryzykiem technicznym, organizacyjnym i ekonomicznym i wymagają
w związku z tym zastosowania specjalnej wiedzy do ich przygotowania
i realizacji.
W procesie realizacji projektu, podobnie jak w przypadku funkcjonowania organizacji i zarządzania nią, występują trzy rodzaje działań:
– kierownicze – polegające na harmonizowaniu pracy operacyjnej
i pomocniczej. Jako przykład można wymienić wyznaczanie celów,
planowanie działań, itp.,
– operacyjne – obejmujące transformację materiałów wyjściowych na
produkty (m.in. analiza sytuacji rynkowej, itp.),
– wspierające (pomocnicze) – zawierające obsługę administracyjną,
biurową, księgową, prawną i informatyczną.
Mając przygotowany zakres projektu inwestycyjnego, kolejnym krokiem umożliwiającym jego realizację jest złożenie wniosku o dofinansowanie ze środków unijnych. Polityka spójności Unii Europejskiej (ang.
Cohesion Policy) jest to główny element polityki regionalnej, szczeZarządzanie projektem europejskim, M. Trocki, B. Gruczy (red.), Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 13–14.
H. Roszkowski, A.P. Wiatrak, Zarządzanie projektem. Istota, procedury i ich zastosowanie przy korzystaniu ze środków Unii Europejskiej, Wydawnictwo SGGW, Warszawa
2006, s. 21.
187
gólnie promowany w programach operacyjnych na lata 2007–2013.
W ramach tych programów powołano regionalne programy operacyjne
poszczególnych województw. „Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego” potocznie nazywany RPO WL obejmuje okres
od 1 stycznia 2007 r. do 31 grudnia 2013 r. Jest jednym z 16 regionalnych programów operacyjnych, których zadaniem jest realizacja
Strategii Rozwoju Kraju oraz Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007–2013, wspierających wzrost gospodarczy i zatrudnienie
(Narodowej Strategii Spójności). Wspomniany przedział czasowy określa siedmioletni okres programowania Unii Europejskiej, jednak czas
przeznaczony na wykorzystanie przygotowanej dla danych regionów
puli pieniędzy został wydłużony do końca 2015 roku. Pula środków
finansowych, przeznaczonych dla RPO WL, pochodzi z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), funduszu utworzonego
w celu wyrównania różnic w poziomie rozwoju regionów Unii Europejskiej. Na realizację wszystkich zadań w ramach RPO WL przeznaczono
kwotę 1 155,9 mln euro (rys. 1).
Rys. 1 Środki finansowe RPO WL (w mln EUR)
Źródło: www.lubelskie.pl
188
Program dzieli się na dziewięć bloków tematycznych – IX Osi Priorytetowych, którym przypisana została określona pula środków przeznaczonych na potrzeby RPO WL. Pierwsze dwie Osie RPO WL – rozwój
przedsiębiorczości i instytucji otoczenia biznesu – obsługuje Lubelska
Agencja Wspierania Przedsiębiorczości w Lublinie (LAWP), jako tzw.
Instytucja Pośrednicząca II stopnia. Pozostałe Osie Priorytetowe wdraża Departament Strategii i Rozwoju Regionalnego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, który jednocześnie pełni
funkcję Instytucji Zarządzającej RPO WL.
Do instytucji pośredniczących składane są wnioski aplikacyjne. Są
to dokumenty przygotowywane wraz z załącznikami według określonych procedur aplikacyjnych, z wykorzystaniem wymaganej techniki
aplikacyjnej w celu przedstawienia projektu.
W podsumowaniu można stwierdzić, że w projekcie definiuje się
jakie przedsięwzięcie jest w planach do realizacji. Biznesplan służy do
udowodnienia, czy dane przedsięwzięcie może zostać wdrożone. Natomiast we wniosku aplikacyjnym formułuje się odpowiedź na zapytanie,
dlaczego podmiot chciałby zrealizować dane przedsięwzięcie.
Struktura biznesplanu
Biznesplan jest to narzędzie planistyczne w danej organizacji. Wykorzystywane jest do oceny opłacalności przedsięwzięcia i celów planowania strategicznego. Zawiera sposoby ich osiągnięcia oraz skutki
powstałe po zakończeniu realizacji przedsięwzięcia. Winien przy tym
uwzględniać także prognozę finansową.
Tabela 1. Struktura biznesplanu
Elementy opisowe
w biznesplanie
CO?
Przedsiębiorstwo
Działalność gospodarcza
Podział biznesplanu
według RPO WL
KTO?
A
Informacje dotyczące
projektu
B
Opis dotychczasowej
działalności
wnioskodawcy
189
Przewidywane
i realizowane inwestycje
C
Opis projektu
Rynek na którym podmiot JAK?
działa
D
Plan marketingowy dla
projektu
Otoczenie
przedsiębiorstwa
E
Finanse projektu
F
Sytuacja finansowa
wnioskodawcy oraz jej
prognoza
Sposoby finansowania
inwestycji
ZA ILE?
Źródło: opracowanie własne.
Na potrzeby niniejszego opracowania za modelowe rozwiązania
przyjęto przygotowywanie biznesplanu według procedur LAWP, ponieważ te procedury stanowią podsumowanie wieloletnich doświadczeń.
W przypadku wniosków o dofinansowanie ze środków unijnych nie
ma możliwości modyfikacji konstrukcji biznesplanu i zmiany użytkowanych rozmiarów czcionki poza wskazany we wstępnym opisie biznesplanu. Natomiast treść biznesplanu winna być tak zredagowana,
aby osoba go czytająca mogła dokonać szybkiej oceny sytuacji.
Opis przedsięwzięcia winien być sformułowany w sposób jak najbardziej obiektywny i w pełni kompatybilny z pozostałymi załącznikami (dokumentami), składanymi wraz z wnioskiem o dofinansowanie.
Liczy się nie tylko formalna i merytoryczna poprawność biznesplanu.
Decyzję o przyjęciu projektu do realizacji warunkuje przygotowanie jak
najbardziej prawdopodobnego scenariusza realizacji przedsięwzięcia,
w którym uwzględnia się krytyczną ocenę ryzyka działalności podmiotu, ryzyka operacyjnego oraz ryzyka finansowego.
Przy opracowywaniu biznesplanu wykorzystywane są zarówno informacje bieżące, jak i historyczne. Należy zatem pamiętać o ich zatwierdzeniu przez poszczególne komórki organizacyjne, które zajmują
się gromadzeniem danych.
Pierwsza faza opracowywania biznesplanu przebiega w organizacji, która zarządza zasobami finansowymi, przeznaczonymi na zrealizowanie przedsięwzięcia. W jej przygotowywaniu mogą uczestniczyć
osoby z organizacji, która inicjuje przedsięwzięcie lub zespoły spoza
190
organizacji. Często stosowany jest układ mieszany, w którym uczestniczą osoby z zewnątrz i z organizacji. Jest to szczególnie ważny etap dla
prawidłowego zakończenia wdrażania inwestycji. Zarządzanie realizacją projektu jest procesem iteracyjnym, w którym pytanie o zasadność
kontynuowania prac powinno być ciągle stawiane i weryfikowane.
Podstawowe informacje dotyczące projektu
W pierwszej części biznesplanu następuje identyfikacja wnioskodawcy i lokalizacja projektu, co stanowi podstawę przygotowywania
biznesplanu (tzw. część A – podstawowe informacje dotyczące projektu). Na wstępie konieczne jest dostarczenie informacji o wnioskodawcy
i załączenie dokumentów potwierdzających czynne działanie podmiotu gospodarczego. Inwestycje na Lubelszczyźnie mogą być wdrażane
przez podmioty pochodzące z innych regionów. Aby uzyskać dotację,
przedsięwzięcie musi być zlokalizowane na terenie Lubelszczyzny. Konieczne jest w tym przypadku również określenie statusu prawnego
nieruchomości zabudowanej lub niezabudowanej.
Opis działalności wnioskodawcy i jego miejsce na rynku
W ramach drugiej części biznesplanu należy określić działalność
podstawową podmiotu gospodarczego według kodu Polskiej Klasyfikacji Działalności znanego pod nazwą PKD 2007, obowiązującego
od 2009 roku. Oznacza to, że wszyscy przedsiębiorcy są zobowiązani
do wykorzystania nowych kodów PKD, które wprowadzono w rozporządzeniu Rady Ministrów z 24 grudnia 2007 roku w sprawie Polskiej
Klasyfikacji Działalności. Kolejnym etapem charakterystyki działalności przedsiębiorstwa jest wskazanie certyfikatów jakości, potwierdzających wdrożenie systemu zarządzania jakością (m.in. ISO 9000, ISO
14000, itp.) oraz opisanie historii firmy i główny przedmiot jej działalności. Należy przy tym zaprezentować wartość sprzedanych produktów, towarów i usług, przy czym dane powinny być zgodne z zapisami
Z. Jóźwiak, „Rzeczpospolita”, Wszystkie firmy do końca 2009 roku dostaną nowe kody
PKD, 12-02-2008.
DzU z 2007 r. nr 251, poz. 1885.
191
w sprawozdaniach finansowych. Warto również zwrócić uwagę na fakt,
że przychody stanowią jeden z wiodących kryteriów, koniecznych do
spełnienia, aby podmiot został zaliczony do sektora małych i średnich
przedsiębiorstw (tabela 2).
Tabela 2. Kryteria klasyfikacji sektora MŚP
Całkowity
Roczny obrót
bilans roczny
(mln EUR)
(mln EUR)
Typ przedsiębiorstwa
Zatrudnienie
MIKROPRZEDSIĘBIORSTWO
<10
<2
<2
MAŁE PRZEDSIĘBIORSTWO
<50
<10
<10
ŚREDNIE PRZEDSIĘBIORSTWO
<250
<50
<43
DUŻE PRZEDSIĘBIORSTWO
>250
>50
>43
Źródło: Rozporządzenie Komisji (WE) nr 364/2004 z 25 lutego 2004 r.
Wnioskodawca jest zobowiązany poinformować oceniających biznesplan o oferowanych produktach lub usługach według własnej systematyzacji działalności. Winna ona być spójna z zasadami podziału
zakresu działalności i pozostałymi dokumentami.
Następnie wnioskodawca dokonuje opisu charakterystyki rynku.
W celu określenia obecnej sytuacji oraz prognozowania zmian, mogących zajść w otoczeniu ogólnym, przedsiębiorstwo może się posłużyć
tzw. analizą PETS. Polega ona na zidentyfikowaniu oraz przeanalizowaniu potencjalnych zmian czynników politycznych, ekonomicznych,
społeczno-kulturowych i technologicznych.
192
Czynniki polityczne
• Światowa Organizacja
Handlu
• ustawodawstwo antymonopolowe
• przepisy o ochronie środowiska
• polityka podatkowa
• przepisy dotyczące handlu
zagranicznego
• prawo pracy
• stabilność władzy
• integracja europejska
Czynniki społeczno-kulturowe
• demografia
• rozłożenie dochodów
• mobilność społeczna
• zmiany stylu życia
• poziom wykształcenia
Rynek przyszłości
Tabela 3. Czynniki analizy PETS.
Czynniki ekonomiczne
• cykle koniunktury gospodarczej
• tendencje co do PKB
• stopy procentowe
• podaż pieniądza
• inflacja
• dochód dyspozycyjny
• dostępność i koszt nośników energii
• cykle handlowe
Czynniki technologiczne
• wydatki państwa na badania
• skupienie władz oraz branży na wysiłku technologicznym
• nowe odkrycia/wydarzenia
w technologii
• szybkość transferu w technologii
• przestarzałość technologii
Źródło: I. Penc-Pietrzak, Strategiczne zarządzanie marketingiem, Warszawa
1999, s. 55.
Analiza rynku jest spoiwem łączącym analizę strategiczną z planem
marketingowym. Najważniejsze narzędzia analizy strategicznej to metody portfelowe (macierz McKinseya i BCC) oraz SWOT.
Analiza SWOT jest jedną z najpowszechniej stosowanych metod
przygotowawczych do opracowywania planów inwestycyjnych. Metodę
SWOT często wykorzystuje się do diagnozowania aktualnej sytuacji społeczno-ekonomicznej. Prowadzi ona do analizy środowiska wewnętrznego przedsięwzięcia, tj. identyfikacji silnych (ang. strength) i słabych (ang.
193
weakness) stron oraz ujawnia zewnętrzne czynniki, tj. szanse (ang. opportunity) i zagrożenia (ang. threat), wpływające na rozwój (tabela 4).
Tabela 4. Przykładowe wykorzystanie metody SWOT
METODA SWOT
Czynnik zewnętrzne
Czynniki wewnętrzne
Bazujemy
na mocnych
stronach
Możliwe cele programu
• duża liczba inwesto- • rozwój lokalnych porów zagranicznych
wiązań kooperacyjnych
• nowoczesna oczysz- • inwestycje bazujące na
czalnia ścieków
czystym środowisku
• przygotowane tere- • przyciągnięcie inwestony inwestycyjne
rów zewnętrznych
Eliminujemy • brak zachęt ze strosłabe strony
ny instytucji otoczenia biznesu dla
przedsiębiorców
• niewielkie środki
na rozwój przedsiębiorstw
• zwiększenie znaczenia
lokalnych instytucji
otoczenia biznesu we
wspieraniu przedsiębiorczości
• redukowanie kosztów
działalności gospodarczej
Wykorzystujemy szanse
• kooperacja trans• zwiększenie znaczenia
graniczna
współpracy gospodarczej w kontaktach mię• duży popyt zewnętrzny na lokalne
dzynarodowych
produkty
• wzrost aktywności
terenu lokalnego (administracji i przedsiębiorstw) w promowaniu swoich wyrobów
Zapobiegamy zagrożeniom
• duże koszty prowadzenia działalności
gospodarczej
• znaczna konkurencja przedsiębiorstw
z krajów UE
• zmniejszenie kosztów
prowadzenia działalności gospodarczej
• poprawienie konkurencyjności lokalnych
przedsiębiorstw
Źródło: T.A. Grzeszczyk, Ocena projektów Europejskich 2007–2013, Placet,
194
Informacje pozyskane w wyniku przeprowadzonej analizy SWOT
są wykorzystywane w biznesplanie zaraz po zaprezentowaniu wprowadzających informacji, dotyczących podmiotu i miejsca realizacji projektu.
Analiza strategiczna daje pewien wgląd w najważniejsze cele i kierunki działania, ma więc charakter jakościowy. Natomiast analiza rynku jest typowym ilościowym narzędziem planowania, pozwala odnieść
cele i wybrane opcje do warunków działania na rynku, w zakresie jego
potencjału rozwoju czy też perspektyw dostępności poszczególnych
segmentów. Główne pytania, na które znajdujemy odpowiedzi przeprowadzając analizę rynku brzmią:
– kto jest głównym odbiorcą produktów/usług. Jaki jest ich udział
w przychodach?
– czy produkty/usługi są sprzedawane na rynku lokalnym/regionalnym/krajowym?
– jakie są oczekiwania klientów? Czy oferta wnioskodawcy odpowiada na te oczekiwania? Czy coś trzeba zmienić?
Przedsiębiorstwa nie działają w oderwaniu od innych podmiotów
(instytucji, organizacji), lecz tworzą z nimi określone funkcjonalne
więzi, oparte na zależnościach. W skład otoczenia przedsiębiorstwa
wchodzą inne firmy, które w bezpośredni sposób wpływają na funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Są to w szczególności pośrednicy handlowi w zakresie dóbr, usług i pieniądza (agenci handlowi, hurtownicy,
detaliści, banki, instytucje ubezpieczeniowe, biura doradcze, agencje
reklamowe, jednostki świadczące usługi). Przedsiębiorstwa wchodzą
z tymi jednostkami w bezpośrednie interakcje. W odniesieniu do innych
przedsiębiorstw relacje przybierają charakter stosunków konkurencyjnych. Firmy działające w tym środowisku muszą uwzględniać poczynania konkurentów.
Ze względu na fundamentalne znaczenie analizy rynku w biznesplanie, przy jego opracowywaniu należy uwzględnić wydatki (budżet)
niezbędne na zakup raportów przygotowywanych przez specjalistyczne
M. Dziekoński, R. Kozielski, Jak szybko napisać profesjonalny plan marketingowy,
Oficyna Wolters Kluwer, Kraków 2007, s. 108.
K. Niewiadomski, Agrobiznes. Podstawowe zagadnienia z elementami marketingu,
Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2003, s. 53.
195
ośrodki badawcze. Zaleca się wykorzystywanie danych wejściowych zarówno teoretycznych podstaw źródłowych, jak również empirycznych,
bazujących na informacjach o charakterze pierwotnym i wtórnym (tabela 5).
Tabela 5. Rodzaje i źródła informacji wtórnej
Źródła informacji
GUS, Ministerstwo
Gospodarki, Państwowa
Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych
Rodzaje informacji
Zastosowanie
Statystyki wykorzystujące wyniki badań bezpośrednich
Diagnoza
Prace studialne
Prognoza
Instytut Rynku Wewnętrz- Wyniki badań
nego i Konsumpcji, agen- bezpośrednich
cje badawcze (OBOP,
Badania studyjne
CBOS, Pentor), firmy
konsultingowe
Diagnoza
Stowarzyszenia, zrzeszenia, izby przemysłowo-handlowe krajowe
i międzynarodowe
Diagnoza
Podstawowe charakterystyki partnerów
współdziałania
Prognoza
Zasady współdziałania
Prasa ogólnogospodarcza, Studia przypadków
marketingowa i specjaliInformacje dotyczące
styczna (branżowa)
polityki gospodarczej
Diagnoza
Internet
Informacje zawarte w
Diagnoza
witrynach internetowych
Pozostałe źródła
informacji
Opracowania wewnętrzne, dokumenty, materiały promocyjne badanych
podmiotów, prospekty
emisyjne, wzory stosowanych umów, akty
prawne
Diagnoza
Źródło: Z. Spyra, Kanały dystrybucji. Kształtowanie relacji. Cedewu, Warszawa 2007, s. 106.
196
Opis projektu
Mianem projektu można określić przedsięwzięcie nietypowe, odmienne od rutynowych działań i posiadające określony termin rozpoczęcia
i zakończenia, jasno określone cele, zakres działania i określony budżet.
Stąd na wstępie opisu potrzeb inwestycyjnych wnioskodawca w sposób
szczegółowy precyzuje przebieg realizacji przedsięwzięcia oraz oczekiwane efekty po zakończeniu projektu. Fundusze europejskie są przeznaczane przede wszystkim na finansowanie inwestycji innowacyjnych.
Definicja innowacji obejmuje nie tylko jej przedmiot lecz również ramy
czasowe, które w uproszczonej wersji zaprezentowano w tabeli 6.
Tabela 6. Klasyfikacja innowacji
Klasyfikacja
Opis
Miara
Przedmiotowa
(wg Schumpetera)
Wprowadzenie nowego produktu
Modyfikacja istniejącego produktu
Wprowadzenie nowej metody produkcji
Nowy rynek zbytu
Uzyskanie nowych źródeł surowców, półproduktów
Zmiany w organizacji rynku
Czasowa
(triada Schumpetera)
Inwencja (invention)
To wynalazek, którego wprowadzenie wymaga określonych nakładów (technologyinput)
Wydatki na
B+R
Innowacja
(innovation)
Inwencja zostaje przekształcona w produkt techniczny w
formie innowacji w procesach
i produktach
Liczba
wdrożeń
Imitacja (imi- Rozpowszechnienie produktu w skali przedsiębiorstwa,
tation)
gałęzi, gospodarki świata (diffusion)
Liczba firm
wykorzystujących rozwiązanie
Źródło: opracowanie własne na podstawie R. Ciborowski, Innowacje technologiczne a proces tworzenia gospodarki opartej na wiedzy [w:] Zrównoważony
rozwój gospodarki opartej na wiedzy, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2009, s. 291.
197
Odmienne mechanizmy osiągnięcia korzyści z innowacji są aktywowane przy innowacji twardej (procesowej, technologicznej) oraz miękkiej
(organizacyjnej, marketingowej). Innowacja w tradycyjnym rozumieniu
jest procesem. Należy jednak zwrócić szczególną uwagę na to, iż wynikiem tego procesu jest produkt, który podlega komercjalizacji. Innowacja procesowa jest to zmiana w stosowanych przez podmiot metodach
wytwarzania produktów, metodach świadczenia usług, czy sposobach
dotarcia do odbiorców. Technologia będzie określona jako innowacyjna
w przypadku, gdy jest znana i stosowana w skali regionu poniżej 1 roku,
w skali kraju poniżej 3 lat oraz w skali międzynarodowej poniżej 5 lat.
Innowacja produktowa obejmuje zmiany polegające na udoskonaleniu
wyrobu w postaci ulepszenia parametrów technicznych, komponentów
i materiałów oraz funkcjonalności produktu. Ze względu na zróżnicowany przebieg dyfuzji postępu technicznego oraz zróżnicowanie systemów
gospodarczych powstają nowe formy aktywności innowacyjnej, m.in.
innowacyjność organizacyjna i marketingowa. Innowacja organizacyjna
jest wprowadzeniem nowej metody organizacji w relacjach gospodarczych. Obejmuje wdrażanie nowych technik zarządzania (np. Total Quality Management), zmian struktury organizacyjnej, wdrożenie nowej strategii działania podmiotu. Zmiany te winny wywierać pozytywny wpływ
na wyniki finansowe podmiotu (wzrost produktywności, czy zwiększenie sprzedaży). Innowacja marketingowa ma miejsce przy zastosowaniu
nowej metody marketingowej i obejmuje znaczące zmiany w wyglądzie
produktów (nowe opakowanie), polityce cenowej (specjalna oferta dla
posiadaczy karty lojalnościowej), polityce promocyjnej (licencjonowanie
produktów), czy strategii marketingowej (nowy symbol marki produktu,
itp.). Innowacje w sferze wartości dodanej dla klientów tzn. budowanie
relacji z rynkiem, oferowanie innowacyjnych rozwiązań i usług, zdobywa coraz większe zainteresowanie w Polsce. Powszechną cechą współczesności jest wzrost oczekiwań klientów. Podstawowy zasób i miernik
efektywności przedsiębiorstw ukierunkowanych na sukces stanowią usatysfakcjonowani i lojalni klienci10.
J. Kot, Rozwój regionalny i lokalny, Międzynarodowe uwarunkowania rozwoju regionalnego, B. Jóźwik, H. Ponikowski (red.), Wydawnictwo KUL, Lublin, 2008, s. 27.
10
W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska, M. Wańtuchowicz, Zarządzanie zaufaniem w gospodarce opartej na wiedzy [w:] Funkcjonowanie przedsiębiorstw w warunkach
198
Inne czynniki, które wpływają na ocenę biznesplanu to wpływ realizacji przedsięwzięcia na potrzeby osób niepełnosprawnych, na utworzenie nowych miejsc pracy w przedsiębiorstwie oraz komplementarność projektu z innymi działaniami podmiotu.
Przed realizacją projektu istotna jest weryfikacja możliwości technicznych i potencjału kadrowego wnioskodawcy w zakresie wdrożenia
projektu. W najprostszym ujęciu analiza powinna odpowiadać co najmniej na następujące pytania:
– czy wnioskodawca posiada pomieszczenia niezbędne do zlokalizowania inwestycji lub pozwolenie na budowę (zgłoszenie właściwemu organowi zamiaru wykonywania robót budowlanych)?;
– czy wnioskodawca posiada wykształconą i doświadczoną kadrę i czy
jest zrzeszony w funkcjonującym klastrze lub organizacji branżowej?
Plan marketingowy
Plan marketingowy stanowi część biznesplanu i daje pełen obraz
wszystkich czynników odnoszących się do potrzeb konsumenta bądź
nabywcy, które to potrzeby firma chce zaspokoić. Obejmuje trzy zasadnicze elementy, takie jak miejsce na rynku w wyniku realizacji projektu,
dystrybucję i promocję oraz konkurencję.
Po analizie strategicznej i analizie rynku ma miejsce określenie celów i strategii marketingowych. Są one formą zmaterializowania koncepcji biznesu i strategii rozwoju firmy.
Tabela 7. Proces formułowania celów marketingowych
Rodzaje celów
Wskaźnik
Przykładowa wartość
Cele firmy
Zysk brutto
100 000 zł
Cele marketingowe
Wielkość sprzedaży
500 000 zł
Cele promocji
Świadomość marki
30%
Cele dystrybucji
Sprzedaż z 1 m²
200 zł
Źródło: M. Dziekoński, R. Kozielski, Jak szybko napisać profesjonalny plan
marketingowy, Oficyna Wolters Kluwer, Kraków 2007, s. 139.
zróżnicowanego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy, E. Sidorczuk-Pietraszko (red.),
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok, 2009, s. 21.
199
Czteroelementowa kompozycja marketingu mix, opracowana przez
J. McCarthy’ego, stanowi współcześnie kanon teorii i praktyki marketingu. Warto zauważyć, że nie jest to twór teoretyczny, lecz koncepcja
powstała w wyniku badań przyczyn sukcesów marketingowych odniesionych przez firmy działające na rynku. O sukcesach tych zadecydowały odpowiednio dobrane: produkt (product), cena (price), dystrybucja
(place) oraz promocja/komunikacja marketingowa (promotion), czyli
4P. W przypadku planowania marketingowego firm usługowych należy
dodatkowo uwzględnić jeszcze trzy składniki: personel (personel), proces (process) oraz świadectwo materialne (proof).
W odniesieniu do wiodącego elementu marketing-mix, tj. przy ustaleniu ceny, zakres i „siła oddziaływania” poszczególnych czynników
przy jej ustalaniu w firmach produkcyjnych i usługowych jest bardzo
odmienna, co w uproszczeniu ilustruje tabela 8.
Tabela 8. Podstawowe czynniki tworzenia i zmian cen
Cena produktu
w przedsiębiorstwie
Cena produktu w usługach
(handel)
koszty materiałów
koszty zakupu towaru
inne koszty produkcji
sezon
działania konkurencji
działania konkurencji
popyt i podaż
popyt i podaż
substytuty na rynku
substytuty na rynku
postęp techniczny
moda
Źródło T. Wojciechowski, Marketingowo-logistyczne zarządzanie przedsiębiorstwem, DIFIN, Warszawa 2007, s. 68.
Wnioskodawca winien również określić w omawianej części biznesplanu, jak będzie się kształtował rynek sprzedaży po realizacji przedsięwzięcia oraz w jaki sposób będzie prowadzona sprzedaż i promocja
produktów/usług.
W tym przypadku konieczne jest zweryfikowanie istniejących i ustalenie docelowo najkorzystniejszych kanałów dystrybucji produktu, gwarantujących dotarcie do jak największej liczby nabywców i możliwie
200
najtańszych w eksploatacji. Poza sprzedażą bezpośrednią, podmioty
wykorzystują pośredników. Wybór formy pośrednictwa zależy od rodzaju produktu, liczby potencjalnych nabywców i ich rozmieszenia, a więc
musi być poprzedzony analizą tych czynników. Wybór sposobów dystrybucji jest jednym ze strategicznych zadań firmy. Jest również częścią strategii marketingowej. W ramach działań promocyjnych opracowywane są
i ustalane długookresowe zasady, formy i terminy zastosowania możliwie
najbardziej w danym przypadku skutecznych form promocji (tabela 9).
Tabela 9. Narzędzia komunikacji marketingowej
Narzędzie
Charakterystyka
Klasyczne narzędzia komunikacji marketingowej
Reklama
Bezosobowa, płatna, adresowana do masowego
odbiorcy forma przekazania informacji rynkowych
Promocja
sprzedaży
Zespół środków służących do zwiększenia
atrakcyjności produktu dla klientów i skłonienia ich do jego zakupu
Sprzedaż osobista
Prezentowanie oferty firmy i aktywizowanie
sprzedaży dzięki bezpośrednim kontaktom
sprzedawców z klientami
Public relations
Zespół działań mających na celu uzyskanie zaufania opinii publicznej do firmy i stworzenie
atrakcyjnego wizerunku firmy
Marketing
bezpośredni
Bezpośrednia komunikacja z klientami wykorzystująca wszelkie media z wyjątkiem kontaktów face-to-face (telefon, poczta, teleshopping)
Nowoczesne narzędzia komunikacji marketingowej
Sponsoring
i marketing events
Patronowanie imprezom sportowym i kulturalnym, finansowanie ich, fundowanie nagród,
mające na celu popularyzowanie firmy, jej nazwy, znaku czy marki produktów
Product placement
Prezentacja produktów w serialach, filmach
telewizyjnych i kinowych w celu przekazania
klientom informacji o jego istnieniu
201
Komunikacja
wirtualna
Wykorzystanie Internetu w komunikacji marketingowej (reklama w portalach, e-mailing, grupy dyskusyjne, strony internetowe)
Poczta pantoflowa
Polecanie produktów i usług firmy przez klientów
Źródło: M. Dziekoński, R. Kozielski, Jak szybko napisać profesjonalny plan
marketingowy, Oficyna Wolters Kluwer, Kraków 2007, s. 210.
Najbardziej widoczną i odczuwalną siłą oddziałującą na działalność
przedsiębiorstwa jest konkurencja. M. Porter wyróżnił 5 sił napędowych
konkurencji wewnątrz sektora:
1. konkurencji w sektorze – rywalizacja między istniejącymi firmami,
2. potencjalni wchodzący – groźba nowych wejść,
3. substytuty – groźba substytucyjnych wyrobów lub usług,
4. dostawcy – siła przetargowa dostawców,
5. nabywcy – siła przetargowa nabywców11.
Konkurencja spełnia pożyteczną rolę, ponieważ zmusza i ukierunkowuje przedsiębiorstwa do walki o klienta. W biznesplanie wnioskodawca prezentuje oferty konkurencji i opisuje własną sytuację w odniesieniu do konkurencji w następujących obszarach: jakość, cena,
reklama/promocja oraz grupy klientów.
Finanse projektu
Plan finansowy stanowi ostatni element biznesplanu. W jego skład
wchodzą cztery działania (tabela 10).
11
s. 69.
Z. Knecht, Zarządzenie marketingiem, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2008,
202
Plan finansowy biznesplanu
Tabela 10. Składniki planu finansowego
Rachunek
zysków i strat
Pokazuje wyniki finansowe na przestrzeni
danego okresu. Jest to lista wszystkich
wydatków i przychodów podmiotu
gospodarczego
Bilans
Określa sytuację finansową firmy na
koniec roku obrachunkowego
Rachunek
Wskazuje czy działalność firmy pochłania
przepływów
czy wytwarza środki finansowe
pieniężnych (CF)
Prognoza na
okres 3 lat
Planowanie dochodów i wydatków firmy
na okres 3 lat do przodu, związane z
trwałością projektu
Źródło: opracowanie własne.
W biznesplanie w trzech kluczowych dokumentach finansowych,
których struktura jest zunifikowana i stanowi załącznik do omawianego dokumentu, gromadzone są dane wejściowe. Proces budżetowania
wygląda nieco inaczej w odniesieniu do firm usługowych czy handlowych, ale kwestia równowagi budżetów jest wspólna dla wszystkich
firm. Plan CF (ang. Cash flow) wpływa na dostępność środków finansowych danego podmiotu gospodarczego, w określonym momencie. Ma
to znaczenie dla planowania różnych kampanii w czasie, gdy firmie
trudno ściągnąć należności od klientów, dystrybutorów, wówczas traci
na wartości wzrost sprzedaży i poprawa rentowności, ponieważ pojawia się niebezpieczeństwo utraty płynności finansowej podmiotu, co
stanowić może utrudnienie przy staraniach o podpisanie umowy kredytowej z bankiem. Plan rachunku zysków i strat zawiera zestawienie
przychodów i kosztów, w efekcie których określone są zyski lub straty
podmiotu w danym okresie. Trzecim dokumentem finansowym związanym z biznesplanem jest bilans firmy, czyli zestawienie aktywów
i pasywów na dany dzień. Bilans może informować o gotowości firmy
do realizacji biznesplanu, ponieważ umożliwia ocenę zadłużenia firmy,
dostępności źródeł finansowania, o płynności podmiotu, jego poziomie
zapasów, itp.
203
Określenie planowanych przychodów firmy (prognoza) jest niełatwym zadaniem. Wielką rolę odgrywa jakość informacji zgromadzonych w analizie rynku i innych elementach planu marketingowego. Konieczne bowiem przy tworzeniu biznesplanu jest ustalenie, jaki firma
będzie miała potencjał sprzedaży w kolejnych latach.
Liczne przykłady pokazują, że dotychczas nie stworzono uniwersalnej procedury sporządzania biznesplanu ze względu na zróżnicowane
formy prawne i organizacyjne działalności gospodarczej. To podstawowe narzędzie planistyczne, służące do oceny opłacalności przedsięwzięć, przybiera bardzo odmienne postacie. Różnice nie obejmują
jedynie założeń techniczno- marketingowych. Dotyczą również dokumentacji z zakresu oceny sytuacji finansowej wnioskodawcy, konstrukcji poszczególnych elementów analizy finansowej oraz analizy wskaźnikowej i założeń prognozowych. W przygotowanie biznesplanu, aby
dostarczyć niezbędne dane, winni być zaangażowani pośrednio i bezpośrednio pracownicy różnych działów. Toteż przeprowadzana analiza
przedsięwzięcia, która przez pryzmat odpowiednich dla danej specyfiki działalności zestawów kryteriów oceny (m.in. udział w rynku, potencjał zarządczy, sytuacja finansowa), pozwala na pozytywną ocenę danej
decyzji inwestycyjnej.
Bibliografia
Biznesplan. Elementy planowania działalności rozwojowej, K. Marecki,
M. Wieloch, Wydawnictwo SGW Warszawa 2008.
Ciborowski R., Innowacje technologiczne a proces tworzenia gospodarki opartej na wiedzy [w:] Zrównoważony rozwój gospodarki opartej na wiedzy,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok
2009.
Dziekoński M., R. Kozielski, Jak szybko napisać profesjonalny plan marketingowy, Oficyna Wolters Kluwer, Kraków 2007.
Filar E., J. Skrzypek Biznesplan, Poltext, Warszawa, 2004.
Grzeszczyk T.A., Ocena projektów Europejskich 2007–2013, Placet, Warszawa
2009.
W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska, M. Wańtuchowicz, Zarządzanie
zaufaniem w gospodarce opartej na wiedzy [w:] Funkcjonowanie przedsiębiorstw w warunkach zróżnicowanego rozwoju i gospodarki opartej na
204
wiedzy, E. Sidorczuk-Pietraszko (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2009.
Knecht Z., Zarządzenie marketingiem, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa
2008.
J. Kot, Rozwój regionalny i lokalny, Międzynarodowe uwarunkowania rozwoju regionalnego, B. Jóźwik, H. Ponikowski (red.), Wydawnictwo KUL,
Lublin 2008.
Niewiadomski K., Agrobiznes. Podstawowe zagadnienia z elementami marketingu, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok
2003.
Pasieczny J., Biznesplan. Problemy i metody, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawa 2002.
Pawlak Z., Biznesplan – zastosowania i przykłady, Poltext, Warszawa 2005.
Penc-Pietrzak I., Strategiczne zarządzanie marketingiem, Warszawa 1999.
Roszkowski H., A.P. Wiatrak, Zarządzanie projektem. Istota, procedury i ich
zastosowanie przy korzystaniu ze środków Unii Europejskiej, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2006.
Rozporządzenie Komisji (WE) nr 364/2004 z 25 lutego 2004 r.
Sangajło R., M. Winskowska, A. Dymek, D. Stronka, Biznesplan jako narzędzie realizacji strategii przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Komunikacji i Zarządzania, Poznań 2003.
Spyra Z., Kanały dystrybucji. Kształtowanie relacji. Cedewu, Warszawa 2007.
Wojciechowski T., Marketingowo-logistyczne zarządzanie przedsiębiorstwem,
DIFIN, Warszawa 2007.
www.akademiaparp.gov.pl
Zarządzanie projektem europejskim M. Trocki, B. Gruczy (red.), Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 13–14.
Mgr Agnieszka Ogorzałek
Organizacja i techniki pracy biurowej
Praca biurowa nie stanowi celu sama w sobie, ale jest elementem
składowym w procesie ogólnej działalności ludzkiej. Bez wykonywania
licznych czynności, zaliczanych do kategorii czynności biurowych, nie
mógłby istnieć nowoczesny system organizacji życia państwowego i gospodarczego. Posiada on wprawdzie charakter usługowy i pomocniczy
względem procesów produkcyjnych, lecz bez tej usługi proces produkcyjny uległby załamaniu.
„Uogólniając pojęcie pracy biurowej można przyjąć, że praca biurowa to zespół różnorodnych czynności, mających na celu sporządzanie
informacji niezbędnych do wykonywania funkcji zarządzania”.
Biurem nazywamy odpowiednio przystosowane pomieszczenie, wyposażone we właściwe urządzenia i środki techniczne, przeznaczone
do opracowywania przez pracowników umysłowych, przy współudziale innych pracowników, wszelkich informacji niezbędnych do podejmowania decyzji związanych ze sprawowaniem funkcji zarządzania
oraz do sporządzania innych pism i dokumentów, stanowiących dowód
stwierdzenia okoliczności lub wykonania świadczenia, jak też do zbierania tego rodzaju informacji, w celu ich zarejestrowania, wykorzystania, sklasyfikowania i przechowywania.
Wszelkie pracownicze prace biurowe, polegające na obsłudze kadry
kierowniczej, wykonywane są w sekretariacie, który w zależności od
wielkości firmy oraz liczby zatrudnionych pracowników, może spełniać
różne funkcje w procesie organizacyjnym.
Generalnie jednak, wykonywana jest tutaj praca biurowa, polegająca głównie na:
Dzierżyński B., Zarys organizacji i techniki pracy biurowej. TNOiK, Kraków 1973,
Litwiniuk J., Praca biurowa. MF, Warszawa 1967, ss. 17–22.
s. 7.
206
− przyjmowaniu informacji wpływającej z zewnątrz oraz wysyłaniu
informacji na zewnątrz (korespondencja, łączność telefoniczna,
kontakt bezpośredni),
− przesyłaniu informacji wewnątrz firmy (dyspozycje dla pracowników od kierownictwa, przekazywanie pomiędzy działami informacji dotyczących organizacji zebrań, narad, konferencji),
− opracowywaniu na potrzeby firmy (lub działu), a zwłaszcza jej szefa, informacji np. z zakresu marketingu lub księgowości,
− przechowywaniu informacji w celu jej dalszego wykorzystania np.
archiwizacja dokumentów personalnych.
Przyjmowanie informacji, jej segregowanie i przetwarzanie pozwala
na prawidłowe funkcjonowanie firmy, natomiast szybkość jej przepływu
zależy w dużym stopniu od znajomości struktury organizacyjnej i procedur obowiązujących w danym przedsiębiorstwie przez pracowników
biurowych, pracujących w poszczególnych działach danej organizacji.
Praca biurowa charakteryzuje się pewnymi cechami, które odróżniają ją od innych prac wykonywanych w firmie i ma charakter:
− masowy (występuje w każdej komórce organizacyjnej na tych stanowiskach pracy, gdzie przygotowywane są materiały informacyjne),
− typowy (polega na wykonywaniu takich czynności, jak pisanie, liczenie, klasyfikowanie),
− powtarzający się (tzn. związany z przygotowywaniem takich samych
lub podobnych materiałów informacyjnych) .
Informacja w pracy biurowej – jest głównym produktem i celem
pracy biurowej. Wszystkie czynności biurowe wiążą się z jej przyjmowaniem, gromadzeniem, opracowywaniem lub przechowywaniem.
Do najważniejszych czynności biurowych należy przyjmowanie informacji, jej obieg wewnątrz firmy, opracowywanie czyli rejestrowanie,
przetwarzanie, dostarczanie informacji, jej gromadzenie i wysyłanie na
zewnątrz.
Informacja we współczesnym przedsiębiorstwie odgrywa bardzo
ważną rolę, bowiem stanowi podstawę w zarządzaniu oraz procesach
decyzyjnych. Posiadanie dokładnych i aktualnych informacji pozwala
przewidywać i wpływać na przyszłość przedsiębiorstwa. Dlatego w każ
s. 18.
Alejziak B., Organizacja i techniki pracy biurowej w turystyce, ABIS, Kraków 2002,
207
dym przedsiębiorstwie powinna funkcjonować komputerowa metoda
zbierania, opracowywania, przechowywania (kodowania), aktualizacji,
odtwarzania i przetwarzania danych potrzebnych kadrze kierowniczej
do podejmowania decyzji i kierowania.
Aby informacje pozyskiwane i wytwarzane w toku pracy biurowej
prawidłowo spełniały swoją rolę powinny być:
− dokładne i rzetelne (opierać się na wiarygodnych źródłach oraz ściśle naświetlać sprawę),
− wyczerpująco oraz jasno i zrozumiale przedstawione,
− dostępne (odpowiednio sklasyfikowane),
− szybko i terminowo dostarczone właściwemu odbiorcy.
Informacje możemy sklasyfikować według różnych kryteriów
1. Kryterium sposobu pozyskiwania:
− informacje pierwotne niepodlegające rejestracji – pozyskiwane są
ze źródeł i nie są nigdzie zapisywane np. informacje o aktualnym
kursie walut,
− informacje pierwotne rejestrowane – są to informacje pozyskiwane
ze źródeł i rejestrowane, np. informacje o pismach przychodzących
i wychodzących rejestrowane w dziennikach podawczych,
− informacje zbiorcze – informacje te pozyskiwane są w sposób wtórny, gdyż powstają w wyniku przetwarzania informacji pierwotnych,
np. informacje określające daną sytuację.
2. Kryterium formy: informacje pisemne, informacje ustne, informacje telefoniczne.
3. Kryterium sposobu przekazu:
− informacje bezpośrednie – przekazywane bezpośrednio od nadawcy
do odbiorcy.
− informacje pośrednie – przekazywane za pomocą pośrednika, który
otrzymuje informację od nadawcy następnie przekazuje ją odbiorcy.
4. Kryterium sformalizowania:
− informacje formalne – uzyskiwane drogą służbową w sposób uregulowany specjalnymi przepisami np. w regulaminach, instrukcjach,
zarządzeniach,
− informacje półformalne – uzyskiwane drogą służbową, ale przez
osobisty kontakt,
208
− informacje nieformalne – uzyskane okazjonalnie, np. plotki.
Tak więc organizacja prawidłowego obiegu informacji jest jednym
z podstawowych warunków sprawnego zarządzania firmą.
Do każdej jednostki organizacyjnej dociera jednak bardzo duża
ilość różnych informacji. Nie wszystkie są potrzebne do podejmowania
decyzji i dlatego część z nich już na wejściu musi być wyeliminowana.
W tym celu przeprowadza się selekcję napływających informacji.
Selekcja informacji polega na wybieraniu tylko potrzebnych informacji i jednoczesnym eliminowaniu zbędnych. Zwykle, mimo przeprowadzenia selekcji, informacji nadal może być bardzo dużo i zachodzi
wtedy konieczność ich łączenia w informacje zbiorcze. Dokonuje się
tego w procesie nazywanym agregacją informacji (polega on na łączeniu informacji pojedynczych w informacje zbiorcze).
Informacja jest, obok decyzji, elementem procesu decyzyjnego,
który zawsze zaczyna się od zebrania informacji. W trakcie wykonywania czynności wynikających z podjętych decyzji i po ich wykonaniu przeprowadzana jest kontrola, w wyniku której pozyskiwane są
znów informacje, ale te wykorzystywane są do weryfikacji podjętych
wcześniej decyzji. W ten sposób wraca się do punktu wyjścia, czyli do
informacji.
Proces decyzyjny to:
1. Zebranie informacji, które są podstawą podjęcia decyzji przez
kierownika.
2. Na podstawie zebranych informacji kierownik podejmuje decyzje dotyczące wykonania określonych działań.
3. Decyzje przekazywane są wykonawcom w formie poleceń.
4. Na podstawie otrzymywanych poleceń wykonawcy podejmują
działania w celu wykonywania decyzji.
5. Działania są kontrolowane, a zebrane w wyniku kontroli informacje stanowią podstawę podjęcia nowych decyzji lub modyfikacji poprzednich.
W procesie decyzyjnym informacje w ramach przedsiębiorstwa
przepływają:
– pionowo w dół – od kierownictwa do wykonawców (np. polecenia,
instrukcje, wytyczne),
– w tym samym poziomie – pomiędzy współwykonawcami,
209
– pionowo w górę – od wykonawców do zwierzchników (np. sprawozdania, raporty, notatki).
Zasady obiegu pism
Obieg pism ma duże znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania
każdej jednostki organizacyjnej. Obieg pism to jest droga od momentu
wpływu do danej jednostki do momentu załatwienia sprawy i wysłania
odpowiedzi. Czynności związane z obiegiem pism wykonują pracownicy różnych komórek organizacyjnych. Komórki te nazywamy punktami
zatrzymania.
Typowymi punktami zatrzymania są:
1. Kancelaria ogólna – która przyjmuje pisma, rejestruje, rozdziela pomiędzy poszczególne komórki organizacyjne oraz wysyła na zewnątrz.
2. Sekretariat – który otrzymuje z kancelarii pisma przychodzące
i przedkłada je szefowi (dyrektorowi, prezesowi).
3. Szef jednostki organizacyjnej – który zapoznaje się z treścią pisma.
4. Kierownik komórki organizacyjnej – który dekretuje korespondencję.
5. Pracownik załatwiający sprawę.
6. Aprobant – który wyraża zgodę na sposób załatwienia sprawy.
7. Sekretariat – który redaguje pismo i przedkłada korespondencję
wychodzącą szefowi do podpisu.
8. Szef jednostki organizacyjnej lub inny pracownik upoważniony
do podpisywania pism.
9. Kancelaria ogólna – która wysyła pismo.
Wszystkie wymienione punkty zatrzymania występują tylko w bardzo dużych jednostkach organizacyjnych. W małych i średnich nie ma
np. kancelarii ogólnej, a przyjmowaniem i wysyłaniem pism zajmują się
sekretariaty. W każdym punkcie zatrzymania wykonywana jest jedna
lub kilka czynności związanych z załatwieniem danej sprawy i dlatego
w poszczególnych punktach pismo oczekuje krócej lub dłużej. Zależne
jest to od wielu czynników.
Wszystkie czynności związane z obiegiem pism można podzielić na
trzy fazy:
210
1. Przyjmowanie pism.
2. Rozdzielanie i rozpatrywanie pism.
3. Wysyłanie pism.
W poszczególnych fazach obiegu pism i w poszczególnych punktach
zatrzymania wykonywanych jest wiele czynności manipulacyjnych. Aby
obieg pism był jak najbardziej racjonalny, należy kierować się następującymi zasadami:
– liczba punktów zatrzymania, które pismo przechodzi w trakcie obiegu, powinna być jak najmniejsza i ograniczona do niezbędnych,
– obieg pisma powinien być zgodny z trybem załatwiania spraw, droga obiegu pisma od momentu jego wpływu do wysłania odpowiedzi,
powinna być jak najkrótsza,
– pismo powinno przechodzić przez dany punkt zatrzymania tylko jeden raz,
– aby skrócić czas wykonywania czynności, należy stosować środki
techniczne.
Organizacja obiegu pism powinna zapewniać kontrolę nad sprawą
w każdej fazie obiegu pism. Racjonalny obieg pisma zależny jest też
od: właściwego podziału zadań i obowiązków, doboru pracowników
o wysokich kwalifikacjach, właściwej współpracy pomiędzy osobami
mającymi wpływ na rozpatrzenie sprawy, stosowania odpowiednich
środków technicznych.
Systemy kancelaryjne
W każdej jednostce organizacyjnej wykonywanych jest wiele czynności związanych z obiegiem pism. Należą do nich: przyjmowanie pism,
rozdzielanie i doręczanie ich, rejestrowanie, znakowanie załatwianie
spraw będących treścią pism, aprobata spraw załatwionych, podpisywanie, wysyłanie pism, przechowywanie akt spraw bieżących i załatwionych. Czynności te nazywane są czynnościami kancelaryjnymi.
Uregulowanie sposobu wykonywania wskazanych czynności jest
jedną z najważniejszych spraw w każdej jednostce organizacyjnej.
Czynności kancelaryjne nie mogą być wykonywane przez dowolnych
pracowników i w dowolny sposób. Każdy pracownik musi wiedzieć, co
należy do jego obowiązków i jak je wykonywać. Dlatego też w każdej
211
dobrze zorganizowanej jednostce istnieją wewnętrzne przepisy, które
to regulują. Zbiór tych przepisów stanowi instrukcję kancelaryjną.
Instrukcja kancelaryjna to zbiór wewnętrznych przepisów regulujących wykonywanie czynności kancelaryjnych. Ustalony instrukcją kancelaryjną sposób wykonywania tych czynności nazywamy systemem
kancelaryjnym. Wyróżnia się trzy rodzaje systemów kancelaryjnych:
system dziennikowy, system bezdziennikowy i system mieszany.
System kancelaryjny dziennikowy polega na ciągłej rejestracji i kwitowaniu pism otrzymanych i wysyłanych w dziennikach podawczych,
zwanych też dziennikami kancelaryjnymi. Jednostka organizacyjna,
stosująca ten system, musi więc mieć dzienniki podawcze zarówno
w kancelarii, jak i w każdej innej komórce organizacyjnej. W kancelarii
znajduje się dziennik ogólny całej jednostki organizacyjnej, a komórki
organizacyjne prowadzą swoje oddzielne dzienniki podawcze.
System kancelaryjny dziennikowy występuje w dwóch odmianach:
1) System dwudziennikowy – każda komórka ma dwa dzienniki
podawcze: w jednym rejestruje pisma przychodzące (dziennik pism
przychodzących), a w drugim pisma wychodzące (dziennik pism wychodzących).
2) System jednodziennikowy – komórka organizacyjna ma tylko jeden dziennik podawczy i w nim rejestruje wszystkie pisma, przy czym
pisma otrzymane po lewej stronie, a pisma wysyłane po prawej.
System kancelaryjny bezdziennikowy rezygnuje z rejestracji w dziennikach podawczych. Nie rejestruje się w nim pojedynczych pism, lecz
załatwione w całości sprawy w spisie spraw nazywanym też wykazem
spraw. Spis jest formularzem, który zawiera informacje o danej sprawie, np. treść sprawy, sposób i termin załatwienia, pracownik odpowiedzialny za załatwienie sprawy. Należy wypełnić w nim następujące
rubryki: rok, imię i nazwisko załatwiającego sprawę, symbol komórki
organizacyjnej, symbol teczki, tytuł teczki według rzeczowego wykazu akt, określenie sprawy, od kogo pismo wpłynęło, znak pisma, datę
wszczęcia sprawy i ostatecznego jej załatwienia.
System bezdziennikowy jest mniej pracochłonny – obieg pisma jest
szybszy, choć też występują jego zatrzymania, np. na przystawienie
i wypełnienie pieczątki wpływu czy też na zarejestrowanie sprawy
w spisie spraw. System ten nie zapewnia jednak pełnej kontroli nad
212
pismem i sposobem oraz terminem załatwienia sprawy, co jest główną
wadą tego systemu.
Aby system bezdziennikowy dobrze funkcjonował muszą być spełnione trzy warunki:
1. Pracownicy danej jednostki organizacyjnej muszą mieć wysokie
kwalifikacje.
2. Dokonany musi być dokładny podział zadań pomiędzy poszczególne stanowiska pracy.
3. W stosującej go jednostce organizacyjnej musi być opracowany
i wdrożony rzeczowy wykaz akt, który określa, do jakiej klasy daną
sprawę zakwalifikować.
Rzeczowy wykaz akt powstaje w wyniku klasyfikacji akt przeprowadzonej w jednostce organizacyjnej. Akta dzieli się na klasy według
rodzaju załatwianych spraw. W rzeczowym wykazie akt zagadnienia
występujące w danej jednostce organizacyjnej, które dotyczą jej działalności, określa się za pomocą haseł i symboli klasyfikacyjnych. Rzeczowy wykaz akt ustalany jest przez pracodawcę lub kierownika zakładu
pracy.
System kancelaryjny mieszany łączy w sobie elementy systemu
dziennikowego i bezdziennikowego, czyli część komórek organizacyjnych danej jednostki stosuje system bezdziennikowy, a część dziennikowy.
Nowoczesną metodą jest system komputerowej rejestracji pism
– komputerowy system kancelaryjny. Dane wprowadza się do komputera, dzięki czemu bardzo szybko można uzyskać informację, ile pism
i jakiego rodzaju nadeszło w danym dniu, kto załatwia daną sprawę,
które sprawy nie zostały załatwione w wyznaczonych terminach. Można też uzyskać przegląd danych o korespondencji z danego dnia, tygodnia czy miesiąca.
Rozdzielanie i załatwianie spraw
Pracownicy kancelarii rozdzielają pisma, analizując ich treść i na
tej podstawie dzielą korespondencję pomiędzy poszczególne komórki
organizacyjne. Każda komórka organizacyjna ma w kancelarii swoją
teczkę. Zależnie od liczby pism przychodzących, raz dziennie lub częś-
213
ciej korespondencja przekazywana jest kierownikowi danej komórki organizacyjnej. Ten przegląda ją i przydziela odpowiednim pracownikom
do załatwienia. Pisma, które wymagają osobistego zajęcia się sprawą,
kierownik pozostawia sobie.
Kierownik rozdziela pisma i zajmuje się ich dekretowaniem. Dekretowanie pism to czynności związane z rozdzielaniem pism i nanoszeniem na nie informacji dotyczących sposobu i terminu załatwienia
sprawy, np. załatwić sprawę pozytywnie, załatwić sprawę negatywnie.
Każdą informację kierownik datuje i podpisuje. Po zadekretowaniu pismo, zgodnie z dyspozycją kierownika, przekazywane jest odpowiednim
pracownikom danej komórki organizacyjnej. Pracownik załatwia sprawę pod względem merytorycznym oraz formalnym.
Merytoryczne załatwienie sprawy – jest uzależnione od faktycznego stanu sprawy, odzwierciedla przyczyny, skutki zdarzeń oraz interesy
stron, oddaje istotę sprawy, czyli jej meritum.
Załatwienie sprawy pod względem formalnym – polega na załatwieniu jej zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie przepisami, np.
w określonym terminie, na określonym formularzu, po uzyskaniu określonych opinii.
Po wstępnym opracowaniu sprawy, pracownik przedstawia sposób
jej załatwienia kierownikowi w celu uzyskania aprobaty. Aprobata to
akceptacja merytorycznego i formalnego załatwienia sprawy.
Każde pismo, które jest sporządzone w toku pracy biurowej, powinno być opatrzone numerem sprawy – znakiem, który określa się jako
nasz znak, gdy znak ten umieszczany jest na pismach sporządzanych
w naszej firmie lub wasz znak, który znajduje się na pismach otrzymanych z zewnątrz. Każdy znak pisma składa się zawsze z kilku elementów
literowych i cyfrowych oddzielonych od siebie kreskami poziomymi lub
pochyłymi. Budowa znaku pisma uzależniona jest od tego, jaki system
kancelaryjny stosowany jest w danej jednostce organizacyjnej.
W systemie bezdziennikowym nasz znak zapisuje się następująco:
Nasz znak: WZPE-100-1/2010. Poszczególne elementy oznaczają: WZPE
– symbol komórki organizacyjnej, 100 – symbol cyfrowy hasła wykazu
akt, 1 – numer sprawy w spisie spraw, 2010 – rok napisania pisma.
W systemie dziennikowym nasz znak ma postać: Nasz znak: WZPE
– IV-4/100/365/2010. Poszczególne elementy oznaczają: WZPE – sym-
214
bol komórki organizacyjnej, IV – numer segregatora, w którym pismo
jest przechowywane, 4 – numer teczki w segregatorze, 100 – numer,
w którym zarejestrowano pismo w dzienniku podawczym komórki organizacyjnej, 365 – numer, pod którym zarejestrowano pismo w dzienniku podawczym kancelarii ogólnej, 2010 – rok napisania pisma.
Każde pismo wychodzące z jednostki organizacyjnej musi być podpisane przez osobę upoważnioną. Zwykle jest to szef jednostki lub jego
zastępca.
Terminy – pisma wpływające do jednostki powinny być rozpatrywane w określonych terminach. Wyróżnia się dwa główne terminy załatwiania spraw: prekluzyjne i porządkowe.
Termin prekluzyjny – to termin, po którego upływie dokonana czynność prawna pozbawiona jest skutków prawnych i uważana jest za niebyłą. Wykonanie czynności po terminie prekluzyjnym jest równoznaczne z jej niewykonaniem. Np. gdy odwołanie w jakiejś sprawie złożono
po terminie, mamy wtedy do czynienia z sytuacją jakby go w ogóle nie
składano.
Wszystkie pozostałe terminy są terminami porządkowymi.
Niekiedy terminy dzieli się na stałe i doraźne:
Terminy stałe obejmują z góry ustalone okresy, np. dwutygodniowe,
miesięczne, kwartalne. W takich terminach najczęściej sporządza się
sprawozdania i to często właśnie od nich sprawozdania noszą nazwy
np. sprawozdania miesięczne, kwartalne, półroczne, roczne.
Terminy doraźne mogą być wyznaczone przez:
– kierownika komórki organizacyjnej – podczas dekretowania pisma,
np. sprawę załatwić pozytywnie w terminie do 10 lipca 2010 r.
– pracownika podczas układania pism do rozpatrzenia, pisma wpływające należy wkładać pod spód, a do rozpatrzenia brać pisma
z wierzchu,
– nadawcę korespondencji w treści pisma, np. Informacji o sposobie
załatwienia sprawy oczekuję w terminie do 20 stycznia 2010 roku.
Przechowywanie akt i klasyfikacja archiwalna
Pojęcie archiwum pochodzi od łacińskiego słowa archivum, co oznacza uporządkowany zbiór dawnych dokumentów. Obecnie archiwum
215
to odpowiednio przystosowane i wyposażone pomieszczenie, przeznaczone do przechowywania akt spraw załatwionych. Każda jednostka
organizacyjna powinna mieć archiwum.
Miejsce przechowywania akt zależy od ich rodzaju, czyli od tego,
czy są to akta spraw bieżących czy załatwionych.
Akta spraw bieżących przechowywane są przez pracownika – załatwiającego sprawę lub przez kancelarię:
a) akta spraw aktualnie załatwianych oraz oczekujących na załatwienie przechowuje w kolejności wpływu (starsze na wierzchu, nowsze na spodzie) pracownik odpowiedzialny za te sprawy. Wyjątek stanowią akta pilne, które zawsze układa się na wierzchu i rozpatruje
w pierwszej kolejności,
b) akta spraw oczekujących na uzupełnienie lub wznowienie przekazuje się przeważnie do kancelarii lub sekretariatu. Kancelaria prowadzi dla nich specjalne terminarze, w których odnotowuje: nazwę akt,
ich symbol oraz termin powrotu do sprawy i zwrotu akt do komórki
organizacyjnej. Po upływie odnotowanych terminów, kancelaria zwraca akta do odpowiedniej komórki organizacyjnej w celu ostatecznego
załatwienia sprawy.
Akta spraw załatwionych przechowuje się w archiwum, pracownik
po załatwieniu sprawy przekazuje jej akta do kancelarii, która zazwyczaj raz do roku zdaje akta spraw załatwionych do archiwum. Zanim
akta zostaną przekazane do archiwum przeprowadza się ich klasyfikację archiwalną, która polega na ustaleniu wartości akt oraz okresu
ich przekazywania w archiwum, czyli na nadaniu aktom odpowiedniej
kategorii archiwalnej. Kategoria archiwalna zawiera informacje o wartości akt i o okresie ich przechowywania. Wyróżnia się trzy kategorie
archiwalne:
1. Kategoria A – otrzymują ją akta o wartości historycznej, które
przechowywane są w archiwum wieczyście, np. akta związane z założeniem firmy, jej zmianami organizacyjnymi, organami firmy, niekiedy
zalicza się do niej też akta osobowe.
2. Kategoria B – akta o wartości użytkowej dla danej jednostki
organizacyjnej, okres ich przechowywania jest bardzo zróżnicowany
i w związku z tym oznacza się go po literze B, która oznacza długość
przechowywania tych akt w archiwum liczoną w latach, np. B50 – akta
216
osobowe pracowników, B20 – dokumentacja techniczna, B12 – akta
płacowe, B1 – akta o mniejszej wartości.
3. Kategoria BC – otrzymują ją akta, które utraciły swoją wartość
po wykorzystaniu, przechowywane są zwykle do końca roku, w którym
powstały i nie są przekazywane do archiwum, a wraz z końcem roku
są niszczone lub przekazywane na makulaturę np. zaproszenia, zawiadomienia, foldery reklamowe lub inne dokumenty, które nie będą już
potrzebne.
Przy przekazaniu akt do archiwum sporządza się formularz o nazwie spis zdawczo-odbiorczy akt, który zawiera informację o nazwie
akt, ich symbolu, liczbie teczek, datach skrajnych, kategoriach i symbolach archiwalnych oraz dacie przekazania akt do archiwum. Daty
skrajne to data najstarszego i najnowszego dokumentu w danej teczce.
Dokument ten sporządza się w celu: zapewnienia sprawnego zdania
akt do archiwum – archiwista, przyjmując akta, sprawdza w spisie, czy
wszystkie zostały zdane i jednocześnie zapewnienia sobie pokwitowanie na akta zdane do archiwum.
Akta spraw załatwionych przechowywane są w archiwum, ponieważ mogą być jeszcze potrzebne. W takiej sytuacji wypożycza się je
z archiwum. W celu wypożyczenia akt sporządza się kartę zastępczą.
Zawiera ona następujące dane: dzień wypożyczenia, nazwę teczki, daty
skrajne, kategorię archiwalną, imię i nazwisko osoby wypożyczającej.
Karta zastępcza spełnia potrójną rolę: jest zamówieniem na akta, które chce się wypożyczyć z archiwum, zawiera informację o tym, kto je
wypożyczył i na jak długo, po wypożyczeniu akt wkładana jest w ich
miejsce i tym samym zapewnia ich powrót w to samo miejsce.
Obecnie coraz częściej akta, które przeznaczone są do przechowywania w archiwum skanuje się i powstałe w ten sposób pliki cyfrowe
z zapisem tych akt nagrywa się na płytę CD – R lub DVD – R, które następnie przechowywane są w archiwum. Wtedy każdy, komu potrzebne
są akta znajdujące się w archiwum, wypożycza zamiast nich płytę i odczytuje za pomocą komputera. Przechowywanie akt w postaci zapisu
cyfrowego pozwala na znaczne oszczędności powierzchni.
217
Techniczne środki pracy biurowej
Środki łączności to urządzenia techniczne, które ułatwiają wysyłanie oraz odbieranie informacji słownych i pisemnych. Środki łączności,
do których można zaliczyć: telefaks, pocztę elektroniczną czy Internet,
do przesyłania informacji wykorzystują w znacznej mierze sieć telefoniczną.
Centrale telefoniczne mają szereg funkcji ułatwiających pracę biurową i zmniejszających jej koszty. Dla przykładu, przy korzystaniu
z takiej centrali w każdej chwili można połączyć się z dowolnego numeru wewnętrznego z dowolnym abonentem na całym świecie. Jednocześnie centrale takie umożliwiają bezpośrednie (bez udziału telefonistki) łączenie się abonentów zewnętrznych z dowolnym numerem
wewnętrznym. Z punktu widzenia kosztów działalności niezwykle ważnymi funkcjami centrali telefonicznej jest możliwość blokowania rozmów w wybranymi numerami oraz, co szczególnie cenne, możliwość
wykonywania wydruków.
Automat zgłoszeniowy nazywany automatyczną sekretarką, rejestruje informacje przekazywane pod nieobecność abonenta. Po upowszechnieniu się telefonów komórkowych automatyczna sekretarka
straciła na znaczeniu, bowiem każdy posiadacz telefonu komórkowego
jest uchwytny zawsze i wszędzie, a nawet jeśli nie, to telefony komórkowe wyposażone są w pocztę głosową, czyli możliwość zostawienia
wiadomości. Drugą przyczyną zanikania automatów zgłoszeniowych
jest wprowadzenie przez operatorów telefonii przewodowej nieodpłatnej usługi poczty głosowej dla każdego posiadacza telefonu. Automat
zgłoszeniowy podobnie jak poczta głosowa, włącza się po kilku sygnałach, jeśli połączenie nie zostanie odebrane. Następnie odtwarzana
jest nagrana przez abonenta informacja, zwykle jest to krótki komunikat. Następnie odtwarzany jest sygnał i automat zgłoszeniowy zapisuje
na taśmie magnetofonowej przekazane informacje. Niektóre automaty
zgłoszeniowe umożliwiają nagrywanie prowadzonych rozmów oraz
tzw. komunikatów wewnętrznych. Komunikaty wewnętrzne to informacje nagrywane np. przez szefa dla sekretarki.
Telefaks jest środkiem łączności, który wykorzystuje sieć telefoniczną do przekazywania wiadomości w formie nieruchomych obrazów. Za
218
pomocą telefaksu można więc przesyłać: rysunki, pisma, zdjęcia, mapy,
maszynopisy, rękopisy. Zasada działania telefaksu jest stosunkowo prosta. Przed wysłaniem dokumentu należy połączyć się z telefaksem odbiorcy. W tym celu należy wybrać jego numer. Następnie dokument,
który ma być wysłany, należy umieścić w telefaksie wysyłającym. Jest
automatycznie przesuwany pod czytnikiem, który sczytuje go i zamienia na impulsy elektryczne. Impulsy te przesyłane są do telefaksu odbierającego łączami telefonicznymi. Telefaks odbiorcy drukuje przekazany obraz na specjalnym termoczułym papierze, wykorzystując do
tego technikę druku termicznego.
Telefon komórkowy działa, wykorzystując własną sieć anten, które
przekazują sygnały radiowo-telefoniczne. Szczególna przydatność telefonów komórkowych wynika też stąd, że można łączyć się za ich pomocą nie tylko z innymi telefonami komórkowymi, ale i z telefonami przewodowymi, gdyż sieci telefonii komórkowej i przewodowej są ze sobą
połączone. Telefon komórkowy pozwala również na wysyłanie i otrzymywanie krótkich wiadomości tekstowych, czyli popularnych SMS-ów;
służy więc do przekazywania i otrzymywania informacji słownych oraz
pisemnych. Telefon komórkowy jest także przydatny w organizowaniu
pracy, gdyż może dźwiękiem i komunikatem tekstowym przypomnieć
o zbliżającym się zebraniu czy spotkaniu. Z telefonu komórkowego
można połączyć się z Internetem lub korzystać z poczty elektronicznej.
Dzięki tak wielu funkcjom telefon komórkowy jest niezbędnym narzędziem pracy biurowej.
Techniczne środki wspomagające pracę biurową
Współczesna praca biurowa jest wysoce zmechanizowana. Stosuje
się w niej wiele środków technicznych, które ją przyspieszają i ułatwiają. Należą do nich: kserokopiarki, niszczarki dokumentów, bindownice,
dyktafony, skanery.
Kserokopiarka jest szybka, wydajna, daje bardzo dobre jakościowo
kopie oraz nadaje się do kopiowania wszelkiego rodzaju dwuwymiarowych środków komunikacji wizualnej. Można więc za ich pomocą
kopiować: maszynopisy, rękopisy, wydruki komputerowe, rysunki, fotografie. Każda kopia ma identyczną jakość, gdyż jest pierwszą kopią
219
z oryginału. Obsługa kserokopiarek nie jest trudna. Wystarczy włożyć
do kserokopiarki oryginał, ustawić na panelu sterowania parametry
kopiowania (liczbę kopii, funkcję powiększania lub pomniejszania)
i nacisnąć odpowiedni przycisk. Kserokopiarka automatycznie pobierze papier z podajnika i wykona zadaną liczbę kopii.
Niszczarka dokumentów to urządzenie, które tnie dokumenty na
wąskie paski lub prostokąty. Ich stosowanie jest niezbędne przy wycofywaniu z obiegu dokumentów poufnych, tajnych oraz dokumentów
zawierających dane osobowe. Dokumenty takie nie mogą trafiać na
śmietnik lub na makulaturę.
Bindownica to urządzenie, które służy do samodzielnego i szybkiego oprawiania dokumentów. Obecnie istnieje bardzo wiele rodzajów
bindownic. Każda umożliwia inny sposób oprawiania. Zależnie od sposobu oprawy, bindownice dzielimy na: grzbietowe, termobindownice
i bindownice kanałowe.
Dyktafon to magnetofon lub urządzenie cyfrowe, pozwalające, dzięki
wbudowanemu mikrofonowi, nagrywać dźwięk. W pracy biurowej dyktafon eliminuje konieczność ręcznego sporządzania notatek. Szef może,
używając dyktafonu, nagrać np. treść listu i przekazać sekretarce kasetę
do przepisania nagrania, zamiast odręcznych często nieczytelnych zapisków. Jednocześnie sekretarka, planując pracę szefa na następny dzień,
może zamiast zapisanego na kartce papieru wykazu zajęć, przekazać dyktafon z nagraną informacją o rozkładzie dnia pracy. Dyktafon eliminuje
więc z pracy biurowej czasochłonne pisanie na brudno pism, notatek czy
poleceń i tym samym przyczynia się do oszczędności czasu.
Skaner to urządzenie umożliwiające wczytywanie obrazu dokumentu (np. tekstu, zdjęcia) i przetworzenie tego obrazu do postaci cyfrowej
w celu przechowywania go w komputerze, wydrukowania lub dalszej
obróbki komputerowej. Najczęściej stosowanym skanerem w pracy jest
skaner płaski, wykorzystywany przede wszystkim do archiwizacji danych. Za jego pomocą sczytywana może być duża liczba dokumentów
i zamieniana na pliki cyfrowe, a następnie nagrywana na płyty CD – R
lub DVD – R w celu przechowywania ich w archiwum.
Często stosowanym rozwiązaniem jest wykorzystywanie w pracy
biurowej urządzeń wielofunkcyjnych, które łączą w sobie zwykle trzy
funkcje: skanowanie, kopiowanie i drukowanie. Zastosowanie takiego
220
urządzenia rozwiązuje problemy braku miejsca na ustawienie kilku
urządzeń na stanowisku pracy.
Ogólne zasady redagowania pism
Korespondencja biurowa jest bardzo ważną i nieodłączną częścią
pracy biurowej. Każdy pracownik biurowy, niezależnie od zajmowanego stanowiska, redaguje w czasie pracy wiele pism. Aby pismo było
skuteczne, w trakcie jego redagowania należy zwrócić uwagę na: formę
pisma, uprzejmy pozytywny ton, język pisma, logikę i uporządkowanie
treści. Na formę pisma składają się: właściwie zaadresowana koperta,
poprawny układ graficzny, odpowiedni układ tekstu, czystość wydruku
komputerowego, bezbłędna pisownia.
W korespondencji ogromne znaczenie ma pierwsze wrażenie odbiorcy po otrzymaniu pisma. Właśnie na formę pisma adresat zwraca
uwagę jeszcze przed przeczytaniem jego treści. Bardzo ważna jest bezbłędna pisownia. Najlepiej stosować prostą zasadę, napisane już pismo
zawsze jeszcze raz przeczytać. Pozwoli to wyeliminować ewentualne
błędy w samej treści.
Każde pismo reprezentuje nadawcę na zewnątrz, jest jego wizytówką. Korespondencja ma więc duży wpływ na wizerunek firmy.
Uprzejmy i pozytywny ton pisma udziela się adresatowi w trakcie czytania i pozytywnie nastawia go do nadawcy. Zachęca też adresata do pozytywnego i szybkiego załatwienia poruszonej w korespondencji sprawy. Dobrze świadczy o autorze pisma stosowanie zwrotów grzecznościowych.
Język pisma powinien być naturalny. Należy używać powszechnie
znanych słów i krótkich zdań.
Treść pisma powinna być logiczna i uporządkowana. Przy prowadzeniu korespondencji biurowej należy pamiętać, aby na pisma odpowiadać jak najszybciej, najlepiej tego samego dnia, gdyż robi to dobre
wrażenie i dobrze świadczy o organizacji pracy firmy.
Zasady redagowania pism
Praktyka administracyjna wypracowała różne zasady redagowania
pism. Ich stosowanie pozwala uniknąć błędów. Do podstawowych re-
221
guł, których należy przestrzegać należy: przejrzystość, kompletność,
sugestywność, zwięzłość, uprzejmość, zrozumiałość, używanie skrótów, jedna sprawa – jedno pismo, wyróżnianie fragmentów, zwracanie
się do adresata.
Przejrzystość – pismo powinno być przejrzyste graficznie. W tym
celu należy stosować odpowiedni układ graficzny pisma i odpowiedni
układ jego treści.
Kompletność – pismo powinno być kompletne, czyli zawierać
wszystkie informacje do załatwienia sprawy.
Sugestywność – pismo powinno sugerować odbiorcy konieczność
jego pozytywnego rozpatrzenia, czyli powinno zawierać odpowiednie
argumenty w uzasadnieniu.
Zwięzłość – pismo powinno być sformułowane w sposób zwięzły
i ścisły. Nie należy stosować rozwlekłych opisów, porównań oraz zbędnych słów. Tego rodzaju zabiegi dopuszczalne są w korespondencji prywatnej, ale nie urzędowej.
Uprzejmość – pismo powinno być zredagowane w uprzejmej formie
i w tym celu:
– należy używać zwrotów grzecznościowych, ale bez przesady, gdyż
ich nadmiar razi,
– w polu adresata, pisząc do osoby fizycznej, można używać takich
zwrotów grzecznościowych jak: Szanowny Pan, Szanowna Pani,
– przed rozpoczęciem treści pisma, jeśli ma ono charakter listu, należy używać zwrotów grzecznościowych typu: Szanowny Panie Dyrektorze, Szanowna Pani Prezes,
– w treści pisma można używać zwrotów w rodzaju: zwracam się
z uprzejmą prośbą, uprzejmie prosimy, serdecznie zapraszamy,
– w zakończeniu pisma dobrze jest użyć zwrotów pożegnalnych np.
Z poważaniem, Z wyrazami szacunku,
– w żadnym wypadku nie należy używać słów obraźliwych i pogróżek,
nawet jeśli sytuacja jest krytyczna, dozwolone jest natomiast używanie sformułowań kategorycznych oraz gróźb legalnych, czyli takich,
w których nadawca odwołuje się do umów i obowiązujących przepisów, mówiących o konsekwencjach nieprawidłowego postępowania.
Zrozumiałość – pismo musi być zrozumiałe dla adresata. Należy
unikać zwrotów obcojęzycznych, jeśli znane są ich odpowiedniki w ję-
222
zyku polskim. Nie należy też stosować terminów fachowych, jeśli adresat może ich nie rozumieć.
Używanie skrótów – w piśmie dozwolone jest stosowanie powszechnie używanych skrótów. Niedozwolone jest natomiast używanie skrótów myślowych lub też skrótów znanych lub stosowanych we własnym
kręgu, gdyż mogą wówczas wystąpić nieporozumienia ze złego zrozumienia treści. Wyróżnia się kilka grup skrótów.
Zalicza się do nich:
– powtarzających się często wyrazów potocznych; szt., ul., poz.,
– tytułów zawodowych oraz tytułów i stopni naukowych: prof., mgr,
inż., dr, gen.,
– miar i nazw jednostek metrycznych: m, t, cm, kg, km, g,
– tworzone od polskich połączeń wielowyrazowych: np. itd., cdn,
tzn., ww., jw., tj.
Jedna sprawa – jedno pismo – pismo powinno dotyczyć tylko jednej sprawy. Jeśli nadawca chce przekazać adresatowi więcej spraw,
powinien sformułować je w odrębnych pismach, a następnie włożyć
do jednej koperty. Takie postępowanie ułatwia adresatowi rozdzielenie
spraw do załatwienia między pracowników i tym samym skraca czas
ich załatwienia.
Wyróżnianie fragmentów – szczególnie ważne części pisma powinny być wyróżnione. Do najczęściej używanych sposobów wyróżniania
fragmentów pisma należą; tłusty druk, kursywa, rozstrzelony druk, podkreślenie, WIELKIE LITERY, zastosowanie innego koloru, wypunktowanie najważniejszych spraw, obramowanie.
Zwracanie się do adresata – w korespondencji do jednostek organizacyjnych, zwracając się do adresata, używa się sformułowań: Wy,
Wasz, Wam, Odpowiadając na Wasze pismo, Uprzejmie informujemy
Was, że;
– w korespondencji do osób fizycznych używa się natomiast sformułowań: Pani, Pan, Państwo, Odpowiadając na Pana pismo z dnia,
Zwracam się do Pana z.
Zwroty: Wy, Was, Wam, Pani, Pan, Państwo pisze się zawsze wielką
literą, aby w ten sposób okazać szacunek adresatowi.
223
Elementy składowe pism i zasady ich rozmieszczania
Redagowanie pisma należy rozpocząć od ustalenia marginesów,
które służą do wpięcia pisma do segregatora oraz do ochrony teksu
przed zniszczeniem poprzez usunięcie go od brzegów kartki.
1. Pole nagłówkowe – zawiera nazwę i adres nadawcy pisma. Można tu też zamieścić informacje uzupełniające o nadawcy, np. telefon,
telefaks, adres poczty elektronicznej.
2. Pole adresata – zawiera nazwę i siedzibę adresata. Umieszcza
się go po prawej stronie, poniżej znaku pisma lub na jego wysokości.
Zasady wypełniania pola adresata są następujące:
a) dane adresata podaje się w układzie blokowym, formując tekst
w kształcie prostokąta,
b) dane wpisuje się w pierwszym przypadku – mianowniku,
c) nie należy stosować skrótów z wyjątkiem: ul., mgr, inż., prof.,
d) każdy element danych wpisuje się w oddzielnym wierszu,
e) kolejność pisania poszczególnych elementów jest następująca:
nazwa firmy lub adresata; podwójna interlinia; ulica, numer domu; kod
pocztowy i nazwa miejscowości,
f) imię i nazwisko adresata mogą być poprzedzone zwrotem grzecznościowym np. Szanowny Pan, oraz tytułami zawodowymi czy naukowymi.
3. Pole wpływu – znajduje się po lewej stronie pisma na wysokości
pola adresata, przystawia się w nim pieczątkę wpływu.
4. Pole znaków powoławczych
– miejsce i data sporządzania pisma – umieszcza się w prawym górnym
rogu bezpośrednio pod górnym i przy prawym marginesie. Po nazwie
miejscowości powinien być przecinek i słowo dnia, a za nim data,
– znak pisma – umieszcza się pod polem nagłówkowym. Powinien być
wyróżniony przez podkreślenie, kursywę lub tłusty druk. Znaku pisma nie należy wtedy poprzedzać słowami Nasz znak, gdyż w tym
miejscu może być umieszczony tylko nasz znak,
– datę i znak pisma, na które się odpowiada – umieszcza się w pierwszym zdaniu treści pisma, np.: Odpowiadając na Wasze pismo
z dnia 20 stycznia 2010 roku, znak DL-III-12/123/534/2010, w sprawie .......................
224
5. Określenie sprawy – przy lewym marginesie poniżej naszego
znaku pisze się wyraz Sprawa i po nim wpisuje się właściwe określenie sprawy. Określenie sprawy jest bardzo ważnym i obowiązkowym
elementem każdego pisma. Jego zadaniem jest poinformowanie adresata w jednym lub kilku słowach, czego dane pismo dotyczy. Określenie
sprawy jest swoistym tytułem pisma. To na jego podstawie, nieraz bez
czytania pisma dokonuje się rozdziału pism do załatwienia,
– najczęściej stosowanymi, a zarazem najlepszym określeniem sprawy jest nazwa danego pisma np: Reklamacja, Podanie do pracy, Zamówienie.
6. Treść pisma – rozpoczyna się w odległości 1–2 interlinii poniżej
określenia sprawy. Pismo powinno zajmować całą powierzchnię między marginesami. Powinno się zaczynać bezpośrednio pod górnym,
a kończyć nad dolnym marginesem. Treść pisma powinna być wyrównana zarówno do lewego, jak i prawego marginesu, należy włączyć justowanie tekstu. Należy też używać prostych czcionek, np. Times New
Roman, Arial, Courier i wielkości liter 10–12 punktów przy pisaniu treści oraz 14–16, pisząc tytuły. Nie wolno pozostawiać na końcu wiersza
spójników, przyimków lub myślników. Redagując treść pisma, należy
pamiętać o tym, aby myśli w nim wyrażone układały się logicznie, należy ujmować je w oddzielne akapity, a ważne informacje wyróżnić.
Przy sporządzaniu pism stosuje się styl urzędowy. Charakterystyczne dla tego stylu są następujące cechy: przewaga zdań pojedynczych,
dążenie do ujęć zwięzłych, ścisłych, jednoznacznych (niedopuszczających różnej interpretacji), brak pierwiastków emocjonalnych i obrazowych, używanie specjalistycznej terminologii, uprzejma forma, zwroty
grzecznościowe, stosowanie powszechnie znanych skrótów i skrótowców, ujmowanie treści w formie punktów, unikanie w pismach wyrazów
w językach obcych, jeżeli występują ich odpowiedniki polskie, posługiwanie się stroną bierną, posługiwanie się formami nieosobowymi.
Plan treści pisma
Podstawowe znaczenie dla skuteczności pisma ma prawidłowe zredagowanie jego treści pod względem merytorycznym i stylistycznym.
W związku z tym przed przystąpieniem do redagowania pisma należy
225
sporządzić plan treści. Planując treść pisma należy wziąć pod uwagę
wszystkie elementy, z których powinna się ona składać: wprowadzenie,
przedstawienie problemu, uzasadnienie, wnioski.
1. Wprowadzenie to część wstępna i zarazem nieobowiązkowa.
Celem wprowadzenia jest ogólne zorientowanie adresata w sprawie,
która będzie w piśmie poruszona. Często nawiązuje się do poprzedniej
korespondencji w danej sprawie, podając zawsze znak i datę oraz określenie sprawy pisma, na które się odpowiada. Jeśli nie było wcześniej
korespondencji ani też innego faktu poprzedzającego redagowane pismo, nie ma potrzeby wprowadzenia adresata w zagadnienie, wprowadzenie można pominąć.
2. Przedstawienie problemu jest zasadniczą i obowiązkową częścią
treści każdego pisma. Nadawca powinien szczegółowo wyjaśnić sprawę,
z którą zwraca się do adresata. Problem powinien być zredagowany jasno, zwięźle, wyczerpująco i jednoznacznie. Błędy w tej części powodują
dodatkową korespondencję i wydłużają czas załatwienia sprawy. W decyzjach administracyjnych ta część tekstu pisma zwana jest osnową.
3. Uzasadnienie ma na celu przekonanie adresata o słuszności stanowiska zajmowanego przez nadawcę pisma. Nadawca podaje motywy
swojego postępowania i zajętego stanowiska. Jest to obowiązkowa część
treści pisma. Uzasadnienie jest z reguły dłuższe niż przedstawienie
problemu. Powinno być płynne, jasne, zwięzłe i jednoznaczne, powinno
zawierać właściwe argumenty. Wyróżnia się dwa rodzaje uzasadnień:
uzasadnienie faktyczne – podaje się w nim: stan faktyczny sprawy lub
dowody świadczące o tym fakcie; uzasadnienie prawne – podaje się
w nim podstawę prawną zajętego stanowiska lub prawną ocenę stanu
faktycznego.
4. Wnioski są końcową częścią treści pisma i zarazem nieobowiązkową. Stanowią podsumowanie pisma i ponowne podkreślenie istoty
sprawy. Jeżeli przedstawienie problemu oraz uzasadnienie zostały zredagowane prawidłowo, w tej części można ograniczyć się do jednego
zdania, np.: Biorąc powyższe pod uwagę, uprzejmie prosimy o pozytywne
załatwienie naszej sprawy i........
Z uwagi na to, że wprowadzenie i wnioski nie są obowiązkowymi
częściami treści pisma, prawidłowo zredagowane pismo może zawierać wszystkie cztery elementy, trzy albo tylko dwa.
226
Zasady sporządzania pism typowych
Pisma typowe to pisma redagowane zawsze w taki sam, ogólnie
przyjęty sposób. W praktyce administracyjnej występuje wiele tego rodzaju pism, np.: protokoły, pisma przewodnie, zaproszenia, zaświadczenia, wiadomości telefaksowe, akty ogólne, notatki.
Protokoły – wiele zdarzeń lub czynności wykonywanych w trakcie
pracy biurowej wymaga udokumentowania. Jednym ze sposobów ich
dokumentowania są sprawozdania. Sprawozdanie zatem to ustny lub
pisemny opis przebiegu wypadków, zdarzeń lub relacja z określonego
stanu rzeczy. Szczególnym rodzajem sprawozdania jest protokół, gdyż
sporządza się go w formie aktu, pisemnie relacjonując przebieg wydarzeń, wykonane czynności lub stwierdzone fakty. Należy pamiętać, że
sporządza się protokół czegoś, np. protokół zebrania, protokół posiedzenia, a nie protokół z czegoś. Protokół zalicza się do pism typowych,
gdyż wszystkie, niezależnie od rodzaju, mają taki sam początek oraz
zakończenie. W praktyce najczęściej sporządza się protokoły: zdawczoodbiorcze, kontroli, zdarzeń, zebrań, np. zgromadzeń, odpraw, posiedzeń, narad, rad, konferencji.
Protokół zdawczo-odbiorczy – sporządzany jest przy przekazaniu
rzeczy, wartości lub spraw. Wymienione są w nim zawsze dwie strony:
przekazujący i odbierający. W protokole zawarte są:
1) nazwa – protokół zdawczo-odbiorczy,
2) miejsce i data sporządzenia,
3) dokładne określenie strony zdającej i odbierającej,
4) informacje o przekazywanych rzeczach, wartościach lub sprawach (nazwa, ilość, cena, wartość, stan sprawy),
5) formuła o zakończeniu – zalecana jest formuła rozwinięta, czyli
stwierdzająca, że przed podpisaniem protokół przeczytano,
6) podpisy – obu stron obowiązkowo, zdający po lewej, odbierający
po prawej stronie.
W protokołach zdawczo-odbiorczych wymieniona jest często komisja, w której obecności dokonano przekazania.
Protokół kontroli jest sporządzany z przeprowadzonej kontroli, rewizji, lustracji czy inspekcji. Powinien zawierać: nazwę, miejsce i datę
sporządzenia, przedmiot kontroli, informacje o osobie lub komisji prze-
227
prowadzającej kontrolę, opis czynności kontrolnych, stwierdzony stan
faktyczny, wskazanie nieprawidłowości i niedociągnięć, zalecenia pokontrolne, formułę o zakończeniu protokołu, podpisy kontrolującego,
kontrolowanego i ewentualnie protokolanta. Zaleca się też, aby oprócz
podpisu, zarówno kontrolowany, jak i kontrolujący parafowali każdą
ze stron protokołu. Parafę należy złożyć na dole każdej strony tuż poniżej ostatniego wiersza teksu. Wyniki kontroli zebrane w protokole są
niezwykle ważne dla kontrolowanego. Przeważnie są oceną jego pracy
i dlatego w jego interesie jest, aby już po podpisaniu protokołu nie dokonywano w nim żadnych zmian. Parafowanie każdej strony zapobiega
zamianie kartek oraz dopisywaniu tekstu po podpisaniu protokołu.
Protokół zdarzeń jest to np. protokół zniszczenia, przeszukania, zeznania, wypadku, rewizji. Jego celem jest stwierdzenie określonych faktów oraz towarzyszących im okoliczności. Protokoły tego typu muszą
zawierać podpisy osób zainteresowanych oraz podpis protokolanta.
Protokół zebrania lub innego zgromadzenia ma na celu odtworzenie przebiegu zebrania. Protokół zebrania sporządza się według ustalonych schematów. Część zasadnicza może być przedstawiona w trzech
podstawowych formach:
− dosłownej – polegającej na wiernym odtworzeniu przebiegu zebrania,
− streszczonej – polegającej na streszczeniu poszczególnych przemówień czy wystąpień,
− uproszczonej – polegającej na zredukowaniu do minimum części
informacyjnej i dyskusyjnej, ograniczeniu się do podania informacji, kto zabrał głos i ewentualnie na jaki temat. Podjęte uchwały
i wnioski należy jednak podać w dosłownym brzmieniu.
Pisma przewodnie
Pismo przewodnie to krótkie, z reguły jedno- lub kilkuzdaniowe
pismo towarzyszące innym dokumentom. Z uwagi na niewielką ilość
treści, pisma przewodnie sporządza się zwykle na papierze formatu A5
w układzie poziomym. Wraz z pismem przewodnim wysyła się zawsze
załączniki, których nazwy należy wymienić w treści pisma, a w polu
informacji dodatkowych umieścić informację o liczbie załączników, np.
228
załączników 5. Pisma przewodnie sporządza się wtedy, gdy nadawca
chce mieć pisemne potwierdzenie wysyłania dokumentów. Jeśli wysyłane dokumenty są sporządzone w jednym egzemplarzu i nie ma kopii,
aby na niej odnotować fakt wysyłania oryginału do adresata, to sporządza się pismo przewodnie w dwóch egzemplarzach, którego oryginał wysyła się wraz z dokumentem do adresata, a kopię pozostawia
u nadawcy. Kopia, po sporządzeniu adnotacji o wysłaniu, jest dowodem
wysłania oryginału. Pismo przewodnie jest także wyrazem dobrych
obyczajów nadawcy korespondencji oraz jego szacunku dla nadawcy,
np. wysyłanemu do burmistrza miasta zaproszeniu na inaugurację roku
akademickiego powinno towarzyszyć jako wyraz szacunku, pismo przewodnie. Treść takiego pisma powinna być następująca: W załączeniu
przesyłamy Panu zaproszenie na naszą Inaugurację roku akademickiego. Mamy nadzieję, że zechce nas Pan zaszczycić swoją obecnością. Podobnie należy postępować, zapraszając ważne dla nas lub naszej firmy
osoby na zebrania, spotkania lub szkolenia.
Zaproszenie jest zawiadomieniem o mającej się odbyć imprezie
z prośbą o wzięcie w niej udziału. Jednocześnie w treści zaproszenia
powinna znajdować się informacja o przebiegu imprezy (jej porządek
dzienny), gdyż osoba zapraszana ma prawo wiedzieć, czego na imprezie może się spodziewać:
1. Informacja o nazwie imprezy, jej dacie, miejscu oraz godzinie
rozpoczęcia.
2. Przebieg imprezy.
3. Prośba o przybycie – powinna być podana w dwóch miejscach
zaproszenia i w dwóch formach:
– na początku treści zaproszenia przez podkreślenie faktu zaproszenia, np.: Serdecznie zapraszamy Panią ….
– na zakończenie treści, jako ponowienie prośby o przybycie. Nie należy jej jednak przedstawiać w formie nakazu lub polecenia, np. Obecność obowiązkowa – zwykle wywołuje to wręcz przeciwny skutek,
gdyż zniechęca do przybycia. Prośbę taką należy przekazać w bardzo
uprzejmej formie, która zachęci do przybycia, np.: Sądzimy, że zaszczyci nas Pani swoją obecnością, do czego serdecznie zachęcamy.
Pismami podobnymi do zaproszeń są zawiadomienia i informacje.
W odróżnieniu od zaproszeń nie zawierają jednak prośby o przybycie,
229
a służą jedynie poinformowaniu o zdarzeniu lub fakcie. Zawiadomienie przesyłane jest do jednej osoby lub grupy osób np. zawiadomienie
o posiedzeniu komisji. Informacja natomiast kierowana jest wyłącznie
do pojedynczych osób.
Zaświadczenie jest dokumentem potwierdzającym zdarzenie lub
stan faktyczny, np. stan majątkowy, wysokość zarobków, potwierdzenie zajmowanego stanowiska pracy. Tekst zaświadczeń zaczyna się najczęściej od słów:
Zaświadcza się, że …....
Niniejszym zaświadczamy, że.........
Upoważnienie jest dokumentem informującym, że osoba, która go
przedkłada, występuje w imieniu drugiej osoby lub przedsiębiorstwa,
np. upoważnienie do odbioru towaru. W niektórych przypadkach upoważnienie wymaga notarialnego potwierdzenia podpisu osoby udzielającej upoważnienia, np. upoważnienie do zakupu i przewiezienia
samochodu z zagranicy. Upoważnienie często nazywane jest też pełnomocnictwem lub umocowaniem, gdyż na jego podstawie pełnomocnik
dokonuje czynności za swego mocodawcę i na jego rzecz. Upoważnienie sporządza się według podobnego układu jak zaświadczenie. Treść
upoważnień sporządzana jest według określonego schematu i powinna
zawierać przynajmniej następujące informacje: imię, nazwisko i adres
upoważnionego, nazwa, seria i numer jego dowodu tożsamości, czynności, których upoważniony może dokonywać w imieniu mocodawcy,
termin ważności upoważnienia. Upoważnienie musi być podpisane
przez osobę, która go udziela, a w przypadku przedsiębiorstwa przez
jego upoważniony organ, np.: przez dyrektora, prezesa zarządu, członka zarządu. Bardzo często upoważnienia sporządzone są na formularzach, co znacznie ułatwia tę czynność.
Wiadomości telefaksowe z uwagi na niską cenę i szybkość przekazu informacji jest powszechnie używaną formą korespondencji pilnej,
przekazywanej za pomocą telefaksu. Redagując wiadomość telefaksową, najlepiej jest posługiwać się stałym układem graficznym (szablonem). Bardzo ważną informacją umieszczaną na pierwszej stronie,
w części nagłówkowej przekazów telefaksowych, jest liczba stron całego przekazu. Informuje ona odbiorcę o liczbie stron, które powinien
otrzymać.
230
Akty ogólne to takie akty prawne, które w odróżnieniu od indywidualnych decyzji, dotyczą grupy ludzi lub szeregu spraw. Aktami ogólnymi
są np. Konstytucja RP, ustawy, rozporządzenia prezydenta RP, uchwały
sejmików wojewódzkich, rad powiatów, rad miast, zarządzenia wojewodów, starostów, burmistrzów. Akty ogólne stosowane na poziomie
jednostek organizacyjnych:
− zarządzenia, które regulują szczegółowo sprawy, wynikające z aktów prawnych wyższego rzędu (ustaw, rozporządzeń),
− okólniki, w których reguluje się konkretne sprawy dla danych jednostek organizacyjnych,
− instrukcje zawierające wskazówki, wytyczne lub zalecenia dotyczące metod i trybu wykonywania określonych zadań,
− regulaminy określające zasady postępowania, działania i współpracy.
Notatka służy do przekazywania informacji pomiędzy komórkami
organizacyjnymi lub pracownikami danej jednostki organizacyjnej wtedy, gdy ustny przekaz jest niewystarczający. Notatka jest więc typowym
pismem wewnętrznym. Można ją sporządzać odręcznie. Powinna być
prosta, zwięzła, krótka i szybko opracowana.
Notatka telefoniczna to zapisana treść wiadomości przekazanej telefonicznie pod nieobecność jej adresata, np. przez sekretarkę w czasie nieobecności szefa. Notatka taka może być sporządzona odręcznie, najlepiej
jeszcze w trakcie rozmowy. Powinna zawierać: datę i godzinę przyjęcia,
stanowisko, imię i nazwisko telefonującego, treść przekazanej wiadomości, stanowisko, imię i nazwisko oraz podpis przyjmującego.
Typowe prace biurowe na przykładzie sekretariatu
Sekretariat jest komórką organizacyjną, zwykle jednoosobową,
w której pracuje sekretarka. Sekretariat powołany jest do obsługi osoby
pełniącej funkcję kierowniczą w zakresie realizacji jej poleceń oraz wykonywania czynności techniczno-biurowych.
Najczęściej występującymi rodzajami sekretariatów są:
1) sekretariat osobisty – powołany do obsługi administracyjnotechnicznej kierownika lub jego zastępcy, występuje tylko w bardzo dużych przedsiębiorstwach, mających wydzielone kancelarie ogólne,
231
2) sekretariat uniwersalny – który łączy w sobie funkcje sekretariatu osobistego i kancelarii ogólnej, występuje w małych i średnich
przedsiębiorstwach, mających wydzielone kancelarie ogólne,
3) sekretariat imprezy – powoływany doraźnie do obsługi danej
imprezy (konferencja, wystawa), sekretariat taki wykonuje czynności
związane z przygotowaniem imprezy, jej obsługą oraz czynności związane z zakończeniem i rozliczeniem imprezy.
Zadania sekretariatu można podzielić na dwie główne grupy:
− zadania asystenckie – wykonywane w stosunku do szefa, dla niego i nieraz za niego (do najważniejszych zadań należą; współpraca
z szefem, organizowanie pracy szefa, organizowanie wyjazdów służbowych szefa, organizowanie zebrań),
− zadania recepcyjne – wykonywane w stosunku do interesantów
i pracowników firmy. W każdej jednostce organizacyjnej sekretariat
jest tym miejscem, gdzie przyjmuje się i obsługuje interesantów. Tu
załatwia się ich sprawy lub kieruje do kompetentnych pracowników
firmy. Również tutaj interesanci umawiani są na rozmowy z szefem
oraz oczekują na przyjęcie przez niego. W sekretariacie przyjmuje
się i łączy telefony od interesantów. Sekretariat działa w tym zakresie jak recepcja, dlatego ta grupa zadań nosi nazwę zadań recepcyjnych. Sekretariat jest zwykle pierwszą komórką organizacyjną, jaką
odwiedza się w firmie lub do której się dzwoni, dlatego wyobrażenie o każdej firmie kształtuje się najczęściej na podstawie kontaktu
z sekretariatem i sekretarką. Sposób wykonywania przez sekretariat
zadań recepcyjnych ma więc bardzo duże znaczenie przy tworzeniu
odpowiedniego wizerunku firmy.
Sekretariat w strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa jest małą,
ale równocześnie bardzo ważną jednostką, będącą źródłem oraz filtrem wszelkich informacji. W dużych firmach obowiązują formalne
normy postępowania, wynikające z aktów prawnych oraz przepisów
wewnętrznych.
Część III
Marketing
hotelarsko-turystyczny
Dr Elżbieta Wolanin-Jarosz
Public relations w turystyce
1. Wprowadzenie
Turystyka stanowi bardzo dynamicznie rozwijającą się gałąź gospodarki zarówno w krajach Europy Środkowej, jak i Wschodniej, w tym
również w Polsce. Ta dziedzina gospodarki nabiera coraz większego
znaczenia i znajduje się w centrum zainteresowania władz rządowych
i lokalnych, ekonomistów, menedżerów, polityków, przedsiębiorców
oraz społeczeństwa. Usługi turystyczne są bowiem w wielu regionach
jedyną realną możliwością przełamania postępującego tam regresu.
Dotyczy to w szczególności małych miejscowości, które dysponują
atrakcyjnymi warunkami krajobrazowymi czy wypoczynkowymi.
Rozwój przedsiębiorstw turystycznych zależy od wielu czynników:
przyrodniczych, ekonomicznych, społecznych, kulturowych, itp. Należy jednak podkreślić, iż w obecnych warunkach szybko zmieniającego się otoczenia i narastającej konkurencji, istotny wpływ na
wzrost sprzedaży produktów turystycznych wywierają elementy marketingowe, zwłaszcza działania promocyjne w ramach public relations. Firmy doskonale zdają sobie sprawę, że skuteczna komunikacja z klientem jest niezmiernie ważną determinantą w osiągnięciu
sukcesu rynkowego.
Przedmiotem rozważań w niniejszym artykule jest przedstawienie
funkcji oraz zadań public relations a także zaprezentowanie podstawowych instrumentów PR stosowanych przez przedsiębiorstwa i omówienie ich roli w procesie kształtowania określonych reakcji u odbiorców.
2. Public relations jako forma komunikacji
przedsiębiorstwa z rynkiem
Public relations to zespół celowo zorganizowanych działań, zapewniających przedsiębiorstwu systematyczne komunikowanie się ze swo-
236
im otoczeniem. Proces ten ma na celu wywołanie pożądanych postaw,
a następnie oczekiwanych zachowań, którymi są zazwyczaj przychylność i zrozumienie dla prowadzonej polityki firmy.
W większości definicji podkreśla się, że istotnym elementem działań
public relations jest kreowanie wizerunku (image) przedsiębiorstwa,
dzięki któremu ma ono możliwy i ułatwiony kontakt z otoczeniem.
Aby oddać sens działań określanych jako public relations, warto także przytoczyć dwie krótkie definicje, opracowane w roku 1980 przez
komisję specjalną Amerykańskiego Stowarzyszenia Public Relations.
Według pierwszej z nich public relations „pomaga organizacji i jej publiczności we wzajemnej adaptacji”. Natomiast w drugiej definicji podaje się, że „public relations to starania organizacji (instytucji) o zdobywanie poparcia grup społecznych publiczności”.
Z kolei zgodnie z koncepcją Ph. Kotlera public relations jest ważnym elementem marketingu mix, obok produktu, ceny, dystrybucji
i promocji pełni znaczącą rolę w opracowaniu koncepcji marketingowych firmy. Ph. Kotler podaje również, iż „nowoczesny marketing
wymaga czegoś więcej niż wyprodukowania dobrego produktu po
atrakcyjnej cenie i dostępnego dla celowych nabywców. Przedsiębiorstwa muszą także komunikować się ze swoimi obecnymi i potencjalnymi klientami. Nie do uniknięcia staje się ich rola jako komunikatora
i promotora”.
Nawiązując do stanowiska Ph. Kotlera, J. Altkorn twierdzi, iż public relations oznacza swoisty dialog między przedsiębiorstwem a jego
otoczeniem. Dialog ten jest realizowany z jednej strony poprzez działania informacyjno-nakłaniające, a z drugiej – sprzężenie zwrotne łączące odbiorcę z nadawcą przekazu promocyjnego.
L. Garbarski, I. Rutkowski, W. Wrzosek, Marketing. Punkt zwrotny nowoczesnej firmy, PWE, Warszawa 2001, s. 546.
Wybrane problemy public relations, praca zbiorowa pod red. A. Adamus-Matuszyńskiej, AE, Katowice 1999, s. 11.
T. Goban-Klas, Public relations, czyli promocja reputacji, Business Press, Warszawa
1997, s. 25.
Ph. Kotler, op. cit., s. 687.
Ph. Kotler, G. Amstrong, J. Saunders, V. Wong, Marketing. Podręcznik europejski,
PWE, Warszawa 2002, s. 674.
J. Altkorn, Podstawy marketingu, AE, Kraków 2006, s. 273.
Produkt turystyczny
237
Proces komunikacji marketingowej, również w ramach public relations, obejmuje sześć podstawowych elementów:
• uczestników komunikacji: nadawcę i odbiorcę,
• przekaz (komunikat),
• kanał transmisji przekazu,
• szumy (zakłócenia),
• sprzężenie zwrotne,
• oraz kontekst komunikacji (rys. 1).
Nadawcą jest przedsiębiorstwo posiadające określoną misję oraz
cele strategiczne główne i szczegółowe. Przedsiębiorstwo opracowuje (oczywiście przy pomocy agencji reklamowych czy firm konsultingowych) koncepcję komunikacji rynkowej, która ma służyć realizacji
ustaleń strategii funkcjonowania i rozwoju (cele komunikatu, docelowe
grupy działań promocyjnych, środki, budżet i zasady realizacji).
Rys. 1. Proces komunikacji przedsiębiorstwa z klientem
Źródło: J. Altkorn, Podstawy marketingu, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2006, s. 272
Z kolei odbiorca (klient) jest adresatem przekazów emitowanych
przez nadawcę. Reprezentuje on określoną wiązkę potrzeb, popartą
238
funduszem nabywczym. Natomiast nadawca tworzy określony „zestaw użyteczności”, mogący zaspokoić określone potrzeby i preferencje
klientów. Ich wzajemne „spotkanie” jest możliwe poprzez komunikację
(informowanie, nakłanianie i perswadowanie). Informacje przekazywane przez nadawcę uruchamiają u odbiorców złożone wewnętrznie
procesy percepcji, dekodowania i przyswojenia.
Przekaz czyli komunikat jest kompleksową strukturą i centralnym
elementem procesu komunikowania się. Obejmuje on treść (cele i zamiary nadawcy), symbole (kody) wraz z czynnościami kodowania (przełożenie treści na symbole) i dekodowania (przypisywanie odpowiedniego znaczenia zakodowanym w postaci symboli treściom).
Kolejnym elementem w procesie komunikacji jest kanał przekazu,
czyli sposób i środek dotarcia z komunikatem do odbiorcy. Kanałami
przekazu są z reguły techniczne środki przekazywania informacji (prasa, radio, telewizja, płyta CD, Internet, itp.).
W trakcie komunikowania się nadawcy z odbiorcą mogą wystąpić
zakłócenia, nazywane „szumem”. Najczęściej wyróżnia się dwie postacie zakłóceń: szumy semantyczne oraz zewnętrzne. Pierwszy rodzaj
obejmuje te zakłócenia, które związane są z niewłaściwym wyrażaniem
przez nadawcę znaczenia intencji za pomocą symboli, kodów i formy,
utrudniających lub nawet blokujących percepcję komunikatu. Natomiast szum zewnętrzny wskazuje na zakłócenia wynikające ze źródeł
leżących po stronie otoczenia uczestników procesu komunikacji (mają
one z reguły charakter niezależny).
Sprzężenie zwrotne stanowi odpowiedź odbiorcy na odebrany przekaz. Wyraża jego reakcję kształtowaną przez sposób dekodowania, zrozumienie i przyswojenie komunikatu. Istnienie sprzężenia zwrotnego
świadczy o transakcyjnym i interaktywnym charakterze komunikowania.
Ostatnim elementem procesu komunikacji jest kontekst. Stanowi on
zespół warunków, w jakich odbywa się komunikacja. Mogą mieć one
charakter psychologiczny, historyczny, kulturowy i czasowy.
L. Rudnicki, Zachowanie konsumentów na rynku, PWE, Warszawa 2000, s. 256.
J. Altkorn, op. cit., s. 274
Produkt turystyczny
239
3. Instrumenty public relations i ich rola
w kształtowaniu preferencji odbiorców usług turystycznych
Działalność public relations w przedsiębiorstwie turystycznym realizuje szereg określonych zadań. W literaturze ekonomicznej znajduje się
wiele różnych rodzajów zadań PR. Mimo że część z nich jest tożsama,
większość autorów wyróżnia coraz nowe grupy zadań; dlatego zaprezentowana poniżej klasyfikacja ciągle nie stanowi pełnej i zamkniętej
listy (tabela 1).
Tabela 1. Podstawowe grupy zadań public relations
Podstawowe grupy zadań public relations
1.
2.
3.
4.
5.
Troska o dobrą reputację firmy
Rozpowszechnianie informacji o firmie
Wspomaganie działań marketingowych firmy
Utrzymywanie dobrych kontaktów z akcjonariuszami firmy
Utrzymywanie dobrych kontaktów z bankami, analitykami finansowymi i dziennikarzami ekonomicznymi (relacje finansowe)
6. Podtrzymywanie korzystnych więzi ze społecznościami i władzami lokalnymi
7. Komunikowanie i budowanie wzajemnego zrozumienia między
firmą a jej pracownikami
8. Organizowanie firmowych imprez promocyjnych. np. konferencje prasowe, „otwarte drzwi”, itp.
9. Zapobieganie i likwidowanie sytuacji kryzysowych
10. Działalność charytatywna
11. Sponsoring
Źródło: M. Drzazga, Systemy promocji przedsiębiorstw, PWE, Warszawa
2006, s. 131
Przedsiębiorstwo, chcąc prowadzić działania z zakresu public relations, ma do dyspozycji wiele narzędzi, które wykorzystuje w oparciu o kilka podstawowych grup środków. Do najważniejszych z nich,
często używanych w procesie komunikacji PR, należą środki masowego przekazu: prasa (traktowana przez czytelników jako najbardziej
Jest to często używany w literaturze skrót public relations.
240
wiarygodne i rzetelne źródło informacji), radio (jego głównymi atutami są powszechność i szybkość przekazu) i telewizja, która dociera
do najszerszego grona odbiorców. W przypadku telewizji, prowadząc
działania PR, można wykorzystywać identyczne narzędzia jak w radiu,
tj. wiadomości i komunikaty, konferencje, wywiady, relacje i reportaże,
konkursy oraz kontakt ze słuchaczami.
Warto w tym miejscu również wspomnieć, iż bardzo ważnym elementem PR tworzącym właściwy obraz przedsiębiorstwa turystycznego jest umiejętna współpraca z dziennikarzami. We wzajemnych
relacjach wymaga się od menedżerów ds. turystyki przede wszystkim
dobrej znajomości rynku medialnego, ale także panujących stosunków
i zwyczajów w świecie mediów. Współpraca z dziennikarzami powinna
opierać się na życzliwości, szacunku i zaufaniu, a nawet na budowaniu
kontaktów nieformalnych.
Podsumowując, należy stwierdzić, iż media w odniesieniu do produktów turystycznych spełniają następujące funkcje:
• po pierwsze – pozwalają na poinformowanie odbiorców o nowych usługach turystycznych (nowe atrakcje, hotele) czy też miastach
i regionach turystycznych;
• po drugie – przypominają i utrwalają wiadomości o określonych
usługach turystycznych, które mogły „wymazać się” z pamięci opinii
publicznej;
• po trzecie – pozwalają waloryzować, tzn. oceniać jakość, komentować, porównywać posiadaną wiedzę z zakresu turystyki10.
Poza środkami masowego przekazu kolejny zespół instrumentów
stosowanych w PR stanowią tzw. własne środki przekazu, o stosunkowo małym zasięgu oddziaływania. Zalicza się do nich: pisma drukowane, sprawozdania, raporty, informatory, foldery, prospekty, pocztę
pneumatyczną, pocztę elektroniczną, itp. Podstawową zaletą wydawnictw własnych jest możliwość zachowania pełnej kontroli nad ich
treścią i formą. Poza tym efektywność tego typu środków przekazu jest
bardzo duża w sytuacjach, gdy istnieje konieczność dotarcia do ściśle
określonej grupy odbiorców (bezpośrednio do adresatów) z konkretną
informacją. Wadę stanowią natomiast stosunkowo wysokie koszty, któ10
B. Rozwadowska, Public relations, Studio EMKA, Warszawa 2002, s. 220–240.
Produkt turystyczny
241
re dodatkowo zwiększają się wraz z wydatkami ponoszonymi na rozpowszechnianie tego typu materiałów. Dystrybucja wydawnictw własnych
może odbywać się różnymi drogami i zależy od typu publikacji oraz rodzaju adresatów. Niektóre publikacje wręcza się osobom bezpośrednio
zainteresowanym (np. podczas targów), inne są wykładane w miejscu
sprzedaży (ulotki), w biurze (informatory, prospekty), lub wysyłane pocztą czy drogą elektroniczną.
Warto w tym miejscu również wspomnieć o grupie działań bezpośrednich, którymi posługuje się public relations, np. udział w targach,
wystawach, organizowanie festynów, konferencji prasowych czy przemówienia na specjalnych uroczystościach. Szczególnie ważne są targi
turystyczne i konferencje prasowe.
Targi turystyczne są bardzo istotnym instrumentem marketingowym, stanowiącym dobrą okazję obserwacji rynku turystycznego. Te
bezpośrednie spotkania touroperatorów tworzących produkt turystyczny, dostawców pojedynczych usług (hotele, przewoźnicy, obiekty gastronomiczne, atrakcje turystyczne) z konsumentami produktów turystycznych pomagają w podejmowaniu decyzji strategicznych dotyczących
rozwoju produktu turystycznego. Targi to swoista encyklopedia wiedzy o branży turystycznej11. Autorami tej encyklopedii są twórcy ofert,
a czytelnikami potencjalni turyści.
W Polsce liczba imprez targowych ciągle rośnie, chociaż ocena ich
wartości marketingowej jest różna i nieliczne charakteryzują się silną
pozycją markową 12. Prywatne konsorcja, będące najczęściej organizatorami takich imprez, poszukują ciągle nowych nisz wystawienniczych,
dostosowanych nie tylko do różnicującego się popytu, ale również odpowiadających potrzebom podmiotów gospodarujących w turystyce.
Stąd też można spotkać targi dla: seniorów turystyki kempingowej, turystyki aktywnej, wyjazdów weekendowych, turystyki luksusowej, rejsów morskich, turystyki kongresowej itp. Oferta turystyczna pojawia się
nie tylko na targach specjalistycznych, ale również wielobranżowych,
przypominających jarmark. Bardzo często właśnie one gromadzą największą liczbę odwiedzających.
Z. Kruczek, B. Walas, Promocja i informacja turystyczna, PROKSENIA, Kraków
2004, s. 101–120.
12
www.targi-turystyczne.pl
11
242
Z badań polskiej branży turystycznej wynika, że istotnym celem
uczestnictwa w targach jest w kolejności13:
• poznanie potencjalnych odbiorców oferowanych usług turystycznych;
• prezentacja firmy i jej oferty na rynku;
• budowa wizerunku;
• zbieranie opinii o ofercie firmy;
• obserwacja działań konkurencji;
• wprowadzenie nowych produktów;
• poznanie nowych trendów w turystyce.
Jeśli chodzi o konferencje prasowe, to zwołuje się je w sytuacji, gdy
przedsiębiorstwo ma coś oryginalnego, ważnego do zakomunikowania
dziennikarzom i nie znalazło ono innego sposobu rozpowszechnienia
informacji. Temat prezentowany na konferencji jest często kontrowersyjny, wątpliwy, a możliwość bezpośredniego zadawania pytań wyjaśnia większość wątpliwości. W turystyce konferencje organizuje się zwykle podczas prezentacji przedsiębiorstwa na targach, zwłaszcza gdy
uczestniczy w nich po raz pierwszy.
Bardzo istotnym obszarem działań PR jest także sponsoring i lobbing.
Sponsoring to „działanie obejmujące finansowanie i wspieranie usługami oraz środkami materialnymi osoby, zespołu i wydarzenia przez
organizację, która pragnie w ten sposób poprawić swój wizerunek”14.
Ta forma promocji stosowana jest najczęściej w odniesieniu do: sportu, kultury, sfery społecznej, nauki, ekologii i mediów. Sponsoring ma
zwykle postać świadczeń pieniężnych, które mogą być jednorazowe lub
dokonywane regularnie w dłuższym okresie. Nie mniej popularne są
także świadczenia rzeczowe, polegające na darmowym udostępnianiu
produktów sponsora. Ostatnią grupę świadczeń stanowią usługi, które
mają bezpośredni związek ze sponsorowanym przedsięwzięciem oraz
zapewniają jego obsługę (najczęściej wykorzystywane w turystyce).
Natomiast lobbing polega na nawiązywaniu kontaktów osobistych
między grupami nacisku (lobby) a urzędnikami aparatu administracyjAnaliza podstawowych form promocji stosowanych na rynku polskim, Instytut Turystyki, Warszawa 2007.
14
M. Drzazga, Systemy promocji przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2006, s. 133.
13
243
Produkt turystyczny
nego lub parlamentarzystami. W ramach lobbingu organizowane są
często spotkania formalne lub nieformalne, organizowane są seminaria
i dyskusje, których celem jest przekonanie przedstawicieli władzy do
realizacji lub zaniechania wykonania określonego zamierzenia15.
Ze względu na strategię przedsiębiorstwa, lobbing najczęściej dzieli
się na ofensywny i defensywny16. W pierwszym przypadku celem podejmowanych działań jest inicjowanie pewnych zmian, bądź też przewidywanie, że one nastąpią, a co za tym idzie – aktywne uczestniczenie
w ich przeprowadzaniu. Lobbing defensywny polega natomiast na dążeniu do zachowania istniejącego status quo (a zatem do niewprowadzania jakichkolwiek zmian). Pewnym rozszerzeniem tej klasyfikacji
jest wyróżnianie lobbingu konstruktywnego (dążenie do wprowadzania
zmian, których beneficjentami mogłoby być całe społeczeństwo), lobbingu roszczeniowego (polegającego na walce o przywileje dla wybranej grupy) oraz lobbingu negatywnego (dążącego do zachowania istniejącego porządku). Lobbing to jedna z najtrudniejszych gałęzi public
relations. Aby odnieść sukces na tym polu, konieczny jest profesjonalizm działania, wyrażający się między innymi doborem właściwej strategii oraz umiejętną jej realizacją.
Uwagi końcowe
Reasumując powyższe rozważania należy stwierdzić, iż w obecnej
sytuacji rynkowej, kiedy to obserwuje się niebywały wzrost usług turystycznych, wyraźnie zaostrzającą się konkurencję między przedsiębiorstwami a także ciągle zmieniające się zachowania wypoczynkowe
turystów, konieczne staje się prowadzenie skutecznej komunikacji między usługodawcami a odbiorcami produktów turystycznych. Szczególnie istotnego znaczenia nabierają działania w zakresie public relations.
Należy jednak pamiętać, że działań w zakresie budowania relacji z otoczeniem nie ogranicza się jedynie do kręgu obecnych bądź potencjalnych klientów. Masowość zastępuje się indywidualizacją, a postępowania standardowe dążeniem do stworzenia możliwie najbliższych więzi
B. Rozwadowska, op. cit., s. 260–265.
J.Wiktor, Promocja. System komunikacji przedsiębiorstwa z rynkiem, PWN, Warszawa 2001.
15
16
244
ze strategicznie najważniejszymi grupami odniesienia. Coraz częściej
public relations rozumiane jest nie tylko w sferze instrumentalnej jako
kształtowanie relacji ze środkami masowego przekazu, ale także w ujęciu nowoczesnym – strategicznym jako funkcja zarządzania komunikacją.
Bibliografia
Altkorn J., Podstawy marketingu, AE, Kraków 2006
Analiza podstawowych form promocji stosowanych na rynku polskim, Instytut Turystyki, Warszawa 2007
Drzazga M., Systemy promocji przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2006
Garbarski L., Rutkowski I., Wrzosek W., Marketing. Punkt zwrotny nowoczesnej firmy, PWE, Warszawa 2001,
Goban-Klas T., Public relations, czyli promocja reputacji, Business Press, Warszawa 1997
Kotler Ph., Amstrong G., Saunders J., Wong V., Marketing. Podręcznik europejski, PWE, Warszawa 2002
Kotler Ph., Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Gebethner
i Ska., Warszawa 1994
Kruczek Z., Walas B., Promocja i informacja turystyczna, PROKSENIA, Kraków 2004
Rozwadowska B., Public relations, Studio EMKA, Warszawa 2002
Rudnicki L., Zachowanie konsumentów na rynku, PWE, Warszawa 2000
Wiktor J., Promocja. System komunikacji przedsiębiorstwa z rynkiem, PWN,
Warszawa 2001
Wybrane problemy public relations, praca zbiorowa pod red. A. Adamus-Matuszyńskiej, Akademia Ekonomiczna, Katowice 1999
www.targi-turystyczne.pl
Mgr Marcin Kizowski
Fotografia w promocji turystyki
Fotografia towarzyszy ludzkości od połowy XIX wieku. Pierwsze aparaty fotograficzne były dość nieporęczne i trudne w obsłudze. Rozwój
technologiczny w dzisiejszych czasach sprawił, że fotografia jest dostępna
dla każdego. Zrobienie zdjęcia sprowadza się właściwie do naciśnięcia
spustu migawki. Aparat sam dobiera czas naświetlania błony światłoczułej lub matrycy. Automatycznie ustawia także inne elementy ekspozycji
takie jak wartość przesłony i ekwiwalent czułości matrycy. Popularne do
niedawna aparaty kompaktowe wypierają dziś cyfrówki, które różnią się
od tych poprzednich głównie sposobem zapisywania zdjęć. Aparaty cyfrowe dają nam możliwość natychmiastowego podglądu wykonanego przez
nas zdjęcia oraz jego szybki przesył do komputera, gdzie możemy poddać
go samodzielnej obróbce w programach oferujących tę możliwość.
Przed wynalezieniem fotografii rolę nośnika obrazów z najdalszych
zakątków świata pełniły odręczne rysunki i ryciny wykonywane przez
podróżników. Zapewne nie wszystkie z nich oddawały prawdziwy obraz
rzeczywistości. Ich autorzy dopuszczali się modyfikacji i ubarwiania
zastanych widoków po to, by miejsce ich podróży uznano za magiczne,
bardziej interesujące od innych miejsc. W dzisiejszych czasach firmy
zajmujące się organizacją wyjazdów i wycieczek stają na głowie, aby
zdjęcia w folderach reklamowych zachęciły potencjalnych urlopowiczów do wyjazdów. Atrakcyjne i coraz lepsze technicznie zdjęcia mają
za zadanie pobudzić wyobraźnię turysty i wprowadzić go na turystyczne ścieżki jeszcze przed samym wyjazdem w dane miejsce. Przecież
nikt nie wyjechałby na wakacje nie mogąc wcześniej zobaczyć miejsca,
które zamierza odwiedzić.
W dobie szybkiego przesyłu informacji i obrazów, głównie za sprawą Internetu, rozwój fotografii cyfrowej nabrał tempa. Wystarczy dostęp do łącza internetowego, aby zdjęcia z podróży, która jeszcze trwa,
trafiły do naszych najbliższych lub znajomych. Na bieżąco możemy
dzielić się wrażeniami z wakacyjnych wypraw.
246
Mgr Marcin Kizowski
„Fotografia turystyczna stała się odrębną dziedziną turystyki – jej
rola nie kończy się na podróży. Fotografia stała się jednym z najważniejszych warunków jej rozwoju. Konkursy na wakacyjne zdjęcia nie tylko
wykorzystują naturalną dla turystów potrzebę fotografowania przebiegu swoich wakacji, ale także zachęcają do robienia jeszcze większej
ilości zdjęć i ich prezentowania szerokiemu kręgowi odbiorców”1. Ale
by móc robić dobre zdjęcia, należy wybrać odpowiedni do tego aparat,
co może być dość trudnym zadaniem, biorąc pod uwagę bogatą ofertę
firm produkujących sprzęt fotograficzny.
Wybór odpowiedniego aparatu
Przed zakupem aparatu koniecznie musimy zadać sobie pytanie:
gdzie i w jakim celu będziemy go wykorzystywać? W dobie umieszczania aparatów w telefonach komórkowych pytanie to jeszcze bardziej nabiera sensu. Jeżeli tematem przewodnim naszych zdjęć mają
być rodzinne uroczystości lub codzienne sceny to wystarczającym dla
nas aparatem będzie niedroga cyfrówka a nawet telefon komórkowy,
który oferuje coraz bardziej zaawansowaną optykę. Tryb automatyczny
sprawi, że wystarczy wyjąć go z kieszeni i pstryknąć w odpowiednim
momencie. Jeżeli natomiast chcemy wykonywać nieprzeciętne fotografie krajobrazów, portretów ludzi, zwierząt, zarówno egzotycznych, jak
i domowych pupili, wtedy należy rozważyć kupno bardziej zaawansowanego sprzętu.
Poszczególne firmy oferują coraz nowsze rozwiązania techniczne.
Jedne są przydatne – jak obrotowe wyświetlacze w niektórych modelach, inne mniej – jak możliwość rejestrowania filmów, co do tej pory
było zarezerwowane wyłącznie dla kamer. Cała sztuka wyboru najodpowiedniejszego dla nas aparatu powinna zacząć się od zgłębienia naszej wiedzy o nich. Coraz częściej umieszczane testy aparatów zarówno
w Internecie, jak i w fachowej literaturze, powinny nam w tym pomóc.
J. Isański: Związki turystyki z fotografią w społeczeństwie informacyjnym. Globalne
i lokalne przemiany pod wpływem nowych technologii informacyjnych i ich wykorzystanie
w turystyce. [w] Społeczeństwo informacyjne – wizja czy rzeczywistość? T. 1 red. księgi
konferencyjnej Lesław H. Haber; Akademia Górniczo-Hutnicza im. S. Staszica w Krakowie. Biblioteka Główna, Kraków: BG AGH, 2004, s. 418.
247
Podczas zakupu wiele osób jest nieświadomych, że liczba megapikseli
matrycy nie jest najważniejsza. Producenci wykorzystują ten stereotyp
i na niewielkiej matrycy upychają coraz większą ich ilość, by zachęcić
potencjalnych klientów. Zabieg ten ma jedną znaczącą wadę. Nadmiar
pikseli na niewielkiej matrycy powoduje szumy czyli zwiększoną ziarnistość zdjęcia. Efekt szumów nasila się przy zwiększaniu czułości ISO
potrzebnego do robienia zdjęć w trudniejszych warunkach oświetlenia.
Firmy produkujące sprzęt, stosują też interpolację, czyli tworzenie przez
procesor aparatu sztucznych pikseli, wyliczanych na podstawie pikseli
sąsiednich. Wszystkie te zabiegi są bardziej marketingowym chwytem niż
dążeniem do poprawy jakości wykonywanych zdjęć.
Jeżeli dalecy jesteśmy od wnikania w tajniki fotografii, to kompaktowe aparaty cyfrowe są dobrym rozwiązaniem. Są tańsze i prostsze
w obsłudze od ich bardziej zaawansowanych „braci”, aparatów hybrydowych i lustrzanek cyfrowych.
Hybrydy to aparaty łączące w sobie cechy kompaktów i lustrzanek.
Są znacznie lżejsze od lustrzanek. Posiadają też wbudowane obiektywy,
odznaczające się szerokim zakresem ogniskowej. W lustrzankach obiektywy możemy zmieniać. W zależności od fotografowanej sceny mamy
do wyboru ogromną liczbę obiektywów umożliwiających nam zbliżenia
i robienie idealnie ostrych zdjęć. Jak sama nazwa wskazuje, lustrzanki
posiadają w swojej budowie lustro przenoszące obraz z obiektywu do
wizjera. Jeszcze do niedawna ich wadą był brak przekazywania obrazu
na bieżąco, innymi słowy brak aktywnego LCD. Dzisiaj rozwiązano ten
problem i podgląd na żywo jest już dostępny w najnowszych modelach
lustrzanek, które oferują także nagrywanie filmów.
Rodzaje obiektywów
Jak już wspomniałem, w lustrzankach mamy możliwość doboru odpowiedniego dla nas obiektywu, które możemy podzielić na:
− obiektywy szerokokątne, o niskiej ogniskowej od 16 mm do 35 mm.
Wykorzystywane głównie do fotografowania krajobrazów i architektury,
− obiektywy standardowe o ogniskowej 50 mm, stosowane w portretach,
248
Mgr Marcin Kizowski
− obiektywy długoogniskowe, przybliżające nam fotografowaną scenę.
Wśród obiektywów wyróżniamy także makro, obiektywy kitowe
(sprzedawane wraz z aparatem) oraz obiektywy typu „rybie oko” z bardzo szerokim kątem widzenia. Istnieje także podział na obiektywy stało- i zmiennoogniskowe. Te drugie potocznie nazywane są zoomami.
Dodatkowy sprzęt fotograficzny
Dobry aparat i obiektyw to połowa sukcesu. Aby wykonać zdjęcie,
z którego będziemy zadowoleni, stosuje się też dodatkowy osprzęt, który to umożliwia. Statyw fotograficzny to dodatkowy sprzęt, z którym
nie rozstają się profesjonaliści. Pomaga on w zrobieniu zdjęcia przy
dłuższych czasach naświetlania, kiedy ważne jest nieporuszenie aparatem. Dzięki statywowi osiągamy zdjęcia najwyższej ostrości. Również
nieodzowny jest tu wężyk spustowy, który ogranicza drżenie aparatu
podczas robienia zdjęć. Inne elementy takie jak filtry polaryzacyjne,
połówkowe lub UV dodatkowo podnoszą jakość zdjęć równocześnie
chroniąc obiektyw przed bezpośrednim promieniowaniem UV oraz zadrapaniami przedniej soczewki.
Bardzo ważnym elementem są oddzielnie dokupywane lampy błyskowe, które stosowane w zamkniętych pomieszczeniach doświetlają
nam kadr w momencie robienia zdjęcia.
Podstawowe funkcje i ustawienia aparatu
Ekspozycja
Ekspozycja to ilość światła wpadającego przez obiektyw na matrycę potrzebna do zrobienia prawidłowo naświetlonego zdjęcia. Na
naświetlenie oddziałują trzy elementy: przysłona, czas naświetlania
i ekwiwalent czułości matrycy/filmu. Poszczególne wielkości danych
elementów decydują o jakości zdjęcia. Mogą być one w pełni regulowane przez fotografa w trybie manualnym lub przez aparat w trybie auto.
Istnieją też tryby półautomatyczne, gdzie pewne parametry ustala człowiek a pozostałe ustawia sam aparat. Wielu profesjonalnych fotografów
posługuje się głównie trybami półautomatycznymi, gdyż zaoszczędza
249
to sporo czasu, ułatwia prawidłowe naświetlenie zdjęcia i przy tym pozwala osiągnąć zamierzony efekt. Pełną kontrolę nad fotografią mamy
w trybie manualnym, ale w tym trybie osoby początkujące mogą mieć
problemy z prawidłowym naświetleniem zdjęcia. Oczywiście najszybszy jest tryb pełnego auto, ale nie daje nam prawie żadnych możliwości
kontroli nad zdjęciem poza kadrowaniem, włączaniem i wyłączaniem
lampy błyskowej.
Wiele fotografowanych scen zawiera zarówno elementy tak jasne
lub tak ciemne, że w połączeniu z resztą kadru przekraczają zakres
jasności możliwy do zapisania przez matrycę. To my w trybie manualnym decydujemy, który z elementów zdjęcia jest najważniejszy. Tryb
automatyczny nie daje nam takiej możliwości.
Przysłona
Przysłona jest mechaniczną częścią obiektywu, składającą się z nachodzących na siebie, wyprofilowanych blaszek. Celem tego mechanizmu jest regulacja ilości światła przechodzącego przez obiektyw
i padającego na element światłoczuły (matrycę – aparaty cyfrowe/film
– analogowe). Jest to jeden z elementów decydujących o naświetleniu
zdjęcia. Zwykle przysłona oznaczana jest jako f. Im większa wartość,
tym przysłona przepuszcza mniej światła do obiektywu. Przeważnie
występujące wartości przysłony to np.: 1,4; 1,8; 2,8; 3,5; 4; 5,6; 8; 11;
16; 22; 32. Im niższa jest dolna wartość przysłony, tym obiektyw jest
jaśniejszy. Przysłona poza tym, że reguluje stopień naświetlenia zdjęcia, wpływa też na głębię ostrości czyli obszar na zdjęciu, w którym
wszystkie elementy są ostre. Im większa przesłona, tym większa głębia
ostrości. Zwiększenie wartości przesłony pociąga za sobą zmniejszenie ilości światła padającego na matrycę. Musimy to zrekompensować
dłuższym czasem naświetlania lub większą czułością ISO. Dużą głębię
ostrości wykorzystujemy podczas fotografowania krajobrazu lub oddalonych obiektów. Przy portretach stosujemy mniejszą głębię ostrości,
aby główny obiekt był ostry a tło lekko rozmyte. Własności te wykorzystują właśnie automatyczne tryby typu „portret” i „krajobraz” – dopasowują one wartość przysłony do zastanej sytuacji.
250
Mgr Marcin Kizowski
1. Przykład zdjęcia z małą głębią ostrości
Fot. Marcin Kizowski
Czas naświetlania
Czas naświetlania jest to czas otwarcia migawki, w którym naświetlany jest element światłoczuły w aparacie. Czasy otwarcia migawki liczone są w ułamkach sekundy (1/2000, 1/1000, 1/500, 1/250, 1/125,
1/60, 1/30, 1/15, 1/8, 1/4, 1/2). Migawka może być także otwarta dłużej,
wtedy liczy się ją w całkowitych sekundach (1”, 2”, 4”, 8”...). Czas naświetlania jest jednym z najistotniejszych parametrów zdjęcia. W słabych warunkach oświetlenia konieczne są dłuższe czasy naświetlania,
a przy mocnym świetle krótsze.
Regulacja czasu otwarcia migawki pozwala osiągnąć ciekawe efekty − stosując krótkie czasy naświetlania można „zamrozić” poruszający się obiekt. Z kolei długie czasy pozwalają nam osiągnąć efekt smug
świetlnych, dość często wykorzystywany przy fotografii wodospadów
lub szybko płynącej rzeki. Długie czasy pozwalają fotografowi wyrazić
ruch na zdjęciu. Jednak świadome stosowanie parametru czasu, podobnie jak i innych, wymaga nieco wprawy i doświadczenia. Poza tym
251
jeszcze trzeba dostosować czas naświetlania do innych parametrów
ekspozycji.
2. Zdjęcie z wydłużonym czasem naświetlania
Fot. Marcin Kizowski
Czułość ISO
Czułość ISO to parametr określający, w jakim stopniu element
światłoczuły jest wrażliwy na światło. Inaczej mówiąc określa ilość
światła potrzebnego do prawidłowego naświetlenia matrycy/filmu.
Obecnie czułości określa się w skali ISO. Na przykład w kompaktowych
aparatach cyfrowych pojawiają się najczęściej czułości ISO 50, 100,
200, 400, w niektórych 800. Czułości te są odpowiednikami czułości
filmu z aparatu analogowego. Im mniejsza wartość ISO, tym element
światłoczuły jest mniej wrażliwy na światło i potrzeba więcej światła do
prawidłowego naświetlenia zdjęcia.
W słabym świetle stosuje się wyższe wartości ISO. Jeżeli chcemy
zrobić zdjęcie przy danej wartości przysłony i długości czasu naświetla-
252
Mgr Marcin Kizowski
nia, a przy tych ustawieniach warunki oświetleniowe są niewystarczające do zrobienia prawidłowo naświetlonego zdjęcia, wtedy możemy
podnieść parametr ISO. Warunki oświetleniowe mogą być tak słabe,
że nawet przy najmniejszej przysłonie konieczne jest zastosowanie tak
długiego czasu naświetlania, który uniemożliwia zrobienie nieporuszonego zdjęcia. Wtedy jedynym wyjściem jest zwiększenie czułości. Jednak podnoszenie czułości pociąga za sobą pewne konsekwencje, mianowicie wyższe wartości ISO powodują opisane już wcześniej szumy
na zdjęciu. Szumy często są widoczne w powiększeniu zdjęcia, co może
utrudnić nam późniejsze wykadrowanie zdjęcia, gdy na przykład chcemy wyciąć jego kawałek. Lustrzanki mają wyższy próg ISO, przy którym pojawiają się szumy. Dopiero przy wartościach powyżej 800 ISO
widoczne jest nierównomierne zabarwienie jednolicie naświetlonych
fragmentów zdjęcia. Dla kompaktowych aparatów cyfrowych ten próg
wynosi zaledwie 200 ISO.
Oświetlenie krajobrazu
Po tym, jak poznaliśmy podstawowe ustawienia aparatu, należałoby
zaznajomić się jeszcze z wykorzystaniem światła i sposobem, w jaki jest
pochłaniane lub odbijane przez fotografowane obiekty. Pozwoli nam to
wybrać najlepszą porę dnia do fotografowania.
Pewne sceny najlepiej fotografować w miękkim świetle, by uwydatnić ich kolor i płynne przejścia tonalne. Twarde światło, akcentujące
kształt i fakturę powierzchni, jest wskazane do fotografowania na przykład wydm lub gór.
Około południa, kiedy słońce znajduje się wysoko nad horyzontem
jego światło jest bardzo kontrastowe. Tworzy głębokie cienie i wypalone biele. Nie jest to dobra pora do fotografowania delikatnych kolorów
i form krajobrazu. Chmury obecne na niebie poprawiają znacznie warunki fotografowania, rozpraszając światło i doświetlając cienie.
Całkowicie zachmurzone niebo jest źródłem miękkiego światła,
oświetlającego krajobraz równomiernie. Kolory są nasycone. Widoczne
są też wszystkie szczegóły zarówno w jasnych, jak i ciemnych partiach
zdjęcia. Podczas fotografowania należy też zwrócić uwagę na to, z której
strony pada światło. Pomoże nam to w osiągnięciu ciekawych efektów.
253
Światło boczne podkreśla kształty i faktury obiektów. Przy bocznym
świetle powstają na zdjęciach bardzo jasne i bardzo ciemne plamy na
fotografowanych motywach, które równoważymy ekspozycją pod kątem prawidłowego naświetlenia cieni. Kiedy mamy słońce za plecami
to mamy do czynienia ze światłem przednim, pozwalającym uzyskać
nasycone barwy i minimalny kontrast obiektów. Światło tylne jest przydatne, gdy fotografujemy półprzeźroczyste elementy, na przykład liście,
które zdają się wtedy świecić własnym światłem. Światło padające
z tyłu pomoże nam w artystycznym uchwyceniu fotografowanej sceny.
Najciekawsze efekty uzyskamy, kiedy słońce zajdzie za horyzont lub tuż
przed jego wschodem. Krajobraz oświetlany jest wtedy równomiernym
światłem padającym z jasnego nieba, dającym największą rozpiętość
barwną. Dodatkowo podczas rannych sesji mamy do czynienia z tzw.
flautą czyli bezwietrznym okresem, pozwalającym na fotografowanie
obiektów i ich odbić na powierzchni wody.
Kompozycja w fotografii
Sposób rozmieszczenia elementów zdjęcia nazywamy kompozycją.
Spośród wielu zasad kompozycji wszystkie powinny powodować, że fotografia będzie zrozumiała dla odbiorcy. Większość kompozycji buduje
się wokół najciekawszego wizualnie elementu. Należy też zwrócić uwagę na gradację ważności.
Pewne elementy należy uznać za dominujące, inne za mniej ważne. Kolory ciepłe takie jak czerwony, pomarańczowy przyciągają wzrok
o wiele mocniej niż barwy zimne. Siła działania koloru jest zależna od
innych barw obecnych w ich otoczeniu. Kolor jest dobitniejszy, gdy zestawiony jest z barwą dopełniającą, czyli znajdującą się po przeciwnej
stronie koła kolorów. Kolor działa mocniej na widza, gdy nie ma domieszek bieli i czerni. Duże elementy są dla widza atrakcyjniejsze niż mniejsze. Linie ukośne są bardziej dynamiczne od poziomych i pionowych.
Jasny i ostry element ma większe znaczenie niż ciemny i rozmyty.
Aby nasze zdjęcia były oryginalne i wzbudzały podziw odbiorców,
należy wybrać odpowiednią porę roku i dnia do fotografowania. Należy
to połączyć z wybraniem odpowiedniego motywu dokładnie oddającego nasze intencje. Jeżeli to możliwe, należy stosować filtry modyfikują-
254
Mgr Marcin Kizowski
ce światło. Odpowiednie dobranie ogniskowej, czasu otwarcia migawki
oraz przysłony dopełni dzieła.
Cyfrowa obróbka zdjęć
Fotografia cyfrowa dała nam możliwość zapisu zdjęć w formie pliku graficznego, składającego się z pikseli. Popularne formaty plików
graficznych to JPG, TIF oraz BMP. Wszystkie te pliki podczas zapisu
wykorzystują kompresję, dzięki czemu ich wielkość mierzona w megabajtach jest mniejsza. Kompresja pliku powoduje jednak równocześnie
utratę jakości zdjęcia. Istnieje też bezstratny format zapisu zdjęć tzw.
RAW, pozwalający na zachowanie najwyższej jakości obrazu oferowanej przez aparat. Plik w formacie RAW uważa się za cyfrowy odpowiednik negatywu.
Cyfrowy zapis zdjęcia pozwala na jego modyfikację w programach
graficznych, które to oferują. Na poziomie komputera możemy poprawić pewne niedociągnięcia powstałe podczas robienia zdjęcia samym
aparatem. Możemy między innymi poprawić kontrast zarówno całego
zdjęcia, jak i jego fragmentów. Mamy także możliwość przyciemnienia
lub rozjaśnienia zdjęcia oraz poprawy nasycenia barw. Poprawa ostrości i retusz, czyli na przykład usunięcie niepotrzebnych elementów z kadru, nie jest niczym trudnym. Z poprawą jakości zdjęcia w programie
graficznym może iść w parze nadanie mu pewnej sztuczności i braku
naturalnych barw i elementów. Dlatego nie należy przesadzać w zbytnim ingerowaniu w zdjęcie.
Popularne programy do edycji zdjęć to Adobe Photoshop, oferujący
chyba najwięcej funkcji poprawy zdjęć, Paint Shop Pro Photo, ACDsee
photo editor, IrfanView i wiele innych dostępnych zarówno w formie
płatnej, jak i darmowej. Wielu producentów dodaje do zakupionego od
nich sprzętu fotograficznego programy oferujące nawet zaawansowaną
edycję zdjęć.
Podsumowanie
Fotografia w promocji turystyki, jak i w promocji innych dziedzin
przemysłu, mody, kultury wymaga od nas poznania podstawowych
255
funkcji aparatu. Działanie światła, koloru i podstawy kompozycji należy zgłębiać, aby zdjęcia przez nas robione były na najwyższym poziomie. Promocja turystyki za pomocą fotografii w czasach globalizacji
i tak szerokiego dostępu do Internetu jest zadaniem łatwym, ale zrobienie zdjęcia niebędącego kopią tego z albumu jest trudniejsze. „Turyści
są krytykowani za wracanie z wyjazdu ze zdjęciami dokładnie takimi,
jakie motywowały ich do wyruszenia w tę podróż”2. Turyści podążają ścieżkami wyznaczonymi przez przewodników. Robią zdjęcia z góry
ustalonych miejsc, znajdujących się w planie wycieczki. Wszystkie zdjęcia są praktycznie takie same. Przedstawiają te same obiekty fotografowane z tego samego miejsca i najczęściej o tej samej porze. Zmieniają
się tylko twarze. Prawie nikt z oglądających nie jest już zaskoczony tym,
co może na nich zobaczyć.
Każdy turysta-fotograf korzystając z dobrodziejstw Internetu jest
w stanie dotrzeć do szerokiego grona odbiorców. Zdjęciom z podróży,
umieszczanym na autorskich stronach i popularnych blogach, towarzyszą bogate opisy z ich przebiegu. I tak poznajemy dokładną trasę
podróży, jej uczestników, z którymi w pewnym sensie się utożsamiamy. Znamy już atrakcje, które na nas czekają, prawdopodobną pogodę
i w końcu zadajemy sobie pytanie: właściwie to co jeszcze może nas
zainteresować lub zaintrygować w podróży, którą właśnie przebyliśmy
z jej bohaterami? Każdy powinien sam odpowiedzieć sobie na to pytanie. Poznanie tajemniczego świata leżało u podstaw wielkich odkryć.
Obecnie chęć docierania do nieznanego, leżąca u podstaw prawdziwego podróżowania zastąpiła mało ambitna postawa docierania wszędzie
tam, gdzie dotrzeć jest łatwo. Miejsca, o których nie wspomina żaden
przewodnik turystyczny zostały zapomniane. Powinniśmy odkrywać
i promować te miejsca na nowo, aby każda podróż pozostała na długo
w naszej pamięci. Na pewno pomoże nam w tym fotografia i możliwości, jakie ze sobą niesie.
Tamże, s. 422
Mgr Elżbieta Okoń
Przyjęcia, spotkania biznesowe, konferencje,
podróże służbowe i wyjazdy integracyjne,
czyli savoir-vivre w turystyce
1. Uwagi wprowadzające w tematykę szkolenia
Turystyka jest to zjawisko przestrzennej ruchliwości ludzi, które
związane jest z dobrowolną zmianą miejsca pobytu, środowiska i rytmu
życia. Obejmuje całokształt stosunków i zjawisk związanych z ruchem
turystycznym.
Pojęcie turystyka i turysta pochodzą od angielskiego słowa tour
oznaczającego podróż. W XVII wieku mianem tourist określano uczestników podróży po kontynencie europejskim podejmowanych przez arystokratyczną młodzież angielską, po ukończeniu szkoły średniej, która
wyjeżdżała m.in. do Francji i Włoch w celu kontynuacji nauki.
Światowa Organizacja Turystyki (UNWTO) definiuje turystykę jako
ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej iż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem, z wyłączeniem wyjazdów, w których głównym celem jest aktywność zarobkowa wynagradzana w odwiedzanej
miejscowości.
Turystyka służbowa i rozwój kontaktów międzyludzkich wymaga
pewnych reguł zachowania.
Obserwowany rozwój kontaktów międzynarodowych oraz współpracy regionalnej i transgranicznej, współpracy miast bliźniaczych,
spowodowały, że kontakty dyplomatyczne stały się także udziałem
władz lokalnych i samorządowych. Tematyka dobrych obyczajów polecana jest osobom zainteresowanym poznaniem reguł zachowania
się w świecie dyplomacji i podstawowymi zasadami dobrego wychowania, umiejętności bycia, czyli tym, co popularnie zwane jest savoirvivrem.
258
Mgr Elżbieta Okoń
2. Wprowadzenie do prawa dyplomatycznego
Powstanie nazwy protokół dyplomatyczny wiąże się z kongresem
wiedeńskim 1815 roku. Aby uniknąć nieporozumień w czasie jego trwania (chodziło o potęgi i wielkości osób reprezentujących poszczególne
państwa) i wprowadzić ład na przyjęciach i spotkaniach towarzyszących kongresowi – ustalono zasady pierwszeństwa jego uczestników,
związane z kolejnością przybycia na kongres, i aby uniknąć pomyłek
– po raz pierwszy je zaprotokołowano. Podstawowym zadaniem protokołu jest wykluczenie sporów i nieporozumień na tle pierwszeństwa
między osobami reprezentującymi poszczególne stanowiska. Realizując te zadania, protokół przypomina o istnieniu zasad i potrzebie przestrzegania zasad suwerennej równości państw oraz zapewnienie odpowiedniego klimatu w czasie wizyt i spotkań uroczystych. Protokół
dyplomatyczny ma charakter międzynarodowy, jednakże w protokołach poszczególnych państw występują różnice wynikające z tradycji
narodowych i miejscowych obyczajów.
Do podstawowych zasad protokołu zalicza się następujące zasady:
1. Zasada wzajemności.
2. Precedencja (pierwszeństwo przedstawicieli dyplomacji).
3. Exequatur.
4. Protokół stanowi ramy regulujące współżycie i stosunki międzyludzkie.
W 1961 r. podpisana została konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych, która reguluje kwestie stosunków, przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Wyraźnie nawiązuje do regulaminu wiedeńskiego z 1815 roku i jest niczym innym, jak tylko spisem zasad zwyczajowych.
Współczesny protokół dyplomatyczny jest pochodną zmieniających się w dziejach ludzkości zasad zachowania się i postępowania
w stosunkach między ludźmi, instytucjami oraz państwami, opartych
zarówno na zwyczajach, jak i prawie międzynarodowym. Znajomość
i praktyczne zastosowanie reguł protokołu przez wszystkich pracowników służby zagranicznej jest absolutnie konieczna (dla ludzi sprawujących funkcje na szczeblu władzy państwowej, samorządowej,
w środowiskach menedżerów, biznesmenów, nauczycieli i wszystkich,
Przyjęcia, spotkania biznesowe, konferencje, podróże służbowe...
259
którzy chcą, by ich wykształcenie odpowiadało obecnym wyzwaniom).
Każdy człowiek chce umieć dobrze się zachować w każdej sytuacji
życiowej, zgodnie z przyjętymi powszechnie zasadami. Nikt nie chce
być ośmieszony ani posądzony o brak kultury osobistej.
Stąd też potrzeba zapoznania się z podstawami protokołu dyplomatycznego, która daje możliwość uniknięcia błędów, nieporozumień
i nietaktów, które nie zdarzą się, gdy będziemy wiedzieć, jak postępować.
Nikt nie rodzi się od razu dobrze wychowany. Trzeba pamiętać, że
wszystkiego można się nauczyć.
Warto zastanowić się nad pytaniem: Czy dobre maniery to przejaw
staroświeckości? Nie, dzisiaj nikt nie akceptuje grubiańskiego zachowania!
Najlepsze zasady autoreklamy. Styl bycia:
− urok osobisty,
− opanowanie zasad poprawnego postępowania,
− takt.
Kiedy spotykamy człowieka „z klasą”, natychmiast to rozpoznajemy.
Od razu wiadomo, że ta osoba ma to „coś”, wyróżnia się niezależnością
i pewnością siebie.
Kulturalny człowiek jest zawsze uprzejmy, ale nie oziębły, raczej pełen respektu dla otoczenia. Przyjacielski, troszczący się o los innych
i słowny, a także wielkoduszny i tolerancyjny w stosunku do innych.
Wszystkie te cechy są kluczem do sukcesu.
Ten kto potrafi się odnaleźć w sytuacji innych ludzi, kto potrafi zamienić się rolami z rozmówcą i wyraża chęć zrozumienia, jest na właściwej drodze.
Osoba, która ma dobre maniery, jest tolerancyjna i nie obraża jej
przypadkowe odstępstwo od normy.
Styl bycia oznacza zawsze odpowiednio dobrany ubiór, stosowny
język i poprawne wysławianie się nie tylko w życiu zawodowym.
Styl bycia to również dbałość o swój wygląd zewnętrzny, także
w czasie wolnym od pracy. Nie oznacza to jednak, że mamy występować zawsze w eleganckim kostiumie. Ważne jest, aby wyglądać schludnie i czuć się wygodnie.
260
Mgr Elżbieta Okoń
Styl bycia oznacza miłe zwracanie się nie tylko do współpracowników i klientów, ale także do rodziny.
Dobre maniery są przydatne w każdej życiowej sytuacji, najważniejsze jest, aby pamiętać: gdzie jestem, z kim mam do czynienia, jaka jest
moja rola. Dobrze wychowany człowiek postępuje zgodnie z zasadą:
„Interesuj się innymi, jeśli chcesz, aby oni interesowali się tobą, nie
próbuj nikogo ośmieszać, zwłaszcza w towarzystwie, podążaj za doskonałością i zaletami, nie zwracaj uwagi na ułomności, dotrzymuj zawsze
słowa, nawet w sprawie najmniejszej wagi, i staraj się być zawsze wiarygodny”.
Pamiętajmy, ze sukces zależy przede wszystkim od nas samych: od
tego jak się prezentujemy, jakie wrażenie robimy na innych – a także od
tego, ile wymagamy od samych siebie.
Savoir-vivre czyli ogłada, dobre maniery, bon ton, konwenans towarzyski, kindersztuba, znajomość obowiązujących zwyczajów, form
towarzyskich i reguł grzeczności obowiązujących w danej grupie.
Wyrażenie savoir-vivre pochodzi z języka francuskiego i jest złożeniem dwóch czasowników w formie bezokolicznika. Savoir znaczy
wiedzieć, za to vivre znaczy po prostu żyć. Savoir-vivre przetłumaczyć
można jako sztuka życia. Wzięte razem, tworzą popularny splot słów,
które można rozumieć jako:
1. Znajomość obyczajów i form towarzyskich, reguł grzeczności.
2. Umiejętność postępowania w życiu i radzenia sobie w trudnych
sytuacjach.
Zasady savoir-vivre’u dotyczą przede wszystkim kilku głównych
dziedzin życia:
1. Nakrywania, podawania do stołu i jedzenia.
2. Wyglądu, prezentacji (np. postawy, higieny) i właściwego ubioru.
3. Form towarzyskich (np. w miejscu pracy, w rodzinie, na przyjęciu).
4. Komunikacji (także telefonicznej, internetowej).
5. Zachowania się w szczególnych sytuacjach.
Należy nadmienić, że savoir-vivre jest uwarunkowany kulturowo,
a więc znacząco różni się od siebie w zależności od regionu świata.
261
Savoir-vivre w Polsce (najogólniej):
− na powitanie często całuje się w policzek, może to być jeden pocałunek lub trzy,
− bardzo miłym zwyczajem jest całowanie kobiety w rękę,
− w środkach komunikacji miejskiej młodsza osoba powinna ustąpić
miejsca starszej,
− w środkach komunikacji miejskiej należy ustąpić miejsca kobiecie
w ciąży,
− bukiet kwiatów daje się bez opakowania,
− mężczyzna przepuszcza kobietę w drzwiach,
− kobieta powinna iść po prawej stronie mężczyzny.
3. Etykieta
• Mężczyzna kłania się kobiecie, młodszy – starszemu, pracownik –
przełożonemu, idący – stojącemu, jadący samochodem – idącemu pieszo,
jedna osoba – grupie, idący schodami w górę – schodzącemu w dół, idący
szybciej – idącemu wolniej, wchodzący – obecnym w pomieszczeniu.
• Przy powitaniu pierwsza wyciąga rękę do mężczyzny kobieta,
starsza osoba do młodszej. Kobiety powinny tak podawać dłoń, żeby
umożliwiać uścisk i pocałowanie jej. Jeżeli osoba, która powinna pierwsza wyciągnąć rękę, nie czyni tego, nie należy przejmować inicjatywy.
Mężczyźni czasami całują kobiety w rękę (lub jak to dawniej bywało
w czubki palców). Jeżeli mężczyzna czuje, że kobieta nie chce być pocałowana w rękę, nie powinien tego robić na siłę.
• Przy spotkaniu służbowym witanie zaczyna się od szefa, nawet
jeżeli jego zastępcą jest kobieta lub znacznie starszy mężczyzna.
• Osoba wchodząca do pomieszczenia powinna się pierwsza przywitać (np. powiedzieć „dzień dobry”), niezależnie od stanowiska.
• Gdy przełożony wchodzi do pokoju, pracownicy nie powinni
wstawać. Przełożony powinien pozdrowić pracowników, a oni po odpowiedzeniu na pozdrowienie powinni kontynuować swoją pracę.
• Jeżeli przełożony podchodzi i podaje rękę, mężczyzna wstaje,
a kobieta siedzi. Gdy zostaje nawiązana rozmowa, kobieta powinna
wstać, ale przełożony powinien ją poprosić, żeby jednak usiadła.
• Kobieta przy witaniu się siedzi.
262
Mgr Elżbieta Okoń
• Kobiety całuje się w Polsce trzykrotnie. W Anglii dwukrotnie.
• Część znawców tematu wypowiada się przeciwko całowaniu
kobiet w rękę. O ile zwyczaj ten przez większość obcokrajowców jest
uznawany za zaściankowy, o tyle w Polsce jest dość rozpowszechniony.
Część kobiet, z punktu widzenia emancypacji, jest przeciwna całowaniu w rękę.
• Przedstawia się mężczyznę – kobiecie, młodszego – starszemu,
młodszego rangą – starszemu rangą, pojedynczą osobę, niezależnie od
płci – małżeństwu.
• Najpierw wymienia się nazwisko osoby przedstawianej.
• Propozycję przejścia na „ty” składa starszy – młodszemu, kobieta – mężczyźnie, przełożony – podwładnemu, starszy pracownik
– młodszemu pracownikowi.
• Zanim zaproponuje się przejście na „ty”, należy się zastanowić,
czy na pewno tego chcemy, czy nie dzieje się to z potrzeby chwili i czy
następnego dnia nie będziemy żałować tej decyzji
• Zapraszenie gości odbywa się telefonicznie lub za pomocą zaproszeń. Piszemy je w trzeciej osobie i wypełniamy czarnym atramentem lub na maszynie. Nie powinny one zawierać podpisów ani też daty
i miejsca wysłania. U góry karty, w jej pierwszych liniach podajemy, kto
zaprasza, a więc gospodarza lub gospodarzy. W następnych umieszczamy jeden z dwóch zwrotów „prosi (proszą)” lub „ma (mają) zaszczyt
prosić”. Na wpisanie imienia i nazwiska (ewentualnie tytułu służbowego) osoby zapraszanej wykorzystuje się dwie następne linie. W dalszej części zaproszenia podaje się inne niezbędne informacje, jak forma
spotkania, kiedy się ono odbędzie, o której godzinie i gdzie.
• W zaproszeniach na koktajle podaje się czas rozpoczęcia i zakończenia przyjęcia, np. 16–18. Zapraszając na śniadania, obiady
i przyjęcia bufetowe, zaznacza się tylko godzinę rozpoczęcia.
• Zaproszenia zawierają często prośbę o potwierdzenie obecności,
co znajduje wyraz w uwadze umieszczonej u dołu karty zaproszeniowej. Po prawej lub lewej stronie znajduje się skrót: R.S.V.P. (repondez
s'il vous plait – proszę odpowiedzieć) i numer telefonu. Na śniadania
i obiady, w których uczestniczy stosunkowo mała liczba gości, z zasady zaprasza się telefonicznie. Odpowiedzi udziela się tą samą drogą,
w tym samym dniu lub najpóźniej dnia następnego.
263
• Rozsadzanie gości w czasie oficjalnych śniadań i obiadów opiera
się na zasadzie pierwszeństwa, osobistej rangi i pozycji każdego uczestnika.
• Gospodarze zawsze siedzą naprzeciwko siebie, aby w ten sposób widzieć wszystkich gości, obserwować pracę obsługi kelnerskiej
i w miarę potrzeby dyskretnie porozumieć się ze sobą wzrokiem.
• W czasie śniadań i obiadów, w których uczestniczą kobiety
i mężczyźni, rozsadza się gości na przemian.
• Starszeństwo męża przechodzi na żonę. Jeśli mąż zająłby przy
stole np. miejsce 2, żonie z reguły przypadnie również to miejsce.
• Gościom zagranicznym, przy równych stanowiskach, przyznaje
się pierwszeństwo przed krajowymi.
• Rozsadzenie gości ma duży wpływ na atmosferę, stąd też nie sadzamy obok siebie osób, które przebywają stale razem. Dotyczy to męża
i żony oraz innych członków rodziny. Nie sadzamy również obok siebie
ludzi niedarzących się sympatią.
• Przystępując do rozsadzania, należy pamiętać, aby goście mogli
się porozumieć między sobą. Niekiedy zachodzi potrzeba posłużenia
się tłumaczem. Zajmuje on zawsze miejsce niższe od miejsca osoby,
której ma tłumaczyć. Tłumacz gospodarza lub gospodyni siada z ich
lewej strony.
• Zaproszenie można przyjąć lub nie, ale z chwilą zaakceptowania
i poinformowania o tym gospodarzy, na zaproszonego spadają pewne
obowiązki. Jednym z nich jest punktualne przybycie.
• Jeśli gospodarze stwierdzą, że jedna z zaproszonych par nie
przybyła, powinni czekać pół godziny, jednak nie dłużej, gdyż dalsze
oczekiwanie obrażałoby gości, którzy przybyli na czas.
• Jeśli gospodarze dojdą do wniosku, że goście tylko się spóźnią,
powinni pozostawić nakrycie, a po rozpoczęciu posiłku wyjaśnić przyczyny ich nieobecności. Jeśli natomiast stwierdzą, że goście ci w ogóle
nie przyjdą, powinni dokonać poprawek w planie stołu, usuwając dyskretnie nakrycia przeznaczone dla tych gości. Nakrycia można usunąć
dopiero wtedy, gdy jest pewność, że goście nie przyjdą. W innym wypadku może powstać dość przykra sytuacja: wszyscy siedzą przy stole
i prowadzą ożywioną rozmowę, gdy zjawiają się spóźnieni goście, dla
których nie ma już miejsca.
264
Mgr Elżbieta Okoń
• Gospodyni zaprasza do stołu kobiety, gospodarz – mężczyzn
i wchodzi do jadalni ostatni.
• Gospodyni kończy jedzenie ostatnia.
• Po porozumieniu się wzrokiem z gospodarzem i upewnieniu się,
że wszyscy już zjedli, gospodyni składa serwetkę i w ten sposób daje
znak, że posiłek jest zakończony. Idąc za przykładem gospodyni, goście kładą serwetkę na stół z lewej strony talerza. Nie składają jej tak
starannie, jak była ułożona przed użyciem, ale też nie pozostawiają jej
w nieładzie. Gospodyni nie spieszy się jednak ze wstaniem od stołu,
chcąc w ten sposób umożliwić zakończenie rozmowy, dopalenie papierosa, dopicie znajdującego się w kieliszkach napoju. Dopijanie w pośpiechu, w momencie wstawania, nie należy do dobrych obyczajów.
• Po kawie, niezależnie od tego, czy była ona podana w innym
pomieszczeniu, czy też przy stole w jadalni, inicjatywę powstania i pożegnania się podejmuje gość honorowy, wychodząc z założenia, że dom
gospodarzy trzeba opuścić nie za wcześnie i nie za późno.
• Zdarza się, że gość zmuszony jest wcześniej opuścić przyjęcie ze
względu na inne obowiązki. W momencie przyjścia uprzedza gospodynię o swym zamiarze i w odpowiednim czasie wychodzi niepostrzeżenie, pokłoniwszy się jedynie gospodarzom.
• Opuszczając przyjęcie, goście żegnają się z innymi uczestnikami, gospodynią i gospodarzem. Jeśli jednak w śniadaniu lub obiedzie
bierze udział duża liczba gości, nie ma obowiązku pożegnania się ze
wszystkimi. W zupełności wystarczy uścisnąć dłoń tych uczestników,
z którymi prowadziło się rozmowę, i oczywiście pożegnać się z gospodarzami. Wychodząc z licznego przyjęcia, staramy się, by nie zwracać
na siebie uwagi i nie przeszkadzać innym uczestnikom, którzy pragną
jeszcze pozostać i kontynuować rozpoczętą rozmowę.
• Odchodząc, goście dziękują za zaproszenie, gościnność, dobry
nastrój, a gospodarze – za przyjęcie zaproszenia.
• Podziękowanie wyrażone przy pożegnaniu z gospodarzami jest
wystarczające. Przy najbliższym spotkaniu wspominamy miły wieczór
i jeszcze raz dziękujemy. Telefoniczne podziękowanie może mieć miejsce tylko w przypadku utrzymywania bardzo bliskich stosunków.
• Sprzątnięcie i doprowadzenie mieszkania do porządku należy
oczywiście do gospodarzy. Na działce bywa niekiedy inaczej. Goście po-
265
dejmują inicjatywę uporządkowania terenu, likwidacji prowizorycznie
urządzonego stołu, ustawienia na właściwym miejscu krzeseł i leżaków.
Należy to ocenić jako czyn zasługujący na pochwałę, świadczący o wysokiej kulturze osobistej gości.
• Przy stole nie używamy telefonu komórkowego, powinien być
wyłączony.
• Naganne jest ssanie palców przy stole lub obgryzanie paznokci.
• Nos wycieramy chusteczką, odwracając się od stołu lub opuszczając na chwilę towarzystwo.
4. Przyjęcia jako najlepsza forma kontaktów towarzyskich
Już od najdawniejszych czasów jedną z podstawowych form kontaktów towarzyskich były przyjęcia.
W życiu zawodowym każdego dyplomaty oraz biznesmena uczestnictwo w przyjęciach i różnego rodzaju spotkaniach należy do obowiązków i stanowi istotny element pracy zawodowej.
Każdy z nas wielokrotnie uczestniczył w nich z okazji urodzin, ślubów czy innych uroczystości rodzinnych, dawniej organizowanych
głównie w domu. Kilka dni trwało wówczas przygotowanie potraw, aby
suto zastawić stoły. Z czasem powstało coraz wiecej restauracji, lokali
i firm cateringowych, które zajęły się kompleksową obsługą przyjęć –
począwszy od dekoracji stołów, doboru odpowiedniego menu, na części
artystycznej kończąc.
Przyjęcia są najlepszą okazją do nawiązywania nowych i podtrzymywania istniejących już kontaktów, do rozmów, wymiany poglądów
i doświadczeń, ale przede wszystkim umożliwiają miło – w oderwaniu
do szarej codzienności – spędzić czas.
Dzisiaj w restauracjach odbywają się nie tylko przyjęcia służbowe
i biznesowe, ale również uroczystości prywatne. Rynek oferuje ogromną liczbę lokali, które prześcigają się w organizowaniu wyszukanych
imprez dla najbardziej wymagających klientów.
Uczcić można awans, zwycięstwo w zawodach sportowych itp. Często do różnych uroczystych spotkań (przyjęć) dochodzi, ponieważ gospodarz chce sie zrewanżować za przysługę lub zaskarbić sobie łaski
zaproszonych gości. O tym, jak powinno przebiegać spotkanie, decydu-
266
Mgr Elżbieta Okoń
ją pewne zwyczaje i tradycje, a często też zasobność portfela. Podniosłe
uroczystości (wesela, rocznice) są oderwaniem od życia codziennego
i dlatego, aby nadać im szczególną wymowę, poświęca się im dużo czasu i zaangażowania.
Wydawanie przyjęć wymaga szeregu umiejętności: znajomości protokołu, czyli zasad dobrych manier, powszechnie przyjętych i stosowanych w płaszczyźnie towarzyskiej, wiedzy, jak należy zapraszać gości,
jak właściwie ich rozsadzić przy stole z zachowaniem zasady precedencji, jak dobrać menu itp. Znajomość tych zasad oraz reguł zachowania
towarzyskiego, jakie obowiązują dotyczy zarówno gospodarzy, jak i gości, jest niezwykle przydatna i ułatwia wzajemne współżycie.
Przyjęcia dyplomatyczne i biznesowe, ich podział i specyfika, przygotowanie przyjęć i sposoby ich organizacji
Przyjęcia dzielimy na przyjęcia stojące, do których należą: aperitif,
koktajl, garden party (przyjęcie w ogrodzie, na świeżym powietrzu),
oraz lampka wina. Do tej grupy można włączyć również przyjęcie bufetowe, które jest przyjęciem na stojąco, chociaż często organizator
uwzględnia ustawienie dla gości kilkuosobowych stołów i przyjęcia na
siedząco (przyjęcia zasadnicze), do których należą: lunch, brunch, obiad
(wszystkie jego formy: obiad biznesowy, obiad oficjalny), bankiet.
4.1. Przyjęcia na stojąco to skromne przyjęcia okolicznościowe
Koktajl – ang. cocktail party – najbardziej uniwersalna i wygodna
forma przyjęcia na stojąco, co umożliwia zaproszenie większej liczby
osób. Organizowany jest w godzinach popołudniowych i trwa zazwyczaj ok. 2 godzin. Na zaproszeniach podaje się godzinę rozpoczęcia
i zakończenia np. od godz. 17.00 do godz. 19.00. Nie ma tutaj obowiązku punktualnego przyjścia oraz uczestniczenia od początku do końca.
W dyplomacji wydawany jest z okazji różnych okazji np. święta narodowego, wydarzeń kulturalnych, powitania i pożegnania korpusu dyplomatycznego itp. Gospodarze witają gości przy wejściu przez ok. pół
godziny, po czym zjawiają się tam przed zakończeniem, aby gości po
s. 9.
M. Gajda, Przyjęcia okolicznościowe w praktyce, Złote myśli Sp. z o.o., Gliwice 2008,
267
żegnać. W zwiazku z dużą iością obowiązków gospodarzy i dużą liczbą
gości dopuszcza się tzw. wyjście po angielsku, czyli bez pożegnania. Na
ważnych uroczystościach gospodarze starają się być jednak w pobliżu
drzwi, aby móc pożegnać gości osobiście. Na koktajlach serwuje się
różne rodzaje napojów alkoholowych, drobne przekąski, ciepłe dania
przygotowane w taki sposób, aby można je było konsumować na stojąco.
Odmianą koktajlu jest przyjęcie ogrodowe (garden party), działające w ten sam sposób co koktajl, z tą różnicą, że jest organizowane na
świeżym powietrzu.
Aperitif – występuje w dwóch znaczeniach. W pierwszym jako napój
alkoholowy średniej mocy pobudzający apetyt, w drugim jako forma
kilkunastominutowego spotkania na stojąco, poprzedzającego główną
uroczystość. Czas ten przeznaczony jest na wzajemne poznanie się gości, jak również na oczekiwanie na ewentualnych „spóźnialskich”, tak
aby wszyscy jednocześnie mogli usiąść do stołu. Jeśli chodzi o rodzaje alkoholi, dominują wina ziołowe, whisky z wodą sodową, gin a dla
niepijących – soki. Nie wypada zabierać niedokończonego trunku podanego podczas aperitifu do stołu, gdyż tam będzie inny, odpowiednio
dobrany do menu, alkohol. Do aperitifu mogą być serwowane również
orzeszki, paluszki czy krakersy. Nie ma zwyczaju wznoszenia toastów.
Lampka wina – nie jest przyjęciem, lecz krótkim spotkaniem towarzyskim, trwającym od 15 do 30 minut. Organizowana przeważnie
przy okazji np. wernisażu, wystawy czy pokazu filmowego, a w pracy
z okazji imienin czy ewentualnie uczczenia jakiegoś wydarzenia w firmie. Serwowane są głównie wina i szampany, napoje bezalkoholowe,
drobne ciasteczka, krakersy lub paluszki.
Przyjęcie bufetowe (ang. buffet dinner) – jest to przyjęcie organizowane w godzinach wieczornych, na stojąco. Czasem do dyspozycji
gości rozstawione są kilkuosobowe stoły, tak aby można było przy nich
konsumować. Obowiązuje tutaj swobodne zasiadanie, które bardzo cenione jest przez zaproszonych gości, dlatego że dobierają się oni, według własnych preferencji, z ludźmi, z którymi lepiej się znają lub chcą
porozmawiać. Goście obsługują się sami. Przyjęcie bufetowe ma wiele
zalet. Z punktu widzenia ekonomicznego, koszty związane z organizacją przyjęcia są niższe w przeliczeniu na jedną osobę w porównaniu
268
Mgr Elżbieta Okoń
z przyjęciami zasiadanymi. Po drugie – jest lepsze wykorzystanie powierzchni sali i więcej osób może być zaproszonych, po trzecie – daje
duże możliwości dotarcia do różnych osób i nawiązania nowych kontaktów.
4.2. Przyjęcia na siedząco (przyjęcia zasadnicze)
to uroczyste formy przyjęcia na siedząco
Poranne śniadanie – robocze rozpoczyna się zazwyczaj między godziną 7.30 a 8.00 i trwa około pół godziny. Okazją może być spotkanie
polityka z publicystami, biznesmenami, politykami. Zwyczaj porannych
śniadań porannych przyszedł do Europy ze Stanów Zjednoczonych.
Często podczas takiego śniadania główny gość występuje z odczytem
dla zaproszonych gości. W czasie konsumpcji rozmowa ma zazwyczaj
charakter towarzyski, a dopiero po spożyciu śniadania, przy kawie,
przechodzi się do zasadniczej rozmowy z uczestnikami spotkania.
Lunch – określany mianem śniadania, niemający jednak nic wspólnego z polskim tradycyjnym śniadaniem, podczas którego serwuje się
jajecznicę, czy zupkę mleczną. Jest to krótki, lekki posiłek spożywany
w porze obiadowej, przeważnie w godzinach 12.30–15.00, dla małej liczby osób. Podczas tego posiłku serwowane są dania ciepłe, lekkie wina
i napoje alkoholowe. Gości obowiązuje punktualne przybycie. Przyjęcie może mieć charakter oficjalny – wówczas trwa ok. 2 godzin, jak też
lunch roboczy trwający przeważnie pół godziny krócej. Spotkania przy
roboczym śniadaniu (business lunch) pozwalają w swobodnej atmosferze omówić tematy interesujące strony spotkania. Termin spotkania
i miejsce ustala się telefonicznie lub podczas okolicznościowej rozmowy,
na kilka dni wcześniej. Zapraszający powinien przybyć do lokalu 10–15
minut wcześniej, aby sprawdzić rezerwację stolika czy wstępnie ustalić
menu, ostateczną decyzję pozostawiając gościowi. Należy wybrać stolik z daleka od gwarnych miejsc (przejścia, kuchnia), by ruch w lokalu
nie przeszkadzał w rozmowie. Gość zajmuje miejsce bardziej wygodne
i honorowe, pozwalające na obserwację sali (np. przy oknie, na kanapie
pod ścianą). Udając się na spotkanie należy być ubranym wyjściowo (nie
C. Ikanowicz, J. W. Piekarski: Protokół dyplomatyczny i dobre obyczaje, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2002, s. 141.
269
wieczorowo), aby czuć się swobodnie i wyglądać elegancko. Przed lunchem proponujemy aperitif (cocktail, gin z tonikiem, piwo). Ze względu
na porę dnia nie proponuje się mocnego alkoholu. Do dania mięsnego
można zaproponować wino, a do kawy koniak lub likier. Należy pozwolić
gościowy na wybór potraw z karty, nie narzucając mu własnych upodobań. Gospodarz rozpoczyna jedzenie i kończy, dostosowując się do gościa. Gość nie powinien wybierać zbyt drogich i obfitych dań, pamiętając,
że lunch jest formą spotkania roboczego a nie okolicznościową ucztą.
Do merytorycznej rozmowy można przystąpić po wstępnej wymianie zdań i zaspokojeniu głodu, lecz przed deserem i kawą. Niezależnie
od wyniku rozmowy należy do końca być uprzejmym i grzecznym.
Rachunek płaci osoba zapraszająca, co może nastąpić w obecności
gościa, jeśli razem opuszczają lokal.
Brunch – jest połączeniem dwóch angielskich słów: breakfast
i lunch, czyli śniadania i posiłku popołudniowego. Zagościł od niedawna w naszym kraju i już cieszy się ogromnym powodzeniem. Organizowany jest głównie w soboty i niedziele przed południem w gronie rodziny lub przyjaciół, ale czasem również wśród partnerów biznesowych.
Wiele restauracji oprócz smakołyków oferuje również zabawki dla najmłodszych, tak, aby dorośli mogli spokojnie uczestniczyć w spotkaniu.
Bankiet – uroczystość o charakterze oficjalnym. Spotkanie zaczyna
się zwykle między 19.00 a 20.00, w krajach o gorącym klimacie – później i trwa ok. 4–5 godz. Bankiet przebiega w podobny sposób jak uroczysty obiad, z tą różnicą, że liczba zaproszonych gości jest o wiele
większa, a przebieg bardziej uroczysty. Obowiązuje punktualne przybycie i ubiór określony w zaproszeniu. Menu składa się co najmniej z kilku
dań. Kawa i deser podawane są w osobnym pomieszczeniu na stojąco,
co daje możliwość nawiązania kontaktów z wszystkim zaproszonymi.
Duża liczba gości uniemożliwia zwykle gospodarzowi przedstawianie
wszystkich sobie nawzajem. Zaproszeni goście zdani są również na siebie przy odnalezieniu swojego miejsca, po zapoznaniu się z planem stołu, który znajduje się przed wejściem do sali.
Obiad uroczysty albo oficjalny (ang. dinner) – nie jest przyjęciem
wydawanym w porze obiadowej, mimo że nazwa na to wskazuje. Zwykle rozpoczyna się ok. 20.00, a w krajach o gorącym klimacie, nawet
o 22.00. Jest to jedna z bardziej uroczystych form przyjęcia. Wydawany
270
Mgr Elżbieta Okoń
jest przy okazji oficjalnych wizyt ważnych osobistości, ważnych rocznic
jubileuszowych, a w biznesie z okazji zakończenia rozmów handlowych
i podpisania intratnych kontraktów. Organizowany jest dla ściśle określonej liczby gości. Obowiązuje punktualne przybycie i ubiór określony
w zaproszeniu – najczęściej jest to smoking lub frak oraz zasada precedencji przy rozsadzaniu gości przy stole. Składa się z kilku dań i trwa
ok. 3 godzin.
Ważna konkluzja!!!
Wszystkie przyjęcia, bez względu na ich rodzaj, powinny przede
wszystkim wyrażać gościnność zaproszonym gościom i ułatwiać nawiązywanie kontaktów. Gospodarze, organizując przyjęcie, stają przed
ogromnym wyzwaniem, gdyż to na nich spoczywa odpowiedzialność
za cały przebieg uroczystości. Do nich należy sporządzenie listy gości,
wysłanie do nich odpowiednio wcześniej zaproszeń, przygotowanie
stołów i stworzenie odpowiedniego klimatu przyjęcia. Nie może zabraknąć znajomości zasad etykiety, która powinna być przestrzegana
nie tylko przez organizatorów, ale również przez zaproszonych gości,
co ułatwi przebieg całej uroczystości i wpłynie na niepowtarzalną i wyjątkową atmosferę.
Dobry gospodarz pamięta, że najważniejszy jest zawsze gość i to on
powinien czuć się najlepiej. Dopiero na drugim miejscu jest gospodarz.
Ten idealny nigdy nie da po sobie poznać, ile czasu i wysiłku pochłonęły
przygotowania do podjęcia gości. Nie tłumaczy się, że popsuła mu się
krajalnica, że zabrakło w sklepie napojów. Znajdzie wyjście z każdej
sytuacji.
Organizjąc przyjęcie, pamiętajmy o tym, że jeśli podjęliśmy już taką
decyzję, należy wziąć za nią odpowiedzialność. Nasz dobry nastrój na
pewno udzieli się gościom, a wszelkie niepowodzenia i trudności związane z organizacją uroczystości należy zachować dla siebie. Jeżeli chcemy już o nich mówić, to raczej zróbmy to w humorystyczny sposób,
nie wzbudzając wśród znajomych poczucia winy. Bądźmy wyrozumiali,
taktowni, nie okazujmy zniecierpliwienia, a już na pewno nie należy
obnosić się ze zmęczeniem gośćmi i przyjęciem.
Przygotowanie przyjęcia to duże wyzwanie dla każdego gospodarza
i organizatora. Zaczyna się zwykle od ustalenia terminu. W przypad-
271
ku przyjęć oficjalnych należy tak dobrać datę, aby nie kolidowała ona
z żadnym innym – w tym dniu – świętem, aby nie stawiać uczestników
przed koniecznością dokonania wyboru. Następnie sporządzana jest lista gości i przygotowywane są zaproszenia.
Gości na przyjęcie można zaprosić listownie lub korzystając z kart
zaproszeniowych, na których tekst zaproszenia jest nadrukowany,
a imię i nazwisko osoby zapraszanej, data i godzina wpisywane są odręcznie. Zawsze używamy do tego pióra, nigdy długopisu i staramy się
pisać wyraźnie. Nadmierne ozdabianie liter utrudnia czytanie treści,
ale także sprawia pretensjonalne wrażenie. Jest to jedna z najbardziej
eleganckich form.
5. Zaproszenia
Zaproszenia wysyła się na dwa do trzech tygodni przed terminem
uroczystości. Jest to o tyle ważne, że jeżeli zbyt wiele gości nie potwierdzi przybycia, gospodarze będą mieli jeszcze możliwość zaproszenia
gości rezerwowych, którzy nie powinni odczuć, że zostali zaproszeni
awaryjnie, na ostatnią chwilę. Dlatego też nie należy zwlekać z potwierdzeniem przybycia.
Każde zaproszenie powinno składać się z następujących elementów:
1. Tytuł oraz imię i nazwisko osoby zapraszającej (pełne imię i nazwisko – pomijamy zwykle tytuły naukowe, stanowiska czy funkcje).
2. Imię i nazwisko osoby zapraszanej z informacją dotyczącą osób
towarzyszących.
3. Informacja o rodzaju przyjęcia.
4. Data, godzina i miejsce przyjęcia, z podaniem dokładnego adresu.
5. Okazja przyjęcia.
6. Formy potwierdzenia przyjęcia zaproszenia, które umieszcza się
w prawym dolnym rogu (lub osobna wkładka):
− R.S.V.P. – uprzejmie proszę o odpowiedź – przed tym skrótem podany jest zawsze numer telefonu, a czasem nawet data, do kiedy
oczekiwane jest potwierdzenie.
− Punktualność jest konieczna, jeśli zaproszenie dotyczy np. koncertu, wspólnej kolacji czy sztuki w teatrze. Skrót „s.t.” „sine tempore”
272
Mgr Elżbieta Okoń
– zaznaczony na zaproszeniu oznacza dokładnie „co do minuty”,
„c.t.” „cum tempore” oznacza dopuszczalne spóźnienie od kwadransa do nawet godziny od podanego czasu spotkania.
− Jeżeli zależy nam, aby goście pojawili się punktualnie, można też
po prostu dopisać na zaproszeniu: „Prosimy o punktualne przybycie”.
Ważna jest nie tylko treść. Także papier i wygląd czcionki odgrywają
znaczącą rolę.
Zaproszenie na ważne uroczystości zawiera czasami informacje
o rodzaju stroju, jaki będzie obowiązywał. Wieczorem może to być frak
lub smoking, a po południu ciemny garnitur. Nazwa stroju męskiego
stanowi wskazówkę dla ubioru damskiego. Do fraka odpowiedni ubiór
to długa suknia (balowa), do smokingu – suknia wieczorowa, a do ciemnego garnituru – krótka suknia wizytowa.
Punktualność przybycia na przyjęcie obowiązuje wszystkich gości.
Spóźnienie jest traktowane jako wyraz braku obycia i lekceważenia gospodarza. Jeżeli gościem honorowym jest wybitna osobistość, np. minister, gości zaprasza się 10–15 minut wcześniej, aby gość honorowy
zastał wszystkich na miejscu. Jemu też przedstawia się pozostałe zaproszone osoby.
Ta generalna zasada nie dotyczy przyjęć na stojąco, np. na święta narodowe, na które zaprasza się kilkuset gości. Przybycie tak dużej
liczby gości o jednej porze nie tylko utrudnia dojazd, ale również przywitanie się z gospodarzem. W takich przypadkach przybycie w ciągu
pierwszych 45 minut jest jak najbardziej prawidłowe.
6. Obowiązki gospodarza
Jeżeli zaproszenie wystosowane było przez oboje małżonków, gospodarz w mowie powitalnej wita zaproszonych gości w imieniu swoim i żony. Do niego należy wzniesienie pierwszego toastu. On również
jest odpowiedzialny za napoje. W domu alkoholem częstuje zawsze
gospodarz, nie nalewając jednak nigdy bez zgody gościa. Podczas imprezy z tańcami, gospodarz zobowiązany jest zatańczyć ze wszystkimi
zaproszonymi paniami. Jedynie duża liczba gości zwalnia go z tego
obowiązku.
273
Obowiązki pani domu
Pani domu w odpowiednim momencie zaprasza wszystkich do jadalni lub przygotowanego bufetu. Również ona jako pierwsza odchodzi
od stołu, sygnalizując tym samym skończony posiłek.
Pozostałe reguły obowiązują oboje gospodarzy.
1. Zawsze razem witają gości, wspólnym ich zadaniem jest również wzajemne przedstawianie osób, co najmniej tych, które są sąsiadami przy stole.
2. Rozmawiają, choć chwilę, z każdym gościem.
3. Wszystkich gości wita się jednakowo serdecznie.
4. Muzyka, która towarzyszy uroczystości, nie może być zbyt głośna.
7. Ustawianie stołów
Kolejnym etapem przygotowań jest ustawienie stołów w zależności
od możliwości lokalowych i liczby zaproszonych gości. Najbardziej popularny i pasujący do wielu przyjęć jest stół prostokątny. Ma on jednak
też i wady – nie może przy nim zasiąść nieparzysta liczba gości. Innym,
też popularnym, rozwiązaniem jest stół w kształcie litery „U”, stosowany głównie na bankietach, ale również na prywatnych przyjęciach, np.
na weselach. Innym możliwym rozwiązaniem – przy dużej liczbie gości
– jest ustawienie stołów okrągłych, przy których może usiąść od 8 do
12 osób.
Organizatorzy przyjęcia powinni zadbać o najdrobniejsze szczegóły dekoracji stołu. Chodzi o stworzenie takiej aranżacji, aby pasowała
do charakteru uroczystości i aby prezentował się on niezwykle okazale. Przede wszystkim stół powinien być nakryty białym obrusem, który
z jednej strony powinien zwisać ok. 30 cm. Pod obrusem powinno znajdować się sukno, które będzie wyciszało dźwięk stawianych talerzy. Na
stole, oprócz wytwornej porcelany, nie powinno zabraknąć kwiatów,
stawianych w niskich i płaskich naczyniach, tak aby nie utrudniały konwersacji oraz świece, które nie tylko stanowią element dekoracyjny, ale
również po zapaleniu tworzą nastrojowy i niepowtarzalny klimat przyjęcia. Należy pamiętć o tym, aby zapalić je dopiero po daniu głównym.
www.psz.pl Dorota Cedrońska , 2009-11-18.
274
Mgr Elżbieta Okoń
Na każdego gościa przypada 60 cm przy stole, tak aby każdy mógł się
w miarę swobodnie czuć.
8. Rozsadzanie gości
Rozsadzanie gości to kolejne wyzwanie dla organizatorów. Zależy to
od charakteru przyjęcia: rodzaju i okazji przyjęcia, ilości zaproszonych
gości, warunków lokalowych, kształtu i ustawienia stołu.
Gości zawsze rozsadza gospodarz.
Podstawowe informacje w tym zakresie:
• Przy ustalaniu hierarchii miejsc przy stole należy kierować się
przede wszystkim zasadą precedencji – oznacza to, że osoba najważniejsza zajmie miejsce honorowe, najczęściej po prawej stronie gospodyni lub gość najważniejszy może również zająć miejsce vis-à-vis (naprzeciw) gospodarza.
• Małżonka gościa honorowego zajmuje miejsce po prawej stronie gospodarza. Miejsce honorowe znajduje się przodem do sali, naprzeciwko drzwi wejściowych.
• Druga zasada to naprzemienne sadzanie kobiet i mężczyzn.
W przypadku osób niemających partnera, organizatorzy – aby uzyskać
parzystą liczbę gości – muszą pamiętać o zaproszeniu innej samotnej
osoby przeciwnej płci. Tej zasady nie stosuje się jednak w przypadku
przyjęć roboczych, na które nie są z reguły zapraszani współmałżonkowie. I ostatnia – rozsadzanie par małżeńskich, co umożliwia im nawiązanie nowych, poza rodzinnymi, kontaktów (pary małżeńskie nie powinny siedzieć obok siebie). Kobiet nigdy nie sadzamy na końcu stołu.
• Staramy się uwzględniać sympatie i antypatie gości.
• Gości zagranicznych honorujemy przed krajowymi.
• Gospodyni siedzi naprzeciwko gospodarza.
Gospodarz w restauracji daje napiwek 10–15 proc., 10–7 proc. –
w kwestii wysokości napiwku zdania są różne.
Wszystko należy przewidzieć i sprawdzić przed przyjęciem tak, aby
atmosfera przyjęcia nie została zepsuta bądź przez niewłaściwy dobór
towarzystwa, bądź też nieodpowiedni dobór menu lub podawanie alkoholu w nadmiarze.
275
Goście przy stole powinni pamiętać o obowiązku bawienia osób siedzących obok. Można wymieniać poglądy z osobą zajmującą miejsce
naprzeciwko, nie jest wskazane natomiast włączanie się do rozmowy
szefów, bądź gości zajmujących odległe miejsca. Gospodarz zajmuje
się przede wszystkim głównym gościem oraz jego małżonką, pozostali
współgospodarze – innymi osobami.
Trzeba być grzecznym i usłużnym wobec pań i osób starszych, a jednocześnie zachować umiar, by nikogo nie urazić okazywaniem nadmiernej troski. Domowników nie wypytuje się o sprawy i stosunki domowe,
a jeśli sami podejmują temat, nie należy być nadmiernie dociekliwym.
Warto pamiętać, że poruszanie spraw związanych z sytuacją materialną, dotyczącą uposażeń itp. jest w towarzystwie tematem tabu.
W restauracji gości może rozsadzać gospodarz bądź organizator
spotkania. Wszyscy siadają dopiero wtedy, gdy główny gość zajmie swoje miejsce; wstają od stołu – gdy gospodarz wstanie.
W celu ułatwienia gościom zajęcia miejsca umieszcza się na stole
karteczki (format biletu wizytowego) zawierające imię i nazwisko, bez
tytułów (Pan... Pani..., Dr..., Mgr...) wyróżniając tytułem tylko przewodniczacego delegacji. Stosuje się je na uroczystych przyjęciach, gdy liczba gości przekracza 8 osób.
Czesto przy większych przyjęciach siedzących, w holu wykłada się
plan stołu ze wskazaniem, gdzie każdy z zaproszonych gości będzie
miał miejse. Należy się z nim zapoznać, a także zorientować, kto będzie
siedział obok, by łatwiej nawiązać konwersację podczas posiłku.
Talerze i sztućce muszą być odpowiednio dobrane do każdej potrawy i stanowić komplet. Talerz główny stawia się zwykle na platerowanej podstawce nakrytej małą serwetką. Niektóre serwisy zawierają odpowiedniej wielkości talerze, używane jako podstawki pod talerz, na
którym podaje się danie.
Serwetkę przeznaczoną dla gości układa się na głównym talerzu.
Na wyszukanych przyjęciach układanie serwetek powinno być jednak
jak najprostsze, na oficjalnych przyjęciach natomiast złożone serwetki
umieszcza się na talerzu lub po jego lewej stronie, zwinięte w specjalnej
ozdobnej obrączce. Po prawej stronie układamy wydrukowane menu.
Talerzyki do pieczywa ustawia się po lewej stronie nakrycia, podobnie
jak talerzyki do sałaty. Noże, widelce i łyżki układa się według kolejno-
276
Mgr Elżbieta Okoń
ści użycia. Zewnętrzne, ułożone najdalej od talerza, używane są pierwsze. Wszystkie sztućce muszą być z tego samego kompletu. Najbardziej
eleganckie sa srebrne lub platerowane. W Polsce i Anglii sztućce do
deseru układa się powyżej głównego talerza. We Francji oraz Stanach
Zjednoczonych kładzie się je na stole dopiero po spożyciu głównego
dania, przed podaniem deseru. We Francji łyżkę do zupy oraz widelce
układa się stroną wypukłą do góry, natomiast w Polsce, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych powszechniejszy jest zwyczaj odwrotnego
układania sztućców.
Rys.1. Podstawowe nakrycie stołu
Źródło: M. Gajda, Przyjęcia okolicznościowe w praktyce, 2008
Rys. 2. Rozszerzone nakrycie stołu
Źródło: M. Gajda, Przyjęcia okolicznościowe w praktyce, 2008
277
Napoje podaje się w odpowiednio dostosowanych kieliszkach
i szklankach umieszczonych obok nakrycia na stole. Do każdego napoju
przeznaczony jest oddzielny rodzaj szkła. Najczęściej napoje podaje się
w białym, kryształowym szkle. Ozdobą kieliszków może być monogram
lub herb gospodarza. Kolorowe kieliszki, kobaltowe lub złocone, nie są
w zasadzie używane w europejskiej dyplomacji.
Rys. 3. Rodzaje kieliszków i szklanek
Źródło: C. Ikonowicz, J. Piekarski, Protokół dyplomatyczny i dobre obyczaje,
2002
Ważnym elementem dekoracji stołu są kwiaty i świece. Kwiaty, zdobiące stoły, powinny być ułożone w niskich wazach lub płaskich naWyjątek stanowią kieliszki z zielonego szkła, na niskiej nóżce, używane m.in. w krajach skandynawskich i Wielkiej Brytanii do białych win reńskich.
278
Mgr Elżbieta Okoń
czyniach szklanych, tak by nie przesłaniały rozmówców siedzących po
drugiej stronie stołu. Lichtarze i dobre gatunkowo świece (w zasadzie
w białym kolorze) są nie tylko ważnym elementem dekoracji, ale także
oświetleniem stołu wieczorem. Świece mogą stać na stole o każdej porze dnia. Zapalamy je jednak dopiero do posiłków wieczornych.
W trakcie przyjęcia należy pamiętać o pewnych, powszechnie przyjętych, zasadach dobrego wychowania.
• Nie zasiadać do stołu, dopóki gość honorowy i gospodarz nie
zajmą miejsc.
• Sąsiadce przy stole odsuwa się krzesło, by ułatwić jej zajęcie
miejsca. Jeżeli wcześniej nie było okazji poznania osób mających miejsca obok, to należy się im przedstawić wymieniając nazwisko i tytuł
służbowy (można przekazać swoją wizytówkę). Osobę siedzącą naprzeciw wita się lekkim skinieniem głowy, podobnie jak inne osoby, jeżeli
wcześniej się ich nie powitało.
• Siedząc przy stole nie powinno się nakładać na talerz zbyt wiele danej potrawy pamietając, że trzeba będzie zjeść wszystko. Należy
jeść małymi kęsami, cicho, by nie zwracać uwagi, w tempie równym
z gospodarzami i sąsiadami, tak by nie czekano na nas z podaniem
kolejnego dania. Mając w ustach jedzenie – nie prowadzi się rozmowy,
jedynie w przerwach pomiędzy kolejnymi kęsami można prowadzić towarzyską konwersację z sąsiadami, nie przekrzykując i nie przerywając
innym wypowiedzi. Po zakończeniu jedzenia sztućce złożone równolegle składa się na talerzu (jest to znak dla kelnera, że może zabrać nakrycie).
Warto pamiętać o właściwym posługiwaniu się sztućcami. Dania mięsne, drób, ryby wędzone i śledzie jemy posługując się nożem
i widelcem. Do innych dań rybnych używa się specjalnych sztućców:
szerokiego widelca i noża o tępym, skośnym ostrzu. Małże, ostrygi
i inne owoce morza je się specjalnie dopasowanymi do tego celu sztućcami. Do spaghetti na ogół podaje się widelec i łyżkę, która trzymana
w lewej ręce, pomaga w nawijaniu na widelec makaronu i oddzielaniu
niewielkich porcji (warto jednak wiedzieć, że na eleganckich obiadach
Ikanowicz, Piekarski, dz. cyt., s. 150.
279
we Włoszech do spaghetti podaje się tylko widelec, którym na talerzu
okręca się makaron).
Podanego na stół pieczywa nie kroi się nożem, lecz łamie, a małe
kęsy, smaruje się masłem i spożywa. Z podanej na stół wędliny nie robi
się kanapek, lecz kroi na talerzu korzystając z pomocy widelca i noża.
Podanym do potraw mięsnych sosem polewa się mięso, a nie ryż,
kartofle czy jarzyny, a resztę sosu pozostawia się na talerzu.
Kompot podany w kompotierce je się łyżeczką i za jej pomocą (nigdy
na dłoni) odkłada się pestki na podstawkę. Jednakże owoce na kompoty
czy desery powinny być wypestkowane!
Owoce – jabłka, gruszki – dzieli się na części, a następnie obiera za
pomocą specjalnego nożyka. Banany po odkrojeniu i zdjęciu skórki je
się nożem i widelcem.
Cytrynę podaną w plasterkach, jako dodatek do dania, należy przytrzymać widelcem i wycisnąć nożem, a następnie odłożyć na brzeg talerza. Jeśli cytryna podana jest w ćwiartkach, można wycisnąć ją ręką,
ujmując za skórkę.
Sałatę nakłada się na specjalnie przygotowany w tym celu talerzyk
i je widelcem, bez pomocy noża.
W sytuacji, gdy podano egzotyczną, mało znaną potrawę, warto naśladować gospodarzy, co zawsze spotka się ze zrozumieniem.
Nie należy przejawiać nadmiernej inicjatywy w zachęcaniu sąsiadów przy stole do picia alkoholu.
Generalna zasada zaleca nie wyróżniać się z otoczenia, lecz przystosować się do zachowania domowników.
Gość nie powinien demonstrować, że czegoś nie lubi lub coś mu nie
smakuje.
Nie należy też przymuszać gościa do picia, dolewać do niedopitego
kieliszka, ale trzeba czuwać, by kieliszki nie były puste.
Jeść powoli, aby nie narzucać tempa, ale raczej dotrzymywać towarzystwa gościowi. Jedzeniu powinna towarzyszyć przyjemna pogawędka, chyba że gość sam podejmuje tematy zawodowe. Na ogół omawia
się je przy kawie, w gronie zainteresowanych osób, bez udziału pań.
Nie wychodzi się przed zakończeniem imprezy (przed podaniem
kawy). Jeżeli istnieje konieczność wcześniejszego wyjścia, należy dyskretnie uprzedzić i przeprosić gospodarza. Nie wstaje się od stołu dla
280
Mgr Elżbieta Okoń
załatwienia sprawy, telefonu, chyba że poprosi o to gospodarz. Wcześniejsze opuszczenie stołu, sali może zostać potraktowane jako wyraz
niezadowolenia, obraza gospodarza, staje się incydentem.
Przyjęcie kończy się, gdy gość honorowy pożegna się z gospodarzem. Wówczas inni goście powoli zaczynają opuszczać salę.
Należy pożegnać się z gospodarzami, dziękując za zaproszenie i miłe
przyjęcie. Pozostałe osoby można ogólnie pożegnac skinieniem głowy.
Trzeba pamietać, że nie należy przeciągać pobytu, ani domagać się
podania dodatkowo kawy albo drinka. Jeżeli gospodarz będzie zainteresowany naszym pozostaniem po wyjściu innych gości, by omówić
pewne kwestie – uprzedzi nas o tym wcześniej.
Po oficjalnych przyjęciach gospodarzom należy przesłać pisemne
podziękowanie, bądź podziękować telefonicznie lub ustnie przy okazji
najbliższego spotkania.
Palenie:
• Papierosy palimy po deserze, przy kawie i to tylko wtedy, gdy
gospodarze podadzą popielniczki.
• Jeżeli zapraszamy do restauracji palącego, to musimy zamówić
stolik w części wydzielonej dla palących.
• Palenie na ulicy jest wielkim nietaktem.
• Kobieta nigdy nie przypala papierosa mężczyźnie.
• Nie rozmawia się z papierosem w ustach.
• Nie przypala się papierosa od innego papierosa.
• Jeśli nie ma popielniczek, to znaczy, że gospodarze nie życzą
sobie palenia.
• Do zapalenia fajki lub cygara nigdy nie używamy zapalniczki.
9. Kodeks gościa
Gościa „z klasą” możemy poznać po ściśle określonym kodeksie postępowania:
1. Potwierdza wszystkie zaproszenia w przepisowym terminie, dokładnie w takiej samej formie, w jakiej otrzymał zaproszenie (na zaproszenie wystosowane odręcznie również odpisuje sam, na telefoniczne
dzwoni, a na osobiste, jeśli zdecyduje się od razu, także odpowie poprzez przyjście z wizytą.
281
2. Zawsze dotrzymuje umówionych terminów lub z góry uprzedza,
jeśli nie jest pewien, czy będzie mógł dotrzymać słowa.
3. Zawsze wiarygodnie uzasadnia swoją odmowę.
4. Nigdy nie przyprowadza ze sobą gości bez wcześniejszego pozwolenia gospodarza.
5. Przed większą uroczystością przysyła swój bukiet kwiatów, tak
aby gospodarz mógł przygotować odpowiednie wazony. Do prezentu
dołącza kartkę z życzeniami, a dzień po udanej zabawie wysyła w dowód wdzięczności dodatkowo mały bukiet.
6. Pojawia się zawsze punktualnie.
7. Szanuje zwyczaje i wymagania gospodarza dotyczące ubioru.
8. Chwali podawne posiłki i nie daje rad gospodarzowi na jeszcze
lepszy sposób ich przygotowania.
9. Otwarcie odmawia jedzenia, jeśli jest na diecie i nie chce jej
przerwać; obliczanie kalorii i trucizn ukrytych w konserwantach zostawia tylko dla siebie.
10.Jeżeli zamierza przybyć z osobą towarzyszącą, to uzgadnia to
z organizatorem. Jeżeli stosuje jakąś dietę, jest alergikiem, również informuje organizatora.
11.Rozmawia przy stole ze swoimi sąsiadami, nie wyróżniając nikogo.
12.Zawsze znajdzie chwilę dla gościa, z którym nikt nie rozmawia.
13.Nie popisuje się i nie wynosi nad innych.
14.Nigdy nie przedłuża przyjęcia poza określone zwyczaje.
15.Nie prowadzi o trzeciej rano filozoficznych monologów; wie, ile
potrafi wypić alkoholu i nigdy o tym nie zapomina.
16.Dziękuje następnego dnia za udane spotkanie.
Podstawowe zasady dla gościa:
1. Serwetkę z materiału rozkładamy i kładziemy na kolanach.
2. Jeżeli gospodarze proszą nas o punktualne przybycie, nie uchylamy się od prośby.
3. Nigdy nie należy upominać się o następny kieliszek alkoholu.
4. Nie można podczas posiłku poprawiać fryzury lub makijażu.
G. Tautz-Wiessner, Savoir-vivre w życiu zawodowym. Dobre obyczaje kluczem do
sukcesu,Wyd. Astrum, Wrocław 2000, s. 100.
282
Mgr Elżbieta Okoń
5. Nie wypada gestykulować trzymając w rękach sztućce.
6. Kieliszki chwytamy za nóżkę.
7. Gdy nie wiemy, do czego służą podane sztućce, zerknijmy dyskretnie na sąsiada.
8. Nie można nikogo namawiać i zmuszać do picia alkoholu.
9. Należy jeść estetycznie.
10.Nie można rozmawiać z pełnymi ustami ani dmuchać na zbyt
gorące potrawy.
10. Menu
Nie mniej istotny jest dobór istotnego menu. Starannie i trafnie dobrane menu oraz właściwie dostosowane do niego napoje dobrze świadczą o gospodarzach (gospodarz to osoba zapraszająca i jednocześnie
wydająca, a także uczestnicząca w przyjęciu – nie jest gospodarzem
w restauracji jej właściciel). Optymalny dobór menu zależy od różnych
okoliczności i kryteriów: charakteru organizowanego przyjęcia, składu
i ilości zaproszonych osób, od pory roku oraz klimatu, w którym wydawane jest przyjęcie.
Przy jego doborze należy wziąć również pod uwagę takie czynniki
jak: narodowość zaproszonych gości, porę roku i różnorodność dań.
Przygotowując przyjęcia międzynarodowe należy dostosować menu do
zwyczajów i religii panujących w innym kraju, np. nie serwować muzułmanom wieprzowiny, a Hindusom – wołowiny. W piątek uwzględnić preferencje katolików i zaserwować rybę. Pora roku stwarza możliwości wykorzystania świeżych sezonowych owoców i warzyw. Latem
gorącą i ciężko strawną zupę można zastąpić chłodnikiem, a ciastko
z kremem – lodami z owocami. Menu powinno być urozmaicone, tak
aby nie powtarzały się produkty i dodatki wykorzystywane do dań, np.
krem z pieczarek eliminuje sos pieczarkowy.
Coraz bardziej popularna i bardziej „trendy” staje się kuchnia „fusion”, która polega na umiejętnym łączeniu tradycji kulinarnych różnych nacji w jednym daniu i wspaniale nadaje się na międzynarodowe
przyjęcia.
Dania rybne lub owoce morza często serwowane są jako przystawka.
Może to być np. łosoś wędzony, sandacz w jarzynach, sałatka z krewe-
283
tek, pstrąg wędzony, ryba w galarecie itp. Jeśli zaś planujemy podanie
gorącej przystawki rybnej, to możemy ją poprzedzić zimną przystawką
mięsną w postaci: pasztetu z zająca, schabu po warszawsku, czy też
„półmiska polskich wędlin”.
Podczas oficjalnych przyjęć na ogół nie podaje się mięs mielonych, dań
z podrobów, flaków a także kurczaków (z wyjątkiem wykwintnych przystawek np. pierś drobiowa z bazylią, galantyna z kurczaka). Można natomiast
serwować indyki, kaczki, dzikie ptactwo (kuropatwy lub bażanty). Eleganckie dania można przygotować z mięs wołowych (pieczeń, polędwica), cielęciny lub dziczyzny. Te ostatnie serwuje się zazwyczaj jesienią i zimą.
Menu nie powinno być zbyt obfite, ale urozmaicone dodatkiem różnych warzyw, sałaty itp. Uzupełnieniem dania głównego jest zazwyczaj
ryż lub podawane w różnej postaci ziemniaki. Nie jest przyjęte podawanie kasz i makaronów, jeśli nie wymaga tego specjalna potrawa. Podawane dania powinny być przygotowane do jedzenia tzn.: z ryb usunięte
ości, jaja obrane ze skorupek, mięso pozbawione kości. Pieczywo i masło powinny znajdować się na stole.
Danie główne serwowane jest zazwyczaj dwukrotnie, o czym należy
pamiętać nakładając danie na talerz. Gość zazwyczaj sam nakłada na
talerz tyle, ile chce zjeść, aby nie pozostawić jedzenia na talerzu. Gość
nie składa sam znajdujących się na stole talerzy i talerzyków. Tego rodzaju czynności pozostawia się kelnerom.
11. Napoje
Do każdego dania podajemy odpowiednio dobrane napoje. Podczas
przyjęć podaje się zazwyczaj:
• Aperitif: sherry, porto, vermouth, whisky, wódka (gin, śliwowica,
grappa). Służą one do pobudzenia apetytu.
• Cocktaile najbardziej popularne: wódka z sokiem pomidorowym, gin z tonikiem i plastrem cytryny (cocktail może być też bez alkoholu – sok owocowy) i serwuje się je gościom zanim zasiądą do stołu.
• Wina zajmują szczególne miejsce wśród serwowanych napojów. Wina podaje się do potraw według tradycyjnie przyjętych reguł,
których naruszenie może zostać potraktowane jako przejaw ignorancji
i braku obycia towarzyskiego. Do przystawek, w zależności od wybra-
284
Mgr Elżbieta Okoń
nego menu, odpowiednie są wina wytrawne, białe albo czerwone lub
też czysta wódka.
Do dań z ciemnego mięsa (wołowina, dziczyzna, wieprzowina) podaje się wytrawne czerwone o temperaturze pokojowej 16–18 stop. C.
Do ryb, ostryg, raków i dań z białego mięsa (drobiu) podaje się wytrawne białe wino, schłodzone, o temperaturze 10–14 stop. C. Należy
pamiętać, że wina nie należy mrozić (w przeciwieństwie do wódki),
ponieważ traci swój bukiet.
Wina deserowe, półsłodkie i słodkie podaje się do deseru. Można je
również podawać do ciast (np. przy podwieczorku). Natomiast wina
ziołowe mogą być podawane jako aperitif, lub do koktajli, w połączeniu
z sokiem, wódką lub wodą sodową. Szampan wytrawny można podawać i pić o każdej porze i przy każdej okazji.
• Likiery i koniak serwowane są zazwyczaj do kawy.
• Napoje bezalkoholowe: soki, woda mineralna podawane są
w każdej sytuacji.
W czasie przyjęcia należy zachować odpowiednią kolejność podawania napojów. Nie podaje się wina słodkiego przed wytrawnym. Wino
czerwone serwuje się po białym, nigdy odwrotnie. Szampan może być
podawany na początku i na zakończenie przyjęcia, lecz nie „pomiędzy”
innymi napojami. Niezachowanie właściwej kolejności szkodzi zarówno etykiecie, jak i zdrowiu.
Jeśli gość ma specjalne życzenia lub ograniczenia dietetyczne, to
należy je koniecznie uwzględnić.
Układając menu trzeba przestrzegać powszechnie przyjętej kolejności serwowania dań:
• przystawka zimna,
• przystawka gorąca,
• zupa,
• danie główne,
• sery (ale raczej na mniejszych, prywatnych obiadach),
• deser,
• owoce,
• kawa.
Liczba przewidzianych dań zależy od rodzaju przyjęcia. Menu śniadań jest skromniejsze, obiadów – bardziej wystawne. Na uroczystym
285
obiedzie menu zawsze musi być wydrukowane i ułożone na stole po
lewej stronie nakrycia. Nie dotyczy to „roboczego” lunchu, podobnie
jak obiadu w małym gronie.
Serwowanie poszczególnych dań rozpoczyna się zgodnie z zasadą
pierwszeństwa. Gospodarz i gospodyni obsługiwani są na końcu. Wszystkie dania serwowane są na półmiskach lub w wazach i podawane z lewej
strony gościa. Z prawej strony podawane są miseczki lub talerze z zupą
oraz dania główne porcjowane i serwowane na talerzu, a także nalewa
się wszystkie napoje. Alkohol nalewa się do wysokości 2/3 kieliszka i nie
dolewa, jeśli gość upił niewiele lub dziękuje przy następnym nalewaniu.
Talerze zmieniane przez kelnerów są podawane z lewej strony,
a zbierane z prawej.
Dla gości przyjeżdżających z daleka rezerwujemy pokoje hotelowe,
dbając także o wyżywienie podczas całego pobytu. Pamiętajmy również,
by zaproszone osoby otrzymały wcześniej plan miasta, drogi dojazdowej czy prospekt hotelu, w którym się zatrzymają. Wcześniej jednak
dobrze jest ustalić, kto ponosi koszty noclegów.
Biorąc pod uwagę wielotygodniowe przygotowania gospodarzy do
uroczystości, należy docenić ich starania i wyrazić szacunek chociażby poprzez bezzwłoczne potwierdzenie zaproszenia, odpowiednio dobrany do okazji ubiór, punktualne przybycie oraz dobry nastrój, który
z pewnością sprawi, że przyjęcie przebiegnie w miłej i niepowtarzalnej
atmosferze.
12. Pułapki, błędy i wypaczenia
• Na przyjęciach unikamy podawania potraw z buraczków – łatwo brudzą, a naszym niektórym gościom (np. Węgrom) nie przejdą
przez gardło,
• unikamy podawania kury (wyjątek filety) i podrobów,
• nie podajemy potraw, które mogą spowodować niestrawność,
wzdęcia itp.,
• unikamy podawania borówek, ponieważ brudzą zęby,
• unikamy podawania potraw z dużą ilością świeżej cebuli lub
czosnku, ponieważ goście po ich zjedzeniu będą się czuć skrępowani
własnym zapachem z ust,
286
Mgr Elżbieta Okoń
• na stole nie stawiamy wysokich świec ani wazonów z kwiatami,
ponieważ goście nie będą się widzieć,
• nie wygłasza się toastów, gdy na stole znajdują się gorące dania,
• podczas toastów nie stukamy się kieliszkami, a jedynie kierujemy kieliszek w stronę osoby honorowanej toastem lub w kierunku
naszych sąsiadów,
• „smacznego” mówi kelner, a nie gospodarz przyjęcia,
• kotlet de volaille najpierw nakłuwamy, aby wypuścić masło.
Język gestów
Język gestów, czyli komunikacja niewerbalna, jest nieodłączną
częścią porozumiewania się ludzi. Warto go poznać, po to choćby, żeby
umieć rozszyfrować to, co chce nam powiedzieć lub też ukryć przed
nami rozmówca.
Aby dobrze wypaść na spotkaniu biznesowym, oprócz wiedzy
przekazywanej słownie, powinniśmy również poznać wiedzę na temat
gestykulacji. Fachowcy od ww. spraw twierdzą, że: „Jest dziesięć sekund, zanim Twój rozmówca zdecyduje, czy Cię polubił czy nie”.
Chodzi tu o pierwsze wrażenie.
Najważniejsze gesty i ich interpretacja
Uśmiech – szczery, ciepły – może być dobrym początkiem rozmowy.
Symbolizuje człowieka otwartego i kontaktowego.
Kontakt wzrokowy
• Patrzenie prosto w oczy – oznacza szczerość i prawdomówność.
Nie patrzymy na swojego partnera biznesowego uparcie przez cały czas
– może on poczuć się dyskomfortowo, może to również być odczytane
jako niechęć do niego samego.
• Unikanie kontaktu wzrokowego czy patrzenie w bok oznaczać
będzie nierzetelność czy zakłoptanie.
• Wzrok rozbiegany świadczy o lekceważeniu lub niechęci (do
pracodawcy).
Gesty, czyli ruch rąk, głowy czy palców. Ważne jest, żeby nie przesadzać, czyli nie powtarzać pewnych gestów zbyt długo, bo mogą one
być źle odczytane:
• zakładanie rąk – oznacza postawę defensywną, zamkniętą na
drugą osobę,
287
• kiwanie głową dla poparcia lub zaprzeczenia – ten gest wzmocni naszą odpowiedź,
• stukanie palcami o biurko lub o kolano – oznacza nerwowość
lub fałsz tego, co mówimy,
• zaciskanie pięści – oznacza postawę zamkniętą, waleczną, nieskorą do negocjacji.
Mimika twarzy
• ściąganie brwi i zaciskanie ust – świadczyć będzie o naszym niezadowoleniu (np. z jakiegoś pytania zadanego nam przez partnera biznesowego),
• podnoszenie brwi i otwieranie szeroko ust – symbolizuje człowieka bardzo czymś zdziwionego.
Pozycja ciała
• zwrócenie ciała w kierunku rozmówcy – pokazujemy w ten sposób, że interesuje nas to, co ma do powiedzenia,
• unoszenie ramion – interpretujemy jako zwątpienie,
• krzyżowanie rąk i nóg – chcemy w ten sposób powiedzieć „boję
się”. Lepiej siedzieć z nogami złączonymi. Kobieta ubrana w spódnicę
powinna te nogi ułożyć lekko w bok, ze zrozumiałych względów,
• sylwetka pochylona do przodu ze skrzyżowanymi ramionami
– świadczy o nadmiernej pewności siebie.
Dotyk i kontakt fizyczny
• uścisk dłoni (bardzo ważny) – podajemy całą dłoń, zdecydowanie i ściskamy w taki sam sposób,
• wyciągnięcie dłoni powoli, uścisk delikatny, tylko palcami – uważany jest za nieszczery, a osoba taka jest zamknięta w sobie, niechętna
do rozmowy, bojąca się czegoś.
Spotkania biznesowe to specyficzna sytuacja. Gestów można w niej
używać również na zasadzie blefu. Czyli celowo, poprzez użycie niektórych gestów można wprowadzić partnera negocjacji w błąd. Kto opanował lepiej język gestów ma dużą przewagę nad swoim partnerem
biznesowym; lepiej może poprowadzić negocjacje czy przeprowadzić
ważną dla siebie transakcję. Nie jest to uważane za coś negatywnego.
Bezwzględnie powinniśmy dbać o własny estetyczny wygląd, co
wiąże się z dbałością zarówno o higienę osobistą, jak i ubiór. Koszula
zawsze czysta, na wieczór obowiązkowo zmieniana. Strój powinien być
288
Mgr Elżbieta Okoń
dobrany kolorystycznie, raczej stonowany, harmonizujący z dodatkami:
krawatem, obuwiem, torebką, parasolką czy nakryciem głowy. Kapelusz jest w wielu sytuacjach niezbędnym uzupełnieniem stroju pań.
Elegancja ubioru to nie tylko sprawa mody. Strój zawsze powinien
być dostosowany do sylwetki osoby, która go nosi, jej walorów zewnętrznych, wieku a także okoliczności. Inaczej będziemy ubrani w czasie
weekendu, na wycieczce, a inaczej do biura, na spotkanie towarzyskie
czy oficjalne przyjęcie. Także pora dnia i pora roku decydują o naszym
ubiorze i wyglądzie. Należy również pamiętać, że pełniona funkcja, jak
i zajmowane stanowisko wymagają stosownego stroju. Nie należy wyróżniać się swoim wyglądem, a więc ubiór nie powinien być ekstrawagancki i szokujący otoczenie. Elegancja w stroju – to także dobry smak,
wygoda i pewien indywidualizm wynikający z osobowości.
Dobre maniery, których oczekuje się od ludzi biznesu nie uznają
nonszalancji w sposobie bycia, a w ubiorze ekstrawagancji. W biurze
zawsze należy być zadbanym, schludnym i eleganckim, pamiętając, że
swoim wyglądem zewnętrznym budujemy nie tylko autorytet osobisty,
lecz także firmy, którą reprezentujemy. W biurze, w dzień, podczas konferencji, spotkań, rozmów czy lunchu mężczyźni noszą klasyczny garnitur, w różnych odcieniach koloru granatowego i szarego. Panie – zazwyczaj suknię, garsonkę lub kostium. Mini jest strojem odpowiednim
dla młodych osób.
W biurze, na przyjęciu czy spotkaniu zawsze należy nosić pończochy i odpowiednio dobrane pantofle, pamiętając o starannym uczesaniu
i dyskretnym makijażu. Niezależnie od funkcji – sekretarki, asystentki
czy szefowej – kobieta powinna budzić sympatię i szacunek zarówno
swym wyglądem, jak i zachowaniem.
Wieczorem panowie noszą jednolite ciemne garnitury, białą koszulę, starannie dobrany krawat oraz czarne skarpetki. Panie noszą suknie
wyjściowe, bądź elegancki kostium z dobraną odpowiednio torebką,
biżuterią i obuwiem. Jeśli na zaproszeniu na przyjęcie zaznaczono, że
obowiązuje „blak tie”, należy przybyć w smokingu; panie – w długich
sukniach. Jest to strój, który nosi się wieczorem i podczas oficjalnych
przyjęć bądź bankietów. Frak i długa balowa suknia obowiązują jedynie
wówczas, gdy w zaproszeniu znajdujemy określenie „white tie”. Będzie
to zaproszenie na uroczysty koncert lub bal.
289
Pierwsza wizyta. W czasie pierwszej wizyty obowiązują określone
formy zachowania. Pierwsza wizyta nie powinna trwać dłużej niż pół
godziny. Gospodarze podejmują gości zwykle drinkiem, kawą lub herbatą. Określają też tematy rozmowy, zazwyczaj nie poruszając żadnych
konkretnych spraw zawodowych ani bardzo osobistych (np. dotyczących zdrowia). Można wspomnieć ogólnie o swojej karierze naukowej,
zawodowej, sytuacji rodzinnej, zainteresowaniach czy upodobaniach,
skomentować ostatnie wydarzenia kulturalne itp. Nie podejmuje się
rozmów o osobach trzecich i nie przekazuje zasłyszanych i niesprawiedliwych opinii. Pierwsza wizyta nie powinna trwać zbyt długo.
Gość składający pierwszą wizytę powinien przed pożegnaniem wyrazić życzenie podtrzymania kontaktu, zaprosić do siebie. Jeżeli zamiast
rewizyty otrzyma bilet wizytowy danej osoby, będzie to oznaczało, że
potraktowała ona wizytę kurtuazyjnie i nie pragnie podtrzymywania
kontaktów. Wówczas nie należy przejawiać dalszych inicjatyw.
Źródła
M. Gajda, Przyjęcia okolicznościowe w praktyce, Złote myśli Sp. z o.o., Gliwice 2008.
C. Ikanowicz, J. W. Piekarski: Protokół dyplomatyczny i dobre obyczaje, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2002.
G. Tautz-Wiessner, Savoir-vivre w życiu zawodowym. Dobre obyczaje kluczem
do sukcesu,Wyd. Astrum, Wrocław 2000.
www.psz.pl Dorota Cedrońska , 2009-11-18.
Część IV
Pozyskiwanie funduszy UE
na rozwój odnawialnych źródeł
energii i ekoturystyki
Dr Artur Jan Kukuła
Podstawy wiedzy o Unii Europejskiej
i wykorzystywaniu funduszy unijnych
w latach 2007–2013
I. Od Wspólnot Europejskich do Unii Europejskiej
Geneza integracji europejskiej
Proces integracji europejskiej, w którym uczestniczy obecnie większość państw europejskich, zapoczątkowany został w niedługim czasie
od zakończenia II wojny światowej. U jego podstaw znalazły się tragiczne doświadczenia związane z największym i zarazem najtragiczniejszym konfliktem zbrojnym w historii ludzkości wywołanym przez
Niemcy hitlerowskie. Po zakończeniu wojny, w Europie, a dokładnie
w jej części zachodniej, wytworzyły się warunki sprzyjające rozpoczęciu nowej, planowej integracji państw Starego Kontynentu. Państwa
Europy zachodniej, choć wyszły z wojny bardzo osłabione (zniszczone
gospodarki, infrastruktura, zasoby ludzkie), były jednak jak nigdy dotąd
zgodne co do konieczności obrony podstawowych praw ludzkich i wartości demokratycznych. Przywódcy zachodnioeuropejscy zdecydowali
się wówczas na podjęcie skoordynowanych działań, mających na celu
odbudowę państw europejskich oraz zaprowadzenie nowego ładu politycznego, mogącego zagwarantować narodom bezpieczeństwo oraz
dać szansę na ich pomyślny rozwój w przyszłości.
Planując zaprowadzenie nowego ładu w powojennej Europie, za
kluczowe zadanie uznano odbudowę gospodarek państw europejskich.
Zarówno dla polityków, jak i dla wybitnych intelektualistów europejskich, gospodarka nie była celem integracji, a jedynie środkiem, przy
pomocy którego zamierzano doprowadzić do zjednoczenia powojennej
Europy. Przywódcy polityczni Zachodu zdawali sobie sprawę z tego, że
jedynie sprawnie funkcjonująca i wydajna gospodarka będzie fundamentem, na którym można zbudować nowe struktury bezpieczeństwa
294
i rozwoju. Drogą do tego był amerykański plan pomocowy zwany Planem Marshalla. Wielce niepokojące i jednocześnie mobilizujące państwa Europy zachodniej stawały się poczynania Związku Radzieckiego,
dotychczasowego sojusznika, który po zakończeniu wojny zaczął brutalnie utwierdzać swoje panowanie na kontrolowanym obszarze Europy Środkowo-Wschodniej, otwarcie propagując przy tym przeciwną demokracji ideologię komunistyczną. Napotkało to na zdecydowany opór
ze strony Zachodu. Jedynie wspólne, skoordynowane działania, mogły
zapewnić państwom europejskim siłę, dzięki której Europa zachodnia
mogła oprzeć się wpływom sowieckim, a także gospodarczej dominacji
Stanów Zjednoczone Ameryki. Lata powojenne były czasem kształtowania się nowego, dwubiegunowego układu politycznego w Europie
i na świecie (Wschód–Zachód), który prowadził świat do nowej, globalnej konfrontacji. Po jednej stronie znalazły się demokratyczne państwa zachodnie, po drugiej zaś stronie totalitarny Związek Radziecki
i podporządkowane mu państwa satelickie, budujące, wrogi zachodnim
demokracjom, blok wschodni. Sytuacja ta miała decydujący wpływ na
powojenny proces integracji europejskiej oraz stanowiła mobilizację
dla społeczeństw zachodnioeuropejskich do podjęcia zdecydowanych
działań w tej dziedzinie.
Powstanie i ewolucja pierwszych Wspólnot. Powojenny proces integracji europejskiej rozpoczął się od odbudowy infrastruktury oraz
gospodarek państw zachodnioeuropejskich. Właściwymi bodźcami dla
tego procesu stały się porozumienia gospodarcze oraz instytucje okresu powojennego: Konwencja o Unii Celnej Państw Beneluksu, TrakPlan Marshalla (od nazwiska George’a C. Marshalla, sekretarza stanu USA, dokł.
European Recovery Program) był jedną z najważniejszych inicjatyw wspierających odbudowę Europy po II wojnie światowej. Plan został uchwalony przez Kongres Stanów Zjednoczonych 3 kwietnia 1948 r. (Foreign Assistance Act of 1948) i był realizowany w latach
1948−52. Włączono do niego większość państw europejskich, w tym także ZSRR, a nawet
Turcję. Związek Radziecki zrezygnował z udziału w Planie Marshalla, wymusił też na podporządkowanych sobie państwach Europy Środkowo-Wschodniej zrzeczenie się pomocy ze
strony USA (w tym na Polsce/PRL). Łączna wartość pomocy dla Europy w ramach Planu
Marshalla wyniosła 13,5 mld dolarów.
Traktat powołujący do istnienia Unię Celną Państw Beneluksu – Belgii, Holandii
i Luksemburga (The Benelux Customs Union) został podpisany 5 września 1944 r., przez
przebywające na uchodźctwie w Londynie rządy wym. państw. Porozumienie dało podstawy prawne do utworzenia w przyszłości unii celnej pomiędzy państwami Beneluksu.
Podstawy wiedzy o Unii Europejskiej i wykorzystywaniu funuszy...
295
tat Brukselski i Organizacja Europejskiej Współpracy Gospodarczej.
9 maja 1950 r., minister spraw zagranicznych Francji Robert Schuman
przedstawił plan utworzenia organizacji gospodarczej, mającej na celu
stworzenie oraz uregulowanie rynku, strategicznych dla odbudowującej się Europy, surowców – węgla, stali i żelaza. Inicjatywa ta zapoczątkowała właściwy proces integracji gospodarczej państw zachodnioeuropejskich. Sześć państw europejskich – Belgia, Holandia, Luxemburg,
Francja, Republika Federalna Niemiec oraz Włochy (tzw. szóstka europejska) poparło tę propozycję i powołało do istnienia Europejską
Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS).
Podpisany w Paryżu 18 kwietnia 1951 r. traktat ustanawiający EWWiS (TEWWiS), tzw. Traktat Paryski, wszedł w życie 23 lipca 1952 r.
(obowiązywał przez 50 lat, tj. do 23 VII 2002 r.). EWWiS posiadała
osobowość prawną organizacji międzynarodowej i była wyposażona
w ponadnarodowe kompetencje. Zgodnie z ustaleniami traktatu, działania Wspólnoty miały się przyczyniać do wzrostu gospodarczego państw
członkowskich organizacji oraz podnoszenia poziomu życia ich obywateli. Traktat organizował obrót na rynku węgla i stali. Uwzględniał
zniesienie opłat wywozowych i przywozowych na wymienione surowce
strategiczne, zniesienie subwencji ze strony państwa dla produkcji stali oraz wydobycia węgla, a także wpływał na utrzymanie stałych zasad związanej z nimi wymiany handlowej. Postanowienia traktatowe
Zaplanowano wprowadzenie wspólnej taryfy celnej, która z czasem miała być zastąpiona
unią gospodarczą. Umowa zaczęła obowiązywać od 1 stycznia 1948 r. 1 listopada 1960 r.
zastąpiła ją Unia Ekonomiczna Państw Beneluksu (The Benelux Economic Union).
Traktat Brukselski, podpisany 17 marca 1948 r. przez państwa Beneluksu oraz Francję i Wielką Brytanię był pierwszym w powojennej Europie porozumieniem dot. szerokiej współpracy w dziedzinie gospodarczej i społecznej, a także bezpieczeństwa państw
zachodnioeuropejskich. Zapoczątkował proces integracji europejskiej w wymiarze wspólnej polityki obronnej. Rozwinięciem traktatu była Unia Zachodnioeuropejska oraz Traktat
Północnoatlantycki (NATO).
Organizacja Europejskiej Współpracy Gospodarczej (Organization for European
Economic Co-operation), utworzona 16 kwietnia 1948 r. w celu koordynowania realizacji
pomocowego Planu Marshalla dla Europy. Weszło do niej 16 państw, korzystających z funduszy amerykańskich (Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Wielka Brytania, Włochy,
Austria, Dania, Grecja, Irlandia, Islandia, Norwegia, Portugalia, Szwecja, Szwajcaria oraz
Turcja). Organizacja przekształciła się w Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
(1961, Organisation for Economic Cooperation and Development, OECD).
296
miały być stosowane także w sytuacjach kryzysowych lub w przypadku
nieuczciwej konkurencji ze strony państw trzecich (ceny węgla i stali). Wspólnota ustanowiła swoje organy, tj. Wysoką Władzę, Radę Ministrów, Zgromadzenie oraz Trybunał Sprawiedliwości.
Ustanowienie EWWiS zachęciło zwolenników integracji europejskiej do wzmożenia działań na tym polu. Należy podkreślić, że o ile
państwa „szóstki europejskiej” bez większych problemów zaakceptowały podejmowanie wspólnych decyzji w zakresie spraw gospodarczych,
handlowych, o tyle trudniej było im dojść do porozumienia w sprawie
prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej czy obronnej. W interesującym nas okresie przystąpiono do tworzenia kolejnych wspólnot – Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO) i Europejskiej Wspólnoty Politycznej (EWP). Wspólnoty te nie odniosły sukcesu, a dalsza integracja
ograniczała się przede wszystkim do sfery gospodarczej. Integracja gospodarcza wydawała się w ówczesnych warunkach najbardziej pewną
i jednocześnie najbardziej skuteczną formą współpracy państw zachodnioeuropejskich. Minister spraw zagranicznych Holandii, Jan Beyen,
w swoich memorandach (grudzień 1952 r. i luty 1953 r.) zaapelował
o stworzenie wspólnego rynku europejskiego, jako rozwiązanie odmienne od dotychczas forsowanej sektorowej koncepcji integracji gospodarek państw zachodnioeuropejskich (sektory: surowcowy, transportowy,
rolnictwo, energetyka, zwł. atomowa). Plan Beyena, a także prace powstałej w niedługim czasie specjalnej komisji ds. opracowania koncepTraktat ustanawiający EWO podpisano 27 maja 1952 r. (Belgia, Holandia, Luksemburg, RFN, Francja i Włochy). EWO przewidywała, że państwa członkowskie Wspólnoty
zrzekną się swoich kompetencji w zakresie obronności i przekażą je ponadnarodowym instytucjom. Planowano utworzenie wspólnej armii europejskiej, w skład której miały wejść
kontyngenty wojskowe z poszczególnych państw pozostające pod wspólnym dowództwem.
Traktat został odrzucony 30 sierpnia 1954 r. przez francuskie Zgromadzenie Narodowe
(zdjęty z porządku obrad). Sprzeciw Francji doprowadził do porzucenia planów budowy
wspólnej armii europejskiej, niemniej jednak sprawa ta nie przestała być dyskutowana. Powołana do życia w 1954 r. Unia Zachodnioeuropejską (UZE) zakładała kontynuowanie prac
nad stworzeniem wspólnego systemu bezpieczeństwa dla państw zachodnioeuropejskich.
EWP zaproponowana w 1952 r. przez przewodniczącego EWWiS Paula Henry’ego
Spaaka miała zastąpić zarówno EWO, jak i EWWiS. Jej podstawowym zadaniem miała być
koordynacja polityki zagranicznej państw zachodnioeuropejskich oraz budowa wspólnego
rynku. Zgromadzeniu EWWiS udało się nawet przyjąć traktat ustanawiający EWP, jednak
odrzucenie przez Francuzów EWO w 1954 r. przesądziło także o losie EWP.
297
cji wspólnoty gospodarczej oraz współpracy w dziedzinie energii atomowej, której przewodził szef dyplomacji belgijskiej Paul-Henry Spaak
(pracowała od VII 1955 do IV 1956 r.), zaowocowały powołaniem dwóch
kluczowych dla procesu integracji europejskiej wspólnot – Europejskiej
Wspólnoty Gospodarczej (EWG, ang. European Economic Community)
i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (EWEA/EUROATOM, ang.
European Atomic Energy Community). 25 marca 1957 r. podpisano
w Rzymie traktaty powołujące do istnienia EWG i EUROATOM. Traktaty te (tzw. Traktaty Rzymskie) weszły w życie 1 stycznia 1958 r.
W momencie wejścia w życie Traktatów Rzymskich Wspólnoty Europejskie tworzyła „europejska szóstka” (Belgia, Holandia, Luksemburg, Francja, Niemcy (RFN) i Włochy). W kolejnych dziesięcioleciach
do Wspólnot (a od 1 listopada 1993 r. do Unii Europejskiej) przyłączały się kolejne państwa zachodnioeuropejskie: Dania, Irlandia i Wielka
Brytania (od 1 stycznia 1973 r.), Grecja (1981 r.), Hiszpania i Portugalia
(1986 r.), Austria, Finlandia i Szwecja (1995 r.), Cypr, Czechy, Estonia,
Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry (od 1 maja
2004 r.), Bułgaria, Rumunia (1 stycznia 2007 r.). Szczególnym okresem w historii Wspólnot oraz integracji europejskiej była druga połowa
lat 80. XX w. i początek kolejnej dekady, w którym nastąpiło wyraźne
spowolnienie działań integracyjnych. Było to ściśle związane z wydarzeniami w Europie i na świecie, przede wszystkim zaś z upadkiem
komunizmu i rozpadem Związku Radzieckiego (w tym także rozpadem
militarnych struktur bloku wschodniego). Integracja gospodarcza Europy Zachodniej osiągnęła wprawdzie zakładane cele, niemniej jednak
polityczne znaczenie Wspólnot na arenie międzynarodowej ciągle nie
było zbyt duże. Zmiany w Europie Środkowo-Wschodniej, „upadek
muru berlińskiego” i zjednoczenie państw niemieckich (3 X 1990 r.)
wymusiły reformy Wspólnot Europejskich. Inicjatywą o dużym znaczeniu dla Wspólnot Europejskich i procesu integracji europejskiej był
Jednolity Akt Europejski (ang. Single European Act, JAE), będący umową międzynarodową zawartą w ramach Wspólnot, która modyfikowała
Traktaty Rzymskie z 1957 r. JAE wszedł w życie 1 lipca 1987 r. Porozumienie wpłynęło na przekształcenie procedur decyzyjnych w ramach
Wspólnot, dało też początek wspólnemu rynkowi europejskiemu oraz
wzmocniło współpracę polityczną pomiędzy państwami członkowski-
298
mi Wspólnot Europejskich. JAE nadał też ramy organizacyjne Europejskiej Współpracy Politycznej, stanowiącej od 1970 r. formę współpracy
pomiędzy członkami organizacji, a także rozwinął i pogłębił dziedziny
prawa instytucjonalnego oraz materialnego Wspólnot. JAE przygotowywał Wspólnoty na przełomową dla integracji europejskiej zmianę,
którą w niedalekiej przyszłości stał się nowy traktat wspólnotowy powołujący do istnienia Unię Europejską (Traktat z Maastricht o Unii Europejskiej).
II. Unia Europejska – jej istota i funkcjonowanie
Traktat o Unii Europejskiej
Traktat o Unii Europejskiej (TUE, ang. Treaty on European Union)
został uzgodniony 11 grudnia 1991 r., a następnie podpisany 7 lutego
1992 r. Traktat wszedł w życie po ratyfikacji przez wszystkie państwa
członkowskie Wspólnot Europejskich 1 listopada 1993 r.
Unia Europejska została ukształtowana jako struktura współpracy pomiędzy państwami o odmiennym charakterze niż ma to miejsce
w przypadku tradycyjnych organizacji międzynarodowych. Nie została
ona wyposażona w podmiotowość prawną na płaszczyźnie prawa międzynarodowego. Miała stanowić etap pośredni na drodze do pełnej integracji gospodarczej, politycznej i walutowej państw zachodnioeuropejskich (jej cele zapisano w art. 2 TUE). Unia Europejska ustanowiona
została jako specyficzna struktura – organizacja, będąca efektem dotychczasowego procesu ewolucji Wspólnot Europejskich. Unia Europejska
pod względem prawnym jest zbliżona do organizacji międzynarodowej.
Organizację międzynarodową definiujemy jako zrzeszenie państw oraz
Współdziałanie Wspólnot rozciągnięto na: spójną politykę gospodarczą i społeczną,
ochronę środowiska, rozwój nauki i postęp technologiczny, w sferze prawa materialnego
wprowadzono regulacje dot. utworzenia od 1 stycznia 1993 r. wspólnego rynku wewnętrznego, tj. strefy wolnego przepływu towarów, osób, usług oraz kapitałów.
Na temat historii integracji europejskiej (rozdz. I) zob. K. Popowicz, Historia integracji europejskiej, Warszawa: SGH 2006; Z. M. Doliwa-Klepacki, Integracja Europejska.
Łącznie z uczestnictwem Polski w Unii Europejskiej i Konstytucją dla Europy, Białystok: Temida 2, Ostrowiec Świętokrzyski: Wyższa Szk. Biznesu i Przedsięb. 2005; J. Barcz, E. Kawecka-Wyrzykowska, K. Michałowska-Gorywoda, Integracja europejska Warszawa: Wolters
Kluwer Polska 2007.
299
innych podmiotów prawa międzynarodowego, a także krajowych osób
fizycznych i prawnych z różnych państw, utworzone w celu realizowania
zadań określonych w statucie danej organizacji. Prawo wyróżnia dwa
typy organizacji międzynarodowych: organizacje międzypaństwowe,
inaczej międzyrządowe (Governmental Organizations)10 i organizacje
pozarządowe (Non Governmental Organizations)11. Mając na uwadze
status prawny organizacji międzynarodowej, szczególną uwagę zwraca się na dwie kwestie, tj. na umowę międzynarodową, ustanawiającą
organizację (a także wszelkie zmieniające ją porozumienia) oraz na jej
podmiotowość prawną. Umowę międzynarodową, która ustanawia organizację traktujemy jako statut, traktat konstytucyjny organizacji, stanowiący obszar prawa pierwotnego organizacji. Podejmowanie decyzji
wiążących przez organizację międzynarodową odbywa się na podstawie jej prawa pierwotnego. Decyzje te stają się prawem stanowionym
organizacji (mogą one dotyczyć zarówno jej wewnętrznego funkcjonowania – prawo wewnętrzne organizacji, jak i odnosić się do państw
członkowskich organizacji – prawo pochodne, wtórne organizacji)12.
Jeśli chodzi o podmiotowość prawną organizacji międzynarodowej,
trzeba podkreślić, że do niedawna za najważniejszy i jedyny podmiot
prawa międzynarodowego uznawane były państwa. Począwszy od XX w.
zaczęto dyskutować nt. podmiotowości prawnomiędzynarodowej innych uczestników stosunków międzynarodowych, w tym także organizacji międzypaństwowych13. Znawcy prawa zastanawiali się nad zakresem podmiotowości organizacji międzypaństwowych. Uznano, że
wyznacza go umowa międzynarodowa, tj. statut przyjęty przez państwa
Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, pod red. J. Barcza, Warszawa: Wydawn. Prawo i Praktyka Gospodarcza 2006, s. 49.
10
Zrzeszają państwa oraz inne podmioty prawa międzynarodowego i działają na podst.
umowy międzynarodowej zawartej przez państwa członkowskie, która określa kompetencje organizacji oraz stosunki pomiędzy jej członkami.
11
Zrzeszają zarówno osoby fizyczne, jak i podmioty prawa krajowego z różnych państw
i działają w oparciu o swój statut, który nie jest umową międzynarodową.
12
Zob., Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, s. 49–51.
13
Po II wojnie światowej środowiska prawnicze przychyliły się do stanowiska, że organizacje międzypaństwowe posiadają podmiotowość prawno-międzynarodową. Potwierdziła
to opinia Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w 1949 r., zob., Reparation for
Injuries Suffered in the Service of the United Nations (Advisory Opinion), International Court
of Justice Reports, 1949, s. 178 n. (http://www.icj-cij.org).
300
założycielskie organizacji. Organizacje tego typu mają tendencję do
rozwijania się i stawania strukturami coraz bardziej niezależnymi od
jej członków. Przyjmuje się, że organizacje międzynarodowe mogą posiadać podmiotowość prawną także w rozumieniu prawa krajowego14.
Charakter prawny Unii Europejskiej. Na Unię Europejską należy patrzeć z perspektywy organizacji międzypaństwowej utworzonej
przez państwa założycielskie, państwa członkowskie. Organizacja ta
działa na podstawie Traktatu z Maastricht o Unii Europejskiej, będącego
umową międzynarodową. W Traktacie z Maastricht państwa założycielskie nie uwzględniły jednak podmiotowości prawnej Unii Europejskiej
na arenie międzynarodowej. W traktacie zapisano jedynie, że „Niniejszym Traktatem Wysokie Umawiające się Strony ustanawiają między
sobą Unię Europejską” (art. 1. TUE). Unia Europejska nie posiada też
własnej struktury instytucjonalnej. Jeśli potocznie mówimy o „instytucjach unijnych” to mamy na myśli instytucje Wspólnot Europejskich.
Rada Europejska, zgodnie z art. 4 TUE jest jedynym organem Unii
Europejskiej. Unii Europejskiej nie można sklasyfikować jako typowej
organizacji międzynarodowej czy też federacji lub konfederacji15. Optymalną definicję Unii Europejskiej zaproponował znawca prawa międzynarodowego oraz europejskiego, profesor Jan Barcz, wg którego:
Unia Europejska jest specyficzną strukturą organizacyjną, nieposiadającą
osobowości prawnej, działającą na podstawie umowy międzynarodowej
i znajdującą się przy tym w ciągłym rozwoju16.
Źródła prawa wspólnotowego. Źródła prawa Wspólnot Europejskich, stanowiącego podstawę dla funkcjonowania Unii Europejskiej,
dzielimy na 2 grupy: prawo pierwotne i prawo wtórne. Prawo pierwotne, obejmuje umowne prawo międzynarodowe, które dało podstawy do
powstania i ewolucji Wspólnot Europejskich. Prawo pierwotne tworzą
traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich oraz wszystkie dokumenty wprowadzające zmiany i uzupełnienia do tych traktatów. Akty prawa pierwotnego przyjęte zostały z zachowaniem przewidzianego dla
nich trybu zawierania umów międzynarodowych, ich postanowienia
Zob., Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, s. 52.
Zob., Prawo europejskie. Zarys wykładu, pod red. R. Skubisza i E. Skrzydło-Tefelskiej,
Lublin: Wydawn. UMCS 2005, s. 28.
16
Tamże, s. 28.
14
15
301
były ratyfikowane zgodnie z wymogami konstytucyjnymi, obowiązującymi w poszczególnych państwach członkowskich Wspólnot Europejskich. Prawo wtórne jest natomiast zespołem norm prawnych ustanowionych przez instytucje wspólnotowe w celu wykonania ich zadań
traktatowych. Źródła wspólnotowego prawa wtórnego obejmują takie
kategorie aktów prawnych tworzonych przez instytucje wspólnotowe
jak: rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, opinie, zalecenia, konwencje
zawierane przez państwa członkowskie na podst. art. 20 i 220 TWE,
umowy międzynarodowe. Prawem wspólnotowym rządzą 3 podstawowe zasady: zasada nadrzędności prawa wspólnotowego nad prawem
krajowym17, zasada bezpośredniego stosowania prawa wspólnotowego18 oraz zasada bezpośredniej skuteczności prawa wspólnotowego19.
Po wejściu w życie TUE, po raz kolejny wzmocniona została pozycja
Parlamentu Europejskiego, który uzyskał większe uprawnienia w procesie tworzenia prawa wspólnotowego. Odnosiło się to zwłaszcza do
przewidzianej w traktacie procedury współdecydowania. TUE ustalił,
że kadencja członków Parlamentu Europejskiego będzie trwała 5 lat.
Z kolei w Radzie przemianowanej wraz z wejściem w życie TUE na
Zasada nadrzędności prawa wspólnotowego nad prawem krajowym oznacza, że
w sytuacji konfliktu pomiędzy treścią prawa wspólnotowego a zapisami prawa krajowego,
prawo wspólnotowe ma pierwszeństwo zastosowania. W takiej sytuacji organ stosujący
prawo (np. sąd, urząd celny czy skarbowy) musi oprzeć swoją decyzję na prawie wspólnotowym. Nie oznacza to bynajmniej, że przepis prawa krajowego, który pozostaje w sprzeczności z prawem wspólnotowym nie obowiązuje lub jest nieważny. Przepis prawa krajowego
będzie miał w dalszym ciągu zastosowanie w sprawach (sporach), w których nie występuje
tzw. element wspólnotowy.
18
Zasada bezpośredniego stosowania oznacza, że norma prawa wspólnotowego jest
prawem pozytywnym państwa członkowskiego, bez konieczności wprowadzania jej do
krajowego porządku prawnego, co ma miejsce w przypadku prawa międzynarodowego.
Normy prawa wspólnotowego nie mogą być publikowane w Dzienniku Ustaw w Państwie
Członkowskim UE, tak, jak to się dzieje w przypadku norm prawa stanowionego przez parlament krajowy. Normy prawa wspólnotowego są publikowane w Dzienniku Urzędowym
Wspólnot Europejskich.
19
Zasada bezpośredniej skuteczności oznacza, że prawo wspólnotowe może nadawać
wprost pewne prawa jednostkom lub nakładać na nie określone obowiązki, bez konieczności
jakichkolwiek dodatkowych działań Państwa Członkowskiego UE. W postępowaniu przed
sądem krajowym osoba fizyczna lub prawna może powoływać się na treść prawa wspólnotowego oraz wywodzić z niego określone prawa dla siebie lub obowiązki dla drugiej strony, nt.
zasad stosowania prawa wspólnotowego zob., Prawo europejskie. Zarys wykładu, s. 146–157.
17
302
Radę Unii Europejskiej (na podst. jej decyzji własnej z dn. 8 XI 1993 r.),
zwiększono liczbę przypadków, w których uchwały powinny być podejmowane kwalifikowaną większością głosów w miejsce jednomyślności. Zmieniono także tryb mianowania członków Komisji (od listopada
1993 r. przemianowanej na Komisję Europejską) przyznając prawo do
zatwierdzania jej składu Parlamentowi Europejskiemu.
TUE rozszerzył zakres działania Wspólnot na nowe dziedziny – kulturę, ochronę zdrowia, ochronę konsumenta, edukację, szkolenia zawodowe. Uzupełniono też postanowienia dotyczące polityki społecznej,
badań i rozwoju technicznego oraz ochrony środowiska. Traktat został
zawarty na czas nieokreślony. W dokumencie przewidziano możliwość
zwoływania konferencji międzyrządowych mogących wprowadzać
zmiany w jego zapisach (art. 48 TUE). Ważną zmianą wprowadzoną
przez Traktat z Maastricht, było wprowadzenie w szerokim zakresie
zasady subsydiarności, która miała decydować o podziale kompetencji
pomiędzy członkami Wspólnoty i samą Wspólnotą. Zasada subsydiarności (zwana też zasadą pomocniczości) zakłada, że na szczeblu narodowym pozostawia się sprawy, które można skutecznie rozwiązać na
poziomie narodowym, natomiast na forum wspólnotowym rozwiązuje
się problemy, z którymi nie mogą sobie poradzić w pojedynkę poszczególne państwa członkowskie20.
Organizacja Unii Europejskiej. Traktat z Maastricht zapoczątkował
nowy etap w procesie integracji europejskiej. Powstanie Unii Europejskiej, w wymiarze prawnym, oznaczało zmiany w traktatach ustanawiających Wspólnoty Europejskie, a także wprowadzenie nowych
płaszczyzn współpracy między państwami członkowskimi. Unia Europejska stanowi pewnego rodzaju „nadbudowę” nad trzema filarami. Do
pierwotnego, gospodarczego wymiaru współpracy między państwami
członkowskimi Wspólnot (od chwili powstania UE I Filar „Unia Gospodarczo-Walutowa”) dodano wspólną politykę zagraniczną i bezpieTUE przewidział utworzenie urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich, Komitetu Regionów, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, Europejskiego Banku Centralnego, Komitetu Koncyliacyjnego i Komitetu Śledczego, określił też sytuację prawną Trybunału Obrachunkowego sytuując go pośród głównych instytucji Wspólnot, a także Sądu Pierwszej
Instancji, któremu przyznał kompetencje do orzekania w niektórych rodzajach spraw lub
postępowaniach.
20
303
czeństwa (II Filar „Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa”)
oraz wspólną politykę dotyczącą wymiaru sprawiedliwości i spraw
wewnętrznych (III Filar „Współpraca w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych”, po zmianach wprowadzonych przez
Traktat Amsterdamski w 1999 r. III Filar obejmuje „Współpracę policyjną i sądową w sprawach karnych”). W skład Unii Europejskiej weszły
w momencie jej powstania: Wspólnota Europejska (jej traktat zastąpił
Europejską Wspólnotę Gospodarczą), Europejska Wspólnota Węgla
i Stali (istniała do 2002 r.) oraz Europejska Wspólnota Energii Atomowej
(EUROATOM). Powszechnie przyjęło się przedstawianie struktury Unii
Europejskiej jako „świątyni” zbudowanej w oparciu o trzy filary. Zgodnie z art. 1 Traktatu z Maastricht, Unię Europejską stanowią „Wspólnoty
Europejskie, uzupełnione politykami i formami współpracy”. Obrazują
je 3 Filary: I Filar „Unia Gospodarczo-Walutowa”, II Filar „Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa” oraz III Filar „Współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych”.
I Filar „Unia Gospodarczo-Walutowa”(TWE, TEWEA). Stanowi on
kontynuację współpracy gospodarczej Wspólnot Europejskich realizowanej przed wejściem w życie Traktatu o Unii Europejskiej. Celem tego
filara jest zacieśnianie współpracy gospodarczej pomiędzy państwami
członkowskimi Unii Europejskiej w ramach wspólnego rynku oraz unii
celnej i walutowej. W momencie wejścia w życie Traktatu z Maastricht,
1 listopada 1993 r., I Filar Unii Europejskiej tworzyły 3 wspólnoty: Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG, która z chwilą powstania Unii
Europejskiej została zastąpiona przez Wspólnotę Europejską, WE), Europejska Wspólnota Energii Atomowej (EWEA) i Europejska Wspólnota
Węgla i Stali (EWWiS istniejąca do 2002 r.). W chwili obecnej I Filar tworzą już tylko 2 wspólnoty, tj. WE oraz EWEA. Funkcjonowanie
I Filara opiera się na reżimie wspólnotowym, co oznacza, że wszystkie
państwa członkowskie Unii Europejskiej w sposób bezwzględny muszą
podporządkować się wspólnym ustaleniom dotyczącym funkcjonowania Unii Gospodarczo-Walutowej oraz regulacjom prawa wspólnotowego w tej dziedzinie.
II Filar „Wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa” (Tyt. V, art.
11–29 TUE). Ma on za zadanie koordynować politykę zagraniczną państw
członkowskich Unii Europejskiej. Celami tego filara są: ochrona wspól-
304
nych wartości, interesów oraz integralności Unii, umacnianie bezpieczeństwa Wspólnoty w wymiarze międzynarodowym, troska o pokój na świecie, wspieranie współpracy międzynarodowej oraz rozwój i umacnianie
demokracji. Funkcjonowanie II Filara opiera się w przeciwieństwie do
I Filara na współpracy międzyrządowej, co oznacza, że współpraca pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej w zakresie spraw
wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa odbywa się na szczeblu
rządów poszczególnych państw członkowskich Unii Europejskiej. Brak
reżimu wspólnotowego w II Filarze sprawie, że poszczególne państwa
Wspólnoty nie zawsze podporządkowują się wspólnym ustaleniom lub zaleceniom dotyczącym polityki zagranicznej i bezpieczeństwa.
III Filar „Współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych” (Tyt.
IV TWE oraz Tyt. VI TUE). W chwili wejścia w życie Traktatu z Maastricht obejmował współpracę w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości
i spraw wewnętrznych. Od chwili wejścia w życie Traktatu Amsterdamskiego (1999 r.), sprawy związane ze swobodnym przepływem osób
(wizy, azyl oraz imigracja) uwspólnotowiono, a konkretnie przeniesiono
je do I Filara (Tyt. IV TWE). W związku z tym III Filar objął współpracę policyjną i sądową w sprawach karnych. (Tyt. VI TUE, art. 29–42).
Celem III Filara jest zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego Unii
Europejskiej. Chodzi tu o prowadzenie skoordynowanej polityki w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, a konkretnie:
zwalczanie narkomanii i handlu narkotykami, przestępczości zorganizowanej, współpracę policji przy zwalczaniu przestępczości pospolitej, współpracę sądową w sprawach cywilnych, karnych oraz celnych,
zwalczanie terroryzmu, regulacje dotyczące wjazdu osób na terytorium
Unii Europejskiej i ochronę jej granic zewnętrznych, politykę imigracyjną i azylową. Funkcjonowanie III Filara opiera się, podobnie jak
w przypadku II Filara, na współpracy międzyrządowej, co oznacza, że
współpraca pomiędzy państwami członkowskimi Wspólnoty w zakresie
wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych odbywa się na szczeblu rządów poszczególnych państw Unii Europejskiej.
Rozszerzenie Unii Europejskiej. Traktatem, który usprawnił funkcjonowanie Unii Europejskiej oraz przygotował Wspólnotę na jej kolejne
rozszerzenie o nowe państwa członkowskie, był Traktat Amsterdamski.
Traktat z Amsterdamu zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, Trakta-
305
ty ustanawiające Wspólnoty Europejskie oraz niektóre związane z nimi
akty (TA, ang. Treaty of Amsterdam), podpisany 2 października 1997 r.,
wszedł w życie po długim procesie ratyfikacji 1 maja 1999 r. TA wprowadził istotne zmiany w funkcjonowaniu II i III Filara Unii Europejskiej.
Jeśli chodzi o II Filar (Wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa,
WPZiB), sprawił, że stała się ona w jeszcze większym stopniu domeną
Unii Europejskiej, wspólnym zadaniem wszystkich państw członkowskich Wspólnoty. Zmierzało to do przekształcenia WPZiB posiadającej
wcześniej charakter koordynacyjny, międzynarodowy we współpracę
ponadnarodową (dołączono kolejny cel WPZiB – ochronę integralności
UE)21. W przypadku III Filara (Współpraca w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych), na mocy TA dokonano podziału na
sprawy przeniesione do współpracy ponadnarodowej w ramach I Filara i włączone do tytułu IV Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (polityki: wizowa, azylowa, imigracyjna i inne regulacje związane
ze swobodnym przepływem osób) oraz sprawy pozostawione w ramach
III Filara i objęte nadal współpracą międzyrządową (Współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych). W związku z tym, od wejścia
w życie TA, tj. od 1 maja 1999 r., III Filar objął współpracę policyjną
i sądową w sprawach karnych22.
TA nie rozstrzygnął wielu istotnych dla funkcjonowania Unii Europejskiej kwestii i był tylko częściowym sukcesem na drodze do większej
przejrzystości prawa wspólnotowego, (rozpoczął ważny proces upraszczania i konsolidacji podstaw traktatowych Wspólnoty). Niewystarczający wobec spodziewanego rozszerzenia Unii Europejskiej o państwa
Europy Środkowo-Wschodniej zakres zmian wprowadzonych przez TA
spowodował, że konieczne stało się zwołanie kolejnej Konferencji Międzyrządowej, która miała przygotować Unię Europejską na działanie
Nowym instrumentem służącym realizacji wym. celów stały się wspólne strategie,
umożliwiające w niektórych wypadkach odejście od wymogu jednomyślności na rzecz działania większością kwalifikowaną. TA ustanowił też Wysokiego Przedstawiciela ds. Wspólnej
Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (funkcję miał pełnić sekretarz generalny Rady Unii
Europejskiej).
22
Na zmiany te wpłynęła realizacja Układu z Schengen mającego wprowadzić w Unii
Europejskiej swobodny przepływ osób (zniesienie kontroli na wewnętrznych granicach
Unii Europejskiej, z jednoczesnym wzmocnieniem kontroli granic zewnętrznych Wspólnoty
oraz wjazdu na jej terytorium obywateli państw trzecich).
21
306
w warunkach radykalnie zwiększonej liczby państw członkowskich. Konferencja Międzyrządowa, która odbywała się w okresie od 14 lutego do
11 grudnia 2000 r. w Nicei, zajęła się przede wszystkim kwestiami nieuregulowanymi w TA (tzw. Amsterdam left-overs). Do najważniejszych dla
Wspólnoty w tamtym okresie spraw, należały: kształt oraz skład Komisji
Europejskiej, system ważenia głosów w Radzie Unii Europejskiej, rozszerzenie zakresu głosowania większością kwalifikowaną oraz zmiany
w systemie instytucjonalnym Wspólnoty. Traktat Nicejski zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie oraz
niektóre związane z nimi akty prawne (TN, ang. Treaty of Nice) podpisany
w Nicei 26 lutego 2001 r. wszedł w życie 1 lutego 2003 r. TN przygotował
Unię Europejską na rozszerzenie o 12 nowych państw (Polska, Litwa,
Łotwa, Estonia, Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia, Malta i Cypr (bez
części tureckiej), Rumunia i Bułgaria)23. Ostatnim traktatem przyjętym
przez Unię Europejską jest Traktat Lizboński24.
III. Wykorzystywanie funduszy unijnych
po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej
Pochodzenie środków pomocowych Unii Europejskiej. Środki pomocowe Wspólnoty pochodzą z jej budżetu zasilanego przez wszystkie
państwa członkowskie. W Unii Europejskiej mamy dwa rodzaje budżetu – budżet roczny i budżet wieloletni (siedmioletni). Budżet roczny
Wspólnoty jest podobny do budżetu narodowego, określa się w nim
dokładnie wielkość wpływów oraz wydatków. W przeciwieństwie do
budżetów rocznych, w budżecie wieloletnim (tzw. perspektywa finansowa) mamy do czynienia z planem finansowym, w którym ustalane są
Rozszerzenie UE z 2004 r. objęło 10, a nie 12, jak to pierwotnie ustalono na Konferencji
Międzyrządowej w Nicei państw. Bułgaria i Rumunia nie zakończyły jeszcze swoich przygotowań do członkostwa we Wspólnocie. Państwa te dołączyły do UE dopiero od 2007 r.
24
Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający
Wspólnotę Europejską wszedł w życie 1 grudnia 2009 r., nt. TL zob. http://europa.eu/lisbon_
treaty. Na temat istoty i organizacji Unii Europejskiej (rozdz. II) zob. Prawo europejskie.
Zarys wykładu, pod red. R. Skubisza i E. Skrzydło-Tefelskiej, Lublin: Wydawn. UMCS 2005,
Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, pod red. J. Barcza, Warszawa: Wydawn.
Prawo i Praktyka Gospodarcza 2006, Integracja europejska w dokumentach, wybór i oprac.
dokumentów S. Parzymies, Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych 2008.
23
307
jedynie limity (pułapy) wydatków związanych z poszczególnymi pozycjami budżetowymi. W perspektywie finansowej nie chodzi o wykazanie dokładnej wielkości dochodów i wydatków, lecz o określenie priorytetów w tych wydatkach i ustalenie związanych z nimi maksymalnych
kwot, które Unia Europejska może wydać w następujących po sobie
latach. Najważniejszym celem tak zaplanowanych finansów Unii jest
utrzymywanie wydatków Wspólnoty pod ścisłą kontrolą25.
Środki wpływające do budżetu Unii Europejskiej pochodzą z trzech
podstawowych źródeł, tj. z ceł pobieranych od towarów importowanych z tzw. państw trzecich (niebędących członkami UE), z dochodów
pochodzących z podatku VAT (ang. Value Added Tax, podatek od wartości dodanej), przekazywanych w określonym procencie przez poszczególne państwa członkowskie oraz z wpłat wnoszonych przez państwa
członkowskie ściśle uzależnionych od ich dochodu narodowego (każde
państwo płaci składkę odpowiadającą 0,73% swojego Produktu Narodowego Brutto). Ostatnie z wymienionych źródeł jest w chwili obecnej
najważniejszym i jednocześnie największym źródłem dochodów budżetu Unii Europejskiej. Oprócz wyżej wymienionych podstawowych
źródeł zasilania budżetu Wspólnoty, wskazać należy jeszcze na źródła
drugorzędne, którymi są: podatki od wynagrodzeń pracowników instytucji wspólnotowych, składki wpłacane przez państwa spoza Unii
Europejskiej do niektórych programów unijnych oraz kary finansowe
nakładane na przedsiębiorstwa za łamanie prawa konkurencji i innych
przepisów wspólnotowych (środki tej grupy stanowią ok. 1% budżetu
UE).
Przychody budżetu Unii Europejskiej zależą więc w decydującej
mierze od poziomu rozwoju gospodarczego, a więc od zamożności
państw członkowskich Wspólnoty. Generalnie, państwa lepiej rozwinięte wpłacają do wspólnego budżetu więcej niż państwa słabo rozwinięte.
Większe wsparcie z funduszy unijnych otrzymują natomiast państwa
biedniejsze, w tym nowe państwa członkowskie, czego najlepszym
przykładem jest Polska. Polska jest państwem, które otrzymuje największą pomoc finansową od Unii Europejskiej. Środki, które wpłacamy do
budżetu Unii są wielokrotnie mniejsze od środków przeznaczanych dla
Budżet unijny nie może mieć deficytu budżetowego ani nadwyżki budżetowej. Na
koniec każdego roku różnica pomiędzy wpływami i wydatkami powinna wynosić zero.
25
308
Polski w ramach pomocy strukturalnej. W latach 2007–2013 na wsparcie dla Polski zabezpieczono w budżecie Unii Europejskiej 67,3 mld
euro26. Gromadzone w budżecie unijnym środki finansowe przeznacza
się przede wszystkim na finansowanie wspólnej polityki rolnej (w tym
na rybactwo i rybołówstwo), polityki spójności oraz na utrzymanie systemu instytucjonalnego Wspólnoty27.
Polityka spójności Unii Europejskiej w latach 2007–2013. Jedną
z najważniejszych dziedzin finansowanych z budżetu Unii Europejskiej
jest polityka regionalna, której celem jest wyrównywanie różnic w poziomie rozwoju gospodarczego pomiędzy poszczególnymi państwami
i regionami Unii Europejskiej, a w efekcie także w poziomie życia ich
mieszkańców. Polityka regionalna jest kierunkiem polityki strukturalnej
Wspólnoty, mającej na celu zwiększenie spójności społeczno-gospodarczej Unii Europejskiej (stąd też używane zamiennie określenia: polityka
spójności lub polityka spójności społeczno-gospodarczej)28. Spójność
społeczno-gospodarcza to jeden z nadrzędnych celów Unii Europejskiej, a instrumentem służącym realizacji tego celu są fundusze strukturalne. Ich zadaniem jest wspieranie restrukturyzacji i modernizacji gospodarek poszczególnych państw oraz regionów Wspólnoty. Fundusze
strukturalne kierowane są przede wszystkim do tych regionów, które
bez pomocy finansowej nie byłyby w stanie dorównać do średniego poziomu rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej. Polityka regionalna
rządzi się określonymi zasadami. Są to zasady: partnerstwa29 i dodat-
Przykładowo, w 2007 r. do Polski trafiło 7,8 mld euro (7,4% wszystkich unijnych
wydatków), co po zapłaceniu przez Polskę składki do budżetu UE dało zysk „na czysto”
w wysokości ok. 5,1 mld euro.
27
Informacje dot. budżetu UE podane za Portalem Funduszy Europejskich Ministerstwa Rozwoju Regionalnego (www.funduszeeuropejskie.gov.pl).
28
„Polityka strukturalna” to tradycyjnie używane (od 1957 r.) pojęcie dot. interwencji
Wspólnot Europejskich, a od 1993 r. Unii Europejskiej. „Polityka regionalna” jest zorientowana na zwiększenie spójności ekonomicznej i społecznej UE, co oznacza, że jej podstawowym zadaniem jest pomoc finansowa dla regionów. „Polityka spójności” natomiast
wskazuje na podstawowy cel interwencji, jakim jest zmniejszenie zróżnicowania w rozwoju
regionalnym Wspólnoty. W praktyce wym. pojęcia najczęściej używa się zamiennie.
29
Zasada partnerstwa polega na tym, że zarówno na etapie programowania, jak i podczas jej realizacji, powinni w niej uczestniczyć wszyscy zainteresowani partnerzy społeczni. Wymaga to ścisłej współpracy pomiędzy Komisją Europejską a odpowiednimi władza26
309
kowości (zasady podstawowe)30 oraz subsydiarności31, koncentracji32,
programowania33 i koordynacji34.
Na realizację polityki spójności w latach 2007–2013 przeznaczonych zostało łącznie 327 mld euro. Jest to aż o 70 mld euro więcej
niż w poprzednim budżecie wieloletnim Wspólnoty (2000–2006).
W dokumentach organizujących realizowaną obecnie politykę spójności wprowadzono istotne zmiany. Obok spójności ekonomicznej
i społecznej (wyrównanie poziomu rozwoju gospodarczego i społecznego wszystkich regionów w Europie), ważne miejsce zajęła spójność
terytorialna, oznaczająca zrównoważony oraz jednolity rozwój całego
terytorium Unii Europejskiej, także pod względem infrastruktury, koncentracji działalności człowieka oraz równych szans. Podstawowym
zadaniem funduszy unijnych jest obecnie stymulowanie innowacyjności i konkurencyjności regionów Wspólnoty. Ważne miejsce w polityce
regionalnej na lata 2007–2013 zajęła także edukacja oraz podnoszenie
jakości kapitału ludzkiego. Jeśli chodzi o fundusze strukturalne Unii
Europejskiej, które finansują realizację polityki spójności Wspólnoty,
mi publicznymi danego państwa na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym, a także
współpracy z partnerami gospodarczymi i społecznymi.
30
Zasada dodatkowości (współfinansowania/uzupełnienia) oznacza, że fundusze Unii
Europejskiej powinny jedynie uzupełniać środki finansowe poszczególnych państw członkowskich, a nie zastępować je. Działania UE nie mogą zastępować działań państwa zarówno na szczeblu krajowym, jak i regionalnym.
31
Zasada subsydiarności oznacza, że wszelkie działania powinny być podejmowane
na możliwie jak najniższym szczeblu, który jest zdolny do ich realizacji w obrębie państwa
członkowskiego lub regionu.
32
Zasada koncentracji polega na ograniczeniu wsparcia ze środków UE jedynie do
tych typów działań, które mają podstawowe znaczenie dla spójności społeczno-gospodarczej Wspólnoty. Chodzi tu np. o wsparcie regionów znajdujących się w najtrudniejszej
sytuacji. Zasada ta oznacza także, że interwencja funduszy, aby przyniosła zamierzony
efekt, nie powinna być rozproszona, lecz skoncentrowana na niewielu precyzyjnie określonych celach.
33
Zasada programowania oznacza, że instytucje UE kontrolują i monitorują wykorzystanie środków oraz gwarantują, że proces będzie zgodny z ogólnymi politykami wspólnotowymi, a także szczegółowymi wytycznymi Komisji Europejskiej.
34
Zasada koordynacji reguluje działanie funduszy strukturalnych UE. Jej celem jest dążenie do skupiania działań oraz środków przeznaczonych na realizację polityki regionalnej
na priorytetach, które mają podstawowe znaczenie dla spójności społeczno-gospodarczej
Wspólnoty (Komisja przeznacza środki strukturalne na wsparcie ograniczonej liczby, starannie wyselekcjonowanych regionów dotkniętych najpoważniejszymi problemami).
310
w obecnym okresie programowania zmniejszono liczbę tych funduszy
z dotychczasowych czterech do dwóch. Podstawą finansowania unijnej
polityki strukturalnej w latach 2007–2013 jest Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz Europejski Fundusz Społeczny (EFS).
Dwa działające wcześniej fundusze strukturalne – Europejski Fundusz
Orientacji i Gwarancji Rolnej oraz Finansowy Instrument Orientacji Rybołówstwa, zostały w obecnym okresie programowania zlikwidowane,
a związane z nimi działania wspierające włączono do Wspólnej Polityki
Rolnej i Wspólnej Polityki Rybackiej Unii Europejskiej. Zlikwidowano
też funkcjonujące w latach 2000–2006 Inicjatywy Wspólnotowe (Interreg, Leader+, Equal, Urban), włączając związane z nimi działania do
trzech nowych celów polityki regionalnej35. Utrzymany został Fundusz
Spójności. W obecnym okresie programowania zachowane zostały dotychczasowe zasady Europejskiej Polityki Regionalnej. Ważnym elementem realizowanej obecnie polityki regionalnej jest jej bezpośrednie
powiązanie z odnowioną w 2005 r. Strategią Lizbońską. Europejska
Polityka Regionalna została ściśle podporządkowana wymogom zwiększenia konkurencyjności oraz zapewnienia wysokiego tempa wzrostu
gospodarczego przy jednoczesnym położeniu nacisku na tworzenie nowych miejsc pracy. Wyznaczono też nowe cele polityki strukturalnej36.
Wsparcie Unii Europejskiej dla Polski w latach 2007–2013. Do roku
2004, a konkretnie do momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, Polska korzystała z tzw. pomocy przedakcesyjnej, czyli ze środków finansowych, przeznaczonych dla krajów starających się o członkostwo w Unii Europejskiej (głównie programy wspierające: PHARE,
SAPARD, ISPA). Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, co nastąpiło z dniem 1 maja 2004 r., Polska, jako pełnoprawny członek Wspólnoty, otrzymała po raz pierwszy dostęp do wsparcia finansowego z funNowymi inicjatywami wspólnotowymi Komisji Europejskiej są: JEREMIE, JESSICA,
JASPERS – trzy instrumenty wsparcia finansowego UE o charakterze nowatorskim. JEREMIE jest skierowana do małych i średnich przedsiębiorstw, JESSICA służy wspieraniu
inwestycji w zakresie zrównoważonego rozwoju na obszarach miejskich w UE, JASPERS
natomiast nastawia się na wspieranie projektów realizowanych w regionach.
36
Cel nr 1: konwergencja, Cel nr 2: konkurencyjność regionalna i zatrudnienie, Cel
nr 3: Europejska Współpraca Terytorialna, zob. Zbiór dokumentów Wspólnoty Europejskiej
w zakresie funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności na lata 2007–2013. Komentarz,
Warszawa: Min. Rozw. Reg. 2006, s. 6–7.
35
311
duszy strukturalnych Unii Europejskiej37. W latach 2004–2006 środki
strukturalne można było pozyskiwać przy pomocy krajowych – Sektorowych Programów Operacyjnych38 oraz Zintegrowanego Programu
Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR)39. Środki wykorzystywane przez Polskę w latach 2004–2006, pochodziły z budżetu wieloletniego Unii Europejskiej (2000–2006) i zgodnie z zasadą n+2 były wykorzystywane aż do 2008 r. Na wsparcie dla Polski Unia przeznaczyła
wówczas ok. 12,8 mld euro40.
Lata 2007–2013 to kolejny okres programowania, w ramach którego Unia Europejska przyznała Polsce fundusze mające wspierać rozwój
kraju. Podstawowym dokumentem, określającym priorytety i obszary wykorzystania oraz system wdrażania funduszy Unii Europejskiej
w Polsce w latach 2007−20013 jest Narodowa Strategia Spójności, NSS
(inaczej NSRO, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia). Dokument
ten określa sposoby wykorzystania środków z budżetu Unii Europejskiej
na lata 2007−2013, środków pochodzących z Europejskiego Funduszu
Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego
(EFS) oraz Funduszu Spójności (niebędącego funduszem strukturalnym, ale finansującym unijną politykę spójności). Budżet Unii Europejskiej oraz Narodowa Strategia Spójności (NSS) przewidują wykorzystanie przez Polskę w latach 2007–2013 łącznie 85,56 mld euro41.
Z tytułu realizacji NSS średniorocznie (do 2015 r. zgodnie z zasadą
n+2) będzie wydatkowane ok. 9,5 mld euro, co odpowiada ok. 5% ProPomimo przystąpienia do UE, Polska jeszcze przez ok. 2 lata wykorzystywała przedakcesyjne środki pomocowe pochodzące z ostatnich edycji Programu PHARE, które beneficjenci pozyskali niedługo przed uzyskaniem przez Polskę członkostwa w UE.
38
Rozwój Zasobów Ludzkich (SPO RZL), Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (SPO
WKP), Rybołówstwo i Przetwórstwo Ryb (SPO Ryby), Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich (SPO Rolnictwo), Transport (SPO–T)
oraz Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna (PO–PT).
39
ZPORR był w tamtym okresie kluczowym instrumentem wspierającym realizację
polityki regionalnej państwa, w tym rozwój polskich jednostek samorządowych.
40
Oprócz środków przypisanych do Programów Operacyjnych, przedsięwzięcia rozwojowe wspierały także fundusze Inicjatyw Wspólnotowych (EQUAL, INTERREG III, URBAN
i LEADER+) oraz pozaunijne środki Norweskiego Mechanizmu Finansowego i Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (tzw. Fundusze Norweskie).
41
Dla porównania, w latach 2004–2006, a więc w okresie programowania 2000–2006,
Polska mogła liczyć na wsparcie finansowe UE w wys. ok. 12, 8 mld euro.
37
312
duktu Krajowego Brutto. Z tej sumy: 67,3 mld euro pochodzi z budżetu
Unii Europejskiej, 11,86 mld euro z krajowych środków publicznych
(w tym ok. 5,93 mld euro z budżetu państwa polskiego), a ok. 6,4 mld
euro pochodzi od podmiotów prywatnych. Łącznie daje to 85,56 mld
euro. Wydatki w ramach polityki spójności są obecnie koordynowane z wydatkami przeznaczonymi na instrumenty strukturalne Wspólnej Polityki Rolnej oraz Wspólnej Polityki Rybackiej Unii Europejskiej,
a także z programami europejskimi, dotyczącymi wzmacniania konkurencyjności. Łączna suma środków włączona w realizację działań
rozwojowych, których głównym elementem jest Narodowa Strategia
Spójności, wynosi ponad 107,9 mld euro42.
Celem strategicznym Narodowej Strategii Spójności (NSRO), w ramach której pozyskiwane jest wsparcie unijne, jest stworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost
poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej kraju. Powyższy cel strategiczny jest osiągany poprzez realizację horyzontalnych
celów szczegółowych, do których zaliczono: poprawę funkcjonowania
instytucji publicznych oraz rozbudowę mechanizmów partnerstwa, poprawę jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej,
budowę oraz modernizację infrastruktury technicznej, poprawiającej
konkurencyjność Polski, podniesienie konkurencyjności oraz innowacyjności przedsiębiorstw, a zwłaszcza sektora wytwórczego o wysokiej
wartości dodanej i rozwój sektora usług, wzrost konkurencyjności polskich regionów oraz przeciwdziałanie ich marginalizacji społecznej,
gospodarczej i przestrzennej przy jednoczesnym wspomaganiu zmian
strukturalnych na obszarach wiejskich.
Narodowa Strategia Spójności i jej cele są realizowane poprzez
skoordynowane działania o charakterze prawnym, fiskalnym oraz instytucjonalnym najwyższych władz państwowych. Praktycznie są one
Na temat praktycznych aspektów związanych z przygotowywaniem wniosków o dofinansowanie przedsięwzięć ze środków UE zob. T. Kuchlewski, A. Tołoczko, M. Sadowska,
T. Sadowski, Fundusze pomocowe Unii Europejskiej. Praktyczny poradnik., Kleosin-Ignatki:
Provent Investment Sp. z o.o. 2007, Szymańska A., Jak przygotować dobry wniosek czyli jak
skutecznie pozyskiwać fundusze unijne 2007–2013, Warszawa: Placet 2008, Projekty współfinansowane ze środków Unii Europejskiej. Od pomysłu po studium wykonalności, praca zbiorowa pod red. nauk. Jerzego Skrzypka, Warszawa: TWIGGER 2005.
42
313
realizowane za pomocą nowych, krajowych Programów Operacyjnych
(PO) zarządzanych przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego oraz
Regionalnych Programów Operacyjnych (RPO) zarządzanych przez samorządy poszczególnych województw przy udziale środków Funduszu
Spójności. W obecnym okresie programowania działają następujące
Programy Operacyjne:
− Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (12,4%, 8,3 mld
euro)
− Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (41,9%, 27,9
mld euro)
− Program Operacyjny Kapitał Ludzki (14,6%, 9,7 mld euro)
− Program Operacyjny Pomoc Techniczna (0,8%, 0,5 mld euro)
− Program Operacyjny Europejskiej Współpracy Terytorialnej
(ok. 1%, 0,7 mld euro)
− Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej (5 województw:
lubelskie, podlaskie, podkarpackie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie) (3,4%, 2,3 mld euro)
− 16 Regionalnych Programów Operacyjnych (RPO) przeznaczonych
dla każdego województwa (24,9% całości środków, tj. 16,6 mld euro).
Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG). Program
skupia się na wspieraniu szeroko rozumianej innowacyjności. Głównym celem PO IG jest rozwój polskiej gospodarki w oparciu o innowacyjne przedsiębiorstwa, osiągany poprzez: zwiększanie innowacyjności
firm, wzrost konkurencyjności polskiej nauki i jej roli w gospodarce,
zwiększanie udziału innowacyjnych produktów z Polski na rynkach
międzynarodowych, zwiększanie udziału technologii informacyjnych
w gospodarce oraz tworzenie lepszych miejsc pracy. PO IG obejmuje
zarówno bezpośrednie wsparcie dla przedsiębiorstw, instytucji otoczenia biznesu i jednostek naukowych, świadczących przedsiębiorstwom
usługi wysokiej jakości, jak i wsparcie systemowe, zapewniające rozwój środowiska instytucjonalnego innowacyjnych przedsiębiorstw.
Wsparcie w ramach PO IG jest uzupełnieniem działań przewidzianych
w RPO oraz w pozostałych krajowych PO. Program wspiera działania
z zakresu innowacyjności produktowej, procesowej, marketingowej
i organizacyjnej, które bezpośrednio lub pośrednio przyczyniają się do
powstawania oraz rozwoju przedsiębiorstw innowacyjnych. W ramach
314
PO IG nie wspiera się innowacyjności na poziomie lokalnym lub regionalnym (tego typu innowacyjność jest wspierana w RPO oraz w PO
Rozwój Polski Wschodniej). Wśród priorytetów PO IG znajdują się m.in.:
badania i rozwój nowoczesnych technologii, inwestycje w innowacyjne
przedsięwzięcia oraz budowa i rozwój społeczeństwa informacyjnego.
Beneficjentami PO IG są przedsiębiorstwa, jednostki naukowo-badawcze, instytucje otoczenia biznesu oraz ich sieci, a także administracja
publiczna w zakresie elektronicznych usług na rzecz obywateli i przedsiębiorców. W ramach PO IG wsparcie otrzymują projekty wyłonione
na zasadzie konkursu, projekty systemowe oraz projekty indywidualne. Łącznie na realizację PO IG w latach 2007−2013 przeznaczonych
zostało ok. 9 711 629 742 euro (w tym 8 254 885 280 z Europejskiego
Funduszu Rozwoju Regionalnego)43.
Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (PO IiŚ). Program stawia sobie za cel podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej
Polski i jej regionów poprzez rozwój infrastruktury technicznej, przy
równoczesnej poprawie stanu środowiska, zdrowia, zachowaniu tożsamości kulturowej oraz rozwijaniu spójności terytorialnej. Program
koncentruje się na działaniach o charakterze strategicznym i ponadregionalnym. W ramach PO IiŚ przewidziano realizację 15 priorytetów,
wśród których znajdują się m.in.: przedsięwzięcia dostosowujące firmy do wymogów ochrony środowiska, drogowa i lotnicza sieć TEN-T
(Transeuropejska Sieć Transportowa), transport przyjazny środowisku
oraz infrastruktura szkolnictwa wyższego. Program PO IiŚ był przygotowany w taki sposób, aby ponad 66% jego wydatków wspierało realizację celów Odnowionej Strategii Lizbońskiej, skupiającej się na promowaniu w gospodarce innowacyjności oraz nowoczesnych dziedzin
wiedzy. Beneficjentami PO IiŚ są m.in.: jednostki samorządu terytorialnego, szkoły wyższe i jednostki naukowe, przedsiębiorcy i organizacje
pozarządowe. Na realizację PO IiŚ w latach 2007−2013 przeznaczono
łącznie 37 565,3 mln euro, z czego 35 285,6 mln euro stanowi wkład
Zob. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2007–2013. Narodowe Strategiczne
Ramy Odniesienia 2007–2013, Warszawa: Min. Rozw. Reg. 2007; Szczegółowy opis priorytetów Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka 2007–2013, Warszawa: Min. Rozw.
Reg. 2009 (Portal Funduszy Europejskich Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, www.poig.
gov.pl).
43
315
z Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
i krajowych środków publicznych44.
Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL). Program ma na celu
wzrost poziomu zatrudnienia oraz spójności społecznej. PO KL skupia
się m.in.: na wzmacnianiu potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw
i ich pracowników, integracji społecznej, podnoszeniu poziomu wykształcenia społeczeństwa, zmniejszaniu obszarów wykluczenia społecznego, wspieraniu struktur administracyjnych państwa, budowie
sprawnej i skutecznej administracji publicznej różnych szczebli, odpowiadającej standardom Unii Europejskiej, promocji zdrowia oraz rozwoju zasobów ludzkich na terenach wiejskich. Program jest realizowany zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym. Składa się na
niego 10 priorytetów, wśród których znajdują się priorytety ukierunkowane na wspieranie regionów oraz wzmacnianie ich konkurencyjności,
m.in.: zatrudnienie i integracja społeczna, rozwój zasobów ludzkich
oraz potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw, szkolnictwo wyższe
i nauka, regionalne kadry gospodarki, rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach. Beneficjentami PO są przedsiębiorcy, jednostki
samorządu terytorialnego, instytucje rynku pracy oraz instytucje otoczenia biznesu. PO KL jest finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Łącznie na jego realizację przeznaczonych zostało
ok. 11,5 mld euro (z czego 9,7 mld euro pochodzi z EFS)45.
Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej (PO RPW). Program
został przygotowany w celu wsparcia najsłabiej rozwiniętych województw Polski, tj. województw: lubelskiego, podkarpackiego, podlaskiego, świętokrzyskiego i warmińsko-mazurskiego. Jego głównym celem jest
przyśpieszenie tempa rozwoju społeczno-gospodarczego Polski Wschodniej. PO RPW, zgodnie z zapisami Narodowej Strategii Spójności, kładzie
nacisk na tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności polskiej
Zob. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko. Narodowe Strategiczne Ramy
Odniesienia 2007–2013, Warszawa: Min. Rozw. Reg. 2007; Szczegółowy opis priorytetów
Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, Warszawa: Min. Rozw. Reg. 2008 (Portal Funduszy Europejskich Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, www.pois.gov.pl).
45
Zob. Program Operacyjny Kapitał Ludzki. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia
2007–2013, Warszawa: Min. Rozw. Reg. 2007; Szczegółowy opis priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007–2013, Warszawa: Min. Rozw. Reg. 2009 (Portal Funduszy
Europejskich Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, www.efs.gov.pl).
44
316
gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost
zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej
i przestrzennej46. PO RPW skupia się m.in.: na stymulowaniu rozwoju
konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy, zwiększaniu dostępu do
szerokopasmowego Internetu w Polsce wschodniej, rozbudowie połączeń komunikacyjnych na obszarze wymienionej grupy województw oraz
na zwiększaniu roli turystyki w gospodarczym rozwoju makroregionu.
W ramach PO RPW funkcjonuje 6 osi priorytetowych, wśród których
znajdują się m.in. priorytety związane z budową nowoczesnej gospodarki, infrastruktury społeczeństwa informacyjnego, infrastruktury transportowej oraz rozwojem potencjału turystycznego. Beneficjentami programu są m.in.: jednostki samorządu terytorialnego, wyższe uczelnie
i ośrodki badawcze oraz Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad. PO RPW jest współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Łączna pula środków zaangażowanych
w jego realizację w latach 2007–2013 wynosi 2,27 mld euro47.
Regionalne Programy Operacyjne (RPO). RPO w latach 2007–2013
przygotowane zostały po raz pierwszy oddzielnie dla każdego z polskich
województw. Programy te, co ma istotne znaczenie dla rozwoju Polski,
uwzględniają specyfikę, potencjał, potrzeby oraz możliwości rozwojowych każdego z polskich województw. Dzięki temu można w sposób
jeszcze bardziej efektywny niż to było w latach 2004–2006 wykorzystywać fundusze strukturalne Unii Europejskiej do realizacji przedsięwzięć rozwojowych. Łącznie na realizację RPO w latach 2007–2013
przeznaczonych zostało 16,6 mld euro48.
Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost gospodarczy
i zatrudnienia. Narodowa Strategia Spójności, Warszawa: Min. Rozw. Reg. 2007, s. 40.
47
W tej kwocie ok. 992 mln euro stanowią środki specjalne, przeznaczone decyzją Rady
Europejskiej dla pięciu regionów UE o najniższym poziomie PKB na mieszkańca (obliczonym na podstawie danych Eurostatu z 2002 r.), zob. Program Operacyjny Rozwój Polski
Wschodniej. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013, Warszawa: Min. Rozw.
Reg. 2007; Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007–2013. Szczegółowy opis osi
priorytetowych, Warszawa: Min. Rozw. Reg. 2009 (Portal Funduszy Europejskich Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, www.polskawschodnia.gov.pl), Narodowe Strategiczne Ramy
Odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Narodowa Strategia
Spójności,Warszawa: Min. Rozw. Reg. 2007.
48
Zob. Programy Operacyjne poszczególnych województw umieszczone na stronach
internetowych urzędów marszałkowskich właściwych województw.
46
317
Dla pomyślnego rozwoju polskich województw, a zwłaszcza dla województw Polski Wschodniej, których gospodarka opiera się w przeważającej mierze na rolnictwie i turystyce, duże znaczenie posiada wsparcie
realizowane obecnie w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich
na lata 2007–2013 (PROW). Jest to główny instrument, przy pomocy którego realizuje się obecnie w Polsce Wspólną Politykę Rolną Unii Europejskiej w zakresie rozwoju obszarów wiejskich. Podstawą finansowania
PROW w latach 2007–2013 jest Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Głównymi celami PROW są: poprawa konkurencyjności rolnictwa i leśnictwa przez wspieranie działań
restrukturyzacyjnych, wdrażanie rozwiązań innowacyjnych, poprawa
jakości środowiska naturalnego na terenach wiejskich poprzez lepsze gospodarowanie gruntami, podnoszenie poziomu i jakości życia na obszarach wiejskich oraz wspieranie różnicowania działalności gospodarczej
na wsi. W ramach programu wyodrębniono 4 osie priorytetowe, które
skupiają się m.in. na poprawie konkurencyjności sektora rolnego, poprawie jakości środowiska naturalnego oraz jakości życia mieszkańców wsi.
Głównym beneficjentem wsparcia realizowanego w ramach PROW jest
ludność obszarów wiejskich. Łączna suma środków przeznaczonych na
realizację PROW w latach 2007–2013 wyniosła 17,2 mld euro, z czego
ponad 13,2 mld euro pochodzi z Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju
Obszarów Wiejskich49.
Ostatnim instrumentem wsparcia finansowego Unii Europejskiej
dla Polski w obecnym okresie programowania jest Program Operacyjny
Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów
rybackich 2007–2013 (PO RYBY). PO RYBY służy realizacji Wspólnej
Polityki Rybackiej Unii Europejskiej. Jego celami są: racjonalna gospodarka żywymi zasobami wód i poprawa efektywności sektora rybackiego, podnoszenie konkurencyjności polskiego rybołówstwa morskiego
i śródlądowego oraz poprawa jakości życia na obszarach uzależnionych
od rybołówstwa. W ramach programu wyróżnionych zostało 5 osi priorytetowych, skupiających się m.in. na: dostosowywaniu floty rybackiej
do żywych zasobów wód oraz na zrównoważonym rozwoju obszarów
Zob. strona internetowa Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Departament Rozwoju Obszarów Wiejskich (www.minrol.gov.pl).
49
318
zależnych od rybołówstwa50. Wsparcie w ramach PO RYBY jest adresowane do rybaków, jednostek samorządu terytorialnego, placówek naukowych oraz firm zajmujących się przetwórstwem i obrotem rybami.
Budżet programu na lata 2007–2013 wynosi ok. 1 mld euro51.
Ważnymi instrumentami wspierającymi realizację celów NSS w latach 2007–2013 są zastępujące Inicjatywy Wspólnotowe z lat 2004–
2006 (EQUAL, INTERREG III, URBAN i LEADER+) nowe Inicjatywy
Wspólnotowe: JESSICA, JEREMIE I JASPERS52, oraz nowe programy
Europejskiej Współpracy Terytorialnej (EWT, ang. European Territorial
Cooperation). Ważną rolę odgrywa też specjalna inicjatywa Komisji
Europejskiej – Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa (EISP,
ang. European Neighbourhood and Partnership Instrument)53.
Szczególną uwagę należy zwrócić na kontynuację Inicjatywy INTERREG III realizowanej w Polsce w pierwszych dwóch latach członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Od 2004 r. Polska uczestniczyła
w programach współpracy transgranicznej, transnarodowej i międzynarodowej Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG III54. Umożliwiła
ona polskim regionom i samorządom realizację wspólnych projektów
z partnerami zagranicznymi, co miało wielkie znaczenie dla usuwania
różnorodnych barier związanych z występowaniem granic narodowych
oraz umożliwiło zacieśnienie współpracy Polski z jej wschodnimi sąsiadami, państwami nienależącymi do Unii Europejskiej (Rosja, Białoruś,
Ukraina). W latach 2007–2013 Inicjatywa INTERREG III jest kontynuowana, tym razem jednak ze względu na jej duże znaczenie dla Unii
Europejskiej, jako samodzielny cel obecnej polityki spójności Wspólnoty (Cel nr 3 „Europejska Współpraca Terytorialna”). Obecnie, w raZob. strona internetowa Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Departament Rybołówstwa (www.minrol.gov.pl).
51
Zob. strony internetowe instytucji wdrażających i zarządzających PO RYBY 2007–
2013 (www.minrol.gov.pl, www.arimr.gov.pl, www.rybactwo.info).
52
Zob. informacje nt. nowych inicjatyw wspólnotowych zamieszczone w Portalu Funduszy Europejskich Ministerstwa Rozwoju Regionalnego (www.funduszeeuropejskie.gov.pl).
53
Zob. informacje zamieszczone na stronie Europejskiej Współpracy Terytorialnej Portalu Funduszy Europejskich Ministerstwa Rozwoju Regionalnego (www.ewt.gov.pl).
54
W latach 2004–2006 INTERREG III w Polsce obejmował: INTERREG III A – programy transgraniczne, INTERREG III B – programy transnarodowe, INTERREG III
C – programy międzyregionalne).
50
319
mach EWT, w grupie programów transgranicznych, realizuje się: Program Polska–Brandenburgia, Program Polska–Meklemburgia Pomorze
Przednie/Brandenburgia, Program Polska–Saksonia, Program Polska–
Słowacja, Program Polska–Czechy, Program Polska–Litwa, Program
Południowy Bałtyk/South Baltic, w grupie programów transnarodowych: Program Region Morza Bałtyckiego, Program Europa Środkowa, w grupie programów międzyregionalnych: programy INTERREG
IVC, ESPON, INTERACT II oraz URBACT55. Na sfinansowanie EWT
Unia Europejska przeznaczyła w latach 2007–2013 łącznie 7,75 mld
euro, z czego dla Polski na realizację jej programów zabezpieczono
557,8 mln euro. Dodatkowo, w latach 2007–2013, realizowana jest
także nowa inicjatywa Komisji Europejskiej – Europejski Instrument
Sąsiedztwa i Partnerstwa (EISP), której celem jest rozwój współpracy między Unią Europejską a państwami partnerskimi nienależącymi
do Wspólnoty, osiągany poprzez wspieranie zintegrowanego i zrównoważonego rozwoju regionalnego56. Na realizację EISP przeznaczono 173,32 mln euro. Istotne jest też, że programy operacyjne EWT są
obecnie wdrażane zgodnie z jednolitymi zasadami, wypracowanymi
na bazie doświadczeń zdobytych w trakcie realizacji programów Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG III. Umożliwia to lepsze zarządzanie zarówno samymi programami, jak i projektami międzynarodowymi
realizowanymi w ramach EWT57.
INTERREG IV C (kontynuacja INTERREG-u III C, programu współpracy międzyregionalnej z lat 2004–2006), URBACT (program wymiany doświadczeń na temat rozwoju
obszarów miejskich), INTERACT II (program dot. identyfikacji, transferu i rozpowszechniania „dobrych praktyk” w zarządzaniu) oraz ESPON (program dot. opracowywania
studiów, gromadzenia danych, obserwacji i analizy trendów rozwojowych), zob. informacje zamieszczone w Portalu Funduszy Europejskich Ministerstwa Rozwoju regionalnego
(www.ewt.gov.pl).
56
Interesującym instrumentem współpracy terytorialnej, ustanowionym na poziomie
wspólnotowym, jest Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej, które umożliwia tworzenie na terytorium UE ugrupowań o charakterze ponadnarodowym, posiadających osobowość prawną, mających za zadanie wspierać współpracę terytorialną w obrębie
Wspólnoty.
57
Chodzi m.in. o: wspólne instytucje zarządzające, certyfikujące i audytowe, stosowanie „zasady partnera wiodącego” przy realizacji projektów, tworzenie wspólnych budżetów
w programach oraz tworzenie międzynarodowych, wspólnych sekretariatów technicznych
wspierających instytucje zarządzające wdrażanie programów EWT.
55
320
Najważniejsze zmiany w systemie oraz zasadach wydatkowania funduszy strukturalnych Unii Europejskiej w latach 2007–2013.
W obecnej Perspektywie Finansowej wprowadzono szereg istotnych
zmian w systemie wsparcia unijnego, finansowanego przez Fundusze
Strukturalne Unii Europejskiej w stosunku do poprzedniego okresu
(w Polsce lata 2004–2006). Wsparcie jakiego udziela Unia Europejska
różnego rodzaju podmiotom działającym na terytorium Wspólnoty (np.
jednostki samorządu terytorialnego, przedsiębiorstwa prywatne, organizacje pozarządowe) zawsze wymaga od beneficjenta (tj. podmiotu
otrzymującego wsparcie unijne), aby zapewnił wkład własny do realizowanego przedsięwzięcia. Środki, które gromadzi przy wsparciu unijnym beneficjent, pochodzą więc tylko w części z funduszy unijnych. Beneficjent zawsze sam ponosi określoną część kosztów przedsięwzięcia,
które realizuje. Należy przy tym podkreślić, że dofinansowanie unijne
w konkretnym projekcie (wniosku o dotację) dotyczy jedynie kosztów
kwalifikowanych przedsięwzięcia. Koszty kwalifikowane zazwyczaj nie
są tożsame z całkowitym kosztem przedsięwzięcia58. Sytuacja taka jest
konsekwencją jednej z podstawowych zasad polityki spójności, zasady
dodatkowości, która zakłada, że fundusze unijne mają za zadanie jedynie uzupełniać środki angażowane przez podmioty realizujące konkretne przedsięwzięcia, a nie zastępować je w całości. W pierwszych
latach członkostwa Polski w Unii Europejskiej (2004–2006), całkowite
maksymalne dofinansowanie z funduszy unijnych, jakie mogły otrzymywać projekty wynosiło do 75% kosztów kwalifikowanych przedsięwzięcia59. W obecnej Perspektywie Finansowej, maksymalny poziom
Ponoszone przez beneficjenta wsparcia unijnego wydatki przy realizacji konkretnego
przedsięwzięcia dzielimy na: koszty kwalifikowane i niekwalifikowane. Koszty kwalifikowane to koszty, które podlegają refundacji w ramach dofinansowania unijnego konkretnego
przedsięwzięcia. Do kosztów tego rodzaju zalicza się głównie materiały i urządzenia, usługi
oraz wynagrodzenia osób zaangażowanych w realizację projektów unijnych („projekty” to
potocznie wnioski o dofinansowanie ze środków UE określonych przedsięwzięć). Kwalifikowalność określonych kosztów ponoszonych przez beneficjenta wynika z bieżących uregulowań prawnych (zazwyczaj są to rozporządzenia ministrów), w których szczegółowo
określa się, co może być kosztem kwalifikowanym dla danego typu przedsięwzięcia dofinansowywanego w ramach konkretnego Programu Operacyjnego).
59
W przypadku wskazanego maksymalnego pułapu dofinansowania unijnego (75%)
chodziło o pomoc pochodzącą ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
(z wyjątkiem projektów, w których występowały schematy pomocy publicznej). Oznaczało
58
321
dofinansowania projektów (w państwach członkowskich Wspólnoty,
których PKB per capita nie przekracza 85% średniego PKB Unii Europejskiej, UE-25), podniesiony został do 85% kosztów kwalifikowanych przedsięwzięcia.
Jeśli chodzi o harmonogram wykorzystywania funduszy unijnych, związanych z danym okresem programowania, w latach
2007–2013 nastąpiły pewne zmiany w stosunku do lat 2004–2006.
Fundusze unijne przeznaczone dla Polski na lata 2004–2006 można było wykorzystywać zgodnie z zasadą „n+2” przez dwa lata
kolejnej Perspektywy Finansowej, a konkretnie do końca 2008 r.60.
W obecnej Perspektywie Finansowej, w przypadku pierwszych trzech
lat wdrażania Programów Operacyjnych, wprowadzona została zasada
„n+3”. Oznacza ona, że środki finansowe, przyznane przykładowo na
rok 2007 (rok n) można wydatkować do 2010 r. (n+3), analogicznie,
środki na rok 2009 do 2012 r., a środki na rok 2010 do 2013 r. W kolejnych latach, tj. w 2011, 2012 i 2013 r. ponownie stosować będziemy
zasadę „n+2”61.
Kolejną istotną zmianą dotyczącą funduszy strukturalnych Unii Europejskiej w latach 2007–2013, a konkretnie dotyczącą finansowania
Programów Operacyjnych, w stosunku do poprzedniej Perspektywy Finansowej, jest likwidacja zasady wielofunduszowości przy finansowaniu działań Programów Operacyjnych. Zasadę, że jeden Program Operacyjny może być finansowany tylko przez jeden fundusz strukturalny
wprowadzono w celu uproszczenia systemu administrowania funduto, przy założeniu, że wszystkie wydatki kwalifikowane (czyli takie, które mogą być dofinansowane w danym projekcie ze środków unijnych) to 100%, dotacja mogła objąć maksymalnie 75% tych wydatków, natomiast pozostałe 25% trzeba było sfinansować ze środków
własnych beneficjenta.
60
Wyjątkiem były niektóre przedsięwzięcia dofinansowane w ramach Sektorowego
Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, Sektorowego Programu
Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich oraz Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, w których uwzględniana była pomoc publiczna (dla MŚP, de minimis,
dot. szkolenń i zatrudnienia). W tych przypadkach graniczna data wykorzystania środków
UE przeznaczonych na lata 2004–2006 wyznaczona była na 31 czerwca 2008 r.
61
Po tym okresie różnica między kwotą zarezerwowaną w budżecie Wspólnoty a kwotą
wniosków o płatność, jakie wpłyną do Komisji Europejskiej zostanie automatycznie anulowana, zob. Min. Rozwoju Regionalnego, Portal FunduszyEuropejskich (www.funduszeeuropejskie.gov.pl).
322
Tabela 1. Zmiany w poziomie dofinansowania oraz wydatkowaniu funduszy Unii Europejskiej w Polsce w latach 2004–2006 i 2007–2013
2004–2006
2007–2013
I.
Maksymalny poziom współfinansowania ze środków funduszy strukturalnych: 75%
Maksymalny poziom współfinansowania ze środków Funduszu Spójności: 85%
Maksymalny poziom współfinansowania ze środków funduszy strukturalnych: 85%
Maksymalny poziom współfinansowania ze środków Funduszu Spójności: 85%
II.
Okres wydatkowania środków
funduszy strukturalnych: zasada n+2
Funduszu Spójności: zasada
n+3
z wszystkich funduszy:
– zasada n+3 dla lat 2007–
2010
– zasada n+2 dla lat 2011–
2013
III.
wielofunduszowość
jeden program – jeden fundusz
oraz zasada cross-financing
Źródło: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego
szami unijnymi. Wyjątek stanowi Program Operacyjny Infrastruktura
i Środowisko, który jest finansowany przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego oraz dodatkowo przez Fundusz Spójności (aczkolwiek
FS nie jest funduszem strukturalnym i jedynie wspiera finansowanie
polityki spójności UE). Jednocześnie w celu zapewnienia elastyczności
finansowania (koniecznej w niektórych projektach) wprowadzono zasadę cross-financing. Daje ona możliwość dofinansowania w ramach
konkretnego projektu z udziałem środków z EFRR komplementarnych
działań wchodzących w zakres EFS oraz dofinansowania w ramach
projektu z udziałem środków z EFS komplementarnych działań wchodzących w zakres EFRR62. Możliwość ta dotyczy maksymalnie do 10%
Przykładowo, jeśli mamy do czynienia z tzw. projektem „twardym” (dot. inwestycji
infrastrukturalnych), możliwe jest obecnie włączenie do projektu wydatków charakterystycznych dla tzw. projektów „miękkich” (np. koszty specjalistycznych szkoleń czy doradztwa), jeśli wydatki takie są uzasadnione celami realizowanego projektu. Analogicznie, jeśli
projekt ma charakter „miękki” (dot. szkoleń, doradztwa, podnoszenia kwalifikacji zawodo62
323
wydatków współfinansowanych ze środków unijnych w konkretnym
projekcie (w szczególnych przypadkach pułap ten może być podwyższony do 15%).
W latach 2007–2013 zmieniły się także podstawy prawne zarówno
na szczeblu wspólnotowym, jak i krajowym, ustalające zasady finansowego wsparcia z Funduszy Strukturalnych Unii Europejskiej. Poza
tym w obecnym okresie programowania Komisja Europejska zrezygnowała z zatwierdzania Uzupełnień Programów Operacyjnych, zawierających szczegółowe opisy priorytetów Programów Operacyjnych. Takie uzupełnienia, będące szczegółowymi opracowaniami Programów
Operacyjnych, trzeba było przedstawiać komisji w latach 2004–200663.
Istotną zmianą w podstawach prawnych systemu funduszy strukturalnych Unii Europejskiej obecnego okresu programowania jest wprowadzenie Strategicznych Wytycznych Wspólnoty dla Spójności. Wytyczne
są instrumentem zapewniającym Wspólnocie dużą elastyczność – nie
definiują one wprost celu i zakresu wsparcia w ramach poszczególnych funduszy, ale identyfikują obszary, w których pomoc unijna jest
najbardziej pożądana z punktu widzenia realizacji priorytetów Unii Europejskiej. Priorytety te zostały ściśle powiązane z celami odnowionej
w 2005 r. Strategii Lizbońskiej64.
wych), można uwzględnić w nim określone wydatki na dobra materialne (np. urządzenia,
systemy), jeśli będą one niezbędne dla realizowanego projektu.
63
Przykładem może być Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego
2004–2006, Warszawa: Min. Rozw. Reg. 2007 / Uzupełnienie Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego 2004–2006, Warszawa: Min. Rozw. Reg. 2005.
64
Na temat systemu funduszy Unii Europejskiej oraz możliwości ich wykorzystania
(rozdz. III) zob. I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej, Warszawa: PWN 2006,
Fundusze strukturalne i polityka regionalna Unii Europejskiej, pod red. Konstantego A. Wojtaszczyka, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR 2005, Fundusze Unii Europejskiej
w Polsce na lata 2007–2013, red. Z. Bajko, B. Jóźwik, M. Szewczak, Lublin: Wydawnictwo
KUL 2008, Zbiór dokumentów Wspólnoty Europejskiej w zakresie funduszy strukturalnych
i Funduszu Spójności na lata 2007–2013. Komentarz, Warszawa: Min. Rozw. Reg. 2006.
324
Tabela 2. Zmiany prawne dot. wydatkowania funduszy unijnych w latach 2004–2006 i 2007–2013.
2004–2006
2007–2013
Rozporządzenie Rady (WE) nr
1260/1999 z 21 czerwca 1999 r.
wprowadzające ogólne przepisy
dotyczące funduszy strukturalnych
1164/1994 ustanawiające Fundusz Spójności z 16 maja 1994
r. z późniejszymi zmianami
Strategia wykorzystania Funduszu Spójności na lata 2004–
2006
Narodowy Plan Rozwoju
Podstawy Wsparcia Wspólnoty
Programy Operacyjne
Uzupełnienia programów
1083/2006 z 11 lipca 2006 r. ustanawiające przepisy ogólne dotyczące
Europejskiego Funduszu Rozwoju
Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu
Spójności i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1260/1999
1084/2006 z 11 lipca 2006 r. ustanawiające Fundusz Spójności
Strategiczne Wytyczne Wspólnoty
dla Spójności
Strategia Rozwoju Kraju 2007–
2015
Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia (Narodowa Strategia
Spójności)
Programy Operacyjne
Szczegółowe opisy priorytetów
programów
Źródło: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego
Źródła
Informacje na stronach internetowych: Portal Unii Europejskiej (www.europa.
eu), Portale Funduszy Europejskich Ministerstwa Rozwoju Regionalnego (www.
funduszestrukturalne.gov.pl, www.funduszeeuropejskie.gov.pl) oraz związane z nimi strony tematyczne – PO Innowacyjna Gospodarka (www.poig.gov.pl),
PO Infrastruktura i Środowisko (www.pois.gov.pl), PO Kapitał Ludzki (www.efs.
gov.pl), PO Rozwój Polski Wschodniej (www.polskawschodnia.gov.pl), PO Pomoc
Techniczna (www.popt.gov.pl), Programów Europejskiej Współpracy Terytorialnej (www.ewt.gov.pl), strona internetowa PO RYBY (www.rybactwo.info), strony
internetowe Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (www.minrol.gov.pl), Urzędu
325
Komitetu Integracji Europejskiej (www.ukie.gov.pl), Agencji Restrukturyzacji
i Modernizacji Rolnictwa (www.arimr.gov.pl).
Literatura
Doliwa-Klepacki Z. M., Integracja europejska (Łącznie z uczestnictwem Polski
w Unii Europejskiej i Konstytucją dla Europy), Białystok/Ostrowiec Świętokrzyski: Temida 2, Wyższa Szk. Biznesu i Przedsiębiorczości 2005.
Barcz J., Kawecka-Wyrzykowska E, Michałowska-Gorywoda K., Integracja europejska, Warszawa: Wolters Kluwer Polska 2007.
Fundusze Unii Europejskiej w Polsce na lata 2007–2013, red. Z. Bajko,
B. Jóźwik, M. Szewczak, Lublin: Wydawnictwo KUL 2008.
Fundusze strukturalne i polityka regionalna Unii Europejskiej, pod red.
Konstantego A. Wojtaszczyka, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR
2005.
Integracja europejska w dokumentach, wybór i oprac. dokumentów S. Parzymies, Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych 2008.
Jankowska M., Sokół A., Wicher A, Fundusze Unii Europejskiej 2007–2013,
Warszawa: CeDeWu 2008.
Kuchlewski T., Tołoczko A., Sadowska M., Sadowski T., Fundusze pomocowe
Unii Europejskiej. Praktyczny poradnik, Kleosin-Ignatki: Provent Investment Sp. z o.o. 2007.
Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej, Warszawa: PWN 2006.
Popowicz K., Historia integracji europejskiej, Warszawa: SGH 2006.
Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, pod red. J. Barcza, Warszawa: Wydawn. Prawo i Praktyka Gospodarcza 2006.
Prawo europejskie. Zarys wykładu, pod red. R. Skubisza i E. Skrzydło-Tefelskiej, Lublin: Wydawn. UMCS 2005.
Projekty współfinansowane ze środków Unii Europejskiej. Od pomysłu po studium wykonalności, praca zbiorowa pod red. nauk. Jerzego Skrzypka,
Warszawa: TWIGGER 2005.
Szymańska A., Jak przygotować dobry wniosek czyli jak skutecznie pozyskiwać
fundusze unijne 2007–2013, Warszawa: Placet 2008.
Zbiór dokumentów Wspólnoty Europejskiej w zakresie funduszy strukturalnych
i Funduszu Spójności na lata 2007–2013. Komentarz, Warszawa: Min.
Rozw. Reg. 2006.
Prof. Bogdan Kościk
Pozyskiwanie funduszy UE na rozwój
odnawialnych źródeł energii
1. Wstęp
Postępujący rozwój technologiczny i rosnące zużycie energii powodują stopniowe pogarszanie jakości środowiska przyrodniczego.
Wymusza to poszukiwanie takich ścieżek rozwoju społecznego i gospodarczego, które pozwolą utrzymać odpowiednio wysoki poziom gospodarczy oraz warunki życia człowieka przy możliwie małym wpływie na środowisko. Efektem tych poszukiwań było powstanie nowych
dziedzin wiedzy, takich jak np. ekonomia środowiska czy też zarządzanie środowiskiem. Pojawiła się też nowa terminologia, jak np. trwały
i zrównoważony rozwój, dotyczący wszystkich dziedzin życia gospodarczego, począwszy od rolnictwa, a skończywszy na przemyśle. Szczególnie energetyka, korzystająca głównie z nieodnawialnych źródeł energii,
przyczyniła się do degradacji środowiska przyrodniczego m.in. poprzez
wprowadzanie do atmosfery tlenków azotu, siarki, węgla. Dwutlenek
węgla ma ogromny wpływ na wystąpienie tzw. efektu cieplarnianego,
dlatego też w działaniach ochronnych podstawowe znaczenie ma regulacja emisji i absorpcji tego gazu w taki sposób, aby ograniczać emisję
i jednocześnie zwiększać jego absorpcję. Jedną z możliwości osiągnięcia tego celu jest ograniczenie zużycia konwencjonalnych surowców
energetycznych na rzecz źródeł odnawialnych.
Negatywne skutki tzw. efektu cieplarnianego możemy też ograniczyć zwiększając absorpcję CO2. Można tego dokonać zwiększając asymilację CO2 w trakcie fotosyntezy poprzez m. in. zwiększenie udziału
w strukturze zasiewów roślin wytwarzających duże ilości biomasy. Dlatego też restrukturyzacja rolnictwa w kierunku nieżywnościowego wykorzystania płodów rolnych stała się istotnym elementem wielu badań,
których efektem jest długa lista roślin uprawnych, mogących znaleźć
328
zastosowanie w przemyśle, w tym w energetyce. Stanowią one alternatywę dla rolników wobec nadprodukcji żywności [Kowalczyk-Juśko
i in. 2007].
2. Odnawialne źródła energii
Nieodnawialne źródła energii nie są w ogóle uzupełniane, lub uzupełniają się znacznie wolniej niż są użytkowane. Do nieodnawialnych
źródeł energii zalicza się paliwa (kopalne – węgiel, ropa naftowa, gaz
ziemny i jądrowe – uran, tor, deuter, lit, bor), będące zasobami substancji lub pierwiastków. Paliwa kopalne i jądrowe nazywane są pierwotnymi nośnikami energii, a energię odpowiadającą wartości kalorycznej
tych nośników nazywa się energią pierwotną. Wtórne nośniki energii
to nośniki powstałe w wyniku przetwarzania nośników pierwotnych
w inną postać – łatwiejszą i bardziej wygodną w użytkowaniu (przykładem są produkty zgazowywania węgla: metan, gaz syntetyzowy i in.)
[Ciechanowicz 1997].
Odnawialne źródła energii utrzymują się na stałym poziomie i nie
ulegną wyczerpaniu tak długo, jak długo będzie trwał Układ Słoneczny
wraz z Ziemią. Dodatkową zaletą jest ich proekologiczność, wynikająca
z faktu, że są nierozerwalnie związane z naturalnymi procesami przyrodniczymi wywołanymi aktywnością Słońca, Księżyca i Ziemi. W ustawie Prawo energetyczne (DzU z 2003 r. nr 153, poz. 1504 z późn. zm.)
definiuje się odnawialne źródło energii jako „źródło wykorzystujące
w procesie przetwarzania energię wiatru, promieniowania słonecznego, geotermalną, fal, prądów i pływów morskich, spadku rzek oraz
energię pozyskiwaną z biomasy, biogazu wysypiskowego, a także biogazu powstałego w procesach odprowadzania lub oczyszczania ścieków
albo rozkładu składowanych szczątek roślinnych i zwierzęcych”.
Kubski [2005] definiuje dwa pojęcia OZE, którymi są odnawialne
zasoby i źródła energii. Jego zdaniem, przez odnawialne zasoby energii
powinno się rozumieć złoża, pokłady, potencjał, których można użyć
do produkcji energii i które w dostępnej człowiekowi skali czasowej nie
ulegają wyczerpaniu. Do zasobów zalicza np. promieniowanie słoneczne, wiatr, wody rzek, biomasę. Natomiast pojęcie odnawialnych źródeł
energii obejmuje instalacje, w tym urządzenia, które w procesie wytwa-
Pozyskiwanie funduszy UE na rozwój odnawialnych źródeł energii
329
rzania energii korzystają z zasobów odnawialnych. Jako źródła energii
można wymienić kolektory słoneczne, ogniwa fotowoltaiczne, elektrownie wodne czy wiatrowe. W literaturze przedmiotu te dwa pojęcia
są najczęściej utożsamiane. Bezdyskusyjnie przyjmuje się, że wszystkie
postacie energii odnawialnej pochodzą z trzech podstawowych źródeł:
energii promieniowania Słońca, energii wnętrza Ziemi oraz energii ruchów planetarnych. Energia promieniowania słonecznego jest w części
przetwarzana na inne zasoby energii odnawialnej: w procesie fotosyntezy na biomasę, w cyklu hydrologicznym na energię wodną, a także na
energię ruchów atmosfery (tab. 1).
W strukturze zużycia pierwotnych nośników energii w Polsce dominuje węgiel – jego udział wynosi 80% [Kościk i in. 2003]. Proporcje
poszczególnych nośników zmieniają się i wykorzystuje się (choć jeszcze
w niewystarczającym stopniu) odnawialne źródła energii (OZE), w tym
biomasę.
Z opracowań GUS wynika, że w Polsce w 2007 roku źródła odnawialne stanowiły 7,1% ogólnej ilości pozyskanej energii pierwotnej.
Największą pozycję bilansu energii stanowiła energia biomasy stałej
– jej udział wyniósł 91,6%. Kolejnymi źródłami były: woda (3,9% udziału w pozyskaniu energii z OZE) i biopaliwa ciekłe (2,1%). Energia elektryczna wytworzona z odnawialnych źródeł energii stanowiła 3,5% krajowego zużycia energii elektrycznej. Energia elektryczna wytworzona
w elektrowniach wodnych stanowiła 43,3% łącznej produkcji energii
z OZE, zaś energia wytworzona z biomasy – 43,5%. Źródła o mniejszym
znaczeniu to: energia wiatru (9,6%) i biogaz (3,6%) – głównie z odzysku biogazu wysypiskowego i osadów ściekowych. Dane te wskazują
na fakt, iż w warunkach polskich podstawowym odnawialnym źródłem
energii jest i będzie biomasa. Niestety, wykorzystanie tego potencjału
jest ograniczone możliwościami technicznymi, urbanistycznymi, demograficznymi, ekonomicznymi i mentalnościowymi.
2.1. Biomasa
Biomasa to stałe lub ciekłe substancje pochodzenia roślinnego lub
zwierzęcego, które ulegają biodegradacji, pochodzące z produktów, odpadów i pozostałości z produkcji rolnej oraz leśnej, a także przemysłu
przetwarzającego ich produkty, a także części pozostałych odpadów,
330
Tabela 1. Podział odnawialnych źródeł energii
Pierwotne źródła
energii
Naturalne procesy
przemiany energii
Parowanie, topnienie lodu i śniegu,
opady
Elektrownie wodne
Energia elektryczna
Wiatr
Ruch atmosfery
Elektrownie wiatrowe
Energia cieplna
i elektryczna
Energia fal
Elektrownie falowe
Energia elektryczna
Prądy oceaniczne
Elektrownie wykorzystujące prądy
oceaniczne
Energia elektryczna
Nagrzewanie powierzchni Ziemi
i atmosfery
Elektrownie wykorzystujące ciepło
oceanów
Energia elektryczna
Pompy ciepła
Energia cieplna
Kolektory i cieplne
elektrownie słoneczne
Energia cieplna
Fotoogniwa
i elektrownie słoneczne
Energia elektryczna
Fotoliza
Paliwa
Ogrzewanie
i elektrownie cieplne
Energia cieplna
i elektryczna
Urządzenia przetwarzające
Paliwa
Słońce
Promieniowanie
słoneczne
Biomasa
Ziemia
Forma uzyskanej energii
Woda
Promieniowanie
słoneczne
Księżyc
Techniczne procesy przemiany
materii
Produkcja biomasy
Rozpad
izotopów
Źródła
geotermalne
Ogrzewanie
i elektrownie
geotermalne
Energia
cieplna
i elektryczna
Grawitacja
Pływy wód
Elektrownie
pływowe
Energia
elektryczna
Źródło: Lewandowski M., Proekologiczne odnawialne źródła energii, WNT,
Warszawa 2006.
331
które ulegają biodegradacji. Biomasa może być używana w fazie stałej
jako paliwo do bezpośredniego spalania, może też być przetwarzana na
paliwo płynne albo gazowe. Wartość kaloryczna biomasy jest prawie
dwukrotnie niższa niż wartość kaloryczna węgla i na ogół przyjmuje
się, że 1 tona węgla kamiennego jest równoważna energetycznie 2 tonom suchej biomasy, niezależnie od tego, czy biomasa ma postać drewna, słomy, siana czy ziarna.
Pochodzenie biomasy może być bardzo różnorodne, poczynając od
polowej produkcji roślinnej, przez odpady występujące w rolnictwie,
w przemyśle rolno-spożywczym, w gospodarstwach domowych, jak
i w gospodarce komunalnej. Biomasa może również pochodzić z odpadów drzewnych w leśnictwie, przemyśle drzewnym i celulozowo-papierniczym. Podejmuje się też produkcję biomasy do celów energetycznych na specjalnych plantacjach: drzew szybko rosnących (wierzba,
topola, eukaliptus), trzciny cukrowej, rzepaku, słonecznika, wybranych
gatunków traw. Ważnym źródłem biomasy są odpady z produkcji zwierzęcej (gnojowica) oraz odpady z gospodarki komunalnej (osady ściekowe, odpady z gospodarstw domowych, makulatura).
W Polsce szacuje się [Lewandowski 2006], że w samym rolnictwie
potencjał energetyczny niewykorzystanej biomasy wynosi 104 PJ rocznie, natomiast potencjał całkowity możliwej do zagospodarowania biomasy wynosi ok. 407,5 PJ (rolnictwo 195 PJ, leśnictwo 101 PJ, sadownictwo 57,6 PJ i przemysł drzewny 53,9 PJ).
W ostatnich latach coraz szerzej wykorzystywane jest drewno do
ogrzewania domów, na obszarach o dużej lesistości (głównie na wsi).
W Danii użytkowanych jest około 16000 kotłów do spalania słomy
i drewna, w Austrii oddano do użytku ponad 12000, w Polsce w ostatnich latach trafiło na rynek około 5000 małych kotłów do spalania
drewna odpadowego.
Ze względu na stosunkowo małe zalesienie kraju, dalsze możliwości
pozyskiwania energii z tego źródła są ograniczone, chociaż prowadzone badania wykazują, że można je zwiększyć poprzez wprowadzenie
plantacji energetycznych [Grzybek i in. 2001].
Podstawowym celem prac badawczych i wdrożeniowych nad roślinami energetycznymi jest zwiększenie uzyskiwania energii z biomasy,
której spalanie nie powoduje skażenia środowiska. Uwalniany podczas
332
spalania dwutlenek węgla zostaje związany w roślinie podczas jej okresu wegetacji, a więc emisja nie powoduje zwiększenia jego globalnej
ilości w atmosferze. Jest to bardzo ważne, gdyż ostatnio w wyniku spalania paliw kopalnianych, jak węgiel, ropa naftowa, zwiększa się wyraźnie ilość dwutlenku węgla w atmosferze, co grozi wystąpieniem tzw.
efektu cieplarnianego. Natomiast popiół powstały w wyniku spalania
drewna może być używany do nawożenia pól.
Znaczne możliwości pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych
daje zagospodarowanie biomasy pochodzącej z rolnictwa. Takim poważnym źródłem energii odnawialnej może być słoma zbóż, rzepaku
czy strączkowych spalana w lokalnych kotłowniach. Zastąpienie konwencjonalnych źródeł energii słomą obniżyłoby skażenie środowiska (utylizacja popiołu, żużlu, pyłów i gazów ze spalania węgla) oraz
zmniejszyło koszty zakupu opału przez gospodarstwa rolne.
Kolejny kierunek to wykorzystanie biomasy do produkcji etanolu,
który jest domieszką do benzyn, oraz wykorzystanie upraw roślin oleistych do produkcji oleju napędowego. W naszym kraju alkohol można
uzyskać z różnych produktów rolniczych: ziemniaków, buraków cukrowych, jęczmienia, pszenicy, żyta, melasy owoców i kukurydzy. Natomiast podstawową rośliną oleistą tradycyjnie uprawianą w Polsce jest
rzepak. Rzepakiem obsiewa się w Polsce ok. 0,5 mln hektarów. Według
Fabera i Kusia [2003] wzrost zapotrzebowania na surowiec do produkcji biodiesla może powodować zwiększenie powierzchni jego uprawy
do ponad 1 mln ha. Z kolei zapotrzebowanie na estry oleju rzepakowego w roku 2010 może wynieść 960 tys. ton. Aby zapotrzebowanie to
zaspokoić, krajowa produkcja rzepaku musiałaby przekraczać 3,6 mln
ton (2,75 na biodiesel plus 0,85 na konsumpcję) co przy średnim krajowym plonie na poziomie 2,2 t/ha wymagałoby powierzchni ok. 1,6 mln
ha. Czynniki przyrodnicze i organizacyjne nie pozwolą jednak zwiększyć areału uprawy rzepaku powyżej 1,0–1,1 mln ha, w związku z tym
przyrost produkcji może następować głównie poprzez wzrost plonów.
Inną technologią produkcji energii z biomasy jest pozyskiwanie biogazu. Wszelkiego rodzaju odchody lub odpady organiczne zawierające
węglowodany, a szczególnie celulozę i cukry, w określonych warunkach
podlegają procesom biochemicznym nazywanym fermentacją. Jednym
z produktów fermentacji jest biogaz palny z przewagą metanu w ilości
333
0,6–0,8 m3 z 1 m3, o wartości opałowej ok. 23 MJ/m3. Wydzielanie się
biogazu z substancji podlegającej fermentacji odbywa się tylko w warunkach anaerobowych, tj. wtedy gdy odcięty jest dostęp tlenu. Wysypiska śmieci, ścieki miejskie oraz odpady roślinne i odchody zwierzęce
w rolnictwie stanowią surowiec do pozyskania biogazu.
Największe możliwości pozyskania biogazu mają gospodarstwa rolne. Przyjmując, że z ogólnej ilości pozyskiwanych odchodów płynnych
połowa będzie poddawana fermentacji metanowej, pozyskana ilość biogazu rocznie wyniesie 380 x 106 m3. Wartość energetyczna tego gazu
wyniesie 8,74 PJ.
Pozyskanie biogazu wysypiskowego jest trudniejsze do oszacowania,
gdyż brak jest szerszych wyników badań. Niemniej można stwierdzić,
że również z wysypiska można dostarczyć znaczne ilości tego paliwa.
Łączny teoretyczny potencjał pozyskanego biogazu na wsi i w mieście
może wynieść ok. 16 PJ.
Podstawową przeszkodą w szerszym zastosowaniu etanolu, metanolu, estru oleju rzepakowego, metanu, wodoru wytwarzanego z biomasy oraz wodoru wytwarzanego w procesie elektrolizy wody z wykorzystaniem energii elektrycznej, wytworzonej za pomocą biomasy
jako paliwa są zbyt wysokie koszty ich pozyskiwania. Mierząc je np.
w dolarach/GJ, wszystkie wymienione paliwa płynne kosztują współcześnie więcej, niż paliwa uzyskiwane przez przetwórstwo ropy naftowej. Kolejną barierą w wykorzystaniu biomasy do celów energetycznych, jest powszechna od przeszło 100 lat dostępność węgla kamiennego
i wytwarzanego z niego koksu. Ponadto monopol producentów wielkiej
energii i jej nadmiar w bilansie energetycznym kraju, hamują inicjatywę
małych wytwórców energii. Jedynie wahania cen węgla, który trzeba
transportować na dalekie odległości (np. z południa kraju na północ),
oraz łatwość dostępu do paliwa w warunkach lokalnych, takiego jak
słoma, zrębki leśne, drewno wierzbowe, trociny, kora, osady ściekowe,
mogą przyczynić się do zwiększenia zapotrzebowania na surowce lokalne. Zużywane lokalnie do celów grzewczych mogą w najbliższych
latach przyczynić się skutecznie do większego niż dotąd poszanowania
energii. Wykorzystanie biomasy na cele energetyczne może poprawić
dochodowość gospodarstw, ponieważ koszty produkcji rolnej są zależne od cen nośników energii.
334
Zgodnie z zapisami dokumentu pn. „Polityka energetyczna Polski
do 2025 roku” przyjętego przez Radę Ministrów 4 stycznia 2005 roku
– racjonalne wykorzystanie odnawialnych źródeł energii (OZE) jest jednym z istotnych elementów zrównoważonego rozwoju państwa. Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii zależy od ich zasobów oraz
technologii przetwarzania. Generalnie można powiedzieć, że biomasa
(uprawy energetyczne, drewno opałowe, odpady rolnicze, przemysłowe i leśne, biogaz) oraz energia wiatrowa realnie oferują największy
potencjał do wykorzystania w Polsce przy obecnych cenach energii
i warunkach pomocy publicznej. W dalszej kolejności plasują się zasoby energii wodnej, geotermalnej oraz słonecznej. Znaczny potencjał
techniczny energii słonecznej powoduje, że to źródło może odgrywać
istotną rolę szczególnie do produkcji ciepła (kolektory słoneczne).
2.2. Odnawialne źródła energii a rolnictwo
Powyższe rozważania prowadzą do stwierdzenia, że dominującym
odnawialnym źródłem energii w Polsce będzie biomasa produkowana
przez rolników.
Powstaje zatem pytanie, jaka powinna być wieś i jakie rolnictwo?
Kapusta [2005] wyróżnia trzy najważniejsze systemy gospodarowania
w rolnictwie: konwencjonalny, zrównoważony i ekologiczny.
Rolnictwo konwencjonalne (uprzemysłowione), nastawione na
maksymalizację produkcji i zysku przez producenta rolnego. W tym
modelu rolnictwa preferuje się zużywanie dużej ilości przemysłowych środków produkcji (nawozów mineralnych, środków ochrony
roślin, komponentów do pasz pochodzenia przemysłowego, maszyn
substytuujących ubywające zasoby pracy itp.). Rozwój takiego rolnictwa wprawdzie zapewnił odpowiednie tempo wzrostu produkcji
rolniczej zabezpieczające potrzeby konsumpcyjne na wystarczającym
poziomie, a nawet nadwyżki żywności, ale nie rozwiązał sytuacji dochodowej ludności rolniczej i wywołuje cały szereg ujemnych zjawisk
w środowisku przyrodniczym. Rolnictwo to jest źródłem emisji do
środowiska wielu zanieczyszczeń, których wysoka koncentracja niejednokrotnie obniża wartość użytkową środowiska wykorzystywanego do wytwarzania żywności, a ponadto pogarszają się warunki życia
ludności. Podwyższa zagrożenie ekologiczne, a wieś traci naturalny
335
swój charakter. Jednak w tym systemie najwyższa jest efektywność
energetyczna produkcji.
Istnienie nadprodukcji w rolnictwie i zagrożenia ekologiczne skłaniają do poszukiwania nowych koncepcji rozwoju rolnictwa i jego roli
w środowisku wiejskim.
Na przeciwległym biegunie rolnictwa konwencjonalnego znajduje się
rolnictwo ekologiczne. Wieloaspektowy charakter tego rolnictwa dobrze
oddaje uogólnienie wypracowane przez wspólną Komisję Kodeksu Żywnościowego FAO i WHO: „Rolnictwo ekologiczne to całościowy system
gospodarowania, wspierający bioróżnorodność, cykle biologiczne i biologiczną aktywność gleby. Opiera się na niskich nakładach zewnętrznych
oraz niestosowaniu nawozów sztucznych i pestycydów; uwzględnia
również fakt, iż regionalne uwarunkowania wymagają tworzenia systemów lokalnych. Rolnictwo ekologiczne gwarantuje jedynie, że w produkcji nie stosowano środków agrochemicznych, nie może jednak zagwarantować całkowitego braku pozostałości środków chemicznych, z uwagi na
ogólne zanieczyszczenie środowiska. W przypadku wystąpienia takich
pozostałości, ich poziomy są znacznie niższe niż dopuszczalne progi
zanieczyszczeń w produktach rolniczych i surowcach spożywczych. Wymogi odnoszące się do żywności wytwarzanej metodami ekologicznymi
wyróżniają ją spośród pozostałych produktów rolniczych tym, że sposób produkcji jest istotną częścią identyfikacji, oznakowania i reklamy.
W środowiskach związanych z tą formą gospodarowania przyjął się termin rolnictwo „organiczne”; w użyciu są także inne terminy, jak „biologiczne” i „ekologiczne”, które przybliżają istotę tego systemu [Sołtysiak
1998]. Zasady funkcjonowania gospodarstw w systemie ekologicznym
określa Ustawa o rolnictwie ekologicznym (DzU 2009 nr 116 poz. 975).
Ustawa ta określiła wymogi co do warunków prowadzenia produkcji rolniczej metodami ekologicznymi, systemu kontroli i certyfikacji tej produkcji
oraz obrót produktami rolnictwa ekologicznego i ich znakowanie. Jednak
w tym systemie wskaźnik efektywności energetycznej produkcji biomasy
jest bardzo niski.
Koncepcja rolnictwa zrównoważonego podkreśla konieczność
harmonizacji ekonomicznych, społecznych i ekologicznych aspektów
rozwoju oraz godzenia interesów obecnych i przyszłych pokoleń [Wilkin
2004]. Cechą tego rolnictwa jest [Woś 1998]:
336
− zasoby naturalne wykorzystywane powinny być w taki sposób,
aby nie została zakłócona ich zdolność do samoodnawiania się,
− przyrost produkcji żywności może następować tylko drogą wzrostu produkcyjności zasobów, a więc wprowadzania technologii, które jednocześnie chronią zasoby i zachowują ich wysoką jakość dla przyszłych
pokoleń,
− wykazuje małą podatność na wahania i wstrząsy,
− zrównoważone systemy rolnicze zakładają pełną symbiozę celów
produkcyjnych i ekologicznych,
− zarządzanie zasobami naturalnymi umożliwia zaspokajanie
zmieniających się potrzeb, zachowując jednocześnie wysoką jakość środowiska naturalnego i chroniąc jego zasoby.
Jest to więc układ dynamiczny. W związku z tym, że nieustannie
zmieniają się potrzeby społeczne i uwarunkowania zewnętrzne, układ
ten musi mieć zdolności dostosowawcze. Ze względu na swą złożoność
obejmuje:
− powiązania międzysektorowe, a zwłaszcza między rolnictwem,
leśnictwem, gospodarką wodną i rybołówstwem,
− zarządzanie zasobami naturalnymi, a w szczególności ziemią,
glebą i wodą,
− ochronę środowiska naturalnego (przeciwdziałanie stepowieniu,
ochronę przed erozją i zasoleniem oraz przeciwdziałanie zanikaniu gatunków – podtrzymywanie różnorodności gatunków,
− struktury instytucjonalne,
− relacje między rządem a sektorem prywatnym,
− badania naukowe i upowszechnienie ich wyników.
Tak więc, rolnictwo zrównoważone wymaga podejść kompleksowych w stopniu o wiele większym niż rolnictwo konwencjonalne [Woś
1998]. W związku z lokalnym charakterem produkcji rolniczej na cele
energetyczne (energochłonny i kosztowny transport) należy uwzględnić
w planach strategicznych rozwoju obszarów wiejskich systemy rolnicze.
337
3. Finansowanie inwestycji związanych
z odnawialnymi źródłami energii
Technologie odnawialnych źródeł energii, chociaż rozwijane i ulepszane, są ciągle kosztowne. Często okazuje się, że bez wsparcia finansowego całość inwestycji nie jest opłacalna, a przecież nie każdy z potencjalnych inwestorów jest na tyle zamożny, aby do takiego projektu
dokładać np. z troski o stan środowiska.
Rozwój przedsięwzięć związanych z wykorzystaniem odnawialnych
źródeł energii napotyka problemy finansowe. Są to problemy związane
z wysokimi nakładami inwestycyjnymi na technologie wykorzystujące
odnawialne źródła energii przy stosunkowo niskich nakładach eksploatacyjnych. Taki układ kosztów przy obecnym poziomie cen paliw kopalnych jest przyczyną długich okresów zwrotów poniesionych nakładów.
Jednostki organizacyjne, instytucje i podmioty realizujące zadania
inwestycyjne w zakresie ochrony środowiska i przyrody oraz zadania
w zakresie edukacji ekologicznej, mogą uzyskać pomoc finansową ze
środków funduszy strukturalnych, funduszy celowych, fundacji oraz
banków. Formą dofinansowania zależną od rodzaju zadania, może być
dotacja, preferencyjny kredyt lub pożyczka.
Finansowanie projektów wykorzystania odnawialnych źródeł energii odbywa się przy pomocy środków krajowych, funduszy z Unii Europejskiej oraz funduszy spoza Unii Europejskiej. Do środków krajowych zaliczamy środki: Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej, Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej, Gminnych Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Banku Ochrony Środowiska, Funduszu Termomodernizacji. Fundusze spoza Unii Europejskiej to m.in. środki z Mechanizmu
Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Na rozwój energetyki ze źródeł
odnawialnych Unia Europejska przeznacza część środków z funduszy
strukturalnych.
Dostęp do środków finansowych w ogóle, a na energetykę odnawialną w szczególności, zależy w dużym stopniu od posiadania aktualnej,
kompletnej i właściwie ukierunkowanej informacji. Potrzebna jest wiedza na temat obowiązujących ogólnych zasad i specyficznych wymogów
338
poszczególnych instytucji finansujących w odniesieniu do konkretnych
projektów.
Z uwagi na fakt, że każda z instytucji finansujących nie finansuje
z zasady całości projektu inwestycyjnego, zawsze (niezależnie od tego
czy wspiera inwestycję dotacją, kredytem itd.) niezbędny jest montaż
finansowy zazwyczaj z kilku źródeł zewnętrznych oraz zawsze wymagane jest wykazanie wkładu własnego i optymalizacja jego wykorzystania.
Przedsięwzięcia realizujące projekty związane z OZE będą finansowane z publicznych i prywatnych środków krajowych oraz środków
pochodzących z budżetu Wspólnoty Europejskiej wydatkowanych
w ramach polityki konkurencyjności, polityki spójności, Wspólnej Polityki Rolnej oraz Wspólnej Polityki Rybackiej. W związku z weryfikacją założeń Strategii Lizbońskiej, Komisja Europejska przygotowała
zestaw wspólnotowych dokumentów strategicznych, zawierających
wytyczne dla działań państw członkowskich w ramach powyższych
polityk. Wspomniane dokumenty strategiczne obejmują: Zintegrowany Pakiet Wytycznych dla Wzrostu Gospodarczego i Zatrudnienia, spajający wytyczne w sprawie polityki gospodarczej i polityki
zatrudnienia, Strategiczne Wytyczne Wspólnoty – w zakresie polityki
spójności, Strategiczne Wytyczne UE dla Polityki Rozwoju Obszarów
Wiejskich w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, a także Strategiczne Wytyczne dla Zrównoważonego Rozwoju Sektora Rybołówstwa
i Nadbrzeżnych Obszarów Rybackich w ramach Wspólnej Polityki
Rybackiej (rys 1).
339
Rys.1. Struktura powiązań dokumentów programowych
Zintegrowany Pakiet Wytycznych (Integrated Guidelines for Growth and Jobs)
Strategiczne Wytyczne
Wspólnoty dla Rozwoju
Obszarów Wiejskich
Strategiczne Wytyczne UE dla
Zrównowa¿onego Rozwoju
Sektora Rybo³ówstwa
Strategia Rozwoju
Obszarów Wiejskich
Program Operacyjny
Rozwój Obszarów
Wiejskich
Strategiczne
Wytyczne Wspólnoty
dla Spójnoœci
Narodowy Plan
Strategiczny dla
Rybo³ówstwa
Narodowa Strategia
Spójnoœci (Narodowe
Strategiczne Ramy
Odniesienia)
Program Operacyjny Zrównowa¿ony
Rozwój Sektora Rybo³ówstwa
Program Operacyjny Pomoc
Techniczna
Programy Europejskiej
Wspó³pracy Terytorialnej
Program Operacyjny Kapita³
Ludzki
Program Operacyjny
Innowacyjna Gospodarka
Program Operacyjny
Infrastruktura i Œrodowisko
Program Operacyjny Rozwój
Polski Wschodniej
16 Regionalnych Programów
Operacyjnych
PROJEKTY
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: www.funduszestrukturalne.gov.pl
3.1. Narodowe strategiczne ramy odniesienia
Misją Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia (NSRO) jest
podniesienie jakości życia obywateli w Polsce [Narodowe…]. Miarą
tego będzie wskaźnik rozwoju społecznego (HDI – Human Development Index), syntetycznie obejmujący składniki cząstkowe dotyczące:
340
przeciętnego dalszego trwania życia, jakości edukacji, mierzonej poziomem umiejętności pisania i czytania ze zrozumieniem oraz średnią długością procesu kształcenia, a także średni dochód na głowę mieszkańca
(mierzony parytetem siły nabywczej).
Priorytety strategiczne NSRO to:
– wiedza i kompetencje,
– zatrudnienie, aktywizacja i mobilność,
– przedsiębiorczość i innowacyjność,
– integracja społeczna,
– dobre rządzenie oraz
– inwestycje i gospodarowanie przestrzenią rozumiane jako wzrost
inwestycji odpowiadających wyzwaniom postępu technologicznego
i społeczeństwa informacyjnego, rozbudowujących i modernizujących infrastrukturę techniczną kraju oraz zapewniających realizację
zasady zrównoważonego rozwoju. Niezbędne jest utrzymanie kapitału przyrodniczego kraju oraz zapewnienie wysokiej efektywności
wykorzystania zasobów naturalnych wraz z promowaniem ekoinnowacyjności. Szczególne znaczenie ma rozwój infrastruktury technicznej, tj. infrastruktury energetycznej, transportowej i telekomunikacyjnej, która wpływa na poziom konkurencyjności gospodarki.
Ostatni z wymienionych priorytetów jest ściśle związany z polityką Unii Europejskiej i Polski w zakresie odnawialnych źródeł energii,
dlatego wymaga szerszego omówienia. Priorytet ten przewiduje następujące kierunki działań z wyszczególnieniem poszczególnych przedsięwzięć:
1. Kierunek działań: „Rozwój miast i obszarów wiejskich” realizowany będzie m.in. poprzez działania:
− rozwój infrastruktury małych miast i obszarów wiejskich, m.in. infrastruktury społecznej, budowa sieci kanalizacyjnej, racjonalizacja
gospodarki odpadami, modernizacja i budowa sieci energetycznych
(m.in. reelektryfikacja wsi), poprawa infrastruktury drogowej;
− racjonalne gospodarowanie przestrzenią miast i obszarów wiejskich;
− wspieranie rozwoju obszarów rolniczych – zmiany strukturalne w rolnictwie zwiększające efektywność ekonomiczną gospodarstw rolnych; m.in. działania skierowane na zachowanie bioróżnorodności
341
i podniesienie wartości ekonomicznej otoczenia (np. płatności rolno-środowiskowe); wyłączanie z użytkowania rolniczego gruntów
mało przydatnych do produkcji rolnej (np. pod uprawy do celów
przemysłowych) oraz zalesianie i utrzymywanie zasobów leśnych;
− wykorzystanie specyficznych uwarunkowań regionalnych i lokalnych dla rozwoju;
− wspieranie przekształceń obszarów problemowych w kierunku aktywizacji ich potencjałów gospodarczych, społecznych i środowiskowych.
2. Kierunek działań „Rozwój i modernizacja infrastruktury transportowej”.
3. Kierunek działań „Usprawnienie infrastruktury energetycznej
– zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego” realizowany będzie poprzez działania:
− rozwój infrastruktury rynków i bezpieczeństwa dostaw tradycyjnych
paliw i energii elektrycznej;
− rozbudowę i modernizację systemów dystrybucji energii elektrycznej, ciepła i gazu ziemnego;
− zwiększenie stopnia wykorzystania energii pierwotnej i obniżenie
energochłonności gospodarki – wsparcie dla inwestycji zwiększających efektywność wytwarzania, dostarczania i użytkowania paliw
i energii, w tym promowanie energetyki skojarzonej i rozproszonej;
− wzrost udziału energii ze źródeł odnawialnych i paliw alternatywnych – wspieranie rozwoju wykorzystywania odnawialnych źródeł
energii (OZE) takich jak: wiatr, woda, biomasa, energia słoneczna
i geotermalna oraz paliw alternatywnych do napędu pojazdów, m.in.
sprężonego gazu ziemnego i biopaliw;
− ograniczenie negatywnego oddziaływania tradycyjnej elektroenergetyki na środowisko.
4. Kierunek działań „Inwestycje służące ochronie środowiska” realizowany będzie poprzez działania:
− rozwój nowoczesnego systemu gospodarowania odpadami;
− budowę i modernizację komunalnych oczyszczalni i systemów kanalizacyjnych w aglomeracjach;
− działania na rzecz zmniejszenia emisji SO2, NOx i pyłu pochodzącego
z sektora komunalno-bytowego w wyniku ograniczenia korzystania
342
z indywidualnych źródeł ciepła na rzecz podłączenia do wspólnych
sieci cieplnych, wymiany przestarzałych instalacji cieplnych, zmian
nośników energii oraz prac termomodernizacyjnych w budynkach,
z uwzględnieniem rozwoju usług promujących powyższe działania;
− systematyczne wdrażanie wymogów najlepszych dostępnych technik
(NDT, ang. Best Available Techniques) w najważniejszych gałęziach
przemysłu, związane z modernizacją oraz zmniejszeniem materiałochłonności i energochłonności najważniejszych gałęzi przemysłu.
5. Kierunek działania „Racjonalna gospodarka zasobami naturalnymi” realizowany będzie poprzez działania:
− prowadzenie zrównoważonej gospodarki wodnej;
− wdrażanie trwale zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej;
− rozwój i wzmocnienie systemu obszarów chronionych;
− kierunkowa rekultywacja gleb;
− prowadzenie zrównoważonej gospodarki zasobami złóż kopalin,
obejmujące także rozwój tych zasobów. Wykorzystanie kopalin towarzyszących, surowców odnawialnych i odpadów (substytutów);
− promowanie „przyjaznych dla środowiska” produktów i usług.
Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia będą wdrażane przy pomocy Programów Operacyjnych (PO), zarządzanych przez Ministerstwo
Rozwoju Regionalnego oraz przy pomocy Regionalnych Programów
Operacyjnych (RPO), zarządzanych przez samorządy poszczególnych
województw.
3.2. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko
Celem PO Infrastruktura i Środowisko (PO IiŚ) jest podniesienie
atrakcyjności inwestycyjnej Polski i jej regionów poprzez rozwój infrastruktury technicznej przy równoczesnej ochronie i poprawie stanu
środowiska, zdrowia, zachowaniu tożsamości kulturowej i rozwijaniu
spójności terytorialnej [PO Infrastruktura…].
W celu zachowania, ochrony i poprawy jakości środowiska, ochrony zdrowia ludzkiego, oszczędnego i racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych realizowane będą przedsięwzięcia w zakresie zapobiegania powstawaniu zanieczyszczeń oraz redukcji zanieczyszczeń
dostających się do środowiska. Jednocześnie w ramach tego programu
343
wsparcie mogą otrzymać działania z zakresu ochrony powietrza, gospodarki odpadami oraz działania przyczyniające się do zapewnienia
bezpieczeństwa ekologicznego. Ponadto środki zostaną ukierunkowane
na zwiększenie konkurencyjności przedsiębiorstw w warunkach Jednolitego Rynku Europejskiego poprzez wspieranie przedsiębiorstw zobligowanych do dostosowania swojej infrastruktury do wymogów ochrony
środowiska oraz na zahamowanie strat różnorodności biologicznej na
wszystkich poziomach jej organizacji, jak również rozwój i wzmacnianie systemu obszarów chronionych, w tym sieci ekologicznej NATURA
2000, podnoszenie świadomości ekologicznej społeczeństwa.
W ramach PO Infrastruktura i Środowisko realizowane będą przedsięwzięcia w zakresie rozwoju technologii wykorzystujących odnawialne i alternatywne źródła energii, zwiększenia stopnia wykorzystania
energii pierwotnej i obniżenie energochłonności gospodarki oraz ograniczenia negatywnego oddziaływania elektroenergetyki i górnictwa
węgla na środowisko. Wsparcie zostanie przeznaczone na poprawę
bezpieczeństwa energetycznego poprzez rozwój infrastruktury rynków
i bezpieczeństwa dostaw paliwa i energii elektrycznej, zmniejszanie
energochłonności mieszkalnictwa oraz termomodernizację.
Wsparcie działań z zakresu energetyki odnawialnej planuje się w ramach osi priorytetowej X „Infrastruktura energetyczna przyjazna środowisku”, obejmującej działania:
− 10.1 Wysokosprawne wytwarzanie energii,
− 10.2 Efektywna dystrybucja energii,
− 10.3 Termomodernizacja obiektów użyteczności publicznej,
− 10.4 Wytwarzanie energii ze źródeł odnawialnych,
− 10.5 Wytwarzanie biopaliw ze źródeł odnawialnych,
− 10.6 Rozwój przemysłu dla OZE,
− 10.7 Sieci ułatwiające odbiór energii ze źródeł odnawialnych.
Działania te będą obejmować budowę nowych mocy wytwórczych,
opartych na odnawialnych zasobach energii oraz instalacji do produkcji
biokomponentów i biopaliw. Realizacja działań przyczyni się do zwiększenia wykorzystania źródeł energii odnawialnej, zmniejszenia emisji
gazów cieplarnianych oraz zmniejszenia importu gazu ziemnego i ropy
naftowej. Wybrane obszary wsparcia w zakresie tych działań to:
− wytwarzanie energii elektrycznej i ciepła z OZE,
344
− produkcja biokomponentów i biopaliw ciekłych,
− wdrażanie produkcji urządzeń dla energetyki odnawialnej.
Wsparciem objęte zostaną następujące rodzaje projektów:
− farmy wiatrowe,
− małe elektrownie wodne do 10 MW,
− elektrociepłownie na biomasę, produkcja wysokoparametrowych
kotłów spalających biomasę, biogazownie, spalarnie odpadów,
− budowa tłoczni olejów, biorafinerie estrów, budowa mieszalni paliw,
produkcja bioetanolu, zakup linii technologicznej do przetwarzania
odpadów sztucznych na frakcje węglowodorowe.
Głównymi beneficjentami w ramach priorytetu mogą być: przedsiębiorstwa, jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki, jednostki administracji rządowej, państwowe szkoły wyższe, kościoły i związki
wyznaniowe, organizacje pozarządowe, stowarzyszenia i inne instytucje publiczne.
Oczekuje się, że interwencja w ramach tej osi priorytetowej w istotny sposób zaspokoi potrzeby terytorialne w zakresie zwiększenia efektywności energetycznej. Interwencja środków publicznych w zakresie
sieci dystrybucji energii elektrycznej zostanie skierowana w szczególności na tereny Polski wschodniej. Modernizacja sieci ciepłowniczych
będzie miała istotny wpływ na podniesienie efektywności energetycznej
w dużych aglomeracjach miejskich. Inwestycje w zakresie produkcji
energii i paliw z OZE przyczynią się do aktywizacji gospodarczej regionów bogatych w odnawialne źródła energii. W wyniku realizacji osi
priorytetowej oczekiwany jest rozwój zarówno w sektorze przemysłowym, jak i rolnym.
3.3. Regionalne Programy Operacyjne (RPO)
Podstawowe cele RPO związane są z podnoszeniem konkurencyjności poszczególnych regionów oraz promowaniem zrównoważonego
rozwoju. Cele te osiągane będą poprzez zintegrowane oddziaływanie na
tworzenie warunków dla wzrostu inwestycji na poziomie regionalnym
i lokalnym oraz dla wzrostu zatrudnienia. Działania dla osiągnięcia
określonych w RPO celów są koordynowane z działaniami podejmowanymi w ramach Programów Operacyjnych. W ramach RPO wsparciem
zostaną objęte:
345
−
−
−
−
−
badania i rozwój technologiczny, innowacje i przedsiębiorczość,
społeczeństwo informacyjne,
inicjatywy lokalne w zakresie zatrudnienia i rozwoju,
środowisko,
zapobieganie i zwalczanie zagrożeń przyrodniczych i technologicznych,
− inwestycje w kulturę, turystykę, transport, energetykę, kształcenie,
infrastrukturę ochrony zdrowia.
Realizacja projektów w ramach RPO wpłynie na poprawę stanu środowiska. Zwiększy się również udział odpadów przetwarzanych (recykling) oraz zmniejszy emisja gazów cieplarnianych. Czyste środowisko
będzie stanowiło zachętę dla turystów, a także przyczyni się do wzrostu
atrakcyjności regionu jako miejsca zamieszkania. Wsparcie projektów
z zakresu odnawialnych źródeł energii będzie sprzyjało zmniejszeniu
zanieczyszczenia środowiska.
3.4. Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej
Stworzenie instrumentu wsparcia dla województw Polski wschodniej jest z jednej strony próbą przeciwdziałania problemom społeczno-gospodarczym tej części Polski, z drugiej strony wykorzystania
istniejącego potencjału rozwoju. Program Operacyjny Rozwój Polski
Wschodniej obejmie następujące województwa: lubelskie, podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie oraz warmińsko-mazurskie. Stałe pogłębianie się dysproporcji rozwojowych w Polsce powoduje, że opracowanie i wdrożenie tego programu jest przedsięwzięciem pilnym i ważnym
z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju całego kraju. Zmniejszenie zapóźnień województw Polski wschodniej nie jest możliwe bez
stymulowania, a następnie utrwalania rodzących się w tym rejonie tendencji rozwojowych. Obecnie regiony Polski wschodniej charakteryzuje
niedoinwestowanie, a przez to słabo rozwinięta i niewłaściwie ukierunkowana infrastruktura komunikacyjna, brak przystosowania terenów
pod inwestycje, niski poziom innowacyjności firm i słabo rozwinięty
sektor wysokich technologii. W związku z powyższym stworzono na
lata 2007–2013 odrębny program, w ramach którego realizowane będą
inwestycje w następującym zakresie:
346
− nowoczesnej gospodarki, w tym m.in. rozwój infrastruktury uczelni
wyższych, infrastruktury społeczeństwa informacyjnego, wspierania innowacji oraz promocji i współpracy;
− miejskich ośrodków wzrostu, w tym m.in. systemy miejskiego transportu zbiorowego, a także infrastruktury wspierającej funkcje metropolitalne największych miast Polski wschodniej;
− dróg wojewódzkich poprawiających wewnętrzne powiązania komunikacyjne województw Polski wschodniej.
Działania Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej będą
komplementarne z działaniami realizowanymi w ramach Regionalnych
Programów Operacyjnych, a także z działaniami innych Programów
Operacyjnych [PO Rozwój…].
3.5. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka
Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (POIG) opracowany
został z myślą o wspieraniu szeroko rozumianej innowacyjności. Interwencja w ramach POIG będzie obejmowała zarówno bezpośrednie
wsparcie dla przedsiębiorstw, instytucji otoczenia biznesu oraz jednostek naukowych, świadczących przedsiębiorstwom usługi o wysokiej jakości, a także wsparcie systemowe zapewniające rozwój środowiska instytucjonalnego innowacyjnych przedsiębiorstw [PO Innowacyjna…].
Głównym celem Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka
(POIG, wcześniej nazwanego Konkurencyjna Gospodarka) jest wzmocnienie roli przedsiębiorstw w procesie budowy gospodarki opartej na
wiedzy. Analiza poziomu konkurencyjności polskiej gospodarki pozwoliła na zdefiniowanie następujących celów szczegółowych POIG:
1. Zwiększenie innowacyjności przedsiębiorstw.
2. Wzrost konkurencyjności polskiej nauki.
3. Zwiększenie roli nauki w rozwoju gospodarczym.
4. Zwiększenie udziału innowacyjnych produktów polskiej gospodarki w rynku międzynarodowym.
5. Tworzenie trwałych i lepszych miejsc pracy.
6. Wzrost wykorzystania technologii informacyjnych i komunikacyjnych w gospodarce.
Realizacja ww. celów odbywać się będzie za pomocą ośmiu osi priorytetowych:
347
I Badania i rozwój nowoczesnych technologii.
II Infrastruktura sfery B+R.
III Kapitał dla innowacji.
IV Inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia.
V Dyfuzja innowacji.
VI Polska gospodarka na rynku międzynarodowym.
VII Budowa i rozwój społeczeństwa informacyjnego.
VIII Pomoc techniczna.
Przyjęta strategia POIG zakłada kompleksowe wsparcie innowacyjnych działań przedsiębiorców – prowadzenia prac B+R, inwestycji,
tworzenia miejsc pracy oraz doradztwa i szkoleń niezbędnych do realizacji inwestycji – jako przedsięwzięć przyczyniających się do wzmocnienia ich pozycji konkurencyjnej na Jednolitym Rynku Europejskim
(JRE) oraz na rynkach międzynarodowych i w konsekwencji kreujących przyszłe miejsca pracy.
Celem ułatwienia tworzenia, transferu oraz wdrożenia nowych rozwiązań, zarówno technologicznych, jak i organizacyjnych przez przedsiębiorców, wsparciem zostanie objęte szeroko rozumiane otoczenie
biznesu o znaczeniu ponadregionalnym. W ramach działań mających
na celu zwiększenie efektywności funkcjonowania instytucji otoczenia
biznesu przewiduje się wsparcie sektora nauki działającego na rzecz
zwiększania nowoczesności polskiej gospodarki poprzez wsparcie
działalności naukowej zaspokajającej potrzeby przedsiębiorców oraz
zapewniającej podaż najnowocześniejszych rozwiązań technologicznych dla gospodarki. Wsparcie sektora nauki będzie obejmowało również duże inwestycje, a także tworzenie wspólnej infrastruktury, służącej potrzebom badań naukowych i prac rozwojowych. Jednocześnie
wsparciem objęte zostaną kluczowe z punktu widzenia całej gospodarki
instytucje wspierające wzrost innowacyjności firm oraz rozwój przedsiębiorczości, w tym sieci tych instytucji, silne ośrodki innowacyjności
oraz instytucje dostarczające kapitał na realizację przedsięwzięć innowacyjnych.
Ponadto, wsparcie obejmie kooperację w sferze gospodarki i nauki,
obejmującą zarówno przedsiębiorców, jak i instytucje otoczenia biznesu, w tym jednostki naukowe. Przyczyni się ono do zwiększenia efektów
synergii uzyskiwanej dzięki współpracy, przyspieszenia dyfuzji nowych
348
rozwiązań, a także zwiększenia efektywności działań podejmowanych
przez przedsiębiorców i instytucje otoczenia biznesu.
Wsparciem zostaną objęte również działania mające na celu wzmocnienie powiązań międzynarodowych polskiej nauki oraz gospodarki.
Wsparcie projektów, wspomagających uczestnictwo w europejskich
programach badawczych, przyczyni się do silniejszego ukierunkowania nakładów na naukę, na strategiczne obszary badawcze, co w konsekwencji wzmocni pozycję konkurencyjną polskiej nauki. Wzmocnienie
powiązań międzynarodowych polskiej gospodarki umożliwi ekspansję
przedsiębiorstw na rynkach międzynarodowych oraz przyczyni się do
lokowania w Polsce nowoczesnych inwestycji tworzących nowe miejsca pracy.
W celu prowadzenia najwyższej jakości badań naukowych i prac
rozwojowych, niezbędne jest także wspieranie rozwoju kadr dla B+R
poprzez działania m.in. z zakresu mobilności międzynarodowej i międzysektorowej. Jako komplementarne do działań typu inwestycyjnego
przewiduje się wsparcie dla projektów z zakresu transferu wyników
prac B+R do gospodarki. Wsparcie przewidziane w ramach POIG jest
przeznaczone dla przedsięwzięć o wysokim stopniu innowacyjności,
znaczącym oddziaływaniu na gospodarkę całego kraju, niezależnie
od sektora czy branży, której dotyczy. Dzięki temu jest uzupełnieniem
działań przewidzianych w 16 Regionalnych Programach Operacyjnych
oraz pozostałych programach krajowych ujętych w Narodowej Strategii Spójności.
Pozyskanie środków na realizację projektów dotyczących problematyki rozwoju alternatywnych źródeł energii w ramach niniejszego
Programu Operacyjnego będzie możliwe po spełnieniu kryteriów innowacyjności dla poziomu krajowego, bądź regionalnego. Za innowacje
(wg Oslo Manual Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation
Data) uznać możemy wdrożenie nowego lub znacznie ulepszonego produktu (towaru lub usługi), procesu, nowej metody marketingowej lub
nowej metody organizacji w praktyce (np. systemu zaopatrzenia w szeroko rozumiane biopaliwa) funkcjonujących w miejscu pracy i w stosunkach zewnętrznych.
Należy zauważyć, że w programie nie wyszczególniono działania
skierowanego bezpośrednio na realizację projektów dotyczących pro-
349
dukcji energii ze źródeł odnawialnych. Kryterium przyznania wsparcia
będzie innowacyjność projektu, możliwości rozwojowe oraz wsparcie
nauki polskiej.
3.6. Program Operacyjny Kapitał Ludzki
Celem programu jest umożliwienie pełnego wykorzystania potencjału zasobów ludzkich, poprzez wzrost zatrudnienia i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw i ich pracowników, a także podniesienie
poziomu wykształcenia społeczeństwa, poprzez wyposażenie odbiorców wsparcia w kompetencje zwiększające konkurencyjność na rynku
pracy [PO Kapitał…].
Z celu głównego wynikają następujące cele szczegółowe programu:
– dopasowanie zasobów pracy do zmieniającej się sytuacji na rynku
pracy,
– zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego,
– podniesienie poziomu i jakości wykształcenia społeczeństwa oraz
powiązanie ich z rynkiem pracy,
– wsparcie dla budowy sprawnego i partnerskiego państwa,
– wzrost spójności terytorialnej.
Kluczową kwestią jest dostosowanie kwalifikacji ludności aktywnej
zawodowo do potrzeb rynku pracy. Dotyczy to przede wszystkim osób
pracujących w rolnictwie oraz pracowników restrukturyzowanych
przedsiębiorstw w sektorze wydobywczym i energetycznym. PO Kapitał Ludzki umożliwia dofinansowanie szkoleń z zakresu np. odnawialnych źródeł energii dla producentów biomasy, przedsiębiorców zainteresowanych działalnością w zakresie produkcji surowców i urządzeń
wykorzystywanych w produkcji energii z tych źródeł.
Źródła
Ciechanowicz W., 1997, Energia, Środowisko i Ekonomia. Instytut Badań Systemowych PAN, Warszawa.
Faber A., Kuś J., Alternatywne kierunki produkcji rolnictwa polskiego, Pamiętnik Puławski 132, 2003.
Grzybek A., Gradziuk P., Kowalczyk K., Słoma energetyczne paliwo, Wyd.
Wieś Jutra, Warszawa 2001.
350
Kapusta F., Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce, [w:] Zrównoważony rozwój – doświadczenia polskie i europejskie,
red. S. Czaja, Europejskie Stowarzyszenie Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych, Nowa Ruda 2005.
Kościk B., Kowalczyk-Juśko A., Kościk K. 2003. Uprawa miskanta cukrowego
i spartiny preriowej. [w:] Ogniwa Paliwowe i Biomasa Lignocelulozowa
Szansą Rozwoju Wsi i Miast, Warszawa, 51–54.
Kowalczyk-Juśko A., Kościk B., Kościk K., Odnawialne źródła energii jako
element stabilnego rozwoju gmin wiejskich, [w:] Polska wieś w Unii Europejskiej, red. T. Guz, P. Marzec, Z. Michalski, KUL, Tomaszów Lubelski
– Lublin 2007.
Kubski P., Uwarunkowania prawne energetyki odnawialnej. Mat. konf. „Ogólnopolskie forum odnawialnych źródeł energii”, Warszawa 2005.
Lewandowski M., Proekologiczne odnawialne źródła energii, WNT, Warszawa
2006.
Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie, Narodowa Strategia Spójności. Dokument zaakceptowany decyzją Komisji Europejskiej zatwierdzającą pewne elementy
Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, maj 2007 r.
Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko. Dokument przyjęty przez
Radę Ministrów, Warszawa, 29 listopada 2006 r.
Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka. Dokument przesłany do Komisji Europejskiej, Warszawa, 22 stycznia 2007 r.
Program Operacyjny Kapitał Ludzki. Dokument zaakceptowany przez Radę
Ministrów, Warszawa, 29 listopada 2006 r.
Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007–2013, Projekt nr 6. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów, Warszawa, 30 stycznia 2007 r.
Sołtysiak U., Rolnictwo ekologiczne, [w:] Encyklopedia agrobiznesu, red.
A. Woś, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998.
Wilkin J., Dlaczego potrzebujemy długookresowej strategii zintegrowanego
rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce, Wieś i Rolnictwo 2, 2004.
Woś A., Rolnictwo zrównoważone, [w:] Encyklopedia agrobiznesu, red.
A. Woś, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998.
Dr Bartosz Jóźwik
Mgr Magdalena Paluch
Wspieranie rozwoju turystyki
w województwie lubelskim w ramach
Regionalnego Programu Operacyjnego
Województwa Lubelskiego na lata 2007–2013
Rozwój turystyki w województwie lubelskim jest jednym z priorytetowych kierunków poprawy atrakcyjności i spójności terytorialnej
województwa lubelskiego. Podstawowym założeniem strategii rozwoju
turystyki w obecnym okresie programowania jest zwiększenie udziału sektora turystyki w tworzeniu PKB do poziomu 3–5%. Rozwój ten
wspierany jest bezpośrednio z działania 1.5. Dotacje inwestycyjne
w dziedzinie turystyki pierwszej osi priorytetowej „Przedsiębiorczość
i innowacje”, realizowanej przez Lubelską Agencję Wspierania Przedsiębiorczości w Lublinie. Celem działania jest zwiększenie konkurencyjności mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, działających na
terenie województwa lubelskiego w sektorze turystyki i rekreacji. Działanie zwiększa również atrakcyjność turystyczną i rekreacyjną regionu eliminując jego słabe strony zidentyfikowane w Strategii Rozwoju
Województwa Lubelskiego do roku 2020. Należą do nich m.in.: mała
popularność turystyczna regionu, zwłaszcza na tle innych regionów
kraju; niedostateczne zagospodarowanie terenów rekreacyjnych; brak
infrastruktury ekonomicznej wspomagającej rozwój przedsiębiorczości
w sferze obsługi turystyki; bariera kapitałowa w dziedzinie rewaloryzacji kulturowych dóbr turystycznych i ich przygotowania dla turystów.
W ramach realizacji Działania 1.5. wspierane są w szczególności
projekty dotyczące opracowania i wdrożenia nowych produktów turystycznych o zasięgu regionalnym oraz projekty dotyczące rozbudowy
Szczegółowy opis osi priorytetowych Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007–2013, Zarząd Województwa Lubelskiego, Załącznik nr 2 do
Uchwały Nr CCCIII/3968/10 z 16 marca 2010 r., Lublin, 16 marca 2010 r., s. 36.
352
Dr Bartosz Jóźwik, mgr Magdalena Paluch
istniejących produktów turystycznych. Szczegółowy opis priorytetów
Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego wymienia dodatkowo: budowę i rozbudowę obiektów noclegowych, z wyłączeniem obiektów agroturystycznych i pokoi wynajmowanych przez
rolników oraz miejsc na ustawianie namiotów w prowadzonych przez
rolników gospodarstwach rolnych; inwestycje w poprawę bazy noclegowo-gastronomicznej poprzez przystosowanie obiektów zabytkowych
do celów turystycznych; budowę i przebudowę obiektów i infrastruktury uzdrowiskowej; budowę i przebudowę obiektów gastronomicznych;
budowę i rozbudowę infrastruktury rekreacyjno-sportowej, rozumianej
jako kompleksowa oferta usług turystycznych (np. stacje narciarskie,
pola golfowe, trasy turystyczne, aquaparki). Preferowane są projekty
zlokalizowane na obszarach zakwalifikowanych do objęcia preferencją
według kryterium granic administracyjnych. Przedsiębiorcy ubiegający się o dofinansowanie w ramach Działania 1.5. będą musieli uwzględnić również kierunki rozwoju turystyki zawarte w Planie marketingu
turystyki województwa lubelskiego na lata 2007–2013, a także spełnić
kryteria formalne i merytoryczne określone w dokumentacji konkursowej.
Plan marketingu turystyki w województwie lubelskim
Dokumentem kierunkowym dla rozwoju turystyki w regionie lubelskim jest Plan marketingu turystyki w województwie lubelskim na lata
2007–2013. Na podstawie przedstawionej w nim analizy stan jakościowy większości obiektów bazy turystycznej województwa oceniono
jako zły (92% to baza niskostandardowa). Taki stan rzeczy wpływa niekorzystnie na przeciętny wskaźnik wykorzystania miejsc noclegowych,
który wynosi jedynie 32,3%. Pomimo że od 2002 roku na Lubelszczyźnie obserwuje się dynamiczny rozwój prywatnej bazy noclegowej, to
jednak potencjał regionu nadal nie jest w pełni wykorzystany.
Szczegółowy opis osi priorytetowych…, op. cit., s. 37.
Obszary zakwalifikowane do objęcia preferencją według kryterium granic administracyjnych w działaniu 1.5. Dotacje inwestycyjne w dziedzinie turystyki są opublikowane m.in.
na stronie internetowej Lubelskiej Agencji Wspierania Przedsiębiorczości w Lublinie.
Ćwik J., Plan marketingu turystyki w województwie lubelskim na lata 2007–2013, Zarząd Województwa Lubelskiego, Lublin maj 2009.
Wspieranie rozwoju turystyki w województwie lubelskim...
353
Na terenie województwa lubelskiego wyznaczonych zostało 78
ogólnodostępnych pieszych szlaków turystycznych o łącznej długości około 3 000 km. Ponadto występują tu zróżnicowane tematycznie
ścieżki dydaktyczne: przyrodnicze, przyrodniczo-krajobrazowe, przyrodniczo-geologiczne, przyrodniczo-historyczne, przyrodniczo-botaniczne. Znajdują się one głównie na terenach parków narodowych
i parków krajobrazowych. Do wartościowych turystycznie miejsc zaliczyć należy również muzea przyrodnicze w Zwierzyńcu i Urszulinie
oraz ośrodki edukacji ekologicznej. Dla zachowania walorów tego typu
miejsc podstawowe znaczenie mają inwestycje w ochronę środowiska,
zapobiegające ich degradacji. W odniesieniu do Lubelszczyzny priorytetem powinno być zapobieganie powstawaniu i likwidowanie już istniejących nielegalnych leśnych wysypisk śmieci, które stanowią przedmiot negatywnej oceny ze strony osób ceniących aktywny wypoczynek
na łonie natury. Alternatywą dla szlaków pieszych są trasy rowerowe.
Sieć wyznaczonych i oznakowanych regionalnych szlaków rowerowych
ma długość około 740 km i ciągle się powiększa, jednakże nie stanowi
infrastruktury wystarczającej. Na trasach brakuje również takich elementów jak zadaszenia, punkty widokowe, miejsca odpoczynku.
Lubelszczyzna stwarza bardzo dobre warunki do uprawiania turystyki wodnej. Województwo lubelskie nie posiada co prawda znakowanych szlaków kajakowych, jednakże turystyka kajakowa jest w regionie
obecna. Duże możliwości w tym zakresie stwarzają następujące rzeki:
Wisła, Wieprz, Bug, Tanew, Bystrzyca, Tyśmienica oraz kanał Wieprz–
Krzna. Na Lubelszczyźnie działają kluby kajakowe Polskiego Związku
Kajakowego, a także organizowane są Ogólnopolskie Spływy Kajakowe na Bugu oraz Nadbużański Spływ Kajakowy BUG i Nadbużański
Rajd Turystyczny Rowerowo-Kajakowy „Bug”. Równie popularna, jak
turystyka kajakowa, jest turystyka żeglarska, skupiona na Pojezierzu
Łęczyńsko-Włodawskim z ośrodkami żeglarskimi nad jeziorami: Białe,
Firlej, Krasne, Łukcze, Piaseczno oraz na Zalewie Zemborzyckim koło
Lublina i zalewie w Nieliszu. Do infrastruktury wodnej Zalewu Zemborzyckiego zalicza się tory regatowe (żeglarski i kajakowy), wyciąg do
jazdy na nartach wodnych i przystanie sprzętu wodnego. Z kolei Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie umożliwia uprawianie nie tylko turystyki żeglarskiej, ale także turystyki podwodnej. Występuje tam bowiem
354
5 jezior o głębokości powyżej 20 metrów (najgłębsze Piaseczno – 38
m), gdzie prowadzone są szkolenia dla płetwonurków. Występujące na
Lubelszczyźnie liczne rzeki, jeziora i stawy stwarzają dodatkowo sprzyjające warunki do wędkowania.
W regionie dosyć popularna jest turystyka konna. Przez powiat
chełmski i włodawski przebiega Poleski Szlak Konny. W całym województwie funkcjonuje wiele ośrodków turystyki konnej, z czego przynajmniej kilka jest znanych na świecie, np. Stadnina Koni Czystej Krwi
Arabskiej w Wygodzie koło Janowa Podlaskiego. Większość tych ośrodków rozmieszczona jest w miejscowościach atrakcyjnych pod względem turystycznym, tj. na Pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim, Roztoczu,
w okolicach Lasów Janowskich. Dodatkowo w Janowie Podlaskim corocznie odbywa się Aukcja Koni Arabskich – wydarzenie o międzynarodowej randze, przyciągające miłośników hodowli koni z całego świata. Aukcję zaszczyca swą obecnością nawet brytyjski następca tronu
– książę Karol. Wśród odbywających się na Lubelszczyźnie imprez jeździeckich wymienić można Ogólnopolskie Zawody w Skokach Konnych
przez Przeszkody w Janowie Lubelskim, Zawody Konne w Skokach
i Ujeżdżaniu w Kaniwoli, Święto Konia Orientalnego na Kresach w Wólce Wieprzeckiej.
Kolejną dziedziną turystyki, coraz popularniejszą w województwie
lubelskim, są sporty zimowe. Ze względu na brak terenów górzystych,
nadających się do uprawiania narciarstwa zjazdowego, wielu amatorów tego sportu próbuje swych sił w narciarstwie biegowym. Typowe
dla regionu niewysokie wzgórza i łagodne stoki, tworzące malownicze
scenerie, są szczególnie atrakcyjne dla uprawiania tego sportu. Jedną
z ciekawszych tras jest Szlak Krawędziowy ze Zwierzyńca do Suśca,
o długości 52 km. Zwolennicy narciarstwa zjazdowego mają do dyspozycji kilka wyciągów, m.in. w Lublinie, Krasnobrodzie i Rąblowie,
jednak długość tras nie jest imponująca. W miastach istotną część bazy
rekreacyjno-sportowej w sezonie zimowym stanowią lodowiska, niezwykle popularne wśród dzieci i młodzieży.
Ośrodkami lecznictwa uzdrowiskowego, przyciągającymi turystów
na Lubelszczyznę, są Nałęczów i Krasnobród. W Nałęczowie mieści
www.janow.arabians.pl
355
się aż osiem placówek uzdrowiskowych, kilka ośrodków odnowy biologicznej i SPA, a nieopodal funkcjonuje Nałęczowska Kolej Dojazdowa – kolejka wąskotorowa, wykorzystywana wyłącznie w celach
turystycznych. Innym ośrodkiem, niezwykle popularnym wśród artystów warszawskich i tłumnie przez nich odwiedzanym, jest Kazimierz
Dolny nad Wisłą. Potencjałem tej miejscowości jest przede wszystkim
położenie w niezwykle malowniczej okolicy, ale również dobrze zachowane zabytki i liczne wydarzenia kulturalne, np. Festiwal Filmu
i Sztuki Dwa Brzegi.
Uzupełnieniem podstawowej bazy turystycznej Lubelszczyzny są takie obiekty jak: pływalnie kryte i odkryte, kąpieliska nad jeziorami i zalewami, stadiony, korty tenisowe, pola golfowe, parki, a także lotniska
sportowe i aeroklubowe. Na obszarze województwa działa kilkadziesiąt podmiotów prowadzących działalność turystyczną. Najważniejsze
z nich to Lubelska Organizacja Turystyczna, Lokalne Organizacje Turystyczne (np. „Zamość i Roztocze”, „Kraina Lessowych Wąwozów”), Regionalna Izba Turystyki w Lublinie oraz liczne biura podróży i ośrodki
informacji turystycznej.
Plan marketingu turystyki województwa lubelskiego na lata 2007–
2013 jako główne potencjały rozwojowe turystyki i rekreacji w regionie
wymienia:
− dobrze zachowane różnorodne środowisko przyrodnicze, wynikające ze specyficznego położenia fizjograficznego i geobotanicznego regionu (przebieg granicy pomiędzy dwiema podstawowymi
w Europie jednostkami fizyczno-geograficznymi: obszarem Europy Wschodniej i obszarem Europy Zachodniej oraz równoleżnikowy, trójdzielny układ elementów makrorzeźby: rozległej niziny,
należący do Niżu Polskiego i równiny podgórskiej, należącej do
Zapadliska Podkarpackiego, rozdzielonych pasem wyżyn środkowopolskich);
− zachowane unikatowe dziedzictwo kulturowe: spuścizna kulturowa
będąca wynikiem styku trzech kultur: Cesarstwa Bizantyjskiego,
prawosławnej Rusi i renesansowej Europy, wydarzenia kulturalne,
muzea i miejsca martyrologii oraz miejsca pielgrzymkowe – sanktuaria katolickie i prawosławne, a także kultywowane na niektórych
obszarach – przejawy tradycyjnej kultury ludowej;
356
− atrakcyjność krajobrazowa i przyrodnicza środowiska dla aktywnej
turystyki kwalifikowanej, ekoturystyki, agroturystyki i turystyki wypoczynkowej;
− uznane walory bioklimatyczne, źródła wód mineralnych i rozwinięte lecznictwo uzdrowiskowe;
− bogactwo organizowanych w województwie imprez kulturalnych
o atrakcyjnym, widowiskowym charakterze; przygraniczne położenie determinujące m.in. rozwój turystyki przygranicznej oraz tranzytowej;
− rozwijające się stowarzyszenia i organizacje turystyczne oraz sieć
szkół kształcących kadrę na potrzeby turystyki.
Problemami rozwojowymi ograniczającymi rozwój turystyki w województwie są natomiast słaba jakość większości obiektów bazy turystycznej, skromna oferta pobytowa i niedostateczna informatyzacja sektora. W obecnym okresie programowania wśród głównych kierunków
rozwoju turystyki wymienia się wspieranie turystyki kwalifikowanej
(obejmującej turystykę krajoznawczą, przyrodniczą, specjalistyczną,
wielokulturowego pogranicza, weekendową, biznesową – kongresową,
tranzytową i transgraniczną), turystyki wypoczynkowej – pobytowej,
w tym agroturystyki, turystyki uzdrowiskowej i relaksowej oraz turystyki promocyjnej.
Obszarami atrakcyjnymi turystycznie, o dużym potencjale rozwojowym, na których skoncentrowane jest wsparcie są: Roztocze, kompleks
Puszczy Solskiej i Lasów Janowskich, Rejon Środkowej Wisły, Polesie
Zachodnie, Obszar Doliny Wieprza, Rejon Doliny Bugu oraz podmiejskie Strefy Rekreacyjne.
Promocja produktów turystycznych odbywa się w oparciu o produkty markowe wyróżnione na podstawie kryterium rangi i unikatowości walorów turystycznych oraz wielkości rynku, na który produkt jest
przeznaczony. W województwie lubelskim wyodrębniono następujące
markowe produkty turystyczne:
− Zamość (krajoznawczy markowy produkt turystyczny przeznaczony
na rynek krajowy i zagraniczny);
Ćwik J., Plan marketingu…, op. cit., s. 16.
Tamże, s. 17.
357
− Lublin (krajoznawczy markowy produkt turystyczny najwyższej
rangi, ponadto biznesowy i kulturowy markowy produkt turystyczny, przeznaczony na rynek krajowy i zagraniczny);
− Kazimierz Dolny (krajoznawczy markowy produkt turystyczny najwyższej rangi, przeznaczony na rynek krajowy i zagraniczny);
− Kozłówka (krajoznawczy markowy produkt turystyczny przeznaczony na rynek krajowy);
− Nałęczów („miasto ogród” jako krajoznawczy markowy produkt turystyczny);
− Puławy (krajoznawczy markowy produkt turystyczny przeznaczony
na rynek krajowy);
− Janów Podlaski (markowy produkt turystyczny przeznaczony na rynek krajowy i zagraniczny);
− Chełm (krajoznawczy markowy produkt turystyczny przeznaczony
na rynek krajowy i regionalny);
− Hrubieszów (krajoznawczy produkt turystyczny przeznaczony na rynek krajowy i regionalny);
− Biała Podlaska (krajoznawczy produkt turystyczny przeznaczony na
rynek krajowy i regionalny);
− miejsca pielgrzymek (Kodeń, Wąwolnica, Kazimierz Dolny, Chełm,
Krasnobród, Lublin, Leśna Podlaska, Janów Lubelski, Zamość i inne
produkty przeznaczone na rynek krajowy i regionalny);
− Szlak Pamiątek Kultury Żydowskiej (krajoznawczy produkt markowy
najwyższej rangi przeznaczony na rynek krajowy i zagraniczny);
− Szlak Renesansu Lubelskiego (krajoznawczy produkt markowy przeznaczony na rynek krajowy);
− Szlak Podziemia Kredowe w Chełmie (krajoznawczy produkt markowy przeznaczony na rynek krajowy);
− Szlak Nałęczowskiej Kolei Dojazdowej (markowy produkt turystyczny przeznaczony na rynek regionalny);
− Szlak Ordynacji Zamojskiej (krajoznawczy produkt markowy przeznaczony na rynek krajowy i zagraniczny);
− Szlak Rezydencji Magnackich (krajoznawczy produkt markowy przeznaczony na rynek krajowy i zagraniczny);
− Szlak Wielkich Pisarzy (krajoznawczy produkt markowy przeznaczony na rynek krajowy);
358
− Szlak Partyzancki (produkt zbudowany na bazie walorów historycznych, przeznaczony na rynek regionalny);
− Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie, Roztocze, Kazimierski Park Krajobrazowy (krajoznawcze markowe produkty turystyczne przeznaczone na rynek krajowy).
Poza wymienionymi, już istniejącymi, markowymi produktami turystycznymi, na obszarze województwa tworzone są nowe produkty,
które będą uwzględniane przy wnioskowaniu o wsparcie ze środków
programowych Unii Europejskiej. Zalicza się do nich: Trakt Krakowsko-Wileński, Szlak Cerkiewny, Szlak Nadwiślański, archeologiczny
szlak Grodziska nad Chodelką, Szlak Hrubieszowsko-Gródecki, Szlak
Kurhanów w Białce, archeologiczny szlak Guciów-Ulów, szlak tradycyjnego rękodzieła i ginących zawodów, Wileńska Trasa Rowerowa,
Trasa Rowerowa Polski Egzotycznej, Wiślana Trasa Rowerowa, Nadwieprzański Szlak Rowerowy, Geoturystyczna Trasa Roztocza Środkowego, szlak leśnej kolejki wąskotorowej w Lasach Janowskich, miasta:
Puławy – Kazimierz – Nałęczów, Włodawa, Biłgoraj, Janowiec, Józefów, Łuków, Kompleks Promocyjny Lasy Janowskie z Janowem Lubelskim, Chełmskie Torfowiska Węglanowe oraz Dolina Giełczwi.
Ze względu na swą komplementarność, produkty turystyczne mogą
powstawać jedynie na drodze ścisłej współpracy pomiędzy samorządami a przedstawicielami branży turystycznej oraz poprzez współpracę podmiotów w ramach sektora między sobą. Z punktu widzenia
województwa lubelskiego istotne jest otwarcie się na transgraniczne
przedsięwzięcia w zakresie wymiany informacji, obejmujące Białoruś
i Ukrainę.
Promowanie istniejących, jak również dopiero powstających produktów turystycznych odbywa się w ramach rozwoju regionalnego
marketingu turystycznego. Podstawowe znaczenie ma w tym przypadku usprawnienie systemu regionalnej informacji turystycznej oraz
rozwój instytucji i organizacji działających w obszarze turystyki wraz
z kształceniem ich kadr stosownie do potrzeb zintensyfikowanego ruchu turystycznego.
Projekty turystyczne mogą być finansowane ze środków własnych
organizacji, centralnych środków budżetowych, środków budżetowych
samorządu wojewódzkiego, funduszy strukturalnych Unii Europejskiej,
359
środków partnerstw publiczno-prawnych, a także ze środków prywatnych i komercyjnych (kredyty bankowe, pożyczki). Realizacja projektów odbywa się w ramach krajowych programów operacyjnych: PO
Infrastruktura i Środowisko, PO Innowacyjna Gospodarka, PO Rozwój
Polski Wschodniej, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego oraz Programu
Operacyjnego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego
Mechanizmu Finansowego.
Kryteria formalne i merytoryczne wyboru projektów
O dofinansowanie w trybie konkursowym w ramach Działania 1.5.
Dotacje inwestycyjne w dziedzinie turystyki mogą ubiegać się mikro,
małe, średnie i duże przedsiębiorstwa. Przy czym duże przedsiębiorstwa będą mogły korzystać ze wsparcia w wyjątkowych sytuacjach
i przy wielkości projektu poniżej 8 mln PLN oraz wykazaniu wyraźnych
i znacznych korzyści dla regionu z realizacji projektu10. Kryteria wyboru projektów w ramach działania 1.5. określone są w dokumentacji
konkursowej: Kryteria wyboru projektów w ramach pierwszej osi priorytetowej „Przedsiębiorczość i innowacje” i drugiej osi priorytetowej
„Infrastruktura ekonomiczna” Regionalnego Programu Operacyjnego
Województwa Lubelskiego na lata 2007–2013.
Kryteria formalne określone są przez kryteria dopuszczające i kryteria poprawności. Wybór projektów do dofinansowania odbywa się
w oparciu o zasadę, zgodnie z którą niespełnienie któregokolwiek z kryteriów formalnych powoduje odrzucenie wniosku. Projekt, który został
odrzucony z powodów formalnych, nie podlega ocenie merytorycznej.
Dopuszczające kryteria formalne określają następujące warunki:
− występowanie wnioskodawcy na liście beneficjentów dla danego
działania;
Ćwik J., Plan marketingu…, op. cit., s. 35–37.
Zgodnie z definicją w rozporządzeniu komisji (WE) nr 800/2008 z 6 sierpnia 2008 r.
uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne ze wspólnym rynkiem w zastosowaniu art. 87
i 88 traktatu – ogólne rozporządzenie w sprawie wyłączeń blokowych.
10
Szczegółowy opis osi priorytetowych Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007–2013, Zarząd Województwa Lubelskiego, Załącznik
nr 2 do Uchwały Nr CCCIII/3968/10 z 16 marca 2010 r., Lublin, 16 marca 2010 r., s. 39.
360
− zgodność projektu z celami działania;
− występowanie projektu na liście projektów możliwych do zrealizowania w ramach działania;
− okoliczność realizowania projektu na terenie województwa lubelskiego;
− spełnienie kryterium minimalnej i maksymalnej wartości projektu;
− spełnienie kryterium minimalnej i maksymalnej wartości dotacji;
− spełnienie kryteriów określonych w rozporządzeniach dotyczących
udzielania pomocy publicznej;
− uprawnienie wnioskodawcy do składania wniosku;
− złożenie wniosku w odpowiedzi na ogłoszony konkurs i we właściwej instytucji;
− złożenie wniosku w terminie;
− brak negatywnego oddziaływania projektu na polityki horyzontalne
Wspólnoty;
− realizacja projektu w terminie określonym w regionalnym programie operacyjnym.
Formalne kryteria poprawności są podstawą do sprawdzenia, czy
wniosek wraz z załącznikami został złożony w terminie i czy zawiera
wszystkie wymagane załączniki. Ponadto, na tym etapie badania wniosku, kontroli podlegają następujące okoliczności: sporządzenie wniosku na właściwym formularzu11, właściwa liczba stron formularza, uzupełnienie wszystkich rubryk, sporządzenie formularza w formie druku
i w języku polskim, ujęcie we wniosku wydatków zgodnych z listą dla
danego działania, poprawność wyliczeń arytmetycznych, parafowanie,
podpisanie i umieszczenie pieczątek firmowych na wszystkich dokumentach, potwierdzenie kopii za zgodność z oryginałem w przewidziany sposób, przedłożenie formularza w wersji elektronicznej oraz trwałe
spięcie wniosku i załączników.
Badanie wniosku z uwzględnieniem kryteriów merytorycznych
obejmuje ocenę techniczno-ekonomiczną oraz ocenę strategiczną. Przy
ocenie techniczno-ekonomicznej, podobnie jak przy ocenie formalnej,
niespełnienie któregokolwiek z wymogów powoduje odrzucenie wnioFormularz udostępniony przez Lubelską Agencję Wspierania Przedsiębiorczości
w Lublinie na stronie internetowej www.lawp.lubelskie.pl
11
361
sku. Warunkami, jakie muszą być spełnione, aby dofinansowanie zostało przyznane, są:
− scharakteryzowanie projektu we wniosku załącznikach w sposób
umożliwiający jego szczegółową ocenę;
− wykonalność projektu pod względem organizacyjnym i technicznym
(co oznacza, że potencjalny beneficjent musi posiadać odpowiednie zasoby techniczne, wiedzę i niezbędne decyzje administracyjne,
umożliwiające realizację projektu zgodnie z harmonogramem);
− uzasadnienie proponowanych kosztów kwalifikowanych ze względu
na osiągnięcie planowanych rezultatów;
− wykonalność projektu pod względem finansowym (określenie rodzajów nakładów, jakie muszą być poniesione, zarówno wydatków
kwalifikowanych, jak i niekwalifikowanych oraz źródeł ich finansowania).
Ocena strategiczna, będąca drugim etapem oceny merytorycznej
projektów konkursowych, obejmuje kryterium: trwałości projektu w czasie (maks. 17 pkt), potencjał wnioskodawcy (maks. 11 pkt), gotowość
realizacji projektu (maks. 8 pkt), zakres korzyści osiągnięty w wyniku
realizacji projektu (maks. 23 pkt), komplementarność projektu z innymi działaniami z zakresu turystyki (maks. 5 pkt), zarządzanie jakością
(3 maks. pkt), wkład własny (maks. 10 pkt), wzrost zatrudnienia brutto (maks. 4 pkt), realizację polityk horyzontalnych Unii Europejskiej
(maks. 8 pkt), zgodność projektu z dokumentami strategicznymi (maks.
7 pkt) oraz doświadczenie w realizacji projektów z udziałem funduszy
pomocowych (maks. 4 pkt). Wnioskodawca może otrzymać maksymalnie łącznie 100 pkt.
Podsumowując warto podkreślić, że przygotowanie wniosku wymaga znajomości wielu dokumentów programowych. Do nich odnosi się
ocena realizacji polityk horyzontalnych Unii Europejskiej, zawartych
w rozporządzeniu rady (WE) nr 1083/2006 z 11 lipca 2006 r.12. Dotyczy ona wpływu na ochronę środowiska naturalnego i wyrównywania
Rozporządzenia rady (WE) nr 1083/2006 z 11 lipca 2006 r. art. 17 – Zrównoważony
rozwój oraz art. 16 – Równość mężczyzn i kobiet oraz niedyskryminacji, ustanawiające
przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności i uchylające rozporządzenie (WE)
nr 1260/1999.
12
362
szans. W kryterium dotyczącym polityk horyzontalnych uwzględnia się
również politykę społeczeństwa informacyjnego ustalając kryterium:
rozwój społeczeństwa informacyjnego. Ponadto bezpośrednie odniesienie do dokumentów programowych znajduje się w „ocenie zgodności
projektu z dokumentami strategicznymi” i dotyczy wcześniej opisanego Planu marketingu turystyki w województwie lubelskim na lata 2007–
2013.
Przygotowując wniosek o dofinansowanie warto zwrócić uwagę
na inne dokumenty strategiczne, niewymienione w części dotyczącej
oceny merytorycznej, a uwzględniające rozwój sektora turystycznego.
Należą do nich m.in.: Narodowa Strategia Spójności (czwarty i piąty cel horyzontalny: podniesienie konkurencyjności i innowacyjności
przedsiębiorstw, w tym szczególnie sektora wytwórczego o wysokiej
wartości dodanej oraz rozwój sektora usług; wzrost konkurencyjności
polskich regionów i przeciwdziałanie ich marginalizacji społecznej,
gospodarczej i przestrzennej, przede wszystkim w obszarze: przyśpieszenie rozwoju województw Polski wschodniej)13; Program Współpracy
Transgranicznej Polska–Białoruś–Ukraina (pierwszy priorytet: wzrost
konkurencyjności obszaru przygranicznego poprzez działania poprzez
rozwój turystyki)14; Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej
(piąty priorytet: zrównoważony rozwój potencjału turystycznego opartego na warunkach naturalnych)15; Regionalny Program Operacyjny
Województwa Lubelskiego (priorytet pierwszy – omawiane w artykule
Działanie 1.5. – oraz priorytet siódmy: kultura turystyka i współpraca
międzyregionalna)16.
Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie. Narodowa Strategia Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
Warszawa maj 2007, s. 61–73.
14
Program Współpracy Transgranicznej 2007–2013, tłumaczenie wersji ostatecznej zatwierdzonej przez KE (decyzja K(2008)6411) z 6 listopada 2008, s. 23–24.
15
Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007–2013, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 17 lipca 2009,
s. 95–98.
16
Regionalny Program Operacyjny …, s. 109–119 oraz s. 144–151.
13
363
Źródła
Ćwik J., Plan marketingu turystyki w województwie lubelskim na lata 2007–
2013, Zarząd Województwa Lubelskiego, Lublin 2007 (aktualizacja 2009).
Kryteria wyboru projektów w ramach I osi priorytetowej „Przedsiębiorczość
i innowacje” i II osi priorytetowej „Infrastruktura ekonomiczna” Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007–
2013, Lubelska Agencja Przedsiębiorczości w Lublinie.
Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost
gospodarczy i zatrudnienie. Narodowa Strategia Spójności, Ministerstwo
Rozwoju Regionalnego, Warszawa maj 2007.
Program Współpracy Transgranicznej 2007–2013, tłumaczenie wersji ostatecznej zatwierdzonej przez KE (decyzja K(2008)6411) z 6 listopada 2008.
Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007–2013, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 17 lipca 2009.
Regionalny Program Operacyjny Województwa Lubelskiego na lata 2007–2013,
Zarząd Województwa Lubelskiego,
Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006–2020, Zarząd Województwa Lubelskiego, lipiec 2005.
Szczegółowy opis osi priorytetowych Regionalnego Programu Operacyjnego
Województwa Lubelskiego na lata 2007–2013, Załącznik nr 2 do Uchwały
Nr CCCIII/3968/10 z 16 marca 2010 r., Zarząd Województwa Lubelskiego,
Lublin 16 marca 2010.
Mgr Dorota Sawa-Niećko
Wpływ Lokalnych Grup Działania
na rozwój turystyki na obszarach wiejskich
na przykładzie LGD „Krasnystaw PLUS”
Lokalne Grupy Działania – misja i realizowane przedsięwzięcia
Na obszarze województwa lubelskiego w roku 2008 powstało 25 Lokalnych Grup Działania. Status prawny tych organizacji to najczęściej
stowarzyszenia. Działalność organizacji finansowana jest z Programu
Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 w ramach Osi 4 LEADER. Każda z organizacji funkcjonuje na podstawie własnej Strategii
Rozwoju Lokalnego, przygotowanej w oparciu o liczne konsultacje społeczne i uwarunkowania terenu. Każda ze strategii zawiera elementy
związane z rozwojem turystyki na obszarze funkcjonowania LGD (Lokalna Grupa Działania).
Grupy opierają się na partnerstwie trójsektorowym, mającym wytyczoną wspólną wizję i misję prowadzonej działalności oraz konkretny
zakres zadań. Artykuł ten będzie oparty na działalności Lokalnej Grupy Działania „Krasnystaw PLUS”, funkcjonującej na terenie powiatu
krasnostawskiego. Obszar LGD dysponuje ogromnymi możliwościami
w kierunku rozwoju turystyki, dlatego też decyzją wszystkich partnerów zostały określone wspólne cele: rozwój kapitału społecznego, turystyki oraz sektora gospodarczego na terenie funkcjonowania „LGD
Krasnystaw PLUS”.
Misja i wizja należą do kluczowych elementów strategii Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Krasnystaw PLUS”. „W typowym procesie budowania strategii wyznaczanie założeń działalności to określanie pożądanego stanu docelowego dla miejsca, instytucji lub terytorium
w perspektywie kilku – kilkunastu lat. Wizja zawiera też uwarunkowania, które posłużyły do wyboru i formułowania realnych priorytetów
strategicznych. Wizja rozwoju winna mieć formę jednego sformułowania
366
Dr Dorota Sawa-Niećko
(maksymalnie 2 zdań), odwoływać się do przyszłości, być sformułowana
w formie pozytywnej”.
Wizja odpowiada więc na pytanie, jak powinna wyglądać rzeczywistość za kilka lat oraz jak powinna funkcjonować nasza społeczność
lokalna?
Wizja Lokalnej Grupy Działania „Krasnystaw PLUS” opiera się na dążeniu do zrównoważonego rozwoju poprzez wykorzystanie lokalnych zasobów
oraz ich promocję.
Misja jest związana najczęściej z funkcjonowaniem organizacji
i dlatego będzie ona określała deklarowany sposób działania Lokalnej
Grupy Działania w osiąganiu stanu docelowego – wizji.
Deklaracja misji powinna zawierać fundamentalne założenia, stanowić swoiste credo wyrażające filozofię działania LGD.
Misja Lokalnej Grupy Działania „Krasnystaw PLUS” brzmi następująco:
„LGD działa na rzecz poprawy potencjału terenu, na którym działa i jego
promocji”.
Struktura stowarzyszenia pokazuje, iż należy działać razem, tylko zorganizowane i zjednoczone działania mają sens i tylko wtedy możliwa
jest prawdziwa zmiana. „Poznanie się to początek. Trzymanie się razem
– rozwój. Praca razem – sukces”. (Henry Ford).
Działania podejmowane przez partnerstwo służą rozwojowi terenów wiejskich, mają charakter oddolnych inicjatyw podejmowanych
na rzecz aktywizacji lokalnych społeczności poprzez działania prospołeczne i inwestycyjne. Ogólne przedsięwzięcie w zakresie turystyki reklamuje się hasłem „Żyjmy zdrowiej – rozwój turystyki, rekreacji
i sportu”.
Diagnoza obszaru objętego działalnością LGD „Krasnystaw PLUS”
Cel ogólny drugi Strategii Rozwoju Lokalnego LGD „Krasnystaw
PLUS” w sposób bezpośredni formułuje cele szczegółowe nakierowane
na rozwój turystyki w powiecie krasnostawskim.
„Cel ogólny 2:
Rozwój turystyki na obszarze LSR w oparciu o posiadane zasoby
A. Futymski, R. Kamiński; Budowanie lokalnej strategii rozwoju w ramach osi 4. Leader; MRiRW, Warszawa 2008, s. 50–51.
Wpływ Lokalnych Grup Działania na rozwój turystyki...
367
Cele szczegółowe:
1. Opracowanie spójnych terytorialnie produktów turystycznych
2. Określenie strategii promocji terenu
3. Promocja zasobów i wsparcie inicjatyw lokalnych
4. Wsparcie przedsięwzięć przyczyniających się do rozwoju turystyki na obszarze realizacji LSR
5. Poprawa stanu infrastruktury turystycznej”.
Obszar LGD posiada znaczące walory przyrodnicze, które mogą być
wykorzystane w budowaniu i rozwoju oferty turystycznej. Najważniejsze
walory przyrodnicze to korzystne położenie geograficzne, czyste i ciekawe środowisko urozmaicone malowniczymi krajobrazami, oraz dolina
rzeki Wieprz i jej dopływy (łączna długość cieków wodnych na terenie
LGD wynosi ok. 149,68 km). Ważnym zasobem są lasy z rezerwatami
przyrody obfitujące w rzadką roślinność, zwierzynę, ptactwo i grzyby.
Poza tym teren jest bardzo ciekawy pod względem geograficznym, występują liczne wąwozy i wzniesienia, które urozmaicają krajobraz.
Prawie 23,43 proc. powierzchni terenu objętego LSR zajmują obszary prawnie chronione.
Na terenie LGD występują liczne pomniki przyrody i Obszary Chronionego Krajobrazu. Szczególnie cennymi przyrodniczo terenami są:
Izbicki Przełom Wieprza i Dolina Letowni. Tereny te zostały zgłoszone,
jako obszary NATURY 2000.
Na zasoby kulturowe i historyczne składają się liczne zabytki o dużej wartości historycznej, miejsca odkrywek archeologicznych, wspólna historia terenu, liczne zespoły dworsko-pałacowe.
Do tej pory nie podjęto próby stworzenia kompleksowej oferty turystycznej dla całego obszaru działania LGD. Różne podmioty budowały
własną ofertę, przez co poszczególne działania były nieskoordynowane a promocja, oprócz niektórych wydarzeń, miała charakter lokalny.
Wszystko to prowadziło do niewystarczającego wykorzystania i słabej
promocji posiadanych zasobów.
Na omawianym obszarze istnieje tylko 11 gospodarstw agroturystycznych. Funkcję wsi letniskowej pełni miejscowość Białka, w której
mieści się cieszące się dużą popularnością Stado Ogierów. Stadnina,
Strategia Rozwoju Lokalnego Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Krasnystaw
PLUS”, str. 38
368
obok hodowli koni czystej krwi arabskiej, prowadzi działalność rekreacyjno-sportową, popularyzującą jeździectwo. Jest to jedyne miejsce
z bogatą oferta rekreacyjną dla chcących czynnie wypocząć, są tu m.in.
kryta ujeżdżalnia, domki kempingowe, atrakcyjne tereny zapewniające
pobyt o każdej porze roku.
W miejscowości istnieją też warunki do uprawiania turystyki pieszej
i rowerowej. Innymi produktami turystycznymi, które udało się wypromować to: w okresie zimowym stok narciarski w Bobliwie, oraz letnie
spływy kajakowe rzeką Wieprz.
Na terenie LGD istnieje ponadto 5 szlaków turystycznych:
– Szlak Ariański
– Szlak Tadeusza Kościuszki,
– Szlak Nadwieprzański
– Szlak Mikołaja Reja,
– Szlak Stawów Końskich.
Znajdują sie tu również dwa szlaki turystyczne samochodowe: na
trasie Chełm–Białka k. Krasnegostawu, długość 37 km i drugi na trasie
Krasnystaw–Hrubieszów, długość 62 km.
Istotnym walorem, który pozwoli na osiągnięcie sukcesu w realizacji celów strategii związanych z rozwojem turystyki i rekreacji, jest silny sektor społeczny i ciekawe imprezy kulturalne, rekreacyjne i sportowe odbywające się na terenie realizacji LSR oraz w Krasnymstawie na
czele z „Chmielakami”. W oparciu o nie można budować i promować
nowe produkty turystyczne. Atrakcją turystyczną terenu powinny stać
się tradycje folkloru oraz wyroby twórców ludowych.
Wspólnym problemem gmin objętych LSR jest niedostateczna ilość
oraz stan infrastruktury turystycznej (w tym bazy noclegowo-gastronomicznej), brak jednolitej polityki turystycznej dla terenu LGD, brak
kompleksowego systemu promocji produktów turystycznych i strategii
działań długofalowych oraz brak kompleksowej inwentaryzacji zasobów przyrodniczych i atrakcji turystycznych. Ponadto na terenie LGD
w niewystarczającym zakresie wykorzystuje się zasoby przyrodnicze
oraz kulturowe, mogące stać się atrakcjami turystycznymi”.
Lokalna Strategia Rozwoju Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Krasnystaw
PLUS” str. 48, 49
369
Do realizacji planowanych przedsięwzięć turystycznych Lokalna
Grupa Działania zaangażuje środki finansowe, pochodzące z budżetu
Unii Europejskiej w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich.
Obszar powiatu krasnostawskiego dysponuje ogromnymi możliwościami w kierunku rozwoju turystyki. Bardzo korzystne położenie geograficzne, czyste i ciekawe środowisko, urozmaicone malowniczymi
krajobrazami oraz dolina rzeki Wieprz, stwarzają możliwości do rozwoju turystyki. Na terenie gminy Rudnik, Gorzków i Żółkiewka występują
liczne wąwozy, które urozmaicają krajobraz, stąd teren jest nazywany
„Małymi Bieszczadami”.
Analiza SWOT obszaru objętego Lokalną Strategią Rozwoju
Mocne strony
Słabe strony
• korzystne położenie (w pobliżu
większych aglomeracji miejskich takich jak Lublin, Zamość, Chełm)
• położenie na przecięciu ważnych
szlaków komunikacyjnych
• bogate zasoby kulturowe i historyczne
• duże obszary objęte ochroną prawną w tym obszary Natura 2000
• czyste środowisko naturalne
• bogate zasoby przyrodnicze na czele z rzeką Wieprz i jej dopływami
• Liczne szlaki turystyczne, ścieżki
przyrodnicze, spływy kajakowe
• bardzo dobre warunki przyrodniczo-glebowe do produkcji rolnej
• szeroka oferta rolnicza – uprawa
zbóż, sadownictwo, zielarstwo, rolnictwo ekologiczne
• bogata oferta różnorodnych wydarzeń kulturalnych i rekreacyjnych
• niewykorzystane zasoby naturalne
• słabo rozwinięty przemysł (oprócz
przetwórstwa)
• niski wskaźnik przedsiębiorczości
• zły stan infrastruktury wodociągowo-kanalizacyjnej
• zła jakość techniczna dróg
• niewystarczająco rozwinięta oferta
terenów rekreacyjnych
• słaba promocja oferty turystycznej
• niedostatecznie rozwinięta infrastruktura turystyki, sportu i rekreacji
• brak oferty zorganizowanych wycieczek dla turystów
• zła jakość techniczna infrastruktury
kultury
• rozdrobnione rolnictwo
• wysokie bezrobocie
• mała liczba miejsc pracy poza rolnictwem
• migracja młodych ludzi w poszukiwaniu źródła dochodu
370
Mocne strony
Słabe strony
• korzystne warunki do rozwoju sektora wytwarzania energii ze źródeł
odnawialnych
• zaangażowanie mieszkańców w
• niekorzystna struktura demograficzna – starzenie się społeczeństwa, niska
gęstość zaludnienia
• niski poziom wykształcenia miesz-
działalność społeczną – duża ilość
organizacji pozarządowych
• bogate tradycje i silny sektor
upraw chmielu i ziół
• silny przemysł przetwórczy
• centrum rekreacji przy stadninie
koni w Białce.
• wypromowane imprezy o zasięgu
regionalnym i krajowym
• bogate tradycje folklorystyczne
• duża aktywność zawodowa mieszkańców
• tereny inwestycyjne.
kańców
• brak spójnej oferty turystycznej
• brak grup producenckich
• niewielka liczba gospodarstw agroturystycznych
• niedostateczne wykorzystywanie
bliskości granicy z Ukrainą
• mała absorpcja funduszy UE
• niewiele miejscowości posiada
funkcjonalne estetycznie zagospodarowane centra.
Szanse
Zagrożenia
• możliwość korzystania z funduszy
strukturalnych Unii Europejskiej
•możliwość zintensyfikowania
współpracy gospodarczej
z sąsiadem zagranicznym – Ukrainą
•moda na produkty rolnictwa
ekologicznego
•rozwój przemysłu, usług i
przetwórstwa opartego na
lokalnych surowcach (płody
rolne), wykreowanie markowych
produktów
•możliwość lepszego wykorzystania
rolniczego charakteru
obszaru (organizowanie grup
producenckich, spółdzielni)
•rozwój usług turystycznych
•emigracja wykształconych i
przedsiębiorczych młodych ludzi
za granicę lub do większych miast
•starzenie się społeczeństwa
•sezonowość usług turystycznych
•skomplikowane procedury
pozyskiwania dofinansowania ze
źródeł zewnętrznych
•utrudniony dostęp do Internetu
na terenach wiejskich
•postępująca marginalizacja
terenów wiejskich
•słaba kondycja finansów
publicznych
•zagrożenie patologiami i biedą
Szanse
•wzrost zapotrzebowania na
energię ze źródeł odnawialnych
– wymagania UE w tym zakresie
•Dolina Ekologicznej Żywności
•wzrost zamożności społeczeństwa
•wsparcie powstawania grup
producenckich
•promocja chronionych obszarów
przez instytucje zewnętrzne
•powstanie lotniska w Świdniku
•zainteresowanie mediów regionem
•doroczna organizacja w
Krasnymstawie ogólnopolskiej
imprezy „Chmielaki”
•moda na ekoagroturystykę
•aktywność społeczna, edukacyjna
i kulturalna
•wzrost poziomu edukacji.
371
Zagrożenia
•ograniczenie możliwości
realizacji nowych inwestycji
w wyniku rozszerzania się
terenów chronionych
•silna konkurencja atrakcyjnych
turystycznie terenów Roztocza
i Pojezierza ŁęczyńskoWłodawskiego
Pracownicy biura, wolontariusze oraz partnerzy skupieni wokół
stowarzyszenia podejmują działania, mające na celu stworzenie kompleksowej oferty turystycznej. Ponad 50 osób jest zaangażowanych
w realizację Strategii Rozwoju Lokalnego na obszarze powiatu krasnostawskiego. Działania podejmowane w partnerstwie wydają się jedyną
słuszną drogą do osiągnięcia wspólnego celu dla dobra powiatu krasnostawskiego.
Warto zwrócić uwagę na fakt, iż powiat jest tak usytuowany geograficznie, że jadąc od strony stolicy województwa w kierunku Zamościa właśnie Krasnystaw jest „bramą” na Roztocze. Problem związany
z małą aktywnością turystyczną tego powiatu polega na braku spójnej
oferty turystycznej, odpowiedniego marketingu. Turyści, którzy jadą
z Lublina, Warszawy i innych miejscowości od strony północnej tranzytem przejeżdżają przez powiat. Nadrzędnym celem podejmowanych
inicjatyw przez Lokalną Grupę Działania „Krasnystaw PLUS” jest spowodowanie krótkotrwałego zatrzymania turysty na tym terenie.

EkoRoztocze - michalmulawa.pl

Transkrypt

Podobne dokumenty