Zdolności

Dr Marta Brachowicz
METODY DIAGNOZOWANIA UZDOLNIEŃ
UCZNIÓW
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Plan wystąpienia

Kulturowo-społeczny kontekst zainteresowania
problematyką zdolności.

Definicje zdolności oraz uczniów: zdolnych,
uzdolnionych, utalentowanych

Ogólne cechy dziecka uzdolnionego

Metody diagnozowania uzdolnień – przegląd.

Metoda nominacji nauczycielskiej.
Kulturowo-społeczny kontekst
zainteresowania problematyką zdolności
Poziom świadomości ludzi, a wraz z nim ich
potrzeby, cele, obiekty zainteresowania
i otoczenie, ewoluują – twierdzenie to
dotyczy zarówno poszczególnych osób,
jak i społeczeństw oraz kultur.
Im większy jest cywilizacyjny zasób wiedzy, narzędzi i procedur, im
silniej gospodarki są oparte na wiedzy, tym większe jest kulturowospołeczne zapotrzebowanie na wysoko wyspecjalizowane kadry
naukowe, techniczne, kierownicze, złożone z ludzi potrafiących
uruchamiać potencjał twórczy i wykorzystywać swoje zdolności do
poruszania się w rozbudowanym świecie informacji, w celu
kontrolowania rezultatów już dokonanego postępu oraz dalszego
rozwijania wiedzy, technologii i ludzkich możliwości.
Kulturowo-społeczny kontekst
zainteresowania problematyką zdolności
Psychologia i pedagogika, w swojej teorii i
praktyce, z jednej strony odzwierciedlają
cywilizacyjne przemiany, a z drugiej stanowią ich
istotny element, uczestnicząc w ich
ukierunkowywaniu.
Kulturowo-społeczny kontekst
zainteresowania problematyką zdolności
Zainteresowanie problematyką zdolności, poza względami kulturowospołecznymi, w tym ekonomiczno-politycznymi, ma także aspekt
indywidualny, związany z samorealizacją i poczuciem szczęścia
konkretnych osób. Zdolne dziecko, jeśli nie zostanie przez dorosłych
odpowiednio potraktowane, ukierunkowane, nie wykorzysta swojego
potencjału w pełni. Odbije się to niekorzystnie na jego karierze
zawodowej i życiu prywatnym, na jego poczuciu własnej wartości i
zadowolenia, a w konsekwencji na jakości jego życia.
Rozkład I.I. w populacji
Upośledzenie
umysłowe
Inteligencja
bardzo
wysoka
Czynniki rozwoju intelektualnego w ontogenezie
(Nęcka, 2003)
CZYNNIKI SPRAWCZE
CZYNNIKI
BIOLOGICZNE
CZYNNIKI
SPOŁECZNE
CZYNNIKI WARUNKOWE
Zadatki genetyczne
Warunki życia płodowego
Odżywianie
Higiena
Wychowanie i nauczanie
Socjalizacja grupowa
Aktywność własna
(samowychowanie)
Dostęp do dóbr kultury
Dostęp do edukacji
Zdolności
„Zespół względnie stałych właściwości człowieka,
warunkujących łatwość uczenia się oraz efektywność
wykonywania czynności, w określonej dziedzinie
działalności” (Encyklopedia PWN).


„Właściwości pozwalające na łatwe opanowanie nauki,
zdobycie wiedzy, jakiejś umiejętności” (Słownik Języka
Polskiego).
„Względnie stałe warunki wewnętrzne człowieka
współdeterminujące efektywność wykonywania czynności w
specyficznej sferze działalności człowieka” (Strelau).
Czym są zdolności?



Zdolność jest indywidualną, różnicującą ludzi
właściwością psychiczną, związaną z
łatwością odbierania i przetwarzania
informacji o świecie (Szewczuk).
Zdolności to różnice indywidualne, które
sprawiają, że osoby posiadające podobną
motywację i przygotowanie osiągają w
porównywalnych warunkach niejednakowe
rezultaty uczenia się i działania (Pietrasiński).
Zdolności to właściwości ludzkiej osobowości
posiadające podłoże organiczne, warunkujące
sprawne i skuteczne wykonywanie zarówno
prostych, złożonych jak i bardzo
skomplikowanych działań związanych z nauką
lub pracą (Panek).
Zdolności:





należą do różnic indywidualnych;
są warunkowane częściowo
genetycznie, częściowo
środowiskowo, zależą też od
własnej aktywności;
stanowią element osobowości;
są związane ze skutecznością
rozwiązywania problemów i
działania;
są związane z potencjałem
intelektualnym.
Uzdolnienia
Specyficzna konfiguracja zdolności ogólnych i
specjalnych, umożliwiająca bardzo dobre wykonanie
określonej, ukierunkowanej treściowo działalności.
Autentyczne uzdolnienia w wielu kierunkach zdarzają się
bardzo rzadko. Najczęściej spotyka się człowieka
posiadającego uzdolnienia w jakiejś jednej dziedzinie
aktywności.
Uczeń osiągający bardzo dobre oceny szkolne ze wszystkich
przedmiotów jest więc uczniem zdolnym do uczenia się, a
nie uzdolnionym.
Wybitne uzdolnienia
To specyficzny kompleks cech indywidualnych ujawniający się
już w okresie wczesnego dzieciństwa u niewielkiej liczby osób.
To specyficzna wiązka cech indywidualnych: poznawczych,
emocjonalych, osobowościowych, motywacyjnych a nawet
społecznych (Callahan, 2000).

Kryteria:
wysoki/bardzo wysoki II (+2 SD) szybkość uczenia
się
obszerna wiedza
wczesna dojrzałość intelektualna
ponadprzeciętne osiągnięcia w jakiejś dziedzinie (nauki ścisłe,
humanistyczne, literatura, sztuki piękne itd.)
Talent
„Specyficzna, wyjątkowa zdolność osiągania sukcesów i
umiejętności w takich dziedzinach jak np. matematyka,
muzyka, plastyka, nauki humanistyczne (Sękowski 1989)”.
Talent
„Wybitne zdolności ogólne i (lub) zdolności specjalne
urzeczywistniające się dzięki interakcji z innymi
czynnikami (wewnętrznymi i zewnętrznymi) w określonej
działalności człowieka” (Strealu).
Pojęcie talent odnosi się do ludzi, którzy mają określony
dorobek twórczy.
Nie każda osoba uzdolniona może mieć talent, ale każda
osoba z talentem musi być uzdolniona specjalnie.
Talent
Człowiek, którego dzieło okazało się przełomowe dla dalszego
rozwoju i postępu cywilizacyjnego - w nauce, technice,
kulturze, życiu społecznym.
Hierarchia pojęć
Cechy ogólne dziecka uzdolnionego
„Uczniowie zdolni to ci, którzy posiadają potencjał do
osiągnięcia najwyższych wyników w wielu
dziedzinach nauki i sztuki.
Uczniowie utalentowani to tacy, którzy posiadają
potencjał do osiągnięcia najlepszych wyników w
jednej dyscyplinie naukowej lub artystycznej”.
Cechy ogólne dziecka uzdolnionego








uczy się chętnie i łatwo,
ma dobrą pamięć,
posiada rozległą wiedzę ogólną,
zadaje mnóstwo sondujących problem pytań,
zagłębia się w szczególnie interesujące go dziedziny
i zajęcia
wykazuje dużą ciekawość,
ma żywą i twórczą wyobraźnię ,
ma poczucie humoru,
Cechy ogólne dziecka uzdolnionego





stawia sobie nowe wyzwania i wyszukuje problemy
do rozwiązania,
posługuje się poprawnym językiem i wyszukanym
słownictwem,
woli pracować samodzielnie,
ma wiele własnych pomysłów i rozwiązań różnych
problemów,
łatwiej i prędzej niż rówieśnicy nawiązuje kontakty z
ludźmi
Cechy ogólne dziecka uzdolnionego






znajduje zarówno przyjemność, jak i wyzwanie w
intelektualnych dążeniach
wykazuje zdolności przywódcze we wczesnym
wieku,
wykazuje wrażliwość na cudze i własne uczucia,
ma wysokie wymagania względem siebie i innych,
jest perfekcjonistą,
wykazuje wysoki poziom oceny moralnej.
Dziesięć oznak świadczących o tym, że dziecko
jest wybitnie uzdolnione



Ciekawość poznawcza. Przejawia ją każde
dziecko, ale dzieci wybitnie zdolne są szczególnie
dociekliwe. Poza tym żywo interesują się sprawami
ogólnymi i abstrakcyjnymi, na przykład
pochodzeniem świata lub naturą człowieka.
Spostrzegawczość. Zdolne dziecko zauważa
najdrobniejsze szczegóły, dostrzega też subtelne
różnice między obiektami lub ideami.
Zainteresowania. Są one niezwykle szerokie, a w
wybranych dziedzinach bardzo pogłębione. Dotyczą
zwykle poważnych i „dorosłych” spraw lub
problemów.
Dziesięć oznak świadczących o tym, że dziecko
jest wybitnie uzdolnione



Słownictwo. Wybitnie zdolne dziecko
błyskawicznie uczy się nowych słów, zwykle też
bezbłędnie je rozumie, nie popełnia „dziecinnych”
błędów. Dobrze różnicuje znaczenia pojęć.
„Połykanie” lektur. Szybkość czytania przekłada
się na olbrzymią liczbę lektur. Dziecko wybitnie
zdolne czyta nie tylko szybko, ale też ze
zrozumieniem i umiejętnością zreferowania
przeczytanych treści.
Wyobraźnia. Dziecko wybitnie zdolne ma dużą
łatwość uruchamiania wyobrażeń. Dotyczy to
wyobraźni odtwórczej, powielającej uprzednie
spostrzeżenia, a przede wszystkim twórczej,
prowadzącej do nowych pomysłów.
Dziesięć oznak świadczących o tym, że dziecko
jest wybitnie uzdolnione



Koncentracja i wytrwałość. Uwaga zdolnego
dziecka działa szczególnie skutecznie, co ułatwia
długotrwałą koncentrację i zwiększa odporność na
zmęczenie.
Samokrytycyzm. Wybitnie zdolne dziecko stawia
sobie wysokie wymagania. Jest samokrytyczne i
ciągle niezadowolone z własnych osiągnięć.
Dojrzałość. Dzieci wybitnie zdolne często
dorównują dorosłym poziomem prowadzonej
rozmowy. Wysławiają się w sposób typowy dla
dorosłych, nie zadowalając się w dyskusji
argumentami pozornymi lub niezbyt uzasadnionymi.
Dziesięć oznak świadczących o tym, że dziecko
jest wybitnie uzdolnione

Żwawość intelektualna. Dziecko zdolne łatwo
popada w stan ekscytacji nowym problemem,
czerpiąc przyjemność intelektualną z jego
rozwiązywania. Obca jest mu apatia w sferze
poznawczej.
Metody diagnozowania uzdolnień












Analiza ocen uzyskiwanych na świadectwach.
Testy osiągnięć szkolnych.
Prawdopodobieństwo
Osiągnięcia w konkursach, olimpiadach.
trafności diagnozy zwiększa
Analiza wytworów ucznia.
się wraz z poszerzaniem puli
Psychologiczne testy inteligencji.
wykorzystywanych metod.
Testy uzdolnień kierunkowych.
Diagnoza psychologiczna uwzględniająca całość
osobowości.
Rozmowy z uczniem, badające styl uczenia się i
profil uzdolnień.
Nominacja nauczyciela / zespół nauczycieli.
Nominacja rodziców.
Nominacja rówieśników.
Nominacja ekspertów w danej dziedzinie.
PODRĘCZNIK
Procedura Diagnostyczna Szkoły dla Dzieci
Uzdolnionych w Bratysławie
Dwa zasadnicze kryteria:

Wysoki iloraz inteligencji i wysokie uzdolnienia
specjalne, mierzone trafnymi i wystandaryzowanymi
testami psychologicznymi, w poradni psychologicznopedagogicznej i w szkole.

Odpowiedni poziom wiadomości i dojrzałości
emocjonalno – społecznej.
Etapy diagnozy (Szkoła dla Dzieci Uzdolnionych
w Bratysławie)






Rodzic zgłasza dziecko na badanie psychologiczne do Poradni PsychologicznoPedagogicznej.
Dziecko wykonuje testy psychologiczne, w których osiąga wyniki na określonym poziomie.
Dziecko uczestniczy w rozmowach rekrutacyjnych przed rozpoczęciem nauki,
potwierdzających poziom rozwoju jego uzdolnień intelektualnych, wiedzy i zainteresowań
(egzamin z czytania, liczenia i pisania literami drukowanymi) i ogólny poziom rozwoju
osobowości.
Po przyjęciu do szkoły przeprowadza się obserwację dziecka, weryfikującą jego poziom
wiedzy i dojrzałości osobowości.
Jeżeli dziecko przechodzi do Szkoły dla Dzieci Uzdolnionych z innej szkoły, jest badane
psychologicznie w poradni szkolnej i odbywa w szkole pobyt diagnostyczno obserwacyjny, trwający od 2 tygodni do 1 miesiąca.
O przyjęciu dziecka do Szkoły decyduje jej dyrekcja, we współpracy w pedagogami
i psychologiem szkolnym.
Nominacja nauczyciela
Dla trafności diagnozy uzdolnień ważne jest nie tylko
stosowanie wiązki metod diagnostycznych, lecz także
udział różnych osób w stosowaniu tych metod, w celu
obiektywizacji ich wyników, oraz łączenie metod
pedagogicznych z psychologicznymi.
Nominacja nauczyciela



W systemie diagnozy uzdolnień w projekcie Diament
szczególną rolę odgrywa nominacja nauczyciela
Celem nominacji nauczycielskiej jest wytypowanie ucznia
zdolnego w obszarze matematyki, przedsiębiorczości,
technologii informacyjno-komunikacyjnych i języka
angielskiego.
Arkusz nominacji ma charakter selekcji – wytypowania
uczniów w badanych obszarach.
Nominacja nauczyciela - problemy

Problemy związane z charakterystyką zdolności.

Problemy leżące po stronie ucznia.

Problemy leżące po stronie nauczyciela.
Nominacja nauczyciela - problemy

Problemy związane z charakterystyką zdolności.
Cechy umysłowe nie dają się mierzyć tak dokładnie jak
cechy fizyczne. Co więcej, samo pojęcie zdolności bywa
rozumiane różnie, różnie też określa się poziom ich
natężenia jako wystarczająco wysoki i kwalifikujący do
stosowania specjalnych oddziaływań dydaktycznych i
wychowawczych. Ponadto brakuje wyraźnej granicy między
uczniami przeciętnymi a zdolnymi i uzdolnionymi.
Problemy po stronie ucznia
Maskowanie zdolności:


celowe, w imię społecznego „świętego spokoju”;
nieświadome, w związku z trudnościami emocjonalnymi,
behawioralnymi lub społecznymi.
Zdolni uczniowie miewają negatywną postawę wobec nauki i
szkoły, wyniesioną z domu lub wyuczoną już w szkole, na skutek
oddziaływań nauczycielskich lub rówieśniczych.
Ta negatywna postawa przyczynia się do obniżenia ich szkolnych
osiągnięć i na różne sposoby z nich „wypływa” w codziennym
szkolnym życiu i przyczynia się do klasyfikowania ich jako
„trudnych”.
Problemy po stronie ucznia
Zasadnicze charakterystyki zdolnych uczniów: spostrzegawczość,
aktywność, refleksyjność, wytrwałość, niezależność,
orientację na cel, oryginalność myślenia i działania,
wydajność, wysoką samoocenę, skuteczne komunikowanie
swoich pomysłów.
Problem polega na tym, że – po pierwsze – uczeń zdolny nie musi
przejawiać wszystkich wymienionych charakterystyk, a – po
drugie – charakterystyki te potrafią utrudniać codzienną szkolną
pracę, są zatem wykluczane z obiegowego, społecznego
schematu zdolnych uczniów.
Problemy po stronie nauczyciela
Skłonność do wykorzystywania społecznego, obiegowego rozumienia
zdolności, zamiast psychologicznego.

Rozumienie psychologiczne – uczeń zdolny posiada ponadprzeciętny
iloraz inteligencji i określone charakterystyki osobowości, takie jak
motywacja wewnętrzna i wysoka samoocena, jest twórczy, co oznacza,
wykracza poza schematy, nie obawia się przyjmowania nietypowych
punktów widzenia i poszukiwania nowych rozwiązań.

Rozumienie potoczne, społeczne – uczeń zdolny dobrze się uczy i ma
wzorowe zachowanie, nie przeszkadza na lekcjach, nie miewa
dziwacznych pomysłów, jest posłuszny, grzeczny, schludny.
Problemy po stronie nauczyciela
Efekt halo, polegający na automatycznym,
schematycznym, pozytywnym (efekt Galatei) lub
negatywnym (efekt Golema), przypisywaniu cech
osobowościowych na podstawie pozytywnego lub
negatywnego wrażenia.
Jeżeli cechą cenioną przez nauczyciela jest staranność, uczniowi
starannemu może on przypisać inne pozytywne cechy, takie jak
uczciwość i wysokie uzdolnienia. I na odwrót, obserwując brak
staranności, nauczyciel może zdyskwalifikować ucznia jako mało
zdolnego lub leniwego.
Nominacja nauczyciela - zalety



Bezpośredni, często długotrwały i intensywny kontakt
z uczniami, umożliwiający trafne rozpoznanie ich
uzdolnień.
Posiadana przez nauczyciela wiedza i doświadczenie
pedagogiczne.
Możliwość bezpośredniej współpracy zarówno z samym
uczniem, jak i jego rówieśniczym otoczeniem
społecznym, rodzicami i specjalistami.
Warunki skuteczności nominacji nauczyciela:

Wiedza – dostarczenie nauczycielom rzetelnych
informacji na temat istoty zdolności i charakterystyk
posiadających je uczniów.

Praktyka, uwzględniająca możliwość konsultacji z
bardziej doświadczonymi mentorami i specjalistami.

Instytucjonalne i finansowe wspieranie
nauczycieli w zakresie diagnozy uzdolnień.
Warunki skuteczności nominacji nauczyciela:

Tworzenie odpowiedniego, pozytywnego klimatu do
diagnozy i pracy z uczniami zdolnymi, na poziomie
szkół i całego systemu oświaty.

Zaangażowanie nauczyciela, wymagające od niego
stabilnej, wysokiej samooceny umożliwiającej
„tolerowanie” i wspieranie zdolnych uczniów, oraz
posiadania poglądów filozoficznych nasyconych
wiarą w ludzki potencjał i możliwość jego
kształtowania (poglądy te można w dużej mierze
kształtować na poziomie instytucjonalnym).
Nie tyle krok „przed”, ale dwa kroki „za” zdolnym uczniem –
- by wesprzeć, pomóc a równocześnie dać poczucie niezależności!
Istnieje coś bardziej niespotykanego,
coś o wiele lepszego niż zdolności.
Jest to zdolność
rozpoznawania zdolności.
Elbert Humbard
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ
E-MAIL: [email protected]