wstęp - Chełmska Biblioteka Cyfrowa

WSTĘP
Chełm (w latach II Rzeczpospolitej miasto wydzielone, na prawach powiatu
grodzkiego) posiada bogatą przeszłość historyczną. W dziejach Polski zapisało się
nieraz przysłowiowymi złotymi zgłoskami, jak np. w okresie polskich powstań narodowych XVIII i XIX wieku (poczynając od Insurekcji Kościuszkowskiej, a kończąc
na Powstaniu Styczniowym). Jest to miasto, które pełniło w swoim czasie rolę stolicy państwowej oraz dwukrotnie było stolicą województwa.1
Celem opracowania jest naświetlenie głównych przejawów życia grodu: rozwoju terytorialnego, urbanistyczno-architektonicznego oraz demograficznego, podstaw administracyjno – prawnych, życia gospodarczego, struktur zawodowych i społecznych, warunków materialnych jego mieszkańców, życia religijnego i codziennego Chełma w okresie międzywojennym. Ma ono w swoim założeniu charakter regionalny skupia się bowiem na stosunkowo niewielkiej przestrzeni (teren jednego miasta 2) oraz krótkim okresie dziejowym.3 Ma przede wszystkim odpowiedzieć na
„przemożne dążenie mieszkańców regionu do możliwie najbardziej szczegółowego
poznania przeszłości swojej ziemi” 4 – wydarzeń, postaci, zjawisk, sposobu życia, reakcji na wydarzenia ogólnokrajowe, itp. Stąd też autor celowo założył sobie bogatą
faktografię pracy, zwłaszcza, że dysponował całym bogactwem „dziewiczych” i stosunkowo mało eksplorowanych materiałów archiwalnych przechowywanych w Archiwum Państwowym w Lublinie, Oddział w Chełmie (APLOCh). Jednakże, zgodnie z założeniami, metodologią oraz teorią współczesnego regionalizmu, potraktował
obiekt jako swoisty pryzmat dla poznania szerszych i złożonych dziejów kraju i regionu (Ziemi Chełmskiej) w dobie II Rzeczpospolitej. Starał się pokazać (w miarę
możliwości), jak miasto reagowało na ówczesny proces dziejowy, jaką przejawiło
ono specyfikę miasta pogranicza 5, jakie ujawniło trendy oraz co wpisało szczególnego do historii regionu i państwa. Żywe zainteresowanie społeczeństwa miastem i regionem chełmskim uzasadniało i uzasadnia celowość opracowania tak założonego tematu.
Ramy chronologiczne zawartych w pracy rozważań początkuje rok 1918, data
odzyskania przez Polskę niepodległości (w czym Chełmianie mieli swój niemały i
znaczący udział 6 ). Data końcowa, rok 1939, pokrywa się z utratą niepodległego
1
Państwem tym była Ruś Halicka, a władcą, który przeniósł w XIII wieku stolicę tego państwa do
Chełma był, jedyny król Rusi Halickiej, Daniel Romanowicz Halicki. Dziwne, że do tej pory nie ma
on w Chełmie swojej ulicy. Stolicą województwa był dwa razy: w latach 1793-1795 oraz w okresie lat
1975-1998.
2
Praca niniejsza dotyczy tylko terenu Chełma.
3
Zasadniczo czasokres pracy to tylko okres dwudziestolecia międzywojennego czyli lata 1918-1939,
chociaż autor praktycznie (gdy wymagała tego potrzeba) nie trzymał się sztywno w/w. ram czasowych i wykraczał poza nie, np. w rozdziale VIII.
4
Z. Mańkowski, Miejsce historii regionalnej w badaniach dziejów najnowszych. [w:] Historia najnowsza jako przedmiot badań i nauczania. Praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Maternickiego. Warszawa 1999, s. 260 - 268; tegoż, Regionalizm. Teoria – metodologia - doświadczenie. Studia –szkice wspomnienia. Lublin 1993. Pod pojęciem Ziemia Chełmska autor niniejszej monografii rozumie obszar byłego województwa chełmskiego czyli obecnych powiatów: chełmski grodzki, chełmski ziemski, krasnostawski i włodawski.
5
Chociaż Chełm znajdował się w centrum ówczesnego państwa polskiego, zwanego II Rzeczpospolitą, zachował wiele cech typowych dla Kresów, jak np. wzajemne przenikanie się różnorodnych narodów, religii, kultur, itp. Wszystko to tworzyło niepowtarzalny koloryt i klimat, które uległy zagładzie
podczas II wojny światowej. Stąd nie jest błędem określenie Chełma jako miasta pogranicza czy jako
miasta kresowego.
6
Patrz np. wspomnienia gen. Gustawa Orlicz – Dreszera opublikowane w gazecie „Polska Zbrojna”
nr 310, 311 i 312 z dn. 11, 12 i 13 listopada 1921 roku; także: Wiktor Ambroziewicz, Moja przygoda
pedagogiczna. Warszawa 1967 -1968. Kserokopia maszynopisu w zbiorach Chełmskiej Biblioteki
7
bytu państwowego przez Polskę. Jest więc rzeczą w pełni zrozumiałą, że ten tak ważny fakt polityczny zamknął także epokę w dziejach miasta pełniącego w niepodległym państwie rolę ważnego ośrodka życia politycznego, kulturalnego, gospodar-czego i społecznego terenów nadbużańskich.
Studiując literaturę przedmiotu autor zapoznał się z szeregiem prac tematycznych związanych z historią Chełma i Ziemi Chełmskiej. W bibliografii, zamieszczonej na końcu niniejszej pracy, uwzględnił jednak tylko te opracowania, które ściśle
związane są z Chełmem i Ziemią Chełmską. Aby jej nadmiernie nie rozbudowywać,
nie umieszczał w niej, artykułów o mniejszej wartości poznawczej rozsianych w różnych czasopismach polskich i mniejszościowych, a jeśli się na nie powoływał, zaznaczał to tylko w przypisach.
W dotychczasowej literaturze dotyczącej dziejów miasta nie znalazły one
zbyt szerszego potraktowania. W okresie przedwojennym Chełm (jego tło historyczne, ekonomiczne i kulturowe) był tematem prac Kazimierza Czernickiego 7 oraz
Wiktora Matyszczaka 8. Pierwsza z nich ukazała się w 1936 roku i była przede
wszystkim odpowiedzią autora na potrzeby ówczesnej społeczności chełmskiej. Jest
jedną z pierwszych prób syntetycznego ujęcia dziejów Chełma. Mimo jej niedostatków (wypływających z faktu, iż Kazimierz Czernicki był samoukiem i nie posiadał
wykształtowanego warsztatu historycznego) i pewnych niedomówień, współcześni
oceniają tę pracę bardzo wysoko. Obecnie, jako jedna z nielicznych rzeczy napisanych o Chełmie w okresie międzywojennym, stanowi z pewnością rodzaj źródła, które chętnie się cytuje w różnego rodzaju pracach o dziejach miasta. Druga pozycja
(autorstwa Wiktora Matyszczaka – P. K.) nigdy praktycznie nie wyszła drukiem. Jest
to tzw. szczotka korektorska pełna poprawek i uzupełnień naniesionych prawdopodobnie przez autora. Mimo to stanowi ona, również, dla badaczy i popularyzatorów,
źródło przedstawiające obraz życia przedwojennego Chełma.
Z okazji dwudziestolecia Państwowego Gimnazjum im. Stefana Czarnieckieg
została wydana „Księga pamiątkowa” tej placówki. 9 Oprócz spraw dotyczących
szkoły omawia ona także historię miasta oraz problemy dnia codziennego ówczesnego Chełma.
Z prac wydanych po II wojnie światowej, na uwagę zasługuje kilka pozycji.
Wśród nich poczesne miejsce zajmuje, jako pokłosie sesji naukowej, zbiorowe wydawnictwo „Ziemia Chełmska” wydane w 1961 roku. 10 Zamieszczono tu referaty i
wystąpienia pracowników naukowych Lublina (zrzeszonych w Lubelskim Oddziale
Polskiego Towarzystwa Historycznego) oraz chełmskich pasjonatów historii regionalnej, dotyczące różnorodnej problematyki dziejowej miasta i terenów nadbużań-skich. Jednak kwestie dotykające okresu międzywojennego zostały potraktowane, w
sposób wręcz marginesowy, jedynie w wystąpieniu Marka Zdrojewskiego. 11
O wiele poważniejszą pracę na temat Chełma i Ziemi Chełmskiej napisał Bolesław Zimmer.12 Jest to pozycja, która dobrze ukazuje czytelnikowi dzieje miasta i
regionu od najdawniejszych czasów do XVIII wieku. Jednak wiek XIX, a szczególPublicznej w Chełmie.
7
K. Czernicki, Chełm. Przeszłość i pamiątki. Chełm 1936.
8
W. Matyszczak, Chełm. Monografia statystyczno – gospodarcza. Z przedmową prof. Dr Witolda
Krzyżanowskiego. Lublin 1939. Kserokopia szczotki korektorskiej w zbiorach Chełmskiej Biblioteki
Publicznej w Chełmie.
9
W Dwudziestą Rocznicę 1915 – 1935. Księga Pamiątkowa Państwowego Gimnazjum im. Stefana
Czarnieckiego w Chełmie. Chełm 1935.
10
„Ziemia Chełmska”. (Materiały z sesji naukowej historyków odbytej w Chełmie 21 czerwca 1959
roku). Lublin 1961.
11
M. Zdrojewski, Uwagi na marginesie pierwszomajowej odezwy Zarządu Powiatowego Stronnictwa
Ludowego w Chełmie (1936 r.). [w:] „Ziemia Chełmska…, dz. cyt., s. 224 – 228.
12
B. Zimmer, Miasto Chełm. Zarys historyczny. Warszawa – Kraków 1974.
8
nie XX zostały i tu potraktowane w sposób pobieżny a nawet wręcz lakoniczny. Dotyczy to także dwudziestolecia międzywojennego omówionego bardzo ogólnikowo i
powierzchownie.
Niewątpliwie ważne miejsce w „chełmskiej” literaturze zajmuje wydawnictwo„Chełm i Chełmskie w dziejach”.13 Jest to publikacja materiałów przedstawionych podczas konferencji naukowej zorganizowanej w Chełmie w dniach 10 – 11
września z okazji 600-lecia nadania miastu prawa niemieckiego (magdeburskiego).
Autorzy (pracownicy naukowi UMCS, KUL oraz miejscowi regionaliści) starali się
dać, w układzie chronologicznym „systematyczny i ciągły wykład historii miasta i
jego najbliższego zaplecza w podziale na sześć okresów, kończących się na 1944
roku [...] Część drugą stanowi przegląd źródeł archiwalnych do historii Chełma [...]
Część trzecia – Studia z dziejów miasta i regionu zawiera prace omawiające zagadnienia szczegółowe z przeszłości Chełma i Ziemi Chełmskiej, rozwijające lub uzupełniające rozważania części monograficznej [...]”. 14
Z innych autorów, którzy w swoich pracach poruszali niektóre zagadnienia
związane tematyczne z dziejami miasta i regionu należy wymienić m. in. Władysława Ćwika i Jerzego Redera 15, Stanisława Krzykałę 16, Edwarda Olszewskiego 17,
Jana Lewandowskiego 18, Wiktora Ambroziewicza 19, Jerzego Tomaszewskiego 20,
Zygmunta Mańkowskiego 21, Andrzeja Wrzyszcza 22, Jerzego Doroszewskiego 23 czy
też Tadeusza Radzika. 24
Z historią miasta wiążą się też prace poświęcone życiu politycznemu i społecznemu regionu napisane m. in. przez Jana Jachymka 25, Emila Horocha 26 oraz
Henryka Cimka 27. Rzucają one wiele światła na tło towarzyszące miastu w jego złożonych dziejach.
Dane dotyczące struktury demograficznej Chełma oparto przede wszystkim
na wynikach spisów ludności z roku 1921 i 1931. Chociaż wielu historyków zarzuca
tym spisom niedokładności, są to jednak jedyne źródła pozwalające określić przynajmniej szacunkowo liczbę ludności, a szczególnie ilość osób należących do mniej13
Chełm i Chełmskie w dziejach. Pod redakcją Ryszarda Szczygła. Chełm 1996.
Tamże, s. 9.
15
W. Ćwik i J. Reder, Lubelszczyzna. Dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych
administracyjnych ustroju władz. Lublin 1977.
16
Stanisław Krzykała, W Polsce niepodległej 1918 – 1939. [w:] Dzieje Lubelszczyzny. Pod redakcją
Tadeusza Mencla. T. 1. Lublin 1974.
17
E. Olszewski, Oblicze oświaty i kultury. [w:] Z przeszłości dalekiej i bliskiej. Szkice z dziejów Lubelszczyzny. Pod redakcją Albina Koprukowniaka i Wiesława Śladkowskiego. Lublin 1980.
18
J. Lewandowski, Nie damy ziemi. [w:] „Kamena” nr 3 – 4, 1992.
19
W. Ambroziewicz, dz. cyt.
20
J. Tomaszewski, Ojczyzna nie tylko Polaków. Warszawa 1985.
21
Z. Mańkowski, Między Wisłą a Bugiem 1939 -1944. Studium o polityce okupanta i postawach społeczeństwa. Lublin 1982.
22
A. Wrzyszcz, Gubernia chełmska. Zarys ustrojowy. Lublin 1997.
23
J. Doroszewski, Szkolnictwo artystyczne na Lubelszczyźnie w latach II Rzeczpospolitej. Lublin
1992; tenże, Praca oświatowa i kulturalna na Lubelszczyźnie w latach II Rzeczpospolitej. Lublin
1995; tenże, Zakłady kształcenia nauczycieli w województwie lubelskim w latach 1918 – 1939. Lublin 1999; tenże, Oświata i życie kulturalne społeczności ukraińskiej na Lubelszczyźnie w latach 1918
– 1939. Lublin 2000; tenże, Seminaria nauczycielskie w świetle polityki oświatowej państwa (1918 –
1937). Lublin 2002.
24
T. Radzik, Ludność żydowska na Lubelszczyźnie w dwudziestoleciu międzywojennym. Obraz statystyczny. [w:] Z dziejów społeczności żydowskiej na Lubelszczyźnie w latach 1918 – 1939. Pod redakcją Jerzego Doroszewskiego i Tadeusza Radzika. Lublin 1992.
25
J. Jachymek, Oblicze społeczno – polityczne wsi lubelskiej 1930 – 1939. Lublin 1975.
26
E. Horoch, Komunistyczna Partia Polski w województwie lubelskim w latach 1918 - 1938. Lublin
1993.
27
H. Cimek, Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc” 1928 – 1931. Lublin 1973.
9
14
szości narodowościowych.28 Pod tym względem pomocne okazały się także dane statystyczne zawarte w monografiach Ignacego Czumy 29, Janusza Tarnowskiego 30,
Edwarda Rossetta 31, Bohdana Wasiutyńskiego 32 oraz w Małym Roczniku Statystycznym z 1939 roku 33
Niewielu autorów zajęło się sprawami życia religijnego w Chełmie. Jednak
ci, którym te kwestie okazały się bliskie (np. ks. Marek T. Zahajkiewicz 34, ks. Mieczysław Jabłoński i ks. Bolesław Uszczuk 35, Józef Stefański 36 czy Grzegorz Jacek
Pelica 37), pisali jedynie o niektórych tylko aspektach tego ważnego społecznego zjawiska.
Ważną rolę, przy pisaniu niniejszej monografii, odegrały także wspomnienia i
relacje Chełmian, zarówno mieszkających tu w mieście przed laty, jak też i współcześnie. Najwartościowsze z nich zostały zawarte w „Księdze Pamięci Chełm” (Yizkor Buch Chełm) wydanej w 1954 roku w Johannesburgu (Afryka Południowa) w
dwóch językach: jidisz i hebrajskim. 38 Wykorzystano z niej obszerne fragmenty dotyczące działalności Żydowskiej Gminy Wyznaniowej, żydowskiej oświaty i kultury,
partii politycznych i stowarzyszeń społeczno – gospodarczych oraz żydowskiego
sposobu życia
Współczesne relacje, wywołane przez autora opracowania, to wspomnienia
Leokadii i Bronisława Niegardowskich, Stefanii Zawadiak, Lidii Doleckiej, Teresy
Kossowskiej, Stanisławy Kowalewskiej, Tadeusza Ścibiora, Stefana Fola, Ireny
Dziczkowskiej - Zajdler, Tadeusza Zajdlera, Krystyny Okoń, ks. Jana Łukaszuka, ks.
Edwarda Jakubasa, Zbigniewa Gniazdowskiego, Marii i Edwarda Ospieszyńskich,
Wiesława Baranowskiego, Józefa Kusza i Zbigniewa Waldowskiego.39
28
Pierwszy Powszechny Spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 IX 1921 r. Statystyka Polska, t.
XVIII. Warszawa 1927; Drugi Powszechny Spis Ludności z 9 XII 1931 r. Statystyka Polska, seria C,
zeszyt 85. Warszawa 1938; Mały Rocznik Statystyczny. Warszawa 1939.
29
Monografia statystyczno – gospodarcza województwa lubelskiego. Pod redakcją Ignacego Czumy.
T. 1. Lublin 1932.
30
J. Żarnowski, Społeczeństwo Drugiej Rzeczpospolitej. Warszawa 1973.
31
E. Rosett, Demografia Polski. Warszawa 1975.
32
B. Wasiutyński, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX. Studium statystyczne. Warszawa 1930.
33
Mały Rocznik Statystyczny. Warszawa 1939.
34
Diecezja Lubelska. Informator historyczny i administracyjny. Opracował: ks. M. T. Zahajkiewicz.
Lublin 1985.
35
Ks. M. Jabłoński, ks. B. Uszczuk, Kościół pod wezwaniem Rozesłania św. Apostołów w Chełmie.
Lublin 1995.
36
J. Stefański, Historia kultu obrazu Matki Boskiej Chełmskiej w zarysie. [w] Chełm i Chełmskie…,
dz. cyt., s. 277-292; tenże, Z dziejów kultu obrazu Matki Boskiej Chełmskiej. [w] „Nasza Przeszłość”,
nr 66, 1986, s. 159-190.
37
G. J. Pelica, Kościół prawosławny w powiecie chełmskim w latach 1918-1939. [w] Chełm i Chełmskie…, dz. cyt., s. 387-399; tenże, Kościół prawosławny w powiecie chełmskim w latach 1918-1939.
[w] „Rocznik Chełmski”, t. 3, 1996, s. 229-240.
38
Księga Pamięci…, dz. cyt.
39
Są to relacje złożone autorowi niniejszej monografii. Jeżeli chodzi o wspomnienia Józefa Kusza, są
one w zbiorach Chełmskiej Biblioteki Pedagogicznej a diariusz kpt. Zbigniewa Waldowskiego – w
zbiorach Chełmskiej Biblioteki Publicznej w Chełmie.
10
Pewne wzmianki na temat Chełma i Ziemi Chełmskiej można znaleźć w niektórych pracach zbiorowych wydanych m. in. pod redakcją Tadeusza Mencla 40, Zygmunta Mańkowskiego 41, Albina Koprukowniaka i Wiesława Śladkowskiego 42, Jerzego Doroszewskiego i Tadeusza Radzika 43 czy też Zbigniewa Zaporowskiego.44
Podstawowym materiałem, na którym autor się oparł, jest „surowy” materiał
źródłowy zawarty w zasobach archiwalnych, źródłach pisanych i drukowanych oraz
w ówczesnej i współczesnej prasie: lokalnej i ponadregionalnej. Jednak podstawą całego opracowania stały się zasadniczo źródła archiwalne przechowywane przede
wszystkim w Archiwum Państwowym w Lublinie, Oddział w Chełmie (dalej
APLOCh). W większości były one dotychczas słabo eksplorowane przez badaczy.
Pomogło to, w sposób szczególny, autorowi niniejszej pracy przy odtwarzaniu przedwojennych dziejów miasta. 45 Skorzystał on także z możliwości zbadania zasobów takich placówek archiwalnych jak: Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum
Państwowego w Lublinie, Archiwum Archidiecezjalnego w Lublinie, Archiwów Parafialnych w Chełmie (rzymsko – katolickich i prawosławnego), Archiwum Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej w Chełmie, Muzeum Chełmskiego,
Chełmskiej Biblioteki Publicznej, Chełmskiej Biblioteki Pedagogicznej oraz Urzędu
Stanu Cywilnego w Chełmie. Kwerenda w tych instytucjach pomogła autorowi uzupełnić niektóre luki istniejące w zbiorach APLOCh.
Cennym źródłem, szczególnie dla poznania życia społeczności żydowskiej,
była Księga Pamięci Chełm (Yizkor Buch Chełm), której znaczne fragmenty przetłumaczył pracownik Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie p. Adam
Bielecki. Wykorzystano je w niniejszej pracy, czerpiąc z nich niezmierne bogactwo
wiedzy na temat chełmskich Żydów.
Ważne źródło wiedzy stanowiła prasa, przede wszystkim chełmska (chociaż
nie tylko), tak archiwalna (np. „Zwierciadło”, „Echo Chełmskie”, „Wieści Chełmskie”, „Kronika Nadbużańska”, „Nasze Żyttia”, „Nowe Żyttia”, itd.), jak też i współczesna (np. „Tygodnik Chełmski”, „Dziennik Wschodni”, „Kwartalnik Historyczny”,
„Rocznik Chełmski”, „Rocznik Lubelski”, „Rocznik Ogniska Nauczycielskiego w
Lublinie”, „Pro Patria”, itd.).46
Szczegółowe zestawienie wykorzystanych zasobów archiwalnych, tytułów
publikacji oraz prasy zawiera bibliografia zamieszczona na końcu niniejszej rozprawy.
Praca ta składa się ze wstępu, 9 rozdziałów merytorycznych, zakończenia,
wykazu skrótów oraz indeksu nazwisk i aneksów. Ma układ problemowo – chronologiczny, tzn. w każdym z rozdziałów omówiono zasadniczy problem tematyczny, dotyczący życia przedwojennego Chełma, w porządku czasowym (od najwcześniejszego momentu po najpóźniejszy) .
40
Dzieje Lubelszczyzny…, dz. cyt.
Pogranicze. Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich w XX wieku. Praca zbiorowa pod redakcją Zygmunta Mańkowskiego. Lublin 1992.
42
Z przeszłości dalekiej…, dz. cyt.
43
Z dziejów społeczności…, dz. cyt.; Prawo i przemoc. Z badań nad organami porządku publicznego
w dobie najnowszej. [w] „Res Historica”, zeszyt 11. Pod redakcją Tadeusza Radzika. Lublin 2000.
44
Józef Piłsudski i Piłsudczycy w dobie najnowszej. [w] „Res Historica”, zeszyt 8. Redakcja naukowa: Zbigniew Zaporowski. Lublin 1999.
45
Patrz zbiory APLOCh i Ch B Publ. w Chełmie.
46
Tamże.
11
41
I tak w rozdziale I przedstawiono czynniki mające wpływ na rozwój terytorialno – przestrzenny oraz architekturę miasta w omawianym okresie. Ukazano także, niezrealizowane do końca, plany przeniesienia z Radomia do Chełma Wschodniej
Dyrekcji Okręgowej PKP oraz, w sposób dość ogólny, opisano architekturę najważniejszych (według autora) budynków miejskich.
Rozdział II rekonstruuje złożoną, pod względem narodowościowym, wyznaniowym, społeczno – zawodowym, wiekowym, według płci, itd., różnorodną chełmską strukturę demograficzną. Omówiono w nim także dynamikę wzrostu oraz ruchy
migracyjne ludności Chełma w omawianym okresie.
W rozdziale III omówiono organizację i działalność władz zarówno administracji rządowej, jak też samorządu miejskiego tj. Rady Miejskiej oraz Magistratu.
Przedstawiono także wyniki wyborów do Rady Miejskiej oraz ukazano formy działania ówczesnych organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości.
Problemy gospodarcze (gospodarki finansowej i komunalnej miasta) to główny temat rozdziału IV. Przedstawiono w nim organizację i strukturę budżetu miejskiego, ukazano formy i metody jego przygotowania, uchwalania i wykonania przez
czynniki rządzące miastem. Pokazano także całość życia gospodarczego w Chełmie:
będącego w gestii gospodarki komunalnej oraz w rękach prywatnych podmiotów gospodarczych.
Rozdział V przedstawia główne nurty i kierunki życia politycznego i społecznego. W mieście praktycznie działały wszystkie partie i organizacje mające swoje
odbicie w całej II Rzeczpospolitej. Dlatego też nieodzownym było ukazanie całego
ich wachlarza organizacyjnego (od prawicy, poprzez centrum, do lewicy) – w tym
także tych struktur społeczno – politycznych, które miały swoją bazę działania wśród
mniejszości narodowościowych.
W rozdziale VI ukazano panoramę życia oświatowego w przedwojennym
Chełmie poczynając od władz i samorządu szkolnego, poprzez strukturę szkolną, aż
do oświaty pozaszkolnej. Dokonano także próby przedstawienia problemu szkolnictwa mniejszości narodowościowych, stanowiącego, na terenie miasta i całej Ziemi
Chełmskiej, kość niezgody między Polakami i tymi mniejszościami.
Rozdział VII traktuje, najogólniej mówiąc, o sprawach kultury w różnych jej
aspektach tematycznych oraz narodowościowych. Przedstawiono tu także działalność różnorodnych organizacji, towarzystw oraz instytucji kulturalnych i wydawniczych. Omówiono również tytuły prasowe ukazujące się w tym okresie w Chełmie
oraz ekspozycje różnych dzieł kulturalnych wystawianych w mieście.
Nowością, nie spotykaną na ogół w dotychczasowych monografiach miejscowości, wyodrębnioną w rozdziale VIII, jest przedstawienie życia religijnego w mieście. Przedwojenny Chełm to miejsce stykania się (od zarania wieków) różnorodnych
narodowości wyznających różne religie. Stąd też nieodzownym warunkiem wzbogacenia obrazu miasta stała się konieczność przybliżenia tej ważnej dla człowieka części życia społecznego. Dokonano tego, poprzez omówienie w poszczególnych podrozdziałach, niemal wszystkich aspektów tego życia.47
Rozdział IX ukazuje życie codzienne miasta i jego mieszkańców. Przedstawiono w nim warunki bytowe, wzorce życia codziennego oraz formy spędzania wolnego czasu przez przedwojennych Chełmian. Poruszone zostały tu także sprawy dotyczące chełmskiej służby zdrowia, kwestie sanitarno – porządkowe miasta oraz
problemy opieki społecznej.
Zakończenie jest streszczeniem tematyki niniejszej pracy oraz próbą rekapitulacji tego wszystkiego, do czego autor doszedł podczas kwerendy i pisania.
47
Z wyjątkiem takich wyznań jak świadkowie Jehowy, czy wyznania protestanckie. Powodem był
brak miarodajnych źródeł na ich temat.
12
Reasumując, można stwierdzić, że niniejsze opracowanie stanowi próbę odpowiedzi na zasadnicze pytania dotyczące drugiego (po Lublinie) miasta województwa lubelskiego a zarazem ważnego ośrodka życia społecznego, politycznego, kulturalnego i oświatowego terenów nadbużańskich w okresie II Rzeczpospolitej. Miasta i
ośrodka posiadającego swoje specyficzne cechy oraz, niepowtarzalną już, atmosferę
tamtych lat.
Imiona i nazwiska osób oraz nazwy partii i organizacji podane są w pracy
według pisowni zawartej w źródłach i archiwaliach.
Trzeba nadmienić, że niniejsza praca stara się spełnić współczesne wymogi
opracowania regionalnego oraz metodologiczne aspekty monografii miast podobnych do Chełma. Jest także punktem wyjścia do dalszych badań nad dziejami Chełma. Na jej motto można przyjąć wypowiedzianą przed laty dyrektywę teoretyka polskiego regionalizmu Adama Kociszewskiego: „Poznaj wieś lub miasto, w którym zamieszkujesz, jego mieszkańców, ich zajęcia, poziom gospodarczy i kulturalny od
strony minionych wieków, a łatwiej ci będzie: 1) zrozumieć ów związek organiczny
twego zagonu ojczystego, chaty rodzinnej, smutków i uniesień radosnych z życiem
mieszkańców wsi sąsiedniej, powiatu, województwa i całej Polski; 2) ocenić rolę historyczną, jaką odnośne środowisko odegrało na przestrzeni minionych wieków” 48.
Do powstania tego opracowania przyczyniło się wiele osób. Wśród nich czołowe miejsce zajmuje niewątpliwie Promotor - Profesor zwyczajny doktor habilitowany Zygmunt Mańkowski, który w sposób życzliwy nie szczędził cennych uwag i
konstruktywnych wskazówek dotyczących koncepcji pracy oraz sposobu przedstawienia zawartej w niej problematyki. Za tę pomoc i opiekę naukową autor gorąco
dziękuje.
Autor jest wdzięczny również swoim śp. Rodzicom Kazimierze i Janowi
Kiernikowskim, którzy zawsze podkreślali, że dzięki wytrwałej nauce i pracy będzie
mógł osiągnąć zamierzone cele.
Dużo cierpliwości okazała autorowi jego Żona Regina z Niegardowskich
Kiernikowska. Dlatego też w tym miejscu niech przyjmie Ona ciepłe słowa serdecznej podzięki za wyrozumiałość i moralne wsparcie.
Słowa podzięki należą się Pracownikom Archiwum Państwowego w Lublinie, Oddział w Chełmie: Annie Gleń, Grażynie Prędkowskiej, Katarzynie LitwinŚlusarskiej, Stanisławowi Kostowskiemu i Stanisławowi Minickiemu (kierownikowi
APLOCh) za permanentną i trwałą współpracę w okresie kwerendy.
Panu Adamowi Bieleckiemu – Pracownikowi Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie autor składa podziękowanie za przetłumaczenie (z hebrajskiego i jidisz) obszernych fragmentów Księgi Pamięci Chełm (Yizkor Buch Chełm).
Wielką pomoc okazali autorowi, udostępniając zbiory własne lub będące w
Ich dyspozycji, ks. Jan Łukaszuk, ks. Ryszard Walczyński oraz Pan Andrzej Rybak z
Chełma. Dlatego zarówno im, jak też wszystkim innym osobom, których lista jest
bardzo bogata (m. in. państwu Bogumile i Marianowi Litwiniukom oraz państwu Irenie i Pawłowi Strzelec), które udzieliły autorowi jakiejkolwiek pomocy, jest on bardzo wdzięczny.
Publikacja niniejsza ukazuje się drukiem dzięki życzliwej pomocy różnych
instytucji i osób, których wykaz został umieszczony na odrębnej stronie, a autor składa niniejszym serdeczne podziękowanie.
48
Cyt. za: Z. Mańkowski, Wstęp do: Mirosław Marek Dederko, Sawin i jego region. Czułczyce,
Chełm 2000, s. 3-5.
13