Plany Poznania

Plany Poznania
Plany Poznania pojawiają się późno. Wprawdzie z akt miejskich wiemy, że władze miejskie zamawiały „konterfekty” czy „wizerunki” miasta już w latach 30. XVI wieku, ale żaden z tych rysunków, a może nawet planów miasta nie zachował się.
Od końca XV wieku wszystkie znaczące miasta handlowe Europy posiadały swoje „widoki”. Okazałe mury miejskie, wyrastające ponad nimi wieże licznych kościołów i rozwinięta sieć przedmieść ukazywały wielkość miasta i zamożność jego mieszkańców.
Dla kupców przybywających z dalekich stron „widoki” były swoistą reklamą, pokazywały, że warto z tym miastem handlować, skoro jego mieszkańców stać na wzniesienie potężnych kościołów i mostów, zaludnienie i zurbanizowanie przedmieść. Wygląd
przedmieść wskazywał na możliwość taniego i bezpiecznego postoju kupieckiej karawany, zamek władcy informował, że książęce czy królewskie drogi handlowe są pod nadzorem. „Konterfekt” był dowodem, że miasto spełnia standardy regionalnego
centrum handlowego, a kupiec z dobrze wyglądającego miasta jest solidnym partnerem handlowym. Dzięki „widokom” miasto znane z handlowych itinerariów zyskiwało twarz.
Władze Poznania w XVI wieku doceniały wartość marketingową „konterfektów”.
W 1618 roku widok Poznania, określonego jako „eleganckie miasto Polski przy granicy śląskiej” (elegans Poloniae in finibus Silesiae Civitas), znalazł się w wielotomowym wydawnictwie G. Brauna i F. Hogenberga wydawanym w Kolonii i mającym ambicje
przedstawienia widoków miast całego świata – Civitates Orbis Terrarum. Theatri praecipuarum totius mundi urbium. Z terenu Polski wydawcy uwzględnili tylko nieliczne miasta znajdujące się na europejskich szlakach handlowych. W odróżnieniu
od późnośredniowiecznych i renesansowych „wizerunków” miast wydawcy starali się zamieszczać widoki panoramiczne, osadzone jednak na kartograficznym podkładzie. Takie ujęcie jeszcze korzystniej przedstawiało Poznań z jego regularnym
rozplanowaniem z czasów lokacji, dużym rynkiem, fontannami, halami targowymi i wielkim budynkiem ratusza w centrum założenia.
Widok Poznania z dzieła Brauna i Hogenberga doczekał się replik. Przerysowano go w uproszczeniu w książce D. Meissnera Thesaurus Philo-Politicus wydanej w 1623 roku we Frankfurcie nad Menem, a w 1637 roku przedrukowano ponownie
w Norymberdze w księdze emblematów Sciographia Cosmica, gdzie uzupełniono go postaciami mężczyzny i kobiety, których serca połączone są łańcuchem. Stosowny wierszyk łaciński poucza: „Dusz nic nie rozłączy, ani morze, ani góry czy oddalone
miejsca. Serca nasze połączą się z twoim ciałem”, a jego niemiecki odpowiednik mówi wprost o nierozerwalnej miłości dwóch serc. W ten sposób widok Poznania stał się elementem niemieckiej kultury popularnej, będąc wymownym dowodem
pomieszania pojęć i upadku tejże w zniszczonym przez wojnę trzydziestoletnią (1618-48) kraju.
Wojna trzydziestoletnia, w której najazdowi szwedzkiemu towarzyszyły walki między niemieckimi księstwami katolickimi i protestanckimi, odbiła się na dziejach gospodarczych Polski. Wielkopolska i Prusy Królewskie utraciły najważniejszego partnera
handlowego, który dostarczał im tanich towarów masowych i przedmiotów luksusu. Zniszczonych Niemiec nie było stać na kupowanie żywności z Polski. Szlaki handlowe opustoszały. Kryzys objął polskie miasta, które, tak jak Poznań, żyły z handlu.
W 1655 roku, siedem lat po zawarciu kończącego wojnę pokoju westfalskiego, nowy władca szwedzki Karol X Gustaw z wojskiem złożonym z weteranów wojny trzydziestoletniej wtargnął do Polski. Po kilku latach „potop” szwedzki został powstrzymany,
obce wojska wyparte, ale kraj był zrujnowany – wsie spalone, miasta wyniszczone kontrybucjami wojennymi. Polska nagle przestała być spichlerzem Europy dostarczającym żywność pustoszonym przez wojny krajom – Niemcom, Niderlandom, Danii.
Z wojskami Karola Gustawa przybył do Polski szwedzki oficer i kartograf Erik Dahlbergh. Wśród sporządzonych przez niego planów bitew i rysunków zamków zajętych przez Szwedów znajdowały się plany podbijanych miast, wśród nich plan Poznania.
Kartografa wojskowego Dahlbergha interesowało miasto jako obiekt do zdobycia i okupowania. Starannie wyrysował mury obronne z bramami i basztami, ulice wydzielające kwartały zabudowy zajmują go wyłącznie jako trakty, którymi mogą się posługiwać
wojska broniące miasta lub je zdobywające, na przedmieściach najważniejsze są przeszkody wodne. Jest to pierwszy militarny plan Poznania.
Seria planów wojskowych miasta powstała w początkach XVIII wieku, w czasie II wojny północnej, w którą wplątał Polskę jej król August II Sas. Wojska saskie, brandenburskie, szwedzkie i moskiewskie przemierzały wówczas Wielkopolskę, zajmowały
Poznań jako stolicę regionu, a dowódcy wojsk symbolicznie lokowali się w królewskim zamku. Przedmieścia były regularnie niszczone, by na ich terenach sypać coraz większe szańce ziemne broniące dostępu
do bram, niszczono też i palono wsie miejskie. Zmieniający się okupanci sporządzali kolejne plany militarne miasta.
Dopiero po zakończeniu wojny można było przystąpić do odbudowy zrujnowanego Poznania. Władze miejskie daremnie starały się o pomoc królewską. Nadzieja pojawiła się w 1728 roku, gdy nowym starostą generalnym Wielkopolski został podskarbi
koronny Jan Jerzy Przebendowski. W czasie uroczystego wjazdu do miasta otrzymał od władz ozdobny plan Poznania ze szczegółowym opisem stanu jego nieruchomości, podniszczonych i zadłużonych hipotecznie. Był to pierwszy od wieków plan wykonany
przez Polaka, Jana Rzepeckiego, ławnika i kasjera miasta. Przebendowski jednak stanem miasta bynajmniej się nie przejął i nie wystarał się o realną pomoc. Jeszcze pół wieku później, po objęciu władzy przez Stanisława Augusta Poniatowskiego,
odbudowa Poznania nie była zakończona, co więcej – nowe zniszczenia powstały w ostatnich latach panowania Augusta III Sasa, gdy wojska pruskie na krótko zajęły Poznań, a kartograf pruski Geyer wyrysował dla swych dowódców kolejny plan Poznania.
Odbudową miasta zajęła się dopiero powołana przez Stanisława Augusta Poniatowskiego Komisja Dobrego Porządku kierowana w Wielkopolsce przez jej starostę generalnego Kazimierza Raczyńskiego. Z inicjatywy Komisji powstał plan Poznania
z przedmieściami i wsiami miejskimi narysowany przez geometrę Karola Grunda, a z inicjatywy kapituły poznańskiej plan miasta i otaczających go wsi kapitulnych wyrysował geodeta Jan Bończa Krzewski.
Następne plany Poznania powstały po II rozbiorze Polski, w całkowicie zmienionej sytuacji politycznej. Zlikwidowane zostały jurydyki (1797), skonfiskowano Kościołowi podpoznańskie miasteczka z przyległymi terenami (1800).
Wszystko to zostało włączone do nowego, wielkiego Poznania. Zburzono mury miejskie wokół Starego Miasta i splantowano dawne fortyfikacje ziemne. Zaczęto budować Nowe Miasto w rejonie obecnego pl. Wolności jako osiedle
dla urzędników pruskich. Miało stać się nowym centrum.
Rozwój miasta zahamowały plany pruskich wojskowych, którzy po wojnach napoleońskich zaczęli lansować pomysł przeistoczenia miasta Poznania w twierdzę Poznań strzeżoną przez cytadelę ulokowaną na Wzgórzach Winiarskich.
W 1828 roku decyzję taką podjął Fryderyk Wilhelm III i budowa twierdzy na dziesięciolecia zaciążyła nad miastem. Kolejne plany miejskie ukazują przede wszystkim realizację decyzji królewskiej. Po wojnie francusko-pruskiej w 1870 roku państwo pruskie
zasilone zostało ogromną kontrybucją wypłacaną w złocie przez pokonaną Francję. Król pruski został cesarzem. Wtedy ruszyła budowa kolejnego pasa umocnień twierdzy Poznań trwająca aż do końca wieku. Na przedpolach fortów obowiązywały zakazy
i ograniczenia budowlane, za to wewnątrz twierdzy pruscy nadburmistrzowie Poznania wznoszą nową, imponującą infrastrukturę: budynki elektrowni, gazowni, rzeźni, szkoły, szpitale, budują port. Tworzą liczne spółdzielnie mieszkaniowe budujące domy
dla urzędników i wojskowych. Swoje osiągnięcia dokumentują planami miasta, zaznaczając na nich kolejne projekty jego rozbudowy, sieć ulic, linie kolejowe i tramwajowe, zieleń miejską. Fundusze rządowe czerpią z Berlina, pod hasłem „umacniania
Niemczyzny na wschodzie” dostają dotacje i pożyczki hipoteczne z banków berlińskich. Chcą, by Poznań dorównywał podobnym miastom z terenu Niemiec i potrafią to osiągnąć.
Ograniczenia budowlane wokół twierdzy powodują intensywny rozwój osad położonych poza rejonami fortecznymi. Tam powstają fabryki i osiedla dla robotników. Na tanich terenach Wildy, Łazarza i Jeżyc (włączonych do miasta w 1900 roku) budują polscy
inwestorzy, respektując wysokie, niemieckie standardy zamieszkania. Na planach miasta, którymi chwalą się nadburmistrzowie, nie widać, czy budowali tu Polacy, czy Niemcy, lecz oczywisty jest rozmach. Ostatnie pruskie akcenty to budowa państwowych
gmachów dzielnicy zamkowej zaplanowanej w 1903 roku na terenach dawnych umocnień twierdzy poligonalnej i dzielnicy willowej na Sołaczu. Goście przybywający na Wystawę Wschodnioniemiecką
w 1911 roku mogą to wszystko zobaczyć na kolejnych planach Poznania. Takie miasto przejmują w 1918 roku powstańcy wielkopolscy.
Polscy prezydenci Poznania, zwłaszcza Cyryl Ratajski, też mają się czym chwalić. Na terenach okazjonalnej Wystawy Wschodnioniemieckiej powstają stałe pawilony i hale Międzynarodowych Targów Poznańskich. Rozbudowuje się Uniwersytet Poznański,
przejmując tereny na Sołaczu i Golęcinie. Powstają polskie spółdzielnie bankowców, urzędników czy kolejarzy podejmujące się budowy nowych osiedli mieszkaniowych. Wypełniają się nową zabudową nieliczne wolne place
na starych osiedlach miejskich. Nowej zabudowy miasta pilnują fachowi urzędnicy z Pracowni Urbanistycznej Miasta Poznania. Impulsem do dalszego rozwoju jest świetnie zorganizowana Powszechna Wystawa Krajowa. Dzięki przyłączeniu Rataj, Winiar,
Starołęki czy Dębca miasto zwiększa swój obszar i pozyskuje nowe tereny zielone. To też można zobaczyć na kolejnych planach Poznania.
Zajęcie Poznania przez Niemców we wrześniu 1939 roku miało znaczenie dla rozwoju miasta. Tak jak przed laty władze pruskie, tak teraz nowi władcy Poznania zaczynają od włączenia do miasta kilkudziesięciu nowych osad i spektakularnie,
bo trzykrotnie powiększają jego obszar, co dokumentują kolejnym planem. Korzystając z darmowej pracy więźniów, budują jezioro Rusałka na Golęcinie i zaczynają budowę Jeziora Maltańskiego.
Na obrzeżach miasta wytyczają przebieg autostrady.
Plan z 1958 roku pokazuje obraz miasta znany starszym mieszkańcom Poznania. Powojenna rozbudowa układów komunikacyjnych, sieci tramwajowych, trolejbusowych i autobusowych, powstawanie osiedli mieszkaniowych w czasach Gomułki, Gierka
i tych najnowszych, „deweloperskich” to temat wart osobnej publikacji, bo żyliśmy w ciekawych czasach i Poznań zmieniał się na naszych oczach.
Jacek Wiesiołowski
Od wydawcy
Publikacja teki z planami Poznania, pierwszego tego typu samodzielnego wydawnictwa w dziejach miasta (niezwykle cenne i przygotowane na podstawie wnikliwej kwerendy Źródła kartograficzne do dziejów Poznania z 1978 roku były katalogiem wystawy
w poznańskim ratuszu), ma na celu nie tylko zaprezentowanie starannie wybranej kartografii, ale także pokazanie rozwoju topograficznego, urbanistycznego i architektonicznego Poznania.
W tece znajduje się 27 planów wyselekcjonowanych z ponad stu przechowywanych w zbiorach poznańskich i berlińskich bibliotek, archiwów i muzeów. W opisie katalogowym zachowano oryginalną pisownię tytułów. Plany mierzono
do zewnętrznej krawędzi ramki. Zdecydowana część z nich publikowana jest w wymiarach rzeczywistych, wyjątek stanowią plany: 4 (90% wymiarów oryginału), 7 (65%), 10 (85%), 12 (95%), 18 (80%), 19 (90%), 23 (90%), 24 (85%) i 26 (80%),
które zmniejszono ze względów technicznych.
Bibliografia
Biesiadka J., Gawlak A., Kucharski S., Wojciechowski M., Twierdza Poznań. O fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku, Poznań 2006.
Kaniecki A., Poznań. Dzieje miasta wodą pisane, cz. 1 Przemiany rzeźby i sieci wodnej, Poznań 1993.
Kaniecki A., Sposoby przedstawiania elementów środowiskowych na XVII- i XVIII-wiecznych planach Poznania i ich wiarygodność, „Przegląd Geograficzny”, 2008, T. 80, z. 3.
Ostrowska-Kębłowska Z., Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880, Poznań 2009.
Pogorzelski Z., Terytorialny rozwój Poznania w latach 1900–1975, „Kronika Miasta Poznania”, 1/1975.
Źródła kartograficzne do dziejów Poznania, katalog wystawy, oprac. A. Rogalanka, T. Ruszczyńska, Poznań 1978.
Pläne von Posen
Pläne von Posen erscheinen in der frühen Neuzeit erst relativ spät. Aus den Magistratsakten wissen wir zwar, dass die städtischen Behörden schon in den dreißiger Jahren des 16. Jahrhunderts „Conterfacte“ oder „Ansichten“ der Stadt in Auftrag gaben;
aber von diesen Zeichnungen oder vielleicht sogar auch Plänen ist nichts erhalten geblieben.
Seit dem Ende des 15. Jahrhunderts war es üblich geworden, dass Europas bedeutende Handelsstädte sich auch „Ansichten” zulegten. Stattliche Stadtmauern, über die Mauerkronen hinauswachsende Kirchtürme und ein dicht mit Vorstädten überzogenes Umland waren
Anzeichen für die Größe der Städte und den Wohlstand ihrer Bewohner. Für Kaufleute, die aus fernen Ländern anreisten, waren die Stadtansichten eine Form der Werbung, denn sie zeigten mit dem Abbild der Stadt auch die potentielle Kaufkraft ihrer Bewohner, und damit auch,
dass es sich lohnte, geschäftliche Verbindungen dorthin zu pflegen. Denn schließlich konnten sich die Bewohner leisten, mächtige Kirchen oder Brücken zu errichten, ihr Umland zu bebauen und zu bevölkern. Das Aussehen der Vorstädte ließ wiederum Rückschlüsse darauf
zu, ob die Kaufmannszüge sicher und preiswert „parken“ konnten, ein vorhandener Herrschersitz informierte implizit darüber, dass die königliche oder fürstliche Obrigkeit die Handelswege unter Kontrolle und damit einigermaßen sicher hielt. Das „Conterfact“ bewies mithin,
dass die Stadt die Standards für ein regionales Handelszentrum erfüllte, und es suggerierte, dass ein aus einer wohlausgestatteten Stadt stammender Kaufmann ein solider Geschäftspartner sei. Die „Ansichten“ verschafften einer Stadt, von der man aus den Handelsitinerarien
wußte, ein Gesicht. Die Posener Magistrate des 16. Jahrhunderts wußten den Marketingwert der „Conterfacte“ zu schätzen.
1618 wurde die erste uns überlieferte Ansicht von Posen, das als „vornehme Stadt Polens an der Grenze Schlesiens” (elegans civitas Poloniae in confinibus Silesiae) gerühmt wurde, in dem vielbändigen Werk von Georg Braun und Frans Hogenberg veröffentlicht,
das in Köln erschien und den Ehrgeiz hatte, Stadtansichten der ganzen damals bekannten Welt zu versammeln: Civitates Orbis Terrarum. Theater praecipuarum totius mundi urbium [Städte des Erdkreises. Vorstellung der vornehmsten Städte der ganzen Welt].
Aus Polen berücksichtigten die Herausgeber nur wenige Städte, die auf den wichtigsten europäischen Handelsrouten lagen. Im Unterschied zu den „Ansichten“ des Spätmittelalters und der Renaissance bemühten sich die Herausgeber, Panoramaansichten
zu bringen, die gleichwohl auf kartographischen Grundlagen beruhten. Eine solche Darstellungsweise ließ Posen mit seinem aus der Stadtgründungszeit im 13. Jahrhundert herrührenden regelmäßigen Grundriß, dem großen Markt, den Brunnen, den Markthallen
und dem großen Rathaus im Zentrum der Gesamtanlage noch vorteilhafter wirken.
Die Ansicht Posens aus dem Werk von Braun und Hogenberg wurde mehrfach nachgedruckt. In vereinfachter Form geschah dies schon fünf Jahre später im Thesaurus Philo-Philosophicus [Schatz für Freunde der Philosophie] von Daniel Meisner, der 1623 in Frankfurt am Main
erschien, und 1637 erschien in dem in Nürnberg gedruckten Emblembuch Sciographia Cosmica [Beschreibung des Wissens der Welt] ein weiterer Nachdruck. Hier ist die Stadtdarstellung um Gestalten eines Mannes und einer Frau ergänzt, deren Herzen durch eine Kette
verbunden sind. Das beigegebene kleine lateinische Gedicht belehrte den Leser „Seelen kann nichts trennen, weder Meer, noch Berge oder Fernen. Unsere Herzen verbinden sich mit Deinem Körper“, und die deutsche Übersetzung sprach direkt von der unauflöslichen Liebe
zweiter Herzen. Auf diese Weise wurde die Ansicht Posens zum Bestandteil der deutschen Popularkultur, was ein sprechender Beweis für deren Begriffsverwirrung und den Verfall ist, dem diese im Ergebnis des Dreißigjährigen Krieges (1618-1648)
und seiner Verwüstungen unterlag.
Der Dreißigjährige Krieg, in dem eine schwedische Invasion und vielfache ausländische Interventionen die Kämpfe zwischen evangelischen und katholischen Territorien verlängerten, wirkte sich auch auf die Wirtschaftsgeschichte Polens aus. Großpolen und das Königliche
Preußen verloren ihren wichtigsten Handelspartner, der ihnen zuvor billige Massenware und Luxusgegenstände geliefert hatte. Das zerstörte Deutschland war nicht mehr in der Lage, Lebensmittel aus Polen zu beziehen. Die Handelsstraßen verödeten. Die Krise erfaßte auch
polnische Städte, die, so wie Posen, vom Handel lebten. 1655, sieben Jahre nach dem Abschluß des Westfälischen Friedens, drang der neue schwedische König Karl Gustav mit einem aus Veteranen des Dreißigjährigen Krieges bestehenden Heer in Polen ein. Erst nach mehreren
Jahren gelang es Polen, die als „Sintflut“ bezeichnete Invasion in die Schranken zu weisen, aber das Land war danach ruiniert: die Dörfer verbrannt, die Städte durch Militärkontributionen verelendet. Polen hörte unvermittelt auf, Europas Kornkammer zu sein, die dem durch
die Kriege verwüsteten Deutschland, Dänemark und den Niederlanden Lebensmittel lieferte. Mit den Truppen Karl Gustavs kam auch der schwedische Offizier und Kartograph Erik Dahlbergh nach Polen. Neben Schlachtenrekonstruktionen und Zeichnungen von Burgen,
die von den Schweden besetzt wurden, fertigte Dahlbergh Pläne der eroberten Städte an, darunter auch Posens. Als Militärkartographen interessierte Dahlbergh die Stadt als Eroberungs- und Besatzungsobjekt. Mit großer Sorgfalt zeichnete er die Verteidigungsmauern
mit ihren Toren und Bastionen, die Straßen, die die Stadtviertel trennten, interessierten ihn einzig als Verkehrswege, derer sich Truppen, die die Stadt verteidigten bzw. angriffen, bedienen konnten, im Umland sind Wasserläufe als potentielle Hindernisse das für ihn Wichtigste.
Der Dahlbergh-Plan ist die erste Militärkarte von Posen.
Eine ganze Serie solcher an militärischen Gesichtspunkten orientierten Plänen von Posen entstand zu Beginn des 18. Jahrhunderts während des Zweiten Nordischen Krieges, in den der aus Sachsen stammende polnische König August II. das Land verwickelte. Sächsische,
brandenburgische, schwedische und russische Truppen zogen damals durch Großpolen, besetzten Posen als Hauptstadt der Region, und die jeweiligen Kommandeure nahmen symbolisch im Königsschloss Quartier. Die Vorstädte wurden bei diesen Kriegszügen immer wieder
zerstört, um auf ihrem Gebiet immer mächtigere Erdschanzen zu errichten, die den Zutritt zu den Toren verteidigten; die der Stadt gehörenden Dörfer wurden ein um das andere Mal niedergebrannt und geplündert. Die aufeinander folgenden Besatzer zeichneten immer neue
militärische Pläne der Stadt.
Erst nach dem Ende des Nordischen Krieges konnte der Wiederaufbau des stark zerstörten Posen beginnen. Der Magistrat bemühte sich vergeblich um königliche Unterstützung. Hoffnung keimte auf, als 1728 der königliche Unterschatzmeister Jan Jerzy Przebendowski
zum Generalstarosten (vom König bestimmter Verwaltungschef, A.d.Ü.) von Großpolen ernannt wurde. Bei seinem feierlichen Einzug in die Stadt erhielt er vom Magistrat einen Schmuckplan von Posen mit ausführlicher Beschreibung des Stands ihres Immobilienbesitzes
und des Umfangs, in dem dieser zerstört oder mit Hypotheken belastet war. Es handelte sich bei diesem Plan um den ersten seit Jahrhunderten, den ein Pole angefertigt hatte: Jan Rzepecki, Assessor und Kämmerer der Stadt. Przebendowski enttäuschte jedoch die Hoffnungen
des Magistrats, kümmerte sich nicht besonders um den Zustand der Stadt und bemühte sich nicht um reale Hilfe. Noch ein halbes Jahrhundert später, nach der Königskrönung von Stanisław August Poniatowski, war der Wiederaufbau Posens nicht abgeschlossen,
und, was schlimmer war: in den letzten Herrschaftsjahren von August III. von Sachsen entstanden neue Zerstörungen, als preußische Truppen für kurze Zeit Posen besetzten, und der mit ihnen gekommene preußische Militärkartograph Geyer für seine Kommandeure den nächsten
Plan von Posen zeichnete.
Erst die von König Stanisław August Poniatowski berufene Kommission für Gute Ordnung, die in Großpolen durch den Generalstarosten Kazimierz Raczyński geleitet wurde, nahm den Wiederaufbau Posens ernsthaft in Angriff. Auf Initiative der Kommission entstand
ein Plan von Posen einschließlich seiner Vorstädte und der städtischen Dörfer, den der Landvermesser Karl Grund zeichnete, und das Posener Domkapitel ließ durch den Landvermesser Jan Bończa Krzewski ebenfalls einen Plan der Stadt und der sie umgebenden Dörfer zeichnen.
Die nächsten Pläne Posens entstanden nach der Zweiten Polnischen Teilung von 1793 in einer völlig neuen politischen Gesamtsituation. 1797 wurden die Sonderrechte von Adel und Kirche in den von ihnen vor den Stadttoren gegründeten Siedlungen (Burggerichte) aufgehoben,
1800 wurden die der Kirche gehörenden Dörfer mit den dazugehörigen Landflächen beschlagnahmt. Burggerichte und Kirchendörfer wurden der Stadt zugeschlagen, die sich dadurch vergrößerte. Die Stadtmauern um die Altstadt wurden abgerissenen, die alten Erdbefestigungen
eingeebnet. Rund um den heutigen Freiheitsplatz (plac Wolności) begann der Bau der Neustadt als Wohngebiet der preußischen Beamten. Hier sollte das neue Stadtzentrum entstehen.
Doch die Stadtentwicklung wurde durch die ehrgeizigen Pläne des preußischen Militärs gehemmt, das nach den napoleonischen Kriegen die Vorstellung entwickelte, die Stadt Posen in eine von einer auf den Hügeln von Winiary angelegten Zitadelle geschützte Festung
zu verwandeln. 1828 fiel der entsprechende Beschluß von König Friedrich Wilhelm III., und in den darauffolgenden Jahrzehnten lastete der Festungsbau bleischwer auf der Stadt. Die nächsten entstandenen Stadtpläne zeigen in erster Linie den Fortschritt dieses Projekts.
Nach dem deutsch-französischen Krieg von 1870/71 nahmen die finanziellen Mittel des preußischen Staates durch die enorme Kriegsentschädigung von fünf Milliarden Goldfranc deutlich zu. Der König von Preußen wurde zum deutschen Kaiser. Damals kam der Bau
eines weiteren Rings von Befestigungen rund um Posen in Gang und hielt bis zum Ende des Jahrhunderts an. Im Vorfeld der Festungsforts galten Baubeschränkungen und Bauverbote, aber im Inneren der Festung begannen die preußischen Oberbürgermeister Posens imposante
Infrastrukturbauten: Elektrizitätswerk, Gaswerk, Schlachthof, Schulen, Krankenhäuser, Flußhafen. Zahlreiche Wohnungsbaugenossenschaften errichteten Häuser für Beamten und Militärs. Die Errungenschaften dieses Stadtausbaus sind in den Stadtplänen der zweiten Hälfte
des 19. Jahrhunderts dokumentiert; sie zeigen das Straßennetz, Eisen- und Straßenbahnlinien sowie städtische Grünanlagen. Der Ausbau Posens wurde durch Regierungszuschüsse im Zeichen der „Stärkung des Deutschtums im Osten“ gefördert, auch Hypothekendarlehen
wurden durch Berliner Banken vergeben. Die deutschen Oberbürgermeister Posens strebten an, dass Posen zu ähnlichen Städten im Innern Deutschlands aufschließe, und es gelang ihnen, dieses Ziel zu erreichen.
Die Baubeschränkungen im unmittelbaren Festungsvorland führten dazu, dass die Siedlungen außerhalb des Festungsrayons sich beschleunigt entwickelten. Hier entstanden Fabriken und Arbeitersiedlungen. Auf den preiswert zu erwerbenden Flächen der Vororte Wilda, Łazarz
und Jeżyce (1900 eingemeindet) bauten vornehmlich polnische Investoren, aber sie hielten sich an die hohen Standards der für deutsche Bewohner errichteten Wohnungen. Die Stadtpläne, mit denen die Oberbürgermeister ihr Wirken eindrucksvoll dokumentierten,
weisen nicht aus, ob Bauherr ein Pole oder ein Deutscher war; man erkennt nur den Schwung der Baukonjunktur. Die letzten Akzente, die die Preußen im Posener Stadtbild setzten, ist der Komplex von Staats- und Repräsentationsgebäuden,
die das nach 1903 auf dem Gelände des abgerissenen inneren Festungsrings entstandene Schlossviertel prägen, und eine Villenkolonie im Stadtviertel Sołacz. Den Besuchern der 1911 in Posen veranstalteten „Ostdeutschen Ausstellung für Industrie,
Gewerbe und Landwirtschaft“ wurden diese Fortschritte in aktuellen Stadtplänen dokumentiert. Diese Stadt übernahmen 1918 die polnischen Aufständischen.
Doch auch die polnischen Stadtpräsidenten der Zwischenkriegszeit, vor allem Cyryl Ratajski (1922-1924, 1926-1934) machten sich um die Stadtentwicklung verdient. Auf dem Gelände der ursprünglich nur als einmalige Schau gedachten Ostdeutschen Ausstellung entstanden
permanente Pavillons und Hallen für die 1925 gegründete Internationale Messe Poznań. Die Posener Unversität wurde ausgebaut und übernahm Flächen in Sołacz und Golęcin. Polnische Wohnungsgenossenschaften für Bankangestellte, Beamte oder Eisenbahner errichteten
neue Wohnsiedlungen. Die wenigen verbliebenen Freiflächen in den alten Stadtvierteln wurden nachverdichtet. Die Aufsicht über die Neubauten und die Erarbeitung einer übergeordneten Raumplanung übernahmen Fachleute
des Stadtplanungsamtes von Poznań. Die 1929 veranstaltete Allgemeine Landesausstellung gab der Stadtentwicklung neue Impulse. Die Stadt erweiterte ihr Gebiet durch die Eingemeindung der Vorstädte Rataje, Winiary, Starołęka oder Dębiec und gewann
auch neue Grünflächen hinzu. Auch dies wird auf den Stadtplänen der Zwischenkriegszeit deutlich.
Die Besetzung von Poznań durch die Deutschen im September 1939 war von Bedeutung für die Stadtentwicklung. So wie 140 Jahre früher die Preußen, begannen die neuen Machthaber damit, Dutzende von kleinen Umlandsiedlungen in die Stadt einzugemeinden
und so deren Fläche mit wenigen Federstrichen zu verdreifachen. Ein 1940 entstandener Plan dokumentiert diese Neuordnung. Mit kostenloser Zwangsarbeit von Gefangenen errichteten die Deutschen den Nixensee (jezioro Rusałka) in Golęcin und begannen
mit dem Bau des Maltasees. Am Stadtrand wurde eine geplante Autobahn trassiert.
Der Stadtplan von 1958, der unser Album abschließt, dokumentiert eine Gestalt Posens, die manchem älteren Bewohner noch vertraut ist. Der Ausbau des Straßennetzes, die Einrichtung neuer Straßenbahn-, Bus- und O-Bus-Linien, die Entstehung großer Plattenbausiedlungen
in der Zeit der Parteichefs Władysław Gomułka und Edward Gierek und das Heranwachsen eines „Developergürtels“ am äußeren Stadtrand nach der politischen Wende wären ein interessantes Thema für eine gesonderte Publikation.
Denn wir haben interessante Zeiten durchlebt, und Posen hat sich vor unseren Augen verändert.
Jacek Wiesiołowski
Anmerkung der Herausgeberin:
Die vorliegende Mappe mit Stadtplänen von Posen ist die erste selbständige Publikation dieser Art in der Geschichte der Stadt. Ihr besonderer Wert liegt darin, dass sie das 1978 auf Grundlage intensiver Quellenrecherchen als Katalog einer Ausstellung
im Posener Rathaus herausgegebene Werk Źródła kartograficzne do dziejów Poznania [Kartographische Quellen zur Geschichte Posens] auswertet. Ziel der vorliegenden Veröffentlichung ist nicht nur die Präsentation sorgfältig ausgewählter Karten
zur Stadtgeschichte, sondern auch die Darstellung der topographischen, städtebauerischen und architektonischen Entwicklung Posens. Die Mappe umfaßt 27 der über 100 Pläne von Posen, die in deutschen und polnischen Bibliotheken, Archiven und Museen erhalten geblieben
sind. In den Beschreibungen wird die originale Rechtschreibung der Plantitel beibehalten. Die Maße der Pläne sind bis zum äußeren Rand des Rahmens genommen. Der größte Teil wird in Originalgröße reproduziert; eine Ausnahme bilden
die Pläne Nr. 4 (90% der Originalgröße), 7 (65%), 10 (85%), 12 (95%), 18 (80%), 19 (90%), 23 (90%), 24 (85%) und 26 (80%), die aus technischen Gründen verkleinert werden mußten.
Literaturverzeichnis:
Biesiadka J., Gawlak A., Kucharski S., Wojciechowski M., Twierdza Poznań. O fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku [Die Festung Posen. Über die Befestigungen der Stadt Posen im 19. und 20. Jahrhundert], Poznań 2006.
Kaniecki, A., Poznań. Dzieje miasta wodą pisane, cz. 1 Przemiany rzeźby i sieci wodnej [Posens Geschichte vom Wasser betrachtet. Teil 1: Veränderungen von Geländerelief und Wasserläufen], Poznań 1993.
Kaniecki, A., Sposoby przedstawiania elementów środowiskowych na XVII- i XVIII-wiecznych planach Poznania i ich wiarygodność [Darstellungsweisen von Elementen der physischen Umwelt auf Posener Stadtplänen des 17. und 18. Jahrhunderts
und ihre Originaltreue], in: „Przegląd Geograficzny” [Geographische Umschau], 2008, 80, 3.
Ostrowska-Kębłowska Z., Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880 [Architektur und Bauwesen in Posen in den Jahren 1780-1880], Poznań 2009.
Pogorzelski Z., Terytorialny rozwój Poznania w latach 1900–1975 [Posens territoriale Entwicklung von 1900 bis 1975], in: „Kronika Miasta Poznania” [Posener Stadtchronik], 1/1975.
Rogalanka, A., Ruszczyńska, T. (Hg.) Źródła kartograficzne do dziejów Poznania [Kartographische Quellen zur Geschichte Posens], Ausstellungskatalog, Poznań 1978.