Anna Pukszto

Rejent. rok 9 . nr 6-7(98-99)
czerwiec-lipiec 1999 r.
Anna Pukszto
Zaspokojenie zastawnika w drodze przejęcia
na własność przedmiotu zastawu rejestrowego
1. Uwagi wstępne
Profesjonaliści długo czekali na wejście w życie ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów1, która ustanowić miała w miejsce przestarzałego bankowego zastawu rejestrowego sprawny instrument zabezpieczania wierzytelności pieniężnych. Zastaw rejestrowy został więc tak
skonstruowany, aby sprostać wymogom narzucanym przez realia nowoczesnego obrotu gospodarczego. Na uwagę zasługują uregulowania, które
stanowią o szczególnej przydatności tej instytucji. Do ustanowienia zastawu rejestrowego dla zabezpieczenia należącej do określonego w ustawie
podmiotu wierzytelności niezbędne jest zawarcie umowy zastawniczej oraz
dokonanie wpisu do rejestru zastawów. Nie sposób przecenić faktu, że
ustawodawca nadał umowie zastawniczej charakter konsensualny2, co
pozwala na pozostawienie przedmiotu zastawu rejestrowego (którym mogą
być np. maszyny niezbędne do prowadzenia działalności gospodarczej) w
posiadaniu zastawcy. Niebagatelne znaczenie ma również rozszerzenie kręgu
przedmiotów zastawu rejestrowego - mogą nimi być nie tylko rzeczy ruchome
1
Ustawa z dnia 6 grudnia 1996 r. (Dz.U. Nr 149, poz. 703: zm.: Dz.U. z 1997 r. Nr 121, poz
769), zwana dalej ustawą, weszła w życic 1 stycznia 1998 r.
2
Konsensualny charakter zastawu rejestrowego podkreśla A . Ś w i d e r e k , Instytucja zastawu rejestrowego jako nowaforma zabezpieczeń transakcji gospodarczych, Przegląd Prawa Handlowego 1997, nr 10, s. 16.
111
Anna Pukszto
oraz zbywalne prawa majątkowe, ale również ich zbiór stanowiący całość
gospodarczą. Wartym podkreślenia jest również fakt, iż ujawnione w rejestrze zastawów informacje sąjawne i zasadniczo nikt nie może zasłaniać
się ich nieznajomością. Jedną z najistotniejszych, moim zdaniem, innowacji
jest jednak wprowadzenie przez ustawę możliwości zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności w trybie pozaegzekucyjnym. Wydaje się, że można
przypisać ustawodawcy zamiar stworzenia takich pozaegzekucyjnych sposobów zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności, które łączyłyby walor
szybkości postępowania z możliwie jak najpełniejszą ochroną zastawcy
przed samowolą ze strony zastawnika. Jednym z nowych sposobów zaspokojenia, jakie uzyskał zastawnik, jest możliwość przejęcia na własność
przedmiotu zastawu rejestrowego.
2. Przedmiot przejęcia
Zastawnik może przejąć na własność tylko takie przedmioty zastawu
rejestrowego, które należą do jednej z wymienionych enumeratywnie w art.
22 ust. 1 kategorii. W myśl postanowień ustawy, które nadają pozaegzekucyjnym sposobom zaspokojenia zastawnika charakter wyjątków (art. 21),
zgodnie z zasadą exceptiones non sunt extentendae, strony w drodze umowy
nie mogą objąć tym trybem w drodze umowy zastawniczej innych przedmiotów niż:
1) papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu, jeżeli
Komisja Papierów Wartościowych i Giełd wyraziła zgodę na przejęcie i
określiła jego warunki,
2) rzeczy występujące powszechnie w obrocie towarowym,
3) rzeczy, wierzytelności i prawa, których wartość została ściśle oznaczona w umowie zastawniczej.
Ad 1) Dzięki postanowieniom art. 22 ust. 1 pkt 1 zastawnik może
przejąć na własność obciążone zastawem rejestrowym papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu. Zgodnie z art. 4 pkt 2 prawa o
publicznym obrocie papierami wartościowymi 3 , są to, po pierwsze, papiery
wartościowe, na których wprowadzenie do publicznego obrotu wyraziła
112
Zaspokojenie zastawnika w drodze przejęcia na własność...
zgodę, albo w przypadku wywiązywania się z tzw. obowiązku informacyjnego na podstawie art. 63 pr. o publ. obr. pap. wart. nie zgłosiła sprzeciwu
Komisja Papierów Wartościowych i Giełd; po drugie, emitowane przez
Skarb Państwa lub Narodowy Bank Polski. Wydaje się, że zakresem przedmiotowym art. 22 ust. 1 pkt 1 należy objąć jedynie pierwszy rodzaj papierów wartościowych. Obrót papierami wartościowymi emitowanymi przez
Skarb Państwa i Narodowy Bank Polski odbywa się zgodnie z art. 6 pr.
o publ. obr. pap. wart. poza rynkiem regulowanym. Uniemożliwia to stosowanie do tego typu papierów wartościowych postanowień ustawy (art.
23 ust. 1) wyznaczających zasady obliczania ich wartości. Wobec wyraźnego wskazania jednego, wyłącznego sposobu szacowania wartości przejmowanych papierów wartościowych 4 , tj. po kursie z końca dnia przejęcia
albo ostatniego notowania, wydaje się, że nie można przejąć na podstawie
art. 22 ust. 1 pkt 1 papierów wartościowych, którymi obrót odbywa się poza
rynkiem regulowanym, albowiem nie ustala się względem nich kursu, o
którym traktuje art. 23 ust. 1 ustawy. Takie papiery wartościowe można by
przejąć w trybie przewidzianym dla przedmiotów z art. 22 ust. 1 pkt 3, pod
warunkiem ścisłego oznaczenia w umowie zastawniczej ich wartości.
Warunkiem, jaki zgodnie z art. 22 ust. 1 pkt 1 ustawy musi spełnić
zastawnik, aby uzyskać możliwość zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności przez przejęcie na własność określonych papierów wartościowych,
jest uzyskanie zgody Komisji Papierów Wartościowych i Giełd. Komisja
ta ustala ponadto warunki przejęcia tak, aby nie zostały naruszone zasady
publicznego obrotu papierami wartościowymi 5 .
Zgodnie z postanowieniami odnoszącego się do zastawu rejestrowego
art. 89 ust. 3 pr. o publ. obr. pap. wart., z wnioskiem o udzielenie zgody
występuje zastawnik za pośrednictwem podmiotu prowadzącego rachunek
papierów wartościowych, na którym zapisane są papiery obciążone zastawem. Do wniosku należy dołączyć umowę zastawniczą oraz umowę, z
której wynika zabezpieczona wierzytelność. W celu stwierdzenia dopuszczalności i zasadności zaspokojenia zastawnika w wyżej wymieniony sposób,
4
Tak: F. Z c d I c r, [w:] T. S t a w c c k i, M . T o m a s z e w s k i , F. Z c d l c r , Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Warszawa 1997, s. 88; Z. S t r u s, M. S t r u s - W o t o s.
Komentarz Jo ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Dom Wydawniczy ABC 1997,
s. 77.
5
F. Z c d I c r, op. cit., s. 85.
113
Anna Pukszto
przed wydaniem zgody i określeniem warunków przejęcia Komisja może
żądać przedstawienia innych dokumentów i informacji.
Ustawodawca nie rozstrzygnął w jednoznaczny sposób, która z czynności - ustanowienie zastawu rejestrowego czy uzyskanie zgody Komisji
Papierów Wartościowych i Giełd - powinna być dokonana w pierwszej
kolejności. Z punktu widzenia zastawnika korzystniejsze byłoby przyjęcie,
że uzyskanie zgody musi nastąpić przed ustanowieniem zastawu. Wówczas
miałby on niemal od początku pewność, że będzie mógł zaspokoić się w
ten sposób z przedmiotu zastawu. Niektórzy autorzy podnoszą, iż przyjęcie, że umowa zastawnicza jest ostatnią sekwencją postępowania, wynikać
może z tekstu art. 22 ust. 1 w części poprzedzającej punkty. Zauważają oni
jednak, że takiemu rozwiązaniu sprzeciwia się treść art. 22 ust. 1 pkt 1,
który traktuje o zastawie ustanowionym (czas przeszły dokonany) 6 . Ponadto art. 89 pr. o publ. obr. pap. wart. nakazuje do wniosku o udzielenie zgody
dołączyć umowę zastawniczą (mniemam, iż ustawodawca miał na myśli
sytuację, w której zastaw został już ustanowiony). W świetle cytowanych
powyżej przepisów należy uznać, że zgoda Komisji powinna być wyrażona
po ustanowieniu zastawu rejestrowego.
Ad 2) Rzeczy występujące powszechnie w obrocie towarowym są to
ruchomości, co do których nie ma ograniczeń prawnych nabycia i są ogólnie
dostępne oraz można ustalić ich przeciętne ceny rynkowe. Będą to przede
wszystkim rzeczy występujące w powszechnym obrocie giełdowym na
giełdach towarowych 7 . Należy jednak zaznaczyć, że nie stanowi tutaj kryterium rodzaj obrotu, lecz powszechne występowanie danych rzeczy, dzięki
któremu z łatwością można ustalić ich wartość8. Nie mogą być przejęte w
tym trybie przedmioty, do nabycia których wymagane jest zezwolenie, np.
broń9.
Ad 3) Art. 22 ust. 1 pkt 3 dotyczy wszelkich rzeczy (zarówno określonych co do gatunku, jak i tożsamości), praw majątkowych o charakterze
zbywalnym oraz wierzytelności. Warunkiem zaspokojenia zabezpieczonej
7
114
F . Z e d l c r , op cit., s. 85.
Zaspokojenie zastawnika w drodze przejęcia na własność...
wierzytelności jest ścisłe określenie wartości wyżej wymienionych przedmiotów zastawu rejestrowego w umowie zastawniczej.
W doktrynie pojawiły się jednak wątpliwości odnośnie do interpretacji
użytego w ustawie zwrotu „ściśle określona wartość". Wskazuje się, że
wartość przedmiotu zastawu może zmieniać się w okresie obowiązywania
umowy i nie zawsze możliwe będzie jej ustalenie z góry, na dzień przejęcia,
dlatego konieczne może okazać się posługiwanie różnymi kryteriami lub
klauzulami, za pomocą których wartość ta zostanie określona w dacie przejęcia 10 . Wydaje się jednak, że w przypadku pozaegzekucyjnych sposobów
zaspokojenia zastawnika, które mają charakter wyjątków, nie można oprzeć
się na wykładni mającej niewątpliwie charakter rozszerzający Dlatego zwrot
ten należy interpretować jako wskazanie kwoty, a posługiwanie się klauzulami waloryzacyjnymi lub opisowo określonymi sposobami wyliczenia
wartości nie spełnia wymogów ww. przepisu11.
3. Ogólne uwagi dotyczące zaspokojenia zastawnika
Zastaw rejestrowy jest prawem o charakterze akcesoryjnym (niesamoistnym). W doktrynie podkreśla się, że swoistość praw akcesoryjnych polega
na ich szczególnej funkcji - służą one do zabezpieczenia, czyli umocnienia
wierzytelności (prawa głównego) 12 . Zastaw rejestrowy jest również ograniczonym prawem rzeczowym, którego treść stanowi uprawnienie wierzyciela-zastawnika do bezpośredniego zaspokojenia się z przedmiotu majątkowego poddanego w tym zakresie jego władzy, niezależnie od tego, czyją
stanowi własność13. Z istoty zastawu rejestrowego wynika więc, że zaspokojenie zastawnika może w zasadzie odbywać się na dwóch płaszczyznach:
obligacyjnej (pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem, który ponosi odpowiedzialność osobistą z tytułu zaciągniętego długu) oraz prawnorzeczowej
(pomiędzy wierzycielem-zastawnikiem a zastawcą, który może, ale nie musi
zastawów, Lublin 1997, s. 102.
zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów. Rejent 1998, nr 9, s. 93.
12
A. W o 11 c r, J. I g n a t o w i c z, K. S t c f a n i u k. Kodeks cywilny. Zarys części ogólnej.
Warszawa 1996, s. 131; tak też Z. R a d w a ń s k i, Prawo cywilne - część ogólna. Warszawa
1993, s. 77.
13
J. 1 g n a t o w i c z, Prawo rzeczowe, Warszawa 1995, s. 238-239.
115
Anna Pukszto
być dłużnikiem, w tym przypadku zastawca ponosi odpowiedzialność rzeczową 14 za dług). Należy więc zauważyć, że ustanowienie zastawu rejestrowego nie stwarza po stronie zastawcy nie będącego dłużnikiem zobowiązania do świadczenia; jeśli dobrowolnie zaspokoi on zastawnika, to
działanie jego jest działaniem osoby trzeciej w rozumieniu art. 356 k.c.15
Zabezpieczona zastawem rejestrowym wymagalna wierzytelność należąca do zastawnika powinna zostać zaspokojona przez dłużnika, a zaspokojenie będzie tu polegać na uzyskaniu określonego w umowie kreującej
wierzytelność świadczenia. Jeśli dłużnik zaspokoi wierzyciela, wówczas
na podstawie art. 18 ust. 1 zastaw rejestrowy wygasa (chyba że umowa
zastawnicza stanowi inaczej). W przeciwnym razie wierzyciel-zastawnik
może dokonać wyboru pomiędzy sposobami zaspokojenia16. Od jego decyzji zależy mianowicie, czy skierować egzekucję do całego majątku dłużnika, czy zaspokoić się na płaszczyźnie prawnorzeczowej (wtedy jego uprawnienia skierowane zostaną na przedmiot zastawu rejestrowego). W przypadku
zastawu rejestrowego zaspokojenie zastawnika na płaszczyźnie prawnorzeczowej polegać będzie na uzyskaniu pewnej korzyści ekonomicznej (w
przypadku przejęcia na własność przedmiotu zastawu rejestrowego) bądź
określonej sumy pieniężnej (w następstwie przeprowadzenia egzekucji z
przedmiotu zastawu rejestrowego albo w trybie pozaegzekucyjnym, po
dokonaniu jego sprzedaży w drodze przetargu publicznego, lub w trybie art.
27 ustawy).
Zaspokojenie zabezpieczonej wierzytelności na płaszczyźnie prawnorzeczowej, które nastąpić ma poprzez przejęcie przedmiotu zastawu rejestrowego, dokonuje się w następstwie przejścia własności przedmiotu z
zastawcy na zastawnika. Niezwykle istotną kwestią jest w tym przypadku
odtworzenie na podstawie postanowień ustawy szczegółowego trybu przejęcia. Wykładnia przepisów dotyczących zaspokojenia zastawnika nie jest
jednak łatwa i może prowadzić do różnorodnych rezultatów, czego potwier-
14
W. C z a c h ó r s k i , Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1994, s. 46. Autor podkreśla, żc odpowiedzialność rzeczowa jest w zasadzie niezależna od osobistej i nic należy do dziedziny
zobowiązań, jakkolwiek ich dotyczy.
15
Tak odnośnie do zastawu J . S k ą p s k i , Zastaw na rzeczach ruchomych według kodeksu
cywilnego. Studia Cywilistycznc 1966, t. VIII, s. 156-157.
116
Zaspokojenie zastawnika w drodze przejęcia na własność...
dzeniem są znaczne rozbieżności w poglądach doktryny. Przyczyn takiego
stanu rzeczy należy upatrywać w konstrukcji samej ustawy, albowiem w
celu odtworzenia trybu przejęcia przedmiotu zastawu rejestrowego należy
stosować przepisy w określonej kolejności. Punktem wyjścia jest art. 21
ustawy, następnie znajduje zastosowanie jej art. 25 - regulujący m.in. kwestię
zawiadomienia zastawcy, art. 22 ust. 2 - dotyczący przejścia własności
przedmiotu zastawu rejestrowego i art. 23 - ustalający zasady obliczania
wartości przejmowanych przedmiotów oraz rozliczeń między stronami
umowy zastawniczej.
4. Art. 21 ustawy a pozaegzekucyjne sposoby zaspokojenia zastawnika
Niebagatelne znaczenie dla wykładni postanowień ustawy ma art. 21,
który wprowadza zasadę, że zaspokojenie zastawnika z przedmiotu obciążonego zastawem rejestrowym następuje w drodze sądowego postępowania
egzekucyjnego. Przewidzianym w ustawie pozaegzekucyjnym sposobom
zaspokojenia zastawnika nadany został charakter wyjątków. Z powyższym
stwierdzeniem łączą się określone konsekwencje.
Po pierwsze, przewidzianych w ustawie wyjątków nie można interpretować w sposób rozszerzający. Zastawnik może zaspokoić się w trybie
pozaegzekucyjnym jedynie z zachowaniem ustawowych wymagań, które
mają charakter iuris cogentis. Niedopuszczalne jest również kreowanie w
umowie zastawniczej innych, nieznanych, pozaegzekucyjnych sposobów
zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności ani rozwijanie dotychczasowych poprzez obejmowanie postanowieniami ustawy per analogiam innych stanów faktycznych.
Po drugie, w myśl art. 21 ustawy, zabezpieczona wierzytelność może
ulec zaspokojeniu w trybie pozaegzekucyjnym jedynie w sytuacji, gdy w
umowie zastawniczej zawarte są odpowiednie postanowienia w tej kwestii.
Strony powinny więc wyraźnie wskazać dany pozaegzekucyjny sposób
zaspokojenia, przy czym ogólnikowe odwołanie się do przepisów ustawy
nie czyni zadość powyższym wymogom 17 . Ustawa nie stawia przeszkód.
Naukowej Poświęconej Problematyce Prawa Bankowego, Warszawa 1998, s. 23.
117
Anna Pukszto
by umowa zastawnicza dopuszczała kilka pozaegzekucyjnych sposobów
zaspokojenia. Wówczas zastawnikowi może przysługiwać wybór sposobu
zaspokojenia. Umowa zastawnicza może ustalić także wiążącą zastawnika
kolejność tych sposobów tak, aby bezskuteczność jednego z nich albo upływ
określonych terminów upoważniały do skorzystania z następnego 18 .
Po trzecie, pozaegzekucyjna możliwość zaspokojenia zastawnika istnieje tylko wtedy, gdy żaden inny wierzyciel nie skieruje egzekucji do
przedmiotu zastawu przed jego przejęciem przez zastawnika. W razie
wszczęcia postępowania egzekucyjnego zaspokojenie zastawnika możliwe
jest wyłącznie w drodze sądowego postępowania egzekucyjnego 19 , wtedy
korzysta on jednak na podstawie art. 20 ze szczególnego pierwszeństwa.
5. Zawiadomienie zastawcy
Zastawnik, który chce zaspokoić zabezpieczoną wierzytelność w trybie
pozaegzekucyjnym, powinien podjąć wyznaczone postanowieniami ustawy
działania. Art. 25 ust. 1 nakłada na zastawnika obowiązek zawiadomienia
zastawcy o zamiarze podjęcia czynności zmierzających do zaspokojenia
zabezpieczonej wierzytelności. Od dnia zawiadomienia, w myśl art. 25 ust.
2, rozpoczyna swój bieg siedmiodniowy termin, w którym zastawca powinien albo zaspokoić zastawnika, albo pod rygorem utraty możliwości zabezpieczenia roszczenia wystąpić do sądu z powództwem o ustalenie, że
wierzytelność nie istnieje bądź nie jest wymagalna w całości lub w części.
Ustawodawca nie wskazał jednak precyzyjnie momentu, w którym takie
zawiadomienie może być dokonane, ograniczając się jedynie do lakonicznego stwierdzenia, że powinno to nastąpić bezpośrednio przed podjęciem
czynności zmierzających do zaspokojenia zastawnika. W związku z tym
pojawiło się wiele rozbieżności w doktrynie w kwestii ustalenia terminu,
w którym zawiadomienie może być dokonane.
Proponuje się mianowicie, aby zawiadomienie zostało dokonane najpóźniej na siedem dni przed datą wymagalności zabezpieczonej wierzytelności, podkreślając, iż w razie spełnienia świadczenia przez dłużnika nie
będzie ono rodzić żadnych skutków prawnych, brak natomiast świadczenia
118
Zaspokojenie zastawnika w drodze przejęcia na własność...
w ustalonym terminie pozwala na niezwłoczną realizację zastawu20. Istnieje
w doktrynie także odmienne stanowisko, wedle którego zastawnik może
skutecznie zawiadomić zastawcę jedynie wtedy, gdy zabezpieczona wierzytelność jest wymagalna 21 .
Aby dokonać rozstrzygnięcia pomiędzy powyżej przedstawionymi
poglądami, należy dokonać interpretacji zwrotu „bezpośrednio przed podjęciem", mając na uwadze fakt, iż w myśl art. 22 ust. 2 czynności zmierzające do zaspokojenia zastawnik może przedsiębrać jedynie w sytuacji,
gdy zabezpieczona wierzytelność jest wymagalna („po upływie terminu
wykonania zobowiązania"). Zwrot ten, moim zdaniem, wskazuje, że zastawnik chce i może skorzystać ze swego uprawnienia, albowiem jego wymagalna wierzytelność nie została zaspokojona. Nie wskazuje on na hipotetyczną tylko możliwość przejęcia przedmiotu zastawu rejestrowego w
przypadku, gdyby dłużnik nie zaspokoił zabezpieczonej wierzytelności (tak
należałoby interpretować powyższy zwrot w sytuacji, gdy zawiadomienie
zostało dokonane na siedem dni przed upływem terminu wykonania zobowiązania i gdy nie wiadomo jeszcze, jak zachowa się dłużnik). Należy
również zauważyć, że przyjęcie powyższego poglądu będzie nieuzasadnione ze względu na treść art. 25 ust. 2, wedle którego zastawca w terminie
siedmiu dni od zawiadomienia może, pod rygorem utraty możliwości zabezpieczenia roszczenia, wystąpić do sądu z powództwem o ustalenie m.in.,
że wierzytelność nie jest wymagalna w całości lub części. Wydaje się, że
byłoby nieracjonalne umieszczanie takiej dyspozycji, gdyby zgodnie z
domniemaną wolą ustawodawcy zawiadomienie miało być dokonane przed
datą wymagalności. Konkludując, uważam, że należy przychylić się do
poglądu, wedle którego zawiadomienie może być dokonane jedynie wtedy,
gdy zabezpieczona wierzytelność jest wymagalna.
Zawiadomienie jest oświadczeniem woli, więc kwestię jego składania
regulują przepisy kodeksu cywilnego22. Zgodnie z art. 61 k.c., złożenie
oświadczenia woli innej osobie zostaje dokonane, gdy doszło do adresata
w taki sposób, że mógł się on zapoznać z jego treścią. Na składającym je
ciąży więc troska o stworzenie takiej sytuacji, by od samego adresata zależało,
czy chce zapoznać się z treścią zakomunikowanego mu oświadczenia woli.
2,1
J. M o j ak, op. cit., s. 108.
Z. S t r u ś , M. S t r u ś - W o t o s , op. cit.,s. 80.
22
Podobnie A. R o m a n, op. cit., s. 95.
21
119
Anna Pukszto
Jeżeli sytuacja tego rodzaju powstanie, należy przyjąć, że w tym momencie
oświadczenie woli zostało złożone23. W myśl postanowień art. 25 ust. 1
zawiadomienie powinno zostać dokonane w formie pisemnej. Ponieważ nie
został wyraźnie zastrzeżony rygor nieważności ani szczególny skutek
związany z formą, należy przyjąć, że zwykła forma pisemna została w tym
przypadku przewidziana jedynie dla celów dowodowych (art. 73 § 1 i art.
74 § 1 k.c.).
Dokonując interpretacji art. 25, należy uznać, iż jest to uregulowanie,
które ma na celu przede wszystkim zapewnienie ochrony zastawcy. Po
dokonaniu wykładni funkcjonalnej wydaje się, że zamiarem ustawodawcy
było nadanie zawiadomieniu charakteru przesłanki ważności przejęcia
przedmiotu zastawu rejestrowego 24 . Konstrukcja taka uwzględnia w szczególności interesy zastawcy nie będącego dłużnikiem, który dzięki wymogowi zawiadomienia uzyskuje nie tylko informację odnośnie do istniejącego stanu rzeczy, lecz także szansę bądź wywarcia wpływu na dłużnika, aby
ten zaspokoił zastawnika, bądź zachowania własności przedmiotu zastawu
rejestrowego w następstwie pokrycia zabezpieczonej wierzytelności. Gdyby przyjąć, że dokonanie zawiadomienia nie stanowi warunku przejęcia,
zastawca taki w świetle art. 22 ust. 2 ustawy mógłby być narażony na utratę
własności przedmiotu zastawu rejestrowego, często bez możliwości podjęcia jakiegokolwiek działania w celu zapobieżenia tak niekorzystnemu
obrotowi rzeczy.
6. Znaczenie terminu z art. 22 ust. 2 ustawy
Od dnia dokonania przez zastawnika zawiadomienia rozpoczyna swój
bieg siedmiodniowy termin, w którym zastawca może zaspokoić zastawnika bądź - w celu ochrony swoich interesów - wystąpić do sądu z powództwem o ustalenie, że wierzytelność nie istnieje albo nie jest wymagalna w
całości lub w części (art. 25 ust. 2 ustawy). Wniesienie przez zastawcę
powództwa po upływie tego terminu ma ten skutek, że zabezpieczenie
roszczenia w tej sprawie będzie niedopuszczalne, co będzie stanowiło swoistą
sankcję za opieszałość zastawcy25.
33
24
120
Z. R a d w ań s k i, op. cit., s. 144.
Tak też A. R o m a n, op. cit., s. 96.
Zaspokojenie zastawnika w drodze przejęcia na własność...
W razie zaspokojenia zastawnika należy mieć na uwadze, iż w zależności od faktu, kto tego dokonał - zastawca będący czy nie będący dłużnikiem - czynność ta będzie wywoływać różne skutki prawne. W pierwszym przypadku nastąpi wygaśnięcie zabezpieczonej wierzytelności, w
następstwie czego, zgodnie z art. 18 ust. 1, wygasa zastaw rejestrowy,
chyba że umowa zastawnicza stanowi inaczej. Ustawodawca dopuścił więc
możliwość wykorzystania raz ustanowionego zastawu do zabezpieczania
wielu kolejnych wierzytelności. Rozwiązanie powyższe znajduje zastosowanie w przypadku podmiotów pozostających w stałych stosunkach kredytowych bądź powiązanych więzami kapitałowymi, organizacyjnymi lub
personalnymi. Pojawia się więc tutaj istotny i nieznany dotychczas w prawie polskim wyjątek od zasady akcesoryjności zastawu 26 . W drugim natomiast przypadku, w myśl art. 518 k.c., dojdzie do wstąpienia zastawcy
nie będącego dłużnikiem w prawa zaspokojonego wierzyciela.
Jeżeli zastawca nie zaspokoił jednak zabezpieczonej wierzytelności w
tenninie siedmiu dni od dnia zawiadomienia ani nie doszło do zabezpieczenia powództwa wniesionego na podstawie art. 25 ust. 2 ustawy, które
wstrzymałoby uprawnienia do zaspokojenia jej w trybie pozaegzekucyjnym, wówczas zastawnik może przejąć na własność przedmiot zastawu
rejestrowego.
Podobnie jak w przypadku zawiadomienia, należy przyjąć, że upływ
siedmiodniowego terminu stanowi przesłankę ważności czynności prawnej,
jakąjest przejęcie. Przemawia za tym wykładnia funkcjonalna postanowień
ustawy oparta na założeniu, że art. 25 służyć ma przede wszystkim ochronie zastawcy. W tym miejscu powinny dojść do głosu zasady doświadczenia życiowego, wedle których można przyjąć, że dążący do zaspokojenia
zastawcy nagminnie przejmowaliby na własność przedmioty zastawu rejestrowego przed upływem tenninu z art. 25 ust. 2. Uznanie tych czynności
za w pełni skuteczne niejednokrotnie prowadziłoby do pokrzywdzenia
zastawcy (w szczególności nie będącego dłużnikiem) i zapewniałoby mu
iluzoryczną tylko ochronę. Należy więc podzielić wyrażony w doktrynie
pogląd, wedle którego wyznaczenie daty przejęcia przed upływem siedmiodniowego terminu z art. 25 ust. 2 ustawy nie rodzi skutków prawnych 27 .
2,1
37
T. S ta w c c k i, op. cit., s. 71.
F. Z c d 1 c r, op. cit., s. 87; odmiennie Z. S t r u s, M. S t r u s - Wo t o s, op. cit., s. 80.
121
Anna Pukszto
7. Przejęcie na własność przedmiotu zastawu rejestrowego
Zastawnikowi przysługuje wynikające z umowy zastawniczej uprawnienie do przejęcia własności przedmiotu zastawu rejestrowego 28 . Jest to
uprawnienie kształtujące, które definiowane jest w doktrynie jako kompetencja uprawnionego podmiotu do zmiany lub ustania istniejącego stosunku
prawnego przez jednostronną czynność prawną 29 . Przejęcie jest jednostronną czynnością prawną rozporządzającą która w myśl postanowień art. 22
ust. 2 dochodzi do skutku w następstwie złożenia stosownego oświadczenia
woli przez zastawnika. Złożenie oświadczenia woli o przejęciu powoduje
przejście własności przedmiotu zastawu rejestrowego z zastawcy na zastawnika, a dzień jego złożenia określany jest mianem daty przejęcia.
Ustawodawca nie określił formy, w jakiej powinno być złożone oświadczenie woli o przejęciu. W doktrynie podkreśla się, że ze względu na zastrzeżoną ad solemnitatem pisemną formę umowy, oświadczenie prowadzące do wygaśnięcia wierzytelności i zastawu powinno mieć taką samą
formę 30 . Stanowisko to opiera się, jak mniemam, na postanowieniach art.
77 k.c. Moim zdaniem, przepis ten nie znajduje w omawianym przypadku
zastosowania, albowiem reguluje on kwestie uzupełnienia, zmiany, rozwiązania oraz odstąpienia od umowy. Przejęcie jest jednostronną czynnością
prawną dokonywaną zgodnie z odpowiednimi postanowieniami umowy zastawniczej i jako takie nie powoduje skutków wymienionych w art. 77 k.c.
Należy więc przyjąć, że oświadczenie woli zastawnika może być dokonane
w dowolnej formie, z zastrzeżeniem jednak postanowień art. 75 § 1 k.c.,
który przewiduje wymóg zachowania zwykłej formy pisemnej dla celów
dowodowych, w przypadku czynności prawnych rozporządzających prawem o wartości przewyższającej 2000 zł.
następuje na mocy umowy o przepadek, która jest odrębną czynnością prawną o charakterze subsydiarnym wobcc umowy zastawniczej.
29
Z. R a d w a ń s k i, op. cit., s. 74; odmiennie: S. G r z y b o w s k i , [w:] System prawa cywilnego. Część ogólna, Wrocław 1985,1.1, s. 230-231 oraz A. W o 11 c r, J. I g n a t o w i c z, K. S t c f a n i u k, op. cit., s. 135, wyróżniający kategorię nic uprawnień, lccz praw podmiotowych kształtujących.
30
Z. S t r u ś , MS t r u s - W o ł os, op. cit., s. 76.
122
Zaspokojenie zastawnika w drodze przejęcia na własność...
Oświadczenie o przejęciu powinno zostać skierowane do zastawcy 3 ',
albowiem kształtuje ono i wpływa na jego sytuację prawną 32 . Przejęcie
przedmiotu zastawu rejestrowego należy więc do kategorii czynności prawnych, które dla swej skuteczności wymagają złożenia oświadczenia woli
innej osobie 33 . W myśl art. 61 k.c., który znajduje w tej sytuacji zastosowanie, oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie (w rozważanym przypadku będzie to zastawca), jest złożone z chwilą, gdy doszło
do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Właśnie ten
moment należy uważać za chwilę, w której dokonane zostało przejęcie
przedmiotu zastawu rejestrowego. Nie można więc podzielić wyrażonego
w doktrynie poglądu, jakoby przejęcie następowało z dniem złożenia przez
zastawcę oświadczenia, a nie z dniem jego dotarcia do zastawcy34. Nie jest
trafne również stanowisko, jakoby skutki prawne przejęcia miały być zrealizowane ex tunc - z dniem upływu terminu wykonania zobowiązania 35 .
Ponieważ z treści art. 22 ust. 2 nie wynika, aby ustawodawca uwzględnił
taką możliwość, uzasadnione wydaje się być twierdzenie, że następują one
z chwilą złożenia oświadczenia woli o przejęciu.
W świetle przedstawionych w niniejszym artykule tez należy przyjąć,
że dla ważnego dokonania przejęcia przedmiotu zastawu rejestrowego
niezbędne jest spełnienie następujących przesłanek: zawiadomienie zastawcy
oraz upływ siedmiu dni od dnia jego dokonania. Konsekwencją niewypełnienia choćby jednego z powyższych wymogów jest nieważność przejęcia.
Art. 22 ust. 2 ogranicza zakres swego normowania jedynie do rzeczy
występujących powszechnie w obrocie towarowym oraz do rzeczy, wierzytelności i praw, których wartość została ściśle oznaczona w umowie zastawniczej. Wydaje się jednak, że pomimo pominięcia w powyższym przepisie
kwestii papierów wartościowych można uznać, że skutek prawnorzeczowy w postaci przeniesienia ich własności następuje z dniem złożenia przez
zastawnika oświadczenia woli o przejęciu 36 . Przy przejmowaniu na własność papierów wartościowych ma zastosowanie art. 7 ust. 4 pr. o publ. obr.
11
12
14
Z. S t r u s, M. S l r u s - W o t o s, op. cit., s. 76.
Por. Z. R a d w a ń s k i, [w:] System..., s. 573-574.
Z. S t r u s, M. S t r u s - Wo 1 o s, op. cit., s. 76.
36
'Tak też Z. S t r u ś , M S t r u ś - W o ł o s , op. cit., s. 77.
123
Anna Pukszto
pap. wart., który stanowi, że w przypadku gdy nabycie papierów wartościowych następuje na podstawie zdarzenia prawnego powodującego z mocy
ustawy przeniesienie tych papierów (znamiona te wypełnia niewątpliwie
czynność prawna przejęcia przedmiotu zastawu rejestrowego), zapis na
rachunku papierów wartościowych nabywcy (w tej sytuacji zastawnika)
dokonywany jest na jego żądanie. Wobec powyższego nie jest trafny pogląd, jakoby przejęcie następowało poprzez przeniesienie określonej liczby
papierów wartościowych z rachunku zastawcy na rachunek zastawnika 37 ,
albowiem przeniesienie to ma jedynie charakter następczy. Przejście własności papierów wartościowych w trybie ustawy o zastawie rejestrowym
następuje poza rynkiem regulowanym. W myśl art. 89 ust. 1 pr. o publ. obr.
pap. wart., stanowi to wyjątek od zasady, że wtórny obrót papierami wartościowymi dopuszczonymi do obrotu publicznego następuje na rynku
regulowanym.
8. Ustalenie wartości przedmiotu zastawu rejestrowego i rozliczenie
Ustawodawca w art. 23 dość dokładnie unormował zasady ustalania
wartości przejmowanych przedmiotów zastawu rejestrowego. Przepis ten
z oczywistych względów pomija kwestię określania wartości przedmiotów
wymienionych w art. 22 ust. 1 pkt 3, albowiem w tym przypadku dokonują
tego strony w umowie zastawniczej.
Postanowienia art. 23 ustawy mają charakter bezwzględnie obowiązujący 38 i nie mogą być zmieniane wolą stron. Wydaje się, że precyzyjne
uregulowanie zasad ustalenia wartości przejmowanej wierzytelności służyć
ma ochronie zastawcy przed samowolą zastawnika. Oczywistym jest fakt,
że ten, kto ma pieniądze i gotów jest je pożyczyć, ma w trakcie negocjacji
silniejszą pozycję od tego, kto chce te pieniądze otrzymać39. W braku
ustawowych ograniczeń może on przecież narzucić stronie słabszej, czyli
zastawcy, korzystne dla siebie warunki umowy.
W myśl postanowień art. 23 ust. 1 ustawy, wartość przejętych papierów
wartościowych ustala się po kursie z końca dnia przejęcia. Jeżeli w dniu
M
Z . S t r u ś , M. S t r u ś - W o ł o s . o / j . cit., s. 77.
T. S t a w c c k i, Zastaw rejestrowy - nowy sposób zabezpieczenia wierzytelności. Prawo
Spółek 1997, nr 3.
w
124
Zaspokojenie zastawnika w drodze przejęcia na własność...
przejęcia nie notowano tych papierów, ich wartość ustala się po kursie z
końca dnia ostatniego notowania tych papierów.
Wartość przejętych na własność rzeczy występujących powszechnie w
obrocie towarowym ustala się na podstawie średniej ceny tych rzeczy z dnia
przejęcia (art. 23 ust. 2 ustawy). W doktrynie podkreśla się, że przy obliczaniu ceny średniej należy uwzględnić wszystkie notowania danej rzeczy
w skali kraju, a w przypadku gdy dany towar występuje w obrocie giełdowym, powinno się brać pod uwagę notowania na wszystkich giełdach
krajowych40.
Art. 23 ust. 3 ustawy stanowi, że wierzytelność zabezpieczona zastawem rejestrowym ulega zaspokojeniu do wysokości wartości przedmiotu
zastawu rejestrowego przejętego na własność przez zastawnika. Jeśli obliczona w powyższy sposób wartość rzeczy jest równa lub przewyższa
wysokość zabezpieczonej wierzytelności, wówczas wierzytelność ta wygasa, co pociąga za sobą, w braku odmiennych postanowień umowy zastawniczej, wygaśnięcie zastawu rejestrowego (art. 18 ust. 1 ustawy). Jeśli w
następstwie dokonania rozliczenia okaże się, że przejęte przedmioty miały
wyższą wartość niż zaspokojona wierzytelność, zastawnik jest zobowiązany do uiszczenia kwoty nadwyżki w terminie 14 dni od dnia przejęcia
(art. 23 ust. 3 ustawy). W razie opóźnienia zastawnika zastawca może,
zgodnie z art. 481 § 1 k.c., oprócz kwoty nadwyżki żądać od niego ustawowych odsetek za zwłokę oraz naprawienia szkody na podstawie art. 477
§ 1 k.c.
411
F. Z c d 1 c r, op. cit., s. 88.
125