fragmenty w

Transkrypt

fragmenty w

2.
2.1.
ZWIĄZEK AUSTRALIJSKI JAKO PAŃSTWO
Eksploracja kontynentu i powstanie Związku Australijskiego
Pierwsze wzmianki o Terra Incognita (później Terra Australis) pojawiły
się już na początku naszej ery. Taką nazwą na swojej mapie świata oznaczył
bowiem ląd położony w miejscu Australii Ptolemeusz (II w. n.e.). Wcześniej
(I w. n.e.) jako o wielkiej wyspie na Oceanie Indyjskim wspominał o niej
Pomponiusz Mella (Olszewski 1997). Pewne informacje o nieznanym
południowym obszarze docierały do Europy za sprawą Arabów. Na mapach
ziemie te oznaczano jako Iava Maior. W 1598 r. Korneliusz Wytfliet
w Descriptionis Ptolemaicae Augmentum wymienia „najbardziej południowy
ze wszystkich krajów” (za: Olszewski 1957). Jednymi z pierwszych europejskich odkrywców Australii byli Portugalczycy, Hiszpanie37 i Holendrzy.
W 1606 r. Luis Vaez Torres przepłynął między Nową Gwineą a Przylądkiem
Jork. W latach 1642−1644 Abel Tasman, podczas wyprawy zorganizowanej
przez holenderską Kompanię Wschodnią, opłynął także południowe wybrzeża kontynentu i odkrył dużą wyspę, którą nazwał Ziemią van Diemena38 (Van
Diemen’s Land), dzisiaj nazywaną na jego cześć Tasmanią39 (Andriejewa
1974). Podczas podróży sporządził mapy wybrzeża Nowej Holandii, jak
wtedy nazywano kontynent, od Przylądka Jork do Wielkiej Zatoki Australijskiej, oraz południowej części Tasmanii (Australia 2003). W grudniu 1644 r.
rada Kompanii Wschodniej stwierdziła, że kolejne ekspedycje nie znalazły
w tym obszarze niczego, co mogłoby przynieść jakiś dochód. Ląd wydawał
37
W okresie wielkich odkryć geograficznych dwukrotnie dokonano podziału
świata między Hiszpanię i Portugalię. W 1494 r. w Tordesillas południkiem 46o
dł. geogr. zach. (tzw. południk papieski, bo wskazany przez papieża Aleksandra VI)
i w 1529 r. w Saragossie południkiem 145o dł. geogr. wsch. Australia znajdowała się
w strefie Hiszpanii, prawdopodobnie jednak już na przełomie XV i XVI w. północne
wybrzeża kontynentu były eksplorowane przez Portugalczyków (por. Andriejewa
1974; Barbag 1987).
38
Tasman nie wiedział, że dopłynął do wyspy, uznał ją za cypel kontynentu.
Nazwę nadał na cześć twórcy Holenderskiej Kompanii Zachodnioindyjskiej –
van Diemena (za: Andriejewa 1974). Na kilka dziesięcioleci odkryty ląd stał się
schronieniem groźnych piratów.
39
Zmiana nazwy, która na wniosek Królowej Wiktorii nastąpiła 1 stycznia
1856 r., miała symbolizować zerwanie z niechlubną historią kolonii karnej (Orderin-Council… [b.d.]). Pierwsza osada zesłańców powstała w 1804 r. w okolicach
Hobart.
62
Zarys geografii społeczno-ekonomicznej Australii
się bardzo nieurodzajny, a tubylcy groźni. Taka ocena i zmiany polityczne
oraz gospodarcze w Europie spowodowały wycofanie się Holendrów
z kolonizacji Australii (Korban 2006).
Około 40 lat później do zachodnich wybrzeży wyspy dotarł angielski pirat
Wiliam Dampier. Ląd okazał się dla niego wyjątkowo nieprzyjazny, a od
śmierci głodowej jego i jego załogę uratowało tylko mięso rekinów – zatoka,
w której wylądował, do dzisiaj nazywa się Zatoką Rekinów (Shark Bay).
Kolejna wyprawa Dampiera również zakończyła się fiaskiem, co utrwaliło
obraz Australii jako kontynentu wyjątkowo nieprzyjaznego i jałowego
(ryc. 26).
0
1000
2000 km
San
Francisco
QUEIRÓS 16
05–1606
E
AK
DR
Filipiny
Borneo
MA
GE
L
Nowa
Gwinea
Fidżi
Mauritius
Nowe
Hebrydy
Australia
TAS
MA
N1
642
–16
43
Tasmania
LA
N1
52
1–
Tahiti
78
15
5
–1
80
15
22
TO
160 RRE
5–1 S
606
Nowa
Zelandia
Ryc. 26. Odkrycia geograficzne w regionie Australii i Oceanii w XVI i XVII w.
Źródło: oprac. na podstawie Z. Długosz, 2001, Historia odkryć geograficznych i
poznania Ziemi, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa
Do prawdziwej eksploracji kontynentu przyczynił się dopiero w drugiej
połowie XVIII w. James Cook (ryc. 27) i zaćmienie słońca. Kapitan Cook
kierował bowiem specjalną ekspedycją badawczą admiralicji brytyjskiej,
której celem była m. in. obserwacja zaćmienia słońca w roku 1769, niemożliwa do przeprowadzenia poza obszarem południowego Pacyfiku (Gocłowski
2006). Podróżnik wylądował na wschodnim, żyznym i zielonym wybrzeżu
kontynentu 17 kwietnia 1770 r., odkrył Point Hicks, a w dziewięć dni później
na statku „Endeavour” wpłynął do Zatoki Botany40 (Botany Bay). Żeglarz
w swoim dzienniku tak krótko opisał potencjał gospodarczy odkrytych
40
Pierwsza nazwa zatoki brzmiała Stingray – Zatoka Płaszczek (Thomas 2007).
Związek Australijski jako państwo
63
terenów „Uprawie roli drzewa nie będą przeszkadzać, są bowiem wysokie
i smukłe, stoją z dala od siebie, podszycia nie ma” (za: Olszewski 1957: 18).
Po spotkaniu z tubylcami odnotował zaś „wydaje się, że chcą od nas jednego
– żebyśmy sobie stąd poszli” (za: Australia 2003).
Ryc. 27. Kapitam James Cook
Źródło: nla.pic-an9186368
Później Cook skierował się na północ, 23 sierpnia 1770 r. wylądował na
małej wyspie we wschodniej części Cieśniny Torresa (Torres Strait) –
por. ryc. 28. Nadał jej nazwę Jork, a na lądzie nazwanym Nową Południową
Walią41 (New South Wales) zatknął brytyjską flagę i uroczyście przekazał te
tereny we władanie Korony Brytyjskiej i króla Jerzego III. Aneksja formalnie
dotyczyła tylko wybrzeża kontynentu (od 38o do 10o szer. geogr. pd.), ale
stała się początkiem brytyjskiej kolonizacji.
Trudno przecenić wkład Jamesa Cooka w odkrycia i rozwój geografii,
trudno też przecenić jego dokonania w kontekście politycznym i gospodarczym, oczywiście z punktu widzenia Wielkiej Brytanii. Niewiele osób
w Europie zdaje sobie sprawę z tego, że Cook jest bohaterem narodowym
Australii, częścią mitologii tego kraju. Nie ma chyba miasta, w którym nie
byłoby jego ulicy lub pomnika. Jedną z atrakcji turystycznych Melbourne jest
nawet Cook’s Cottage (Dom Cooka). Naprawdę był to dom jego rodziców.
41
Nazwę taką nadano ze względu na górzystość terenu przypominającą krajobrazy Walii.
64
Pierwotnie znajdował się w angielskim Yorkshire. Australijczycy kupili tę,
pochodzącą z 1775 r., budowlę za 800£ i w 1933 r. najpierw ją rozebrali,
a następnie przewieźli i odbudowali w Melbourne.
0
1000
2000 km
BYR
ON
176
4
Filipiny
Borneo
Sandwich Is.
(Hawai)
–17
65
Nowa
Gwinea
COOK 17
68–1771
Nowe
Hebrydy
Fidżi
Tahiti
Australia
OK
Nowa
Zelandia
COOK 1772–1775
CO
OK
CO
78
17
6–
7
17
17
72
–1
77
5
Tasmania
Ryc. 28. Australijskie wyprawy J. Cooka
Źródło: oprac. na podstawie Z. Długosz, 2001, Historia odkryć geograficznych i
poznania Ziemi, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa
Dalsza ekspansja Imperium nasiliła się po utracie przez Wielką Brytanię
kolonii w Ameryce Północnej42. Dodatkowo oddalenie Australii od Europy
zadecydowało o stworzeniu tutaj gigantycznego więzienia dla brytyjskich
zesłańców43, a jej położenie geopolityczne o budowie bazy dla królewskiej
floty. Pomysłodawcą stworzenia kolonii karnej był Joseph Banks. Pierwszy
transport skazańców wyruszył z Brytanii 13 maja 1787 r. Flotą złożoną
z dziewięciu statków handlowych, sześciu transportowców z zesłańcami
i dwóch okrętów wojennych dowodził kapitan Arthur Phillip, wyznaczony
jednocześnie na pierwszego gubernatora Nowej Południowej Walii.
Po ponadpółrocznej podróży, 7 stycznia 1788 r., osadnicy wylądowali
42
4 lipca 1776 r. II Kongres Kontynentalny uchwalił „Deklarację Niepodległości
Stanów Zjednoczonych”.
43
Wcześniej osoby skazane na banicję trafiały m. in. do Ameryki Północnej.
Więźniowie byli sprzedawani przez rząd brytyjski przedsiębiorcom morskim, a przez
tych odsprzedawani plantatorom z południowych regionów kolonii i pracowali tam
jako niewolnicy. Proceder trwał od 1717 do 1776 r. (Clark 2004).
65
w Zatoce Botany. Gdy tereny okazały się niemożliwe do zasiedlenia (obszary
bagienne), skierowano się na północ, do zatoki Port Jackson, ustanawiając
tam oficjalnie brytyjską kolonię. Osadnicy zeszli na ląd 26 stycznia 1788 r.
Obecnie 26 stycznia to święto narodowe Australii.
Pierwsza osada została nazwana Sydney, na cześć ówczesnego ministra
kolonii Wielkiej Brytanii, lorda Sydneya. Do Australii przybyło 1030 osób,
z czego 736 było zesłańcami44 (w tym 188 kobiet45). Resztę grupy stanowili
żołnierze i administracja kolonii. Zesłańcy przywieźli ze sobą duże zapasy
żywności oraz zwierzęta domowe. Choć Nowa Południowa Walia okazała się
mało gościnna, kolonii udało się przetrwać, a z czasem uniezależnić od
dostaw prowiantu i sprzętu z Europy. W 1791 r., po przybyciu kolejnej grupy
zesłańców, liczba ludności wzrosła do 4 tys. (Australia 2003). W 1793 r. do
Australii przybyła pierwsza grupa osadników dobrowolnych (Pietraszek
2001). Dzięki polityce gubernatora Phillipa, część gruntów Korony zaczęła
trafiać do oficerów, żołnierzy i skazańców, którzy odbyli już kary. Jego
następca, Francis Grose, ziemie rozdawał już tylko oficerom, przez co
jeszcze wyraźniej pogłębiała się przepaść ekonomiczna między tą grupą
a resztą społeczności nowego lądu. Wojskowi zresztą mieli w kolonii
ogromne wpływy i niepodporządkowywali się cywilnym gubernatorom.
Najbardziej znany w historii jest konflikt między gubernatorem Williamem
Blighem a Johnen Macarthurem46. Bligh słynął z twardej ręki oraz znakomitych umiejętności nawigacyjnych i żeglarskich. To właśnie one najpierw
wpędziły go, a później wybawiły z potężnej opresji po buncie na „Bounty”
(1788 r.)47. Wysadzony przez marynarzy, którzy odmówili posłuszeństwa,
w małej łodzi, z 18 osobami załogi i praktycznie bez żywności, przepłynął
6700 km z rejonu wysp Tonga na Timor. Przykre doświadczenia nie
wpłynęły jednak na sposób postrzegania świata i pryncypia kapitana Bligha.
Kiedy w 1806 r. przybył do Australii, przystąpił do jej „porządkowania”
i dość szybko zyskał przydomek „Kaligula” (Clark 2004). Rozpoczął od
44
M. Clark (2004) pisze o ponad 750 więźniach. Byli oni zesłani na lat siedem,
czternaście lub dożywotnio.
45
Brak białych kobiet (ich bardzo mała liczba) i jego konsekwencje stały się
jednym z elementów tworzącej się Australijskiej Legendy (Australian Legend) –
pionierskiego życia i braterstwa mężczyzn (por. Denoon et. al. 2000).
46
Macarthur, choć zapisał się w historii Australii niechlubnie, to jednak jako
pierwszy założył tam hodowlę merynosów, przyczynił się więc do rozwoju jednego
z podstawowych kierunków rolnictwa kontynentu.
47
Jeden z bardziej znanych polskich zespołów szantowych – „Mechanicy Shanty” śpiewają o „Bounty” i Blighu pieśń. Słowa brzmią: „Bounty to był packet ship,/
Billy Blight tam Starym był,/ Szczęście miał, że jeszcze żył./ Jak pies warczał dzień
i noc,/ Prawem jego sznur i ‘kot’./ Dwie zasady twarde to,/ Głupich tchórzy słać na
dno./ I w kajdany zakuł, gdy Ktoś się skarżył na los zły (…)”. Autorem słów jest
Henryk „Szkot” Czekała, członek zespołu (Stalich 2006).
66
systemu płatniczego, w którym zaniżano wartość brytyjskiej waluty. Drugi
na liście znalazł się alkohol. Działania gubernatora wywołały stanowczy
sprzeciw wojskowych. Iskrą zapalną stała się próba aresztowania Macarthura, m. in. pod zarzutem zdrady. Warto przypomnieć w tym miejscu, że rum
był w kolonii swego rodzaju środkiem płatniczym i jednocześnie ogromnym
problemem. Pito go dużo, głównie „Jamajkę” lub rum z Kalkuty. Skazańcom
za pracę płacono48 trunkiem. Monopol na jego sprzedaż miał Korpus Nowej
Południowej Walii, który nazywano zresztą „Rumowym”. Nic więc dziwnego, że to, co próbował zrobić William Blight nie spodobało się zarabiającym
na alkoholu oficerom. Zorganizowali oni bezkrwawy przewrót (tzw. bunt
rumowy) zakończony aresztowaniem gubernatora. Stało się to dokładnie
w dwudziestą rocznicę przybycia osadników do Port Jackson – 26 stycznia
1808 r. (Olszewski 1997).
W odpowiedzi na bunt rząd brytyjski wysłał do Nowej Południowej Walii
nowy pułk żołnierzy pod dowództwem Lachlana Macquariego. Gubernator
Macquarie (1810–1821) zreformował kolonię, uznając, że więźniowie po
zwolnieniu powinni być traktowani jak inni, wolni obywatele, ze wszystkimi
należnymi im prawami i obowiązkami (Australia 2003). Zakazał również
ataków na Aborygenów. Niewątpliwie Macquarie położył podwaliny pod
rozwój cywilnej kolonii, w przyszłości państwa. Za jego urzędowania
uporządkowano finanse publiczne i założono pierwszy bank49, rozwijano
infrastrukturę – budowano drogi, szpitale i urzędy publiczne, zakładano nowe
miasta i osady. Architektem rządowym był w tym czasie były zesłaniec –
Francis Greenaway, skazany na banicję za fałszerstwo (Lencznarowicz
2005). Nazywany jest on ojcem australijskiej architektury. Jemu mieszkańcy
kraju zawdzięczają m. in. wygląd pierwszej w kraju latarni morskiej50,
budynek sądu i kościoła św. Mateusza (Saint Matthew's Church) w Windsorze oraz kościół św. Jakuba (Saint James's Church) w Sydney. Greenaway,
już w 1815 r. zaproponował budowę mostu nad zatoką Port Jackson. Dzisiaj
most, ostatecznie zbudowany przez Johna Bradfielda w latach 1923–1932,
jest jednym z symboli Sydney.
Wraz z umacnianiem się lokalnej administracji, rodziła się odrębność
Australijczyków. Współcześni zauważyli, że urodzeni w kolonii wyglądali
inaczej niż Anglicy – byli wysocy, szczupli i o jasnej cerze. Także inaczej się
zachowywali, silni fizycznie, często wszczynali awantury. Mówili również
48
Od czasów Grosea skazańcy mogli być zatrudniani na ziemi oficerów
po godzinach pracy na rzecz Korony (Clark 2004).
49
The Bank of New South Wales założono w 1817 r. Pod pierwotną nazwą bank
działał do 1982 r., kiedy to stał się częścią Westpac Banking Corporation, funkcjonującego do dziś.
50
The Macquarie Lighthouse, zbudowana w 1818 r. niedaleko Sydney, działa
do dziś.
67
inaczej, używając języka skazańców i odmiennego akcentu. Ludność
napływową już w czasach Macquarie’a nazywali „cholernymi cudzoziemcami” (Clark 2004).
Ziemie, którymi zarządzał kapitan Phillip, nie miały precyzyjnie wyznaczonych granic. Sięgały od Przylądka Jork na północy do South na południu.
Granicę wewnętrzną ustalono, zresztą w Londynie, na 135o dł. geogr. wsch.
W skład terytorium wchodziły Tasmania i Wyspy Nowozelandzkie. Łącznie
powierzchnia bliska była 5,5 mln km2. Stosunkowo wolno odbywała się
eksploracja interioru, nieco szybciej wybrzeży. Najbardziej znanymi
odkrywcami byli Georg Bass i Matthew Flinders. Pierwszy w 1798 r.
stwierdził, że Tasmania jest wyspą, drugiemu w pierwszych latach XIX w.
udało się opłynąć Australię i skartować jej wybrzeża. Jemu także kontynent
zawdzięcza dzisiejszą nazwę. Nowa Holandia została nazwana przez
Flindersa Australią w 1814 r. w jego książce Voyage to Terra Australis.
Nazwa ta przyjęła się później powszechnie51 (Andriejewa 1974), w administracji zaczął ją stosować gubernator Macquarie (Lencznarowicz 2005).
Zasiedlanie kontynentu postępowało wzdłuż wybrzeży. Do 1800 r. powstały tylko dwie osady – w Zatoce Sydney i na Norfolk. W 1801 r.
założono osiedle nad rzeką Hunter – dzisiejsze Newcastle. W kolejnych
latach pojawiły się Brisbane, Perth, Adelajda, Melbourne i Hobart na Ziemi
van Diemena. W 1813 r. J. Blaxlend, W. Lawson i W. Wenthworth znaleźli
dogodne przejście przez odgradzające wybrzeże od reszty kontynentu Góry
Błękitne (Blue Mountains). Po zachodniej stronie pasma natrafili na znakomicie nadające się do hodowli owiec, zielone pastwiska. Podobne zasoby
znaleziono po przekroczeniu Gór Liverpool (Liverpool Range). Zagospodarowanie nowo odkrytych terenów było możliwe dzięki zawiązywanym w
tamtym okresie towarzystwom i grupom hodowców. Do takich organizacji
zaliczały się np. „Australijskie Towarzystwo Rolnicze” czy „Towarzystwo
Ziemskie van Diemena”. Pierwsze, założone w 1820 r., już osiem lat później
dysponowało ogromnymi terenami w okolicach Port Stephens. Pogłowie
bydła należącego do Towarzystwa wynosiło 1500 sztuk, owiec 6300.
W latach 40. liczby te wzrosły do odpowiednio 5 tys. sztuk bydła i 85 tys.
sztuk owiec.
Ekspansja miała równocześnie charakter spontaniczny i nielegalny. Nowe,
będące własnością Korony, tereny bezprawnie zasiedlali squatterzy –
pasterze rekrutujący się często z włóczęgów i więźniów. Prawnie problem
własności ziemi rozwiązano w 1847 r., kiedy to władze przyznały squatterom
prawo czteroletniej dzierżawy i pierwokupu użytkowanych gruntów.
W Australii w tym czasie zaczęła się pojawiać rodzima arystokracja, wielcy
posiadacze ziemscy. Grupę tę nazywa się squattokracją. Jednocześnie
51
Wcześniej nazwy tej używał Flinders na sporządzonych przez siebie mapach
nawigacyjnych.
68
na farmach rosła liczba pracowników najemnych, często wędrujących
z miejsca na miejsce w poszukiwaniu pracy. Właśnie ci ludzie stworzyli
australijską legendę – kult męskiego braterstwa, brutalności i walki z dziką
przyrodą (Lencznarowicz 2005).
W 1824 r. Hamilton Hume i William Hovell dotarli do zachodnich brzegów Port Phillip i odkryli rzekę Murray52. W cztery lata później Charles Sturt
zbadał jej dorzecze i stwierdził, że uchodzi ona do morza, nie zaś, jak
pierwotnie przypuszczano, do jakiegoś zbiornika w głębi lądu. Jeszcze
w pierwszej połowie XIX w. Thomas Mitchell przekroczył rzekę Murray
i odkrył żyzne ziemie – Australia Felix, dzisiejszą Wiktorię. W tym samym
okresie Edward Eyre próbował dotrzeć z Adelajdy do wnętrza interioru,
niestety bez powodzenia. Podczas wyprawy odkrył jednak i zbadał wielkie
jezioro nazwane z czasem jego imieniem – Lake Eyre. W latach 1844–1845
Ludwig Leichhardt przeszedł północny Queensland i brzegami Zatoki
Karpentaria dotarł do Port Ensington. W kilka lat później badacz zaginął
podczas kolejnej wyprawy.
W drugiej połowie XIX w. kontynuowano eksplorację interioru.
W 1860 r. Robert Burke i William Willis wraz z dwoma innymi śmiałkami
wyruszyli z Melbourne, by z południa na północ przeciąć Australię.
Z czteroosobowej grupy wyprawę przeżył jedynie John King, pozostali jej
uczestnicy zmarli z głodu i wyczerpania. Dopiero w 1862 r., podczas trzeciej
próby, trasę z południa na północ kontynentu pokonał John McDouall Stuart.
Przebywając drogę z Adelaide do Darwin Stuart wygrał nagrodę 2 tys.
funtów (!). Dziesięć lat później przeprowadzono tamtędy linię telegraficzną,
a dzisiaj szlak można pokonać jadąc autostradą – Stuart Highway (Zierhoffer
1967; Australia 2003). W tym samym okresie liczne wyprawy badawcze
przeprowadzili Eenest Giles, John Forrest i P. E. Warburton (ryc. 29).
Warto podkreślić dużą rolę naszych rodaków w poznawaniu antypodów.
Pierwszymi Polakami, którzy dotarli do Australii, byli urodzony w Gdańsku
Johann Reinhold Forster i jego syn Jerzy Adam. Rodzina Forsterów uciekła
ze Szkocji do Polski, by uniknąć prześladowań religijnych. Jan Jerzy,
urodzony w 1729 r., mieszkał w Mokrym Dworze pod Gdańskiem, gdzie był
pastorem. Ze swoim najstarszym synem dzielił pasje badawcze i podróżnicze. Po dwuletniej wyprawie do Rosji obaj powrócili do Anglii i stamtąd jako
członkowie załogi kapitana Cooka popłynęli w trwający trzy lata rejs
dookoła świata. Starszemu Forsterowi powierzono zadanie naturalisty,
siedemnastoletni Jerzy był jego pomocnikiem. Statki opuściły angielskie
Plymuth 13 lipca 1772 r. – była to druga53 wyprawa Jamesa Cooka
52
Rzeka swoją nazwę zawdzięcza nazwisku kapitana Johna Murraya, odkrywcy
zatoki Port Phillip.
53
W pierwszej za badania przyrodnicze odpowiedzialni byli Joseph Banks
i Szwed, dr Daniel Solender.
69
(por. ryc. 28). W dwa lata po powrocie do Europy, w 1777 r., Jerzy Adam
wydał A voyage round the World In HMS „Resolution” commanded by
Captain Cook, Turing the years 1772–1775 (Rakusa-Suszczewski 2007).
W tym znakomitym dzienniku podróży opisał codzienne trudy wyprawy
i m.in. odkrycie wyspy Norfolk:
8-go wieczorem minęło nas wielkie stado morświnów, które igrając wokół statku raz
po raz wyskakiwały z wody. Trafiwszy jednego z nich harpunem umocowanym do
długiej liny, spuściliśmy pośpiesznie szalupę, by dobić go pięcioma kulami
z muszkietów. […] Mięso, mimo niezbyt zachęcającej, niemal czarnej barwy po
odcięciu tłuszczu przypominało wołowinę […]. Zjedliśmy je z apetytem, chwaląc
łaskawy dla nas los. Tegoż ranka ujrzeliśmy ląd, który okazał się drobną, raczej
górzystą wysepką, całkowicie pokrytą cyprysami […]. Opuściwszy sondę stwierdziliśmy, że dno leży na głębokości około dwudziestu sążni i około dziewiątej
znaleźliśmy się na wprost stromego brzegu wyspy. Wydawała się długa na jakieś
trzy mile, gęsto zalesiona i całkowicie pozbawiona mieszkańców. Zauważyliśmy na
niej wiele gatunków wodnego ptactwa… (Forster 2007: 242).
DARWIN
1 85 9
2
–1 8 6
184
183
84 5
6
4 –1
184
84 5
4– 1
184 8
BRISBANE
1 8 75
PERTH
1 84 0
– 18 4
PORT
AUGUSTA
1
1836
ADELAIDE
Albany
BATHURST
1829–1830
SYDNEY
Eyre
Giles
MELBOURNE
Leichhardt
Mitchell
Struart
Sturt
0
500
1000 km
Ryc. 29. Eksploracja kontynentu w XIX w.
Źródło: oprac. na podstawie W. Maik, 2003, ABC Świat, Australia, Oceania,
Antarktyda, Wyd. Kurpisz, Poznań
70
Najważniejsza jednak postać to Paweł Edmund Strzelecki. Do Australii
badacz przybył 25 kwietnia 1839 r. Zajął się wtedy eksploracją południowej
części Wielkich Gór Wododziałowych. Odkrył ich najwyższe pasmo – Góry
Śnieżne (Snowy Mountains), a najwyższy szczyt nazwał Górą Kościuszki
(Kościuszko Mountain). Strzelecki zbadał także żyzną krainę po południowowschodniej stronie gór i na cześć ówczesnego gubernatora Nowej Południowej Walii nazwał ją Ziemią Gippsa (Gippsland). Australia zawdzięcza mu
też wiele innych odkryć – węgiel i rudy miedzi na Tasmanii, pasmo górskie
w Wiktorii – Strzelecki Rangers czy odkrycie złota54. Plonem badań Polaka
była pierwsza mapa geologiczna Nowej Południowej Walii i Tasmanii oraz
opublikowana w roku 1845 praca Opis fizyczny Nowej Południowej Walii
i Ziemi van Diemena (Długosz 2001). Książka ukazała się w Londynie, tytuł
oryginału brzmiał Physical description of South Wales and Van Diemens
Land. Była to bodaj pierwsza naukowa publikacja na temat Australii.
Znamienne jest co, autor potraktował jako elementy środowiska. Oprócz
opisu geologii, klimatu, fauny i flory Strzelecki obszernie zaprezentował
perspektywy rozwoju rolnictwa i, na samym wstępie, historię odkryć
morskich i lądowych. Jeden z rozdziałów poświęcił „krajowcom”. Wskazywał na ich silne powiązanie z otaczającą przyrodą i już wtedy podkreślał
destrukcyjny wpływ kolonizacji na sposób życia rdzennych Australijczyków:
Wędrówki, polowanie, połów ryb, przygodna wojna, na przemian ze świętowaniem
i próżnowaniem w miejscach najbardziej nadających się na wypoczynek, wypełniają
czas Australijczyka. Porywy i jad ambicji, chciwość, niezadowolenie lub zniechęcenie życiem, przygnębienie z powodu ucisku lub prześladowania, a więc choroby
wynikłe ze zwyrodniałego stanu społeczeństwa, są mu nieznane. […]
Od tego wszystkiego uwolniły go fizyczne warunki kraju i różnorodne środki
do życia, których użycza mu łaskawie Opatrzność. Te dary zdrowia i zadowolenia,
które mu los zsyła, są sowitą zapłatą za wierne posłuszeństwo prawom natury.
[…] Przybycie Europejczyków zburzyło to szczęście bytowania. Chaty tubylców,
podobnie jak wigwamy Indian amerykańskich, cofnęły się albo zniknęły przed falą
imigracji (Strzelecki 1958: 277–278).
Znakomita część Polaków, którzy w XIX w. przypłynęli do Australii, była
uchodźcami politycznymi, zmuszonymi do emigracji przez władze państw
zaborczych. Wśród nich znaleźli się m. in.: Seweryn Korzeliński, Adam
Joachim Kulczycki, Sygurt Wiśniowski, Modest Maryański (inżynier
54
Ten fakt został na prośbę gubernatora utrzymany w tajemnicy. Obawiano się
wybuchu gwałtownej i niekontrolowanej „gorączki złota”. Na wyspie będącej
wielkim więzieniem mogło to spowodować istotne problemy z bezpieczeństwem.
Ostatecznie wiadomość o złocie rozpowszechniła się kilkanaście lat później, a jego
odkrycie zostało przypisane komu innemu (Australia 2003).
71
górnictwa), rodzina Platerów, Alojzy Drucki-Lubecki, Józef Conrad-Korzeniowski.
W drugiej dekadzie XX w. do Australii i Oceanii trafił Bronisław Malinowski. W latach 1914–1920 studiował on kultury tubylcze na Nowej
Gwinei, w południowej części Morza Salomona, w Australii i na Trobriandach (por. Young 2008). Jego drugi doktorat55, obroniony na Uniwersytecie
Londyńskim, opublikowany w 1913 r., był poświęcony Aborygenom –
Rodzina wśród krajowców Australii. Studium socjologiczne (The Family
Among The Australian Aborigines: A Sociological Study). Co ciekawe, praca
miała charakter przed terenowy. Malinowski napisał ją na podstawie
dostępnych w Anglii dokumentów i danych. Największy rozgłos przyniosły
Malinowskiemu jednak prace, które powstały dzięki informacjom zebranym
bezpośrednio wśród interesujących go ludów. Część materiałów gromadził
badacz na zlecenie Muzeum Narodowego w Melbourne. Swoją podróż do
Australii opisał w Dzienniku. W nim też sam moment przybycia do kraju
przedstawił następująco:
21 VII [1914 r.]. Dzień przyjazdu. Wstaję o szóstej. Kąpiel. Na pokładzie deszcz;
ciemno jeszcze. Budzenie się dnia; chłodnego; różowe cienie na ciemnych chmurach,
wlokących się smugami deszczu po oceanie; zielone, zimne morze. Poczucie wyjścia
z tropików; nowe poczucie geograficzne globu; opasania ziemi. Fakt psychologiczny
„poczuć geograficznych”.
Fremantle jako szereg domów bez charakteru w oddali. […] Le Souëf przyjeżdża
[…]. Bryka w polskim stylu. Radość, że jestem gościem, że nie muszę o niczym
myśleć i za wszystko płacić. Wyjazd. Małe bungallows; pierwsze eukaliptusy
i drzewa pieprzowe. […] Rzadki las; puszyste, rozłożyste drzewa o fantastycznych
sylwetach (Malinowski 2008).
Trudno przecenić wkład tego wybitnego Polaka w światową naukę. Jest
on, obok Alfreda Radcliffe-Browna, uważany za ojca antropologii społecznej. To jeden z najważniejszych dwudziestowiecznych badaczy, twórca
funkcjonalizmu w antropologii.
Właściwie od początku Australia stała się krajem rolniczym. Oprócz
hodowli owiec prowadzono także hodowlę bydła mlecznego i uprawę
pszenicy. Kierunek produkcji zależał oczywiście od warunków naturalnych.
Na wschodnim wybrzeżu rozwijano gospodarkę mleczną i hodowlę owiec
(początkowo tylko hiszpańskich merynosów), na północy wypasano woły.
Cechą wyróżniającą rolnictwo australijskie stały się wielkie gospodarstwa,
których powierzchnia liczona była w tysiącach hektarów.
Istotnym impulsem do rozwoju gospodarki kontynentu było odkrycie
złota. „Gorączka” wybuchła w latach 50. XIX stulecia. Pierwsze złoża
znaleziono w okolicach Bathurst, później, większe, w okolicach Ballarat,
55
Pierwszy, z filozofii, obronił na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1908 r.
72
Bendigo i Góry Alexander w Wiktorii. Państwo udzielało kopaczom
(diggers) koncesji (licence), niezależnie od zysków musieli oni co miesiąc
płacić władzom 30 szylingów. Poszukiwaczami złota byli początkowo
mieszkańcy kolonii. Gdy wieści dotarły do metropolii, w porcie w Melbourne schodziło co tydzień na ląd 1800 nowych poszukiwaczy. Przybywali
Szkoci, Anglicy, Irlandczycy, ale także mieszkańcy Azji, głównie Chińczycy56. Tylko nieliczni osiągnęli sukces jako poszukiwacze złota, większość
zajęła się uprawą roli, handlem lub inną działalnością, przyczyniając się
walnie do rozwoju Australii (Australia 2003). Uważa się również, że dzięki
incydentowi nazwanemu Eureka Affair (bunt Eureka) kopacze złota wpłynęli
także na kształt australijskiej demokracji. Po rozruchach, jakie wywołali
w 1854 r. w okolicach Ballart, władze rozszerzyły prawa wyborcze,
a dotychczasowe koncesje zamieniono na cła wywozowe (Garden 1987;
Harvey 1994 za www.ballart.com).
Dla świata najważniejszym elementem Australijskiej Legendy stał się
„mit zesłańca” (convictism). W samej Australii osadnicy i więźniowie
stanowili jednak spójną społeczność, a różnice między nimi szybko się
zacierały. Choć Korona traktowała kolonię w Zatoce Botany jak więzienie,
wspólnota, która tam powstała, już na początku XIX w. była wolną społecznością. Jak pisze Denoon et. al. (2000) jej tożsamość wyrasta raczej z etosu
pracy i gospodarki kapitalistycznej oraz poczucia braterstwa, ważnego
w mało sprzyjających warunkach, niż z losu skazańców.
Z jednej strony narodowym bohaterem jest James Cook, wierny Koronie
i królowej, z drugiej strony Australijczycy pamiętają o Nedzie Kelly57,
opryszku, który ze swoją bandą napadał na banki w całym kraju. Kelly stał
się symbolem walki z systemem, romantyczną i raczej pozytywną postacią.
Władzom wytykano szereg nadużyć związanych z jego pojmaniem
i osądzeniem. Był człowiekiem skazanym na porażkę przede wszystkim ze
względu na swoje pochodzenie – jako syn zesłanego do Australii złodzieja –
i biedę.
W narodowej mitologii ważną datą jest 25 kwietnia 1915 r. Tego dnia
rozpoczęła się bitwa pod Gallipoli, w Cieśninie Dardanelskiej. Wojska
alianckie miały wtedy dokonać desantu i zdobyć Stambuł. Niestety plany
zostały zdradzone. Turcy, pod wodzą Kemala Paszy, po prostu zdziesiątko56
Szacuje się, że między 1851 a 1860 r. do Australii przypłynęło 500 tys. Brytyjczyków, 60 tys. Europejczyków z kontynentu, 42 tys. Chińczyków i 10 tys.
obywateli USA (Lencznarowicz 2005).
57
O Nedzie Kellym powstało szereg filmów i książek. W języku polskim dostępne są np.: P. Careya Prawdziwa historia Neda Kelly’ego oraz A. Brzezińskiej
i G. Wiśniewskiego Za króla, ojczyznę i garść złota. Najbardziej znana produkcja
filmowa to Ned Kelly (angielski tytuł The AKA Kelly Gang) z Heathem Ledgerem w
roli głównej, z 2001 r.
Związek Auustralijski jako państwo
p
73
wali ląduujące oddziaały. W walkkach po razz pierwszy jednak wyjątkową
męskość i braterstwoo pokazały wojska AN
NZAC-u (Auustralian andd New
Zealand Army
A
Corpss). W pierw
wszych dniacch zmagań na tureckiejj plaży
wylądowaało ok. 20 tyys. żołnierzy. Batalia trw
wała do 20 grrudnia i pochhłonęła
ponad 8 tys.
t ofiar, rannnych było 18
1 tys. Choćć dramat rozegrał się dalleko od
ojczyzny uznaje się go
g powszechnnie za momeent kluczowyy w historii narodu
nia 1915 r. nikt nie m
miał już
australijskkiego, bo too właśnie odd 25 kwietn
wątpliwośści, że taki naród
n
istniejee (Davis 1999
9; ANZAC Day
D [b.d.]). O
Od 1916
r. 25 kwieetnia obchoddzony jest w Australii jaako święto narodowe.
n
Shhrine of
Remembrrance (sankttuarium pam
mięci), odp
powiednik Grobu
G
Nieznnanego
Żołnierza, można naazwać jednyym z przesttrzennych syymboli tożssamości
i jednościi narodowej.. Budowla poświęcona
p
jest pochoddzącym z W
Wiktorii
żołnierzom
m biorącym udział w I wojnie
w
świato
owej i znajdduje się w Melbourne, przy najbardziej reprezentacyyjnym bulwaarze miasta – St. Kildaa Road.
W środkuu sanktuarium
m znajduje się
s kamień pamięci.
p
Dziiedziniec i w
wieczny
płomień mają
m
upamiiętniać żołniierzy walcząących w II wojnie świaatowej.
Rocznie przy
p
Shrine of
o Remembraance odbywaa się ponad 120 różnego rrodzaju
uroczystoości (ryc. 30).
Ryc. 30. Shrine
S
of Remeembrance – saanktuarium paamięci w Melbbourne. W sym
mbolice
budowli i jej otoczeniaa zawarto hołdd dla poległycch australijskicch żołnierzy, kkobiet
i mężczyzn
m
pochhodzących z Wiktorii,
W
20088
Źródło: auutorzy M. i W.. Dożdż
74
2.2.
Współczesne państwo i jego struktura
Wraz z poznawaniem i zasiedlaniem nowego kontynentu zmieniał się jego
kształt administracyjny. Z pierwszej kolonii – Nowej Południowej Walii, już
w 1825 r. wyodrębniła się Tasmania. W 1829 r. utworzono Australię
Zachodnią (Western Australia), a w 1836 r. Australię Południową58 (South
Australia). Granice tej ostatniej miały charakter astronomiczny – 26o szer.
geogr. pd., 141o i 132o dł. geogr. wsch., po pewnym czasie granicę przesunięto do 129o. W 1851 r. od Nowej Południowej Walii oddzieliła się Wiktoria
(Victoria). W osiem lat później rozpoczął się proces wyodrębniania Queensland. Wcześniej, bo w 1841 r., od Australii uniezależniła się Nowa Zelandia.
Terytorium Północne (Northern Territory) zostało wydzielone podczas
przesuwania granic Nowej Południowej Walii i tworzenia Australii Południowej i Zachodniej (ryc. 31). Pierwotnie weszło w skład tej pierwszej,
szybko jednak trudności organizacyjne i ekonomiczne sprawiły, że administracja kolonii zrzekła się praw do tego terenu i trafiło ono pod zarząd
federalny.
Początkowo kolonie funkcjonowały jako odrębne i rywalizujące ze sobą
jednostki polityczne59, choć wszystkie oczywiście stanowiły posiadłości
Wielkiej Brytanii. Organizacja administracji wszędzie była jednakowa –
przedstawicielem Korony i najwyższą władzą był gubernator, czasami
wspomagany przez radę. W 1855 r. Nowa Południowa Walia, Wiktoria,
Australia Południowa i Tasmania uzyskały autonomię (Australia Zachodnia –
w 1890 r.). W każdej kolonii powstały dwuizbowe parlamenty, obowiązywały odrębne konstytucje i funkcjonowały niezależne od siebie sądy (Bożyk
1999). Szybko stało się jednak jasne, że utrzymywanie takiego status quo nie
przyczyni się do rozwoju Australii. Zdawali sobie z tego sprawę zarówno
mieszkańcy kolonii, jak i władze metropolii. Głównymi argumentami za
budową federacji była konieczność obrony Australii przed ewentualnymi
atakami z zewnątrz i powstrzymanie nieporządanej imigracji, głównie
z Chin.
58
Formalnie była to prowincja. Nazwę zastosowano, by wyróżnić ją jako obszar
kolonizowany przez wolnych ludzi, a nie zsyłanych więźniów (Places, Documenting... [b.d.]).
59
W poszczególnych koloniach wybudowano np. sieci kolejowe o torach różnej
szerokości (Olszewski 1988).
A
75
B
TERYTORIUM
PÓŁNOCNE
TERYTORIUM
PÓŁNOCNE
QUEENSLAND
QUEENSLAND
AUSTRALIA
ZACHODNIA
AUSTRALIA
ZACHODNIA
AUSTRALIA
POŁUDNIOWA
0
500
AUSTRALIA
POŁUDNIOWA
NOWA
POŁUDNIOWA
WALIA
NOWA
POŁUDNIOWA
WALIA
1000 km
VIKTORIA
VIKTORIA
Ziemia
von Diemana
Tasmania
C
D
TERYTORIUM
PÓŁNOCNE
TERYTORIUM
PÓŁNOCNE
QUEENSLAND
AUSTRALIA
ZACHODNIA
AUSTRALIA
POŁUDNIOWA
AUSTRALIA
POŁUDNIOWA
NOWA
POŁUDNIOWA
WALIA
VIKTORIA
zmiana przynależności
terytorium w latach 1861–1862
Tasmania
współczesne granice stanów
zmiana przynależności
po1862
NOWA
POŁUDNIOWA
WALIA
VIKTORIA
Tasmania
Terytorium Dystryktu Federalnego
wydzielone po 1909 r.
Kolonia założona w roku:
1788
QUEENSLAND
AUSTRALIA
ZACHODNIA
1825
1829
1834
1851
1859
Ryc. 31. Rozwój terytorialny Związku Australijskiego
(A. – powstanie Nowej Południowej Walii 1788 r., B. – zmiany terytorialne do 1858 r., C. –
zmiany terytorialne do 1862 r., D. – zmiany terytorialne po 1862 r.)
Źródło: oprac. na podstawie W. M. Andriejewa, 1974, Australia, PWN, Warszawa
Dzięki wieloletnim60 staraniom, 9 lipca 1900 r. w parlamencie brytyjskim
przyjęto ustawę (Commonwealth of Australia Constitution Act) o utworzeniu,
z sześciu kolonii, federacji (ryc. 32). Pierwszego stycznia 1901 r. ustawa
zaczęła obowiązywać, a jej dziewiąty rozdział stał się konstytucją61 Związku
60
Pierwsza konwencja konstytucyjna (National Australian Convention) odbyła
się w 1890 r. Rok później, po siedmiu reprezentantów z każdej kolonii i trzech
z Nowej Zelandii ustaliło m. in., że kraj będzie się nazywać Związkiem Australijskim. Kolejne konwencje odbywały się w latach 1897 i 1898. Projekt konstytucji
poddano referendom w poszczególnych koloniach. Ostatecznie konstytucja stała się
częścią aktu o utworzeniu Związku Australijskiego, proklamowanego przez
parlament brytyjski i potwierdzonego przez królową Wiktorię.
61
Każdy z członków wcześniej przyjął ten akt w drodze referendum.
76
Z
Zarys
geografiii społeczno-eko
onomicznej Ausstralii
Australijsskiego (Com
mmonwealth of Australlia). Kolonie, z wyłączeniem
Terytorium
m Północneego, otrzymaały status państw związzkowych (sttanów),
pozostając
ąc jednocześśnie dominiium brytyjsk
kim. Królow
wa Wiktoria była
suwerenem
m i głową państwa. Pierwsze federalne wyboory do parlaamentu
odbyły sięę w marcu 19901 r. (Bożyyk 1999).
Ryc. 32.. Strona tytułoowa australijskkiej ustawy ko
onstytucyjnej przyjętej w 19900 r.
przez parlament bryty
yjski
Źródło: Commonweaalth of Australlia Constitutio
on Act 1900 (U
UK), Documenting
a Democracy,
D
w
www.founding
gdocs.gov.au.
Poważżnym problem
mem, jeszczze przed form
malnym utwoorzeniem fedderacji,
stał się wybór
w
stoliccy. Do tej funkcji
f
aspirrowały najbogatsze i naajlepiej
rozwiniętee miasta – Sydney
S
(Now
wa Południow
wa Walia) i Melbourne
M
((Wiktoria). Ostaatecznie, by przekonać
p
m
mieszkańców
w Nowej Połłudniowej W
Walii do
idei federracji, w konnstytucji zappisano, że stolica,
s
dokładnie Australijskie
Terytorium
m Stołecznee (Australiann Capital Territory – AC
CT), o powieerzchni
nie mniejszej niż 1000 mil2 (258 km
k 2), znajdow
wać się będzzie w tymże stanie.
Zaznaczonno jednak, że
ż lezeć muusi w odległo
ości nie mniiejszej niż 1100 mil
(160 km) od Sydney. Miejsce ustaalono dopierro w 1908 r. Canberra poowstała
77
na tzw. surowym korzeniu, czyli tam, gdzie wcześniej nie było żadnego
miasta, w południowo-wschodniej części Nowej Południowej Walii62
(ryc. 33). Budowę rozpoczęto w 1911 r., a zakończono ją w 1927 r. Miasto
powstało według planów amerykańskiego architekta Waltera Burleya
Griffina. Do tego czasu rząd federalny miał siedzibę w Melbourne (Documenting..., No 122). Uroczystość nadania miastu imienia odbyła się 12 marca
1913 r. (Warhurst 2007). Żona gubernatora, Lady Deman, piękną angielszczyzną powiedziała: „I name the capital of Australia, Canberra – the accent
is on the Can”63. Nazwa miasta najprawdopodobniej została wyprowadzona
z aborygeńskiego słowa oznaczającego „miejsce spotkań” i funkcjonowała
w okolicy od wielu dziesięcioleci. Zachęcani przez rząd Australijczycy mieli
jednak i inne propozycje nazwania stolicy. Cookaburra, Wheatwoolgold,
Kangaremu, Sydmelperadbrisho należały do najpopularniejszych (Pegrum
2007).
Zapisy konstytucji przyjętej w 1900 r. obowiązują do dziś. Australia jest
więc państwem związkowym (federacją), w skład którego wchodzi sześć
stanów związkowych – Australia Południowa, Australia Zachodnia, Nowa
Południowa Walia, Tasmania, Queensland i Wiktoria oraz dwa terytoria –
Terytorium Północne i Australijskie Terytorium Stołeczne. Konstytucja
dopuszcza zmiany granic stanów, daje także możliwość przyjęcia nowych
członków (kolonii australijskich i posiadłości brytyjskich). Nie ma jednocześnie możliwości wystąpienia ze Związku. Stany zgodziły się „zjednoczyć
w jeden nierozerwalny Związek Federacyjny”64, jak mówią słowa preambuły
do ustawy zasadniczej.
Organizacja państwa ma charakter trójpoziomowy – Związek, stany
i terytoria, jednostki lokalne. Prawne zasady funkcjonowania państwa
określone są w konstytucji Związku i w poprawkach do niej, konstytucjach
stanowych, w ustawach przyjętych przez parlament związkowy i parlamenty
stanowe, orzeczeniach Sądu Najwyższego oraz wybranych aktach prawa
brytyjskiego mających zastosowanie w Związku jako całości i w poszczególnych stanach i terytoriach. W przypadku kolizji prawa stanowego i związkowego, stosuje się to drugie.
62
Europejskie osadnictwo na terenach dzisiejszego Australijskiego Terytorium
Stołecznego rozpoczęło się w roku 1823, kiedy Joshua John Moore założył osadę
Limestone Plains, obecnie Acton (Gillespie 2007).
63
„Stolicy Australii nadaję imię Canberra – z akcentem na Can”. Słowo can
w języku angielskim oznacza – móc (tłum. E. K.).
64
„unite in one indissoluble Federal Commonwealth”.
78
Ryc. 33. Pierwszy kołek wbity na budowie Canberry
Źródło: National Archives of Australia, C4078, N1022
Formalnie suwerenem jest królowa Elżbieta II, królowa Zjednoczonego
Królestwa i królowa Australii. Jej rola ma jednak jedynie symboliczne
znaczenie. Mimo to w referendum z listopada 1999 r. 54,9% głosujących
opowiedziało się przeciw przekształceniu Australii w republikę, a tym
samym za pozostaniem w Koronie (Year Book… 2007). Australia jest zatem
ciągle monarchią konstytucyjną.
Australijska konstytucja zakłada, jak w każdym demokratycznym państwie, rozdzielenie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej (ryc.
34). Legislatywa i egzekutywa nie są jednak zupełnie odrębne. Członkowie
rządu muszą bowiem być posłami65. Na czele egzekutywy stoi brytyjski
monarcha. Jego przedstawicielem, i w praktyce głową państwa, jest generalny gubernator (Governor-General). Jest on mianowany na pięcioletnią
kadencję przez królową, po wcześniejszym wskazaniu przez australijskiego
premiera66. Jego główne zadanie polega na sankcjonowaniu w imieniu
królowej ustaw przyjętych przez parlament. On również otwiera obrady
65
Art. 64 konstytucji mówi, że żaden minister nie będzie sprawował swojego
urzędu dłużej niż trzy miesiące, jeżeli nie zostanie lub nie jest posłem bądź senatorem.
66
Pierwszym gubernatorem generalnym urodzonym w Australii, a 9. w historii,
był Isaac Alfred Isaacs (1855–1948), syn żydowskich imigrantów z Polski. Urząd
objął w 1931, a złożył w 1936 r. Wcześniej był m. in. przewodniczącym sądu
najwyższego (chief justice).
79
nowo powołanego Zgromadzenia. Gubernator, na wniosek premiera, może
rozwiązać parlament. Do niego należy także formalny wniosek o rozpisaniu
wyborów do niższej izby parlamentu i mianowanie ministrów stanu Związku.
Gubernator jako przedstawiciel królowej stoi na czele armii. Stanowi on
również organ legislacyjny dla niektórych australijskich terytoriów. Działania gubernatora zawsze poprzedzone są konsultacjami z premierem kraju.
Jedynie w wyjątkowych przypadkach, np. niestabilności politycznej, zyskuje
specjalne prerogatywy (Year Book… 2007). W razie niezdolności gubernatora do sprawowania urzędu jego obowiązki przejmuje administrator związku.
Tradycyjnie jest to gubernator stanowy z najdłuższym stażem. Generalny
gubernator ma jednak głównie funkcje reprezentacyjne – uczestniczy
w przyjmowaniu zagranicznych gości, otwiera ważne spotkania i uroczystości (Fact... 2007, No 17). Obecnie urząd piastuje zaprzysiężona we wrześniu
2008 r. Quentin Bryce (pierwsza w historii Australii kobieta na tym stanowisku). Panią gubernator tytułuje się Her Excellency Ms Quentin Bryce, AC.
Litery „AC” po nazwisku oznaczają, że nadano jej order za zasługi dla kraju
– Order of Australia w randze Companion of the Order.
Zgodnie z zapisami konstytucji australijski Parlament składa się z królowej i dwóch izb – Izby Reprezentantów (150 posłów) i Senatu (76 senatorów). Czynne prawo wyborcze ma każdy obywatel Australii, który ukończył
18 lat. Udział w głosowaniu jest obowiązkowy, stąd frekwencja sięgająca
ponad 95%. Osoby uchylające się od głosowania karane są grzywnami.
Bierne prawo wyborcze przysługuje osobom, które ukończyły 21 lat, mają
czynne prawo wyborcze, mieszkały przez co najmniej 3 lata na terenie
Związku, są poddanymi korony brytyjskiej od urodzenia lub są obywatelami
Australii od co najmniej 5 lat (Bożyk 2001). Australia jest krajem, w którym
stosunkowo wcześnie bierne i czynne prawo wyborcze przyznano kobietom,
bo w roku 1902, czyli 16 lat wcześniej niż w Polsce. Aborygeni mogą
głosować dopiero od 1962 r.
Kadencja członków Izby Reprezentantów trwa trzy lata, senatorów sześć.
Zazwyczaj wybory do połowy miejsc w Senacie odbywają się razem
z wyborami do izby niższej. Taka sama ordynacja wyborcza obowiązuje na
terenie całego kraju (The Commonwealth Electoral Act 1918). W wyborach
do Izby Reprezentantów obowiązuje system większościowy67, do Senatu
system proporcjonalny68. Liczba reprezentantów waha się od 50 w Nowej
Południowej Walii do 2 w ACT. Liczba senatorów jest w każdym stanie stała
– 12. Terytoria mają po dwóch senatorów (ryc. 35).
67
Dany stan podzielony jest na taką liczbę jednomandatowych okręgów wyborczych, jaka liczba przedstawicieli mu przysługuje.
68
Każdy stan i każde terytorium tworzą jeden okręg, co w rzeczywistości sprawia, że bardzo różna liczba uprawnionych (mieszkańców danego stanu) wybiera taką
samą liczbę senatorów.
80
MONARCHA BRYTYJSKI
3
GUBERNATOR GENERALNY
6
2
PARLAMENT FEDERALNY
SENAT
IZBA
REPREZENTANTÓW
1
1
3
4
RZĄD
FEDERALNY
5
7
SĄD
NAJWYŻSZY
ELEKTORAT
1 wybór w okręgach wyborczych (na określoną kadencję)
2 powołanie w wyniku wyborów
5 kontrola parlamentarna
3 mianowanie, powołanie
6 prawo rozwiązania
4 odpowiedzialność polityczna
7 kontrola konstytucyjności prawa
Ryc. 34. Struktura władz federalnych w Australii
Źródło: oprac. na podstawie S. Bożyk, 1999, Parlament Federalny Australii,
Wyd. Sejmowe, Warszawa
1 poseł z każdego
ze 150 okręgów
12 senatorów
z każdego z 6 Stanów
i po 2 z Terytoriów
Ryc. 35. Schemat wyborów parlamentarnych
Źródło: oprac. na podstawie Parliament Education Office, www.peo.gov.au.
81
Obie izby australijskiego Parlamentu mają podobne uprawnienia. Wyjątek
stanowią ustawy dotyczące spraw finansowych, które muszą być inicjowane
przez izbę niższą, a zatwierdzane przez senat. Zakres zainteresowania
Parlamentu jest konsekwencją federalnego charakteru kraju – zajmuje się on
tylko sprawami dotyczącymi Związku i takimi, które zostały przekazane
przez stany. Są to m. in.: wymiana handlowa, podatki, poczta, telefonia
i pokrewne, stosunki międzynarodowe, obronność, imigracja, naturalizacja,
kwarantanny, waluta, wagi i miary, prawo autorskie, rybołówstwo, małżeństwa, patenty i znaki handlowe. Związek w sposób pośredni lub bezpośredni
może wpływać także na sprawy dotyczące przemysłu, edukacji, zdrowia
i opieki społecznej, regulacji finansowych, spółek akcyjnych i papierów
wartościowych. Uprawnienia Związku dokładnie, w 40 punktach, określa art.
51. konstytucji. W literaturze przedmiotu funkcjonuje określenie „rząd
wyliczonych uprawnień” (Wynes 1956, za: Bożyk 1999). Konstytucja
wyłącza z kompetencji ustawodawczej krajów związkowych sprawy
dotyczące obronności i komunikacji. Tak jak w innych państwach federalnych, wyłączną domeną władz federalnych są stosunki międzynarodowe.
W tym zakresie mogą one ingerować w kompetencje krajów związkowych69.
Parlament pełni pięć podstawowych funkcji: legislacyjną (stanowi prawo), kreacyjną (jest podstawą tworzenia rządu), kontrolną, reprezentuje
społeczeństwo i jest miejscem funkcjonowania tzw. gabinetu cieni (alternative government – shedow Cabinet), tworzonego przez opozycję.
Stanowienie prawa to podstawowe zadanie każdego parlamentu w demokratycznym państwie. Inicjatywa ustawodawcza należy do rządu, posłów
i senatorów. Parlament australijski przyjmuje rocznie od 150 do 250 nowych
ustaw, głównie z inicjatywy rządu. Każda ustawa musi być promulgowana
przez gubernatora (ryc. 36).
Zmiany w konstytucji mogą być przeprowadzone jedynie przy absolutnej
większości w obu izbach. Poprawki takie są równolegle głosowane przez
elektorów w poszczególnych stanach i terytoriach. Wchodzą w życie, jeżeli
uzyskają poparcie większości głosujących w większości stanów oraz
większości wszystkich głosujących. Od roku 1901 referendom poddano
44 propozycje poprawek do Konstytucji.
Władza wykonawcza opisana jest w rozdziale drugim konstytucji Związku. W artykule 62. stwierdza się, że jest ona (władza wykonawcza) nadawana
69
W 1936 r. Sąd Najwyższy stwierdził, że do Związku (Commonwealth) należy
zatwierdzanie traktatów i konwencji międzynarodowych, nawet jeżeli dotyczą one
spraw nie znajdujących się w jego kompetencjach. Na podstawie tego orzeczenia
w 1983 r. wydał kolejne postanowienie, umożliwiające tym razem powstrzymanie
budowy tamy i hydroelektrowni na Tasmanii. Rząd Federalny chciał w ten sposób
zapobiec zalaniu obszarów wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO
(Year Book… 2007).
82
przez królową i sprawowana przez gubernatora generalnego jako reprezentanta korony. Kolejny zapis (art. 62) mówi:
There shall be a Federal Executive Council to advise the Governor-General in the
government of the Commonwealth, and the members of the Council shall be chosen
and summoned by the Governor-General and sworn as Executive Councillors, and
shall hold office during his pleasure70.
POCZĄTEK
IZBA
REPREZENTANTÓW
SENAT
Wniesienie projektu ustawy
Wniesienie projektu ustawy
Pierwsze czytanie
Pierwsze czytanie
Drugie czytanie
Drugie czytanie
Praca w komisjach
Praca w komisjach
Trzecie czytanie
Trzecie czytanie
Przyjęcie ustawy przez
Izbę Reprezentantów
Przyjęcie ustawy
przez Senat
Zatwierdzenie ustawy
przez Gubernatora Generalnego
Ustawa staje się
obowiązującym prawem
Ryc. 36. Federalny proces legislacyjny
Źródło: oprac. na podstawie Parliament Education Office, www.peo.gov.au.
Jest to norma dająca formalne zwierzchnictwo nad egzekutywą gubernatorowi. Powołana na jej mocy rada pełni funkcję rządu o poszerzonym
składzie – członkami są ministrowie rządu i sekretarze parlamentarni
(Parliamentary Secretary)71. Rząd tworzy partia mająca większość w Izbie
70
„Ustanawia się Federalną Radę Wykonawczą, która ma doradzać gubernatorowi generalnemu w zarządzaniu Związkiem, a członkwie Rady mają być wybierani
i powoływani przez gubernatora generalnego i zaprzysiężeni jako Członkowie Rady,
i mają sprawować urząd, dopóki uzna to on za stosowne” – tłum. E. K.
71
Dwunastu członków Parlamentu wyznaczonych jest przez premiera jako
wsparcie dla ministrów.
83
Reprezentantów lub partia mogąca taką większość osiągnąć zawiązując
koalicje. Nowy gabinet powstaje zawsze po wyborach72. Na jego czele
de facto stoi premier. Choć nie jest to funkcja konstytucyjna, ma on istotne
zadania – doradza królowej w sprawie obsady stanowiska generalnego
gubernatora, występuje jako doradca gubernatora, wskazuje mu potrzebę,
jeśli taka zaistnieje, rozwiązania parlamentu, ustala datę wyborów do Izby
Reprezentantów, proponuje gubernatorowi osoby do powołania na stanowiska ministrów (tab. 9). Jak już wcześniej zaznaczono, zgodnie z zapisem
artykułu 64. konstytucji członkowie Rady Wykonawczej muszą być wybrani
spośród senatorów lub deputowanych.
W praktyce konstytucyjnej wypracowano zwyczaj tworzenia rządu
o zawężonym składzie – gabinetu. Ministrów powołuje premier i pracują oni
pod jego kierownictwem. Jest to ciało polityczne wyznaczające najważniejsze kierunki rozwoju kraju. Pierwszy gabinet powstał dopiero w 1956 r.
Premierem był wtedy Robert Menzis. Obecnie premierem jest Kevin Rudd,
jego gabinet to 19 ministrów73. Utrwalony jest zwyczaj powoływania
przynajmniej jednego ministra z każdego stanu. Premier i minister spraw
zagranicznych reprezentują dwa największe stany – Wiktorię i Nową
Południową Walię (Bożyk 2001). Prace rządu są wspomagane przez
Australijską Służbę Cywilną (Australian Public Service – APS). W czerwcu
2005 r. w APS zatrudnionych było ponad 133,5 tys. osób (Year Book…
2007).
Władzę sądowniczą (interpretacja prawa, w tym orzekanie o zgodności
ustaw z konstytucją, i zasady jego stosowania) konstytucja ceduje na Sąd
Najwyższy (High Court of Australia) i inne sądy federalne. Sędziów
powołuje generalny gubernator na wniosek premiera i gabinetu. Gubernator
może także usunąć sędziów, ale jedynie w wypadku udowodnionego
72
Wyjątkowo, jeśli zmieni się sytuacja polityczna, gabinet może być powołany
między kolejnymi elekcjami. Ostatnio stało się tak w 1941 r.
73
Ministerstwa rządu federalnego Związku Australijskiego: Attorney-General's
Department (AG's), Department of Agriculture, Fisheries and Forestry (DAFF),
Department of Broadband, Communications and the Digital Economy (DBCDE),
Department of Climate Change, Department of Defence, Department of Education,
Employment and Workplace Relations (DEEWR), Department of Families, Housing,
Community Services and Indigenous Affairs (FaHCSIA), Department of Finance and
Deregulation (Finance), Department of Foreign Affairs and Trade (DFAT),
Department of Health and Ageing, Department of Human Services, Department of
Immigration and Citizenship (DIAC), Department of Infrastructure, Transport,
Regional Development and Local Government, Department of Innovation, Industry,
Science and Research (DIISR), Department of the Environment, Water, Heritage and
the Arts, Department of the Prime Minister and Cabinet (DPMC), Department
of Resources, Energy and Tourism (RET), Department of the Treasury, Department
of Veterans' Affairs (DVA).
84
zaniedbania lub niekompetencji i po wniosku obu izb parlamentu
(The Australian... 2004, No 20). Sąd Najwyższy jest także ostatnią instancją
apelacyjną. Jego siedziba znajduje się w Canberze. Inne sądy federalne to:
Federalny Sąd Australii (Federal Court of Australia), Sąd Rodzinny Australii
(Family Court of Australia) i należący do tzw. sądów niższej instancji –
Federalny Sąd Pokoju74 (Federal Magistrates Court of Australia). Odrębną
ścieżką sądowniczą przeprowadzane są sprawy na podstawie praw terytoriów
i stanów, jednak i w tym przypadku ostatnią instancją apelacyjną jest Sąd
Najwyższy. Należy pamiętać, że w Australii obowiązuje system anglosaski
prawa, czyli common law – sędziowie orzekają na podstawie wcześniejszych
precedensów.
Ponieważ Australia jest państwem federalnym, obowiązuje w niej dziewięć systemów prawa karnego – systemy stanowe i dla terytoriów oraz
system federalny. Analogicznie zorganizowano instytucje odpowiedzialne za
przestrzeganie prawa. Na poziomie federalnym na straży porządku stoi
Australijska Policja Federalna75 (Australian Federal Police). Agencja ta
prowadzi dochodzenia w sprawach ściganych przez prawo federalne. Mogą
one dotyczyć m. in. przestępstw narkotykowych, imigracyjnych, „prania
pieniędzy”, łamania prawa morskiego lub powietrznego. Oficerowie
łącznikowi AFP (86 osób) rozmieszczeni są w 27 państwach świata. Policja
Federalna, zatrudniająca niecałe 2,5 tys. osób, dysponowała w roku budżetowym 2006–2007 kwotą przekraczającą 1,1 mld AUD.
Za dochodzenia w sprawach szpiegostwa i terroryzmu odpowiada Australian Security Intelligence Organisation – ASIO. Australijska Komisja
Kryminalna (Australian Crime Commission – ACC) jest z kolei agencją
ds. przestępczości zorganizowanej, a Australijska Komisja Papierów
Wartościowych i Inwestycji (Australian Securities and Investments Commissionn – ASIC) agencją zabezpieczającą właściwy obrót papierów wartościowych i kapitału (Overview of Australian…[b.d.]). Ten sam, ogólnozwiązkowy, zasięg mają Australijska Służba Celna (Australian Customs Service –
ACS) i Australijskie Agencja Do Spraw Walki z Przestępczością Technologiczną (Australian High Tech Crime Center – AHTCC). Każdy stan
i terytorium mają swoją policję, działają np. Siły Policyjne Nowej Południowej Walii (New South Wales Police Force) oraz inne agencje zapewniające
właściwe przestrzeganie prawa. W 2005–2006 r. najwięcej policjantów
pracowało w Nowej Południowej Walii – 14 634, najmniej w Australijskim
Terytorium Stołecznym – 620. Po przeliczeniu zatrudnienia na 100 000
74
Federalny Sąd Pokoju zaczął działać w 2000 r. Rozstrzyga on na podstawie
prawa Wspólnotowego w sprawach mniejszej wagi.
75
Jest to stosunkowo młoda formacja – została utworzona z połączenia Policji
Związku (Commonwealth Police) i Policji Australijskiego Terytorium Stołecznego
w 1979 r. Podstawę prawną stanowi Australian Federal Police Act 1979.
85
mieszkańców okazuje się, że najbardziej policyjnym regionem było Terytorium Północne – 424 funkcjonariuszy na 100 tys. obywateli. Najmniejszy
wskaźnik odnotowano w ATC, zaledwie 18976 (Year Book… 2008).
Na poziomie krajów związkowych struktura władzy wygląda analogicznie
do federalnej. Zakres kompetencji poszczególnych szczebli i organów
określają ich konstytucje. Domeną krajów związkowych są: edukacja,
policja, zdrowie publiczne i pogotowie, transport publiczny, rolnictwo, drogi
i porty, usługi komunalne, zakłady poprawcze i karne77, zasoby mineralne
oraz nadzór nad władzami lokalnymi.
W pięciu z sześciu stanów parlamenty krajowe są dwuizbowe, jedynie
w Queensland parlament jest jednoizbowy. Przedstawicielami formalnego
suwerena – królowej brytyjskiej – są gubernatorzy stanowi mianowani przez
królową po wskazaniu przez premierów. Ich obowiązki są podobne do
obowiązków generalnego gubernatora – wchodzą w skład egzekutywy. Mają
również prerogatywy dotyczące ułaskawień. Obecnie (2007 r.) w trzech
z sześciu stanów funkcje gubernatorów pełnią kobiety. Na czele rządów
stanowych stoją premierzy.
Terytorium Północne78 i Australijskie Terytorium Stołeczne, choć nie
są stanami, mają podobny status i są jednostkami samodzielnymi (samorządnymi). Nieco mniejszy zakres kompetencji ma Wyspa Norfolk, przyjęta do
Związku Australijskiego w 1914 r. W każdym z terytoriów działa pochodząca z wyborów Rada Legislacyjna i rząd. Na Norfolk i Terytorium Północnym
przedstawicielami królowej są administratorzy (Admnistrators). Terytorium
Zatoki Jervisa, Wyspy Kokosowe, Wyspa Bożego Narodzenia, Wyspy
Koralowe, Ashmor i Cartier nie mają statusu terytoriów samodzielnych.
Mieszkańcy tych regionów mają jednak prawo udziału w wyborach do
australijskiego parlamentu.
76
W polskiej Policji liczba zatrudnionych 31 grudnia 2007 r. wyniosła 98 102,
oznacza to, że na 100 tys. mieszkańców kraju przypadało ponad 257 funkcjonariuszy
policji (Stan zatrudnienia 2007 [b.d.] www.kgp.pl).
77
System penitencjarny jest odmienny w każdym stanie i terytorium. W Australii,
inczej niż np. w USA, nie ma więzień federalnych (Overview of Australian…[b.d.]).
78
W 1998 r. w referendum mieszkańcy Terytorium Północnego odrzucili możliwość przekształcenia go w stan. Ponad 51% głosujących uznało zaproponowane
przez rząd warunki za złe. Obawiano się wstrzymania rządowych subwencji
i konieczności przyjęcia obowiązujących w innych stanach przepisów, np. dotyczących palenia ognisk. Wydaje się, że obawy te były zupełnie niesłuszne. W 2004 r.
parlament Terytorium Północnego powołał nowy komitet ds. przekształcenia w stan
(Northern Territory Statehood Steering Committee) – por. Northern… [b.d.].
www.statehood.nt.gov.au.
86
Tabela 9
Struktura egzekutywy w Australii
Wyszczególnienie
Sposób wyznaczenia
1
2
Królowa
(Suweren)
Generalny
gubernator
Premier
Ministrowie
Urząd dziedziczony
Przez premiera
Lider partii mającej
większość w Izbie
Reprezentantów
Przez premiera z
członków
Parlamentu
Sposób powołania,
Funkcje, zgodnie z
zgodnie
konstytucją
z konstytucją
3
–
4
Jedna z konstytucyjnych części
Parlamentu, głowa
egzekutywy (w
praktyce funkcje
scedowane na
gubernatora).
Powołuje
gubernatora.
Może odrzucać
ustawy
Funkcje w
praktyce
5
Głowa państwa.
Może wykonywać
funkcje zwyczajowo
powierzone
gubernatorowi (np.
otwierać obrady
Parlamentu)
Pełni funkcje głowy
państwa. Zazwyczaj
działa zgodnie z
wnioskami premiera
i ministrów, choć
Reprezentuje
ma możliwość, w
królową jako głowa określonych
Przez suwerena
egzekutywy i
przypadkach,
konstytucyjna część podejmowania
Parlamentu
działań samodzielnych.
W większości spraw
działa zgodnie z
ustaleniami Rady
Rządu Federalnego
Nie ma zapisów
Przez generalnego
konstytucyjnych
Stoi na czele
gubernatora jako
dotyczących
gabinetu, w praktyce
minister stanu i jako
premiera.
jest głową
członek Federalnej
Jak ministrowie
egzekutywy
Rady Rządowej
Przez generalnego
gubernatora jako
ministrowie stanu i
jako członkowie
Federalnej Rady
Rządowej
Nie ma zapisów
konstytucyjnych
dotyczących rządu.
Ministrowie
administrujący
Departamentami
Stanu
Doradzają
generalnemu
gubernatorowi jako
członkowie
Federalnej Rady
Rządowej
Członkowie
gabinetu.
Najważniejsza część
egzekutywy
1
2
Sekretarze
parlamentar- Jak ministrowie
ni
Członkowie
Rady Rządu
Federalnego
Jak ministrowie
3
4
Jak ministrowie
Jak ministrowie
Przez generalnego
gubernatora.
Na stanowiska, na
ogół dożywotnio,
wybierani są
członkowie rządu
lub sekretarze
parlamentarni
Ciało doradcze
generalnego
gubernatora
87
5
Asystenci ministrów
ds. administracyjnych
Faktycznie
doradzają
ministrowie
urzędujący
Źródło: The Australian System of Government, 2004, No 20, Department of the
House of Representatives, Chamber Research Office, s. 4.
Od maja 1992 r. w kraju funkcjonuje Rada Rządów Australii (The Council of Australian Governments – COAG). Jest to rodzaj międzyrządowego
forum złożonego z premiera Związku, premierów stanów i terytoriów oraz
przewodniczącego Australijskiego Stowarzyszenia Władz Lokalnych (The
Australian Local Government Association – ALGA). Zadanie COAG polega
na inicjowaniu, rozwijaniu i monitorowaniu wdrażania ważnych z punktu
widzenia państwa reform politycznych. Wymienić można tu np.: Narodową
Politykę Konkurencyjności, reformę wodną, reformę kompetencji władz
różnego szczebla w zakresie regulacji dotyczących ochrony środowiska,
kwestie wykorzystania ludzkich embrionów w badaniach medycznych,
posiadanie broni lub działania antyterrorystyczne. Rada zbiera się przynajmniej raz w roku. Możliwe jest również rozpatrywanie wybranych spraw drogą
korespondencyjną, bez konieczności spotkania. Wyniki obrad publikowane
są po każdej sesji w formie komunikatów. Jeżeli dochodzi do podpisania
porozumienia, ogłaszane są tzw. umowy międzyrządowe (Intergovernmental
Agreements).
Najniższym szczeblem w strukturze australijskich władz są władze lokalne. Ich organizacja jest podobna w każdym stanie i terytorium. W czerwcu
2006 r. w Australii (z wyłączeniem Australijskiego Terytorium Stołecznego)
funkcjonowały 673 lokalne rady. Radni tych ciał pochodzą z wyborów, ale
zakres ich kompetencji jest ograniczony i odmienny w różnych obszarach,
generalnie dotyczy spraw życia codziennego lokalnych społeczności.
Właściwie od początku istnienia odrębnego parlamentaryzmu australijskiego uformował się czytelny system polityczny. W pierwszym parlamencie
większość miejsc przypadła reprezentacjom trzech głównych ugrupowań.
Były to: Australijska Partia Pracy (Australian Labour Party), liberałowie
i protekcjoniści. W 1910 r. doszło do fuzji dwóch ostatnich grup w opozycji
do Partii Laburzystowskiej. Dziewięć lat później do tej koalicji dołączyła
Partia Ludowa (Country Party). Obecnie walka polityczna toczy się między
Partią Pracy, Liberalną i Narodową (dawna Ludowa). Jedynie w zgromadze-
88
niach regionalnych mniejsze partie i kandydaci niezależni mają szansę
wygrywać wybory.
Omawiając kwestie związane z funkcjonowaniem państwa warto zwrócić
uwagę na zagadnienie wydawałoby się elementarne, choć często budzące
emocje – obywatelstwo. Mieszkańcy Australii są obywatelami swojego
państwa dopiero od 1948 r., tj. od przyjęcia ustawy o obywatelstwie australijskim (Australian Citizenship Act 1948). Wcześniej byli oni poddanymi
Korony Brytyjskiej. Od lat 40. XX w. ustawa była wielokrotnie nowelizowana. Zmiany szły w kierunku ułatwienia naturalizacji, a Australia z państwa
wybitnie zamkniętego staje się w coraz większym stopniu inkluzywna.
Ostatnia nowelizacja ustawy nastąpiła w 2002 r. Zgodnie z przepisami
australijskie obywatelstwo otrzymują dzieci urodzone w kraju, jeżeli
przynajmniej jedno z rodziców jest obywatelem Australii lub posiada prawo
stałego pobytu. Dzieci urodzone za granicą mogą być zarejestrowane jako
obywatele, o ile przynajmniej jedno z rodziców posiada obywatelstwo
Związku. Dopuszcza się także możliwość posiadania drugiego obywatelstwa.
Australijczycy, podobnie jak np. Brytyjczycy i Amerykanie, nie posiadają
dowodów osobistych. Najczęściej do identyfikacji służy prawo jazdy
i paszport. Stosuje się zasadę 100-punktowej identyfikacji (100 point
identification check). Akt urodzenia, ważny paszport i certyfikat obywatelstwa australijskiego „warte” są po 70 pkt. Prawo jady, zaświadczenie
o zatrudnieniu w służbie cywilnej lub np. legitymacja studencka dają po
40 pkt, a karta bankomatowa czy oficjalna korespondencja (rachunki za gaz,
prąd, wodę) to kolejnych 25 pkt.
Nieodzownymi elementami identyfikacji narodowej i symbolami przynależności do wybranego państwa są flaga, godło i hymn narodowy. Historia
narodowego sztandaru jest tak długa jak długa jest historia Związku Australijskiego, czyli sięga 1901 r. Pierwszy raz pojawił się we wrześniu tego roku
na budynku, w którym w Melbourne swoją siedzibę miał rząd federalny.
Projekt flagi wyłoniono w międzynarodowym konkursie. Spośród blisko
33 tys. propozycji wybrano pięć podobnych, a autorzy podzielili między sobą
nagrodę w wysokości 200£. Początkowo używano dwóch flag – z czerwonym i niebieskim tłem. Dopiero ustawa o flagach z 1953 r. (Flags Act 1953)
uregulowała ich stosowanie. Bandera niebieska stała się flagą narodową,
a czerwoną wywiesza się na statkach handlowych. Umieszczone na nich
elementy są jednakowe – Union Jack79, krzyż południa i gwiazda Związku.
Union Jack symbolizuje związki z Koroną Brytyjską i upamiętnia brytyjską
kolonizację kontynentu. Znajdująca się poniżej gwiazda nazywana jest
gwiazdą Federacji. Ma wskazywać na jedność stanów i terytoriów, stąd też
jej siedem ramion. W prawej części flagi widać krzyż południa, konstelację
79
To popularna nazwa flagi brytyjskiej.
89
pięciu gwiazd widocznych tylko z południowej półkuli. Przypominają one
o geograficznym położeniu Australii (Bruce 1991).
Swoje bandery mają także Aborygeni i Mieszkańcy Wysp Cieśniny Torresa. Flaga aborygeńska po raz pierwszy została zawieszona 12 lipca 1971 r.
na placu Wiktorii w Adelajdzie. Rok później wykorzystano ją w proteście
nazwanym „Ambasadą namiotów” w Canberze. Na fladze znajdują się dwa
pasy – czarny (symbol ludności aborygeńskiej) i czerwony (symbol ziemi
i ochry), a pośrodku żółte koło (symbol słońca).
Flagi Mieszkańców Wysp Cieśniny Torresa zaczęto używać dopiero
w 1992 r. Jej centralnym elementem jest dhari80, symbol wszystkich
wyspiarzy. Poniżej dhari znajduje się pięcioramienna gwiazda – metafora
gwiazd prowadzących żeglarzy. Biała barwa oznacza pokój. Niebieski pas
biegnący przez środek bandery symbolizuje morze, pasy zielone ląd.
Wygląd narodowej flagi Australijczycy mogą zmienić jedynie w referendum. W dyskusji, która na ten temat rozgorzała, pojawiła się propozycja
zastąpienia Union Jacka flagą aborygeńską. Zdaniem części społeczeństwa
powiązania z Wielką Brytanią są coraz słabsze, a nowoczesne, niepodległe
państwo powinno umieszczać w najważniejszym miejscu swojego sztandaru
symbol narodowy. Do żadnych zmian na razie jednak nie doszło.
Kolory wykorzystane we flagach narodowych to niebieski, czerwony
i biały. Nie są to jednak australijskie barwy. Mieszkańcy kraju na symboliczne kolory wybrali bowiem złoty – kolor piaszczystych plaż i wydobywanego
na kontynencie kruszcu, oraz zielony – kolor lasów, eukaliptusów i pastwisk
(It’s an Honour [b.d.]).
Innym bardzo ważnym znakiem Związku Australijskiego jest jego godło.
Formalnie to symbol władz związkowych i jednocześnie jedności narodowej.
Umieszczone tam elementy bywają nazywane ikonami Australii. Mowa
oczywiście o kangurze i emu. Zwierzęta podtrzymują tarczę, na której
rozmieszczono sześć emblematów poszczególnych stanów81. Ich wspólne
obramowanie ma przypominać o jedności kraju. W tle pojawia się kwitnąca
akacja (golden wattle, łac. acacia pycnantha) – oficjalny roślinny symbol
Australii od 1988 r. Ważnym puktem herbu jest także gwiazda Federacji
(ryc. 37). Przez lata godło ulegało zmianom, pierwsze zostało przedstawione
w 1908 r. i przyjęte na mocy edyktu brytyjskiego króla Edwarda VII (It’s an
Honour [b.d.]).
80
Pióropusz używany przez tancerzy.
Symbolem Nowej Południowej Walii jest Krzyż św. Jerzego, Queensland –
Krzyż Maltański z koroną imperialną pośrodku, Wiktorii – krzyż południa i korona
imperialna, Australii Zachodniej – czarny łabądź, Australii Południowej – dierzbowron, Tasmanii – czerwony lew.
81
90
Z
Zarys
Ryc. 377. Godło Austtralii
Źródło: It’s
I an Honouur [b.d.], Austrralian Govern
nment, www.ittsanhonour.goov.au.
Motyw
wy roślinne i zwierzęce wykorzystuj
ują w swoichh godłach pooszczególne sttany. Najczzęściej tarccze heraldy
yczne podtrrzymują kaangury.
W przypaadku Tasmannii są to jednak tasmańsk
kie tygrysy, a tarczę Queeensland
wspierająą australijski żuraw i czeerwony jeleń
ń. Najbardzieej „australijskki” jest
herb Teryytorium Półnnocnego. Auttorzy nie um
mieścili w nim
m żadnych ssymboli
nawiązująących do trradycji Koroony Brytyjsskiej. Pojaw
wiają się nattomiast
tradycyjnee aborygeńskkie malowiddła i orzeł siedzący na ryytualnym kaamieniu
tjurunga. Tarczę trzym
mają kangurry czerwone, a w tle widać kwitnące Róże
Pustyni Sturta
S
(kwiatt bawełny, łac.
ł
Gossypiium sturtiannum) będącee florystycznym emblematem
m Terytorium
m.
Fakt tak
t chętnegoo nawiązywaania w symb
bolice naroddowej do roodzimej
flory i fauuny niewątplliwie świadcczy o silnym
m przywiązanniu Australijcczyków
do pierwootnych krajobbrazów pańsstwa. Jest tak
kże na pewnno dowodem
m na ich
świadomoość znaczeniia dóbr natuuralnych w rozwoju spoołecznym i ekonomicznym Związku. Z drugiej stroony podkreśllić trzeba, żee także inne narody
włączają do
d swojej mitologii
m
zwieerzęta i roślin
ny. Godłem Polski jest „„dumny
i niepokoonany” orzeeł, a legendda o począttkach państw
wa Piastów wiąże
pierwszą osadę z trzema dębamii. Odwołań do elementóów przyrodnniczych
brak jednnak w polsskim hymniee narodowy
ym. Wiadom
mo co praw
wda, że
ojczyzna znajduje się nad Wisłą i Wartą, ale ważniejsza
w
jest walka o nią niż
jej krajoobraz. Zupeełnie inne jest przesłłanie hymnnu australijskiego.
To pochw
wała bogatej przyrody nowego
n
ląd
du i obietnicca jej właściwego
wykorzysstania. „Pod krzyżem poołudnia”, w „domu nad brzegiem m
morza”,
„na ziemii pełnej bogaactw natury” Australijczy
ycy przyrzekkają, że będąą ciężko
pracować, by Advannce Australiia82. Oczyw
wiście różnicce między Polską
a Australiią nie mogą dziwić. Mazzurek Dąbro
owskiego pow
wstał przecieeż jako
patriotyczzna pieśń w okresie zaboorów, hymn australijski ma
m zaledwie 25 lat.
82
Słow
wa można prrzetłumaczyć „dla rozwojju Australii”.. Advance Australia
to także nieeformalny sloogan narodowyy.
91
Wcześniej śpiewano brytyjski God Save the Queen. Nowy hymn oparto na
znanej i popularnej ludowej piosence z 1878 r. Advance Australia Fair
autorstwa Petera Dodds McCormicka. W roku 1973 Australijskie Biuro
Statystyczne przeprowadziło ogólnokrajowy sondaż na temat hymnu.
Piosenka McCormicka uzyskała ponad 51% poparcia. W 1977 r. odbyło się
referendum dotyczące melodii (ryc. 38) – por. It’s an Honour [b.d.].
Australia to współcześnie znaczący gracz na arenie międzynarodowej,
szczególnie w rejonie Azji i Pacyfiku. Federacja ma 157 przedstawicielstw
dyplomatycznych w 93 krajach świata oraz przy Organizacji Narodów
Zjednoczonych, której to organizacji Australia była członkiem założycielem
(1945 r.). Pozycja państwa jest pochodną ścisłej współpracy ze Stanami
Zjednoczonymi, członkostwa we Wspólnocie Narodów83 (The Commonwealth of Nations) oraz zaangażowania politycznego i gospodarczego w regionie.
Największe znaczenie w polityce zagranicznej Australii odgrywa obecnie
współpraca ze Stanami Zjednoczonymi AP. Reguluje ją podpisany w 1951 r.
(wszedł w życie w 1952 r.) Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku (ANZUS – The
Australia, New Zealand84, United States Security Treaty) – por. Maik 2003.
W ostatnich latach Australijczycy wielokrotnie wspierali amerykańskie
działania militarne. W 1990 r. trzy okręty marynarki wojennej zostały
wysłane w rejon Zatoki Perskiej. Po ataku na WTC kraj czynnie uczestniczy
w międzynarodowej walce z terroryzmem. Związek podpisał dwanaście
memorandów bilateralnych w tej sprawie, m. in. z Malezją, Tajlandią,
Indiami, Indonezją, Pakistanem i Afganistanem. Na lata 2006−2010 przeznaczono ponad 90 mln dolarów australijskich na przeciwdziałanie aktom
terroru.
Od 2003 r. wojska australijskie przebywały w Iraku. W listopadzie 2007 r.
na Bliskim Wschodzie stacjonowało ok. 1500 żołnierzy, z czego ponad 1/3
brała udział w działaniach militarnych. Zgodnie z obietnicami wyborczymi85
premiera K. Rudda zostali oni wycofani w czerwcu 2008 r. Jednocześnie
Australia zaproponowała swoje wsparcie w postaci szkoleń dla irakijskich sił
zbrojnych, ale poza terytorium Iraku. Australijczycy są aktywni także
w Afganistanie. Na początku 2008 r. przebywało w tym kraju 970 żołnierzy
i osób „innego personelu”, którzy wspomagali tam misję NATO86 (Australians End… 2008).
83
Wspólnota Narodów powstała w 1931 r. Jako organizacja skupia dzisiaj 53
państwa świata.
84
W 1987 r. Nowa Zelandia wycofała się z Paktu. Bezpośrednim powodem była
odmowa wpuszczenia do nowozelandzkich portów amerykańskich okrętów z bronią
nuklearną.
85
Wybory odbyły się jesienią 2007 r. Zwyciężyli w nich laburzyści.
86
ISAF – International Security Assistance Force zorganizowana przez NATO,
działa z mandatem ONZ.
92
Ryc. 38. Hymn Australii
Źródło: It’s an Honour [b.d.], Australian Gowernment, www.itsanhonour.gov.au.
93
Bliskim partnerem Australii była i jest, co zupełnie oczywiste, Wielka
Brytania. Kraje łączą więzy formalne – królowa brytyjska jako głowa
państwa oraz wymiana handlowa i współpraca polityczna. Przez dziesięciolecia Wielka Brytania była największym rynkiem zbytu towarów australijskich. Poziom relacji politycznych oddawało słowo „motherland” używane
w stosunku do dawnej metropolii. Sytuacja taka utrzymywała się jeszcze po
II wojnie światowej, choć po zbombardowaniu przez Japończyków Darwin87
stało się jasne, że Australijczycy nie do końca mogą liczyć na bezpośrednie
wsparcie Londynu. Symbolem powojennego partnerstwa militarnego
Wielkiej Brytanii i Australii były próby jądrowe przeprowadzane na
kontynencie australijskim. Początkowo Australijczycy byli zainteresowani
programem nie tylko jako lojalni wobec Korony sprzymierzeńcy, ale również
z powodu ograniczonych zasobów paliwowych i możliwości rozwoju
energetyki jądrowej – później odkryto bogate złoża węgla kamiennego, ropy
naftowej i uranu. Próbne eksplozje odbyły się w latach 50. XX w. Wykorzystano poligony88 Maralinga i Emu w Południowej Australii oraz wyspy
Monte Bello położone u północnych wybrzeży Zachodniej Australii.
W sumie wykonano kilkaset prób, choć tylko kilka rzeczywiście dużych
(Arnold 2006).
Innymi kluczowymi partnerami Związku Australijskiego na arenie międzynarodowej są Japonia, Chiny i Indonezja. O randze współpracy decydują
przede wszystkim umowy bilateralne, ale także wielkości obrotów handlowych. Australijczycy szczególną wagę przywiązują do swojej aktywności
polityczno-gospodarczej w regionie Azji i Pacyfiku. Najlepszym tego
dowodem jest ich zaangażowanie we współpracę z państwami ASEAN-u89
(Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo Wschodniej, Association of
South East Asian Nations) – formuła ASEAN+1 (funkcjonuje od 1974 r.).
Współpraca koncentruje się na sprawach bezpieczeństwa (np. Regionalne
Forum do spraw Budowy Bezpieczeństwa i Wzajemnego Zaufania)
i gospodarki. Największym partnerem gospodarczym Australii spośród
państw stowarzyszonych w ASEAN-ie jest Singapur. Z tym krajem
87
Bombardowanie Darwin jest nazywane australijskim Pearl Harbor. Doszło do
tego 19 lutego 1942 r. Miasto zaatakowano ze względu na jego strategiczne
znaczenie – port i bazę lotniczą. W wyniku nalotu zginęło blisko 250 cywilów,
ok. 200 osób było poważnie rannych. W kolejnych miesiącach Japończycy jeszcze
kilkadziesiąt razy uderzali na australijskie cele.
88
Tereny lądowe to obszary Australii Południowej (Wielka Pustynia Wiktorii),
jak zadeklarowano, niezamieszkane. Okazało się jednak, że były to ziemie aborygeńskie, wykorzystywane m. in. przez plemiona Pitjantjatjara i Yankunytjatjara.
89
Członkami są Brunei, Filipiny, Indonezja, Kambodża, Laos, Malezja, Myanmar/Birma, Singapur, Tajlandia, Wietnam.
94
i z Tajlandią Związek ma podpisane umowy o wolnym handlu90. Toczą się
rozmowy na temat rozszerzenia tego typu współpracy na inne państwa
ASEAN-u.
Od 1983 r. Australię wiąże umowa o bliskiej współpracy gospodarczej
z Nową Zelandią91 (The Australia-New Zealand Closer Economic Relations
Trade Agreement − ANZCERTA lub CER). W praktyce udało się stworzyć
prężnie działającą strefę wolnego handlu92. W 2005 r. wzajemne obroty
wyniosły blisko 20 mld dolarów australijskich. Od 2005 r. obowiązuje też
umowa o wolnym handlu ze Stanami Zjednoczonymi (The Australia-United
States Free Trade Agreement − AUSFTA). Współpraca polityczna Australii
i Nowej Zelandii ma dużo dłuższą tradycję. Można tu przypomnieć utworzenie wspólnych oddziałów wojskowych ANZAC, które brały udział w I wojnie
światowej, walcząc w Europie i na Bliskim Wschodzie.
Swoich interesów gospodarczych Australia broni także na forum Światowej Organizacji Handlu (World Trade Organization − WTO). W 2008 r.
australijski ambasador przy WTO, Bruce Gosper, został powołany na
stanowisko przewodniczącego Rady Generalnej.
Australia jest także członkiem OECD (Organization for Economic Co-operation and Development) od 1971 r., oraz Międzynarodowego Funduszu
Walutowego, od 1947 r., APEC (Asia-Pacific Economic Cooperation –
Współpraca Gospodarcza Azji i Pacyfiku), od 1989 r., a także wielu lokalnych organizacji zrzeszających państwa regionu Pacyfiku.
Szczególnym zadaniem każdego rządu jest zapewnienie bezpieczeństwa
zewnętrznego i wewnętrznego w państwie. Rząd australijski dysponuje
w tym celu największą w regionie i 62., pod względem liczebności, armią
na świecie. Australijskie Siły Obronne (Australian Defence Force – ADF)
składają się z Królewskiej Australijskiej Marynarki (Royal Australian Navy),
Armii Australijskiej (Australian Army) i Królewskich Australijskich Sił
Powietrznych (Royal Australian Air Force).
Cele strategiczne zostały określone w wydanej w 2000 r. Białej Księdze
(2000 White Paper), ostatnio zaktualizowanej w 2007 r. Rząd wskazuje tam
przede wszystkim na zagrożenia globalne, wynikające z rozprzestrzeniania
broni masowego rażenia i światowego terroryzmu. Regionem zapalnym jest
Bliski Wschód, ale ambicje polityczne i znacząca rola Australii w regionie
90
Z Tajlandią umowa weszła w życie w styczniu 2005 r. (The Thailand-Australia
Free Trade Agreement TAFTA), z Singapurem w lipcu 2003 r. (The Singapore-Australia Free Trade Agreement − SAFTA).
91
Od 1966 do 1982 r. obowiązywał Układ o Wolnym Handlu Nowej Zelandii
i Australii (New Zealand-Australia Free Trade Agreement – NAFTA).
92
Bardzo obszernie na ten temat pisze K. Żołądkiewicz w wydanej przez Uniwersytet Gdański w 2007 r. pracy Integracja ekonomiczna Australii i Nowej Zelandii
jako przykład współczesnych procesów integracyjnych.
95
sprawiają, że konieczne jest także zaangażowanie w miejscach takich, jak
Timor Wschodni i Wyspy Salomona. Australijczycy zdają sobie sprawę
z konieczności międzynarodowej współpracy. Rząd reprezentuje pogląd, że
powinno się utrzymywać ścisłą współpracę nie tylko z USA, ale i z Japonią,
Indonezją i Indiami (Defence… 2007). W zgodzie z przyjętymi założeniami
pozostają prowadzone przez Siły Zbrojne poza kontynentem operacje
wojskowe (tab. 10).
ADF to jeden z największych na kontynencie pracodawców. Jest z nimi
związanych ponad 91,5 tys. osób. Prawie 51,5 tys. to pełnoetatowi żołnierze93, kolejnych 20 tys. to pracownicy cywilni wojska należący do Australijskiej Służby Cywilnej. Wojsko dysponuje znacznymi środkami finansowymi
– w roku budżetowym 2006–2007 było to ponad 22,2 mld AUD. Zakłada się,
że w ciągu kolejnych dziesięciu lat ADF wyda ponad 100 mld dolarów na
utrzymanie i wymianę swojego sprzętu. Już dzisiaj kwatermistrzostwo
podpisuje przeciętnie dziesięć umów z dostawcami dziennie. Z wojskiem
współpracuje ponad 230 tys. dostawców dostarczających 280 mln różnego
rodzaju części − od chipów po śruby napędowe okrętów. Wojsko to także
zleceniodawca dla wyspecjalizowanych w wysokich technologiach instytutów. W Australii realizuje się specjalne programy zapewniające dobrą
współpracę między przemysłem a Siłami Zbrojnymi, przykładem może być
Australian Industry Capability (Annual Report… 2007.
93
W marynarce zatrudnionych jest 12 700 osób i 1850 rezerwistów, w armii
odpowiednio 25 486 i 15 000 osób, a w siłach powietrznych 13 290 i 2700.
96
Tabela 10
Główne operacje Australijskich Sił Zbrojnych, 2006–2007 r.
Operacja
Region/ Data rozpoczęcia
Bliski Wschód/lipiec 1956
Mazurka
Płw. Synaj, Egipt/wrzesień 1982
Slipper
Globalna – walka z terroryzmem/październik 2001
Anode
Wyspy Salomona/lipiec 2003
Catalyst
Azure
Irak/lipiec 2003
Sudan/maj 2005
Timor-Leste (Timor Wschodni)/maj
Astute
2006
Ramp
Liban/lipiec–sierpień 2006a
Ochrona wybrzeży i obszarów
Resolute
morskich/lipiec 2006
Timor-Leste (Timor Wschodni)/
Tower
listopad 2006
Quickstep
Fdżi/listopad–grudzień 2006a
Quickstep
Tonga/listopad 2006a
Solomon Assist Wyspy Salomona/kwiecień 2007
25
1 080
140
1 550
15
750
120
450
4
800
50
25
Udział w Wielonarodowych Siłach Obserwacyjnych (Multinational Force and
Observers – MFO)
Udział w Międzynarodowych Siłach Wspierania Bezpieczeństwa (International
Security Assistance Force – ISAF) w Afganistanie
Pomoc dla rządu Wysp Salomona – wprowadzenie prawa i porządku, umocnienie
rządu
Odbudowa kraju
Udział w misji pokojowej ONZ (United Nations Mission in Sudan – UNMIS)
Na zaproszenie timorskiego rządu pomoc w utrzymaniu pokoju
Operacja ewakuacji obywateli australijskich z Libanu
Ochrona granic, ochrona przed nielegalnymi migrantami, zabezpieczenie morskiej
strefy ekonomicznej (Exclusive Economic Zone), złóż ropy i gazu
Udział w misji stabilizacyjnej ONZ
Zapewnienie bezpieczeństwa obywateli australijskich
Wsparcie procesu stabilizacyjnego, ewakuacja obywateli australijskich
Pomoc humanitarna
Uwaga: a – akcja zakończona.
Źródło: oprac. własne na podstawie Annual Report 2006–07, 2007, Department of Defence.
Paladin
Liczba uczestniczących żołnierzy
Cel
(2008 r.)
Udział w misji rozjemczej ONZ UN (Truce Supervision Organisation – UNTSO)
12
2.3.
97
Terytoria zależne
Jak wspomniano wyżej do Australii należą tzw. terytoria zależne94.
Ich status nie jest jednak taki sam w każdym przypadku. Obszarem
o specjalnym statusie, znajdującym się w granicach kontynentalnej Australii,
jest Terytorium Zatoki Jervisa (Jervis Bay Territory – JBT). Zostało ono
wydzielone z Nowej Południowej Walii i przekazane pod zarząd Wspólnoty
(rządu federalnego) w 1915 r. na mocy Jervis Bay Territory Acceptance Act
1915. Powodem była konieczność uzyskania dostępu do morza dla Australijskiego Terytorium Stołecznego. JBT to zaledwie 6,5 tys. ha lądu i 800 ha
wód przybrzeżnych (w tym wyspa Bowen – 51 ha). Od 1986 r. prawie 90%
jego terenów należy do wspólnoty aborygeńskiej – Wreck Bay Aboriginal
Community i tworzy Park Narodowy Booderee95. Formalnie ziemie Aborygenów zostały wydzierżawione zarządowi Parku i są zarządzane wspólnie
przez tenże i wspólnotę. Pozostała część Terytorium zagospodarowana jest
przez australijską marynarkę. Znajduje się tam jej baza (HMAS Creswell)
i szkoła (Royal Australian Navy College) oraz inne instytucje wojskowe.
Liczba ludności szacowana jest na ok. 600 osób (2001 r.). Większość
to marynarze, liczba mieszkańców wioski aborygeńskiej nie przekracza 190.
Liczba ludności jest bardzo mała, liczba turystów za to imponująca – ponad
750 000 rocznie. Turystyka jest zresztą głównym źródłem dochodu JBT.
Formalnie Terytorium Zatoki Jervisa nie jest częścią Terytorium Stołecznego. W praktyce, jeżeli nie zachodzi konflikt z Jervis Bay Territory
Acceptance Act 1915, stosuje się tam prawo obowiązujące w ACT. Zarządzającym Jervis Bay Territory jest gubernator generalny i w jego imieniu
federalny minister spraw wewnętrznych. Na terytorium funkcjonuje odrębna
administracja, część usług96 świadczona jest jednak przez wyspecjalizowane
agendy ACT lub rządu Nowej Południowej Walii. Tak jak już zaznaczono,
mieszkańcy Terytorium mogą brać udział w wyborach do parlamentu
związkowego. Na innych szczeblach (lokalnym i stanowym/terytorialnym)
94
Terytorium zależne to pojęcie funkcjonujące w prawie międzynarodowym
i stosowane także m. in. przez geografów politycznych. Niestety, nie ma zgody co
do jego zakresu. Jak pisze M. Sobczyński (2006) definicje często są ze sobą
sprzeczne. Można jednak stwierdzić, że takie jednostki nie mają pełni suwerenności,
szczególnie, choć nie wyłącznie, w zakresie stosunków międzynarodowych.
W dokumentach publikowanych przez rząd i agendy australijskiego rządu federalnego pojawia się określenie „terytorium zewnętrzne” (external territory).
95
Booderee oznacza w języku dhurga „dużo ryb” lub „zatokę obfitości”.
96
Administracja lokalna zajmuje się m. in. kontrolą zwierząt domowych, lokalnym sądownictwem, elektrycznością, edukacją, zdrowiem i opieką społeczną. Na
straży porządku stoi Australijska Policja Federalna (dotyczy to terytorium parku),
a za gaszenie pożarów odpowiada straż z Nowej Południowej Walii.
98
ich udział w procesie decyzyjnym jest możliwy jednie za pośrednictwem
wybranych organizacji (Jervis Bay [b.d.] www.ag.gov.au).
Pozostałe terytoria zależne znajdują się poza kontynentem australijskim.
Najdalej położone są tzw. Terytoria na Oceanie Indyjskim (Indian Ocean
Territories). Mowa tu o Wyspach Kokosowych (Cocos Islands) i Wyspie
Bożego Narodzenia (Christmas Island). Pierwsze, to dwa koralowe atole
(27 wysp) o łącznej powierzchni ok. 14 km2, znajdujące się blisko 3 tys. km
na północny zachód od Perth. Największe wyspy to Home i West.
Wyspy Kokosowe zostały odkryte w 1609 r. przez kapitana Williama
Keelinga97. W niecałe pięćdziesiąt lat później ogłoszono je dominium
brytyjskim. W 1886 r. królowa Wiktoria podarowała98 Wyspy rodzinie
Clunies Ross – potomkom szkockiego kapitana Johna Clunies Rossa99, który
już w 1827 r. zaczął pozyskiwać z miejscowych kokosów koprę i olej
palmowy. „Przemysł kokosowy” przez wiele kolejnych dziesięcioleci
stanowił zresztą podstawę ekonomicznego bytu mieszkańców tego rejonu.
Wyspy Kokosowe zostały przekazane pod australijską administrację
dopiero w 1955 r. Wcześniej, w latach 1886–1942, stanowiły część
Straits Settlements – brytyjskiego terytorium kolonialnego100. W latach
1942–1946 znalazły się pod administracją Cejlonu101, a później Singapuru.
W roku 1978 rząd Wspólnoty Australijskiej wykupił większość ziemi
należącej do Rossów. W 1993 r. dokończono transakcji i wszystko to, co,
kiedyś było własnością prawnuków Johna Clunies Rossa znalazło się pod
zarządem lokalnej rady. Dziewięć lat wcześniej podpisano ustawę o samostanowieniu (Act of Self Determination) i zgodnie z jej zapisami przeprowadzono referendum dotyczące przyszłości wysp. Mieszkańcy znaczną
większością głosów opowiedzieli się za integracją z Australią. Aktualnie
Wyspy Kokosowe objęte są prawem obowiązującym w Australii Zachodniej.
Zasadniczą podstawę australijskiej administracji stanowi tu jednak ustawa
o Wyspach Kokosowych z 1955 r. (Cocos (Keeling) Islands Act 1955)
i poprawka do niej ogłoszona w ustawie reformującej z 1992 r. (Territories
Law Reform Act 1992). W tym samym roku wprowadzono także zasady
dotyczące władz lokalnych, dzięki którym w 1993 r. wybrano pierwszą radę
hrabstwa (Shire Council). Rada składa się z siedmiu osób i ma podobne
97
Inna nazwa wysp – Wyspy Keeling (Keeling Islands) pochodzi właśnie od jego
nazwiska.
98
Korona miała jednocześnie prawo do ziemi przeznaczonej na cele publiczne.
99
Właściwie od 1827 r. John Clunies Ross był właścicielem wysp, które można
uznać za rodzaj feudalnego lenna jego rodziny.
100
W jego skład wchodziły obszary należące do Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej (British East India Company) znajdujące się w południowo wschodniej
Azji.
101
Od 1972 r. Sri Lanka.
uprawnienia jak władze lokalne w Australii Zachodniej. Natomiast administratorem102 wysp, wyznaczonym przez gubernatora generalnego, jest
przedstawiciel rządu federalnego. Za poszczególne dziedziny życia odpowiadają, tak jak w części kontynentalnej państwa, poszczególni ministrowie
i ministerstwa. W tym przypadku jednak ministerstwo sprawiedliwości
(Australian Government Attorney-General's Department) wyznaczone jest
jako pełniące nadzór i koordynujące wszystkie działania.
Obecnie na wyspach Kokosowych mieszka blisko 600 osób (dane z lipca
2007 r.). Większość to autochtoniczni103 Malajowie (Cocos Malaya),
mówiący lokalną odmianą malajskiego, głównie muzułmanie. Zamieszkują
oni Wyspę Home. Zgodnie z ustawą o samostanowieniu z 1984 r. rząd
gwarantuje im poszanowanie odmienności religijnej i tradycji. Około 120
osób, skupionych na Wyspie Zachodniej (West Island), jest pochodzenia
europejskiego. Są to głównie pracownicy kontraktowi rządu, którzy na
wyspie spędzają od roku do trzech lat (Cocos… [b.d.]).
W latach 80. minionego stulecia produkcja kopry stała się nieopłacalna
i większego znaczenia dla gospodarki zaczęła nabierać turystyka. Trudno
jednak mówić o bumie gospodarczym, przy sięgającym 60% bezrobociu.
Przeważająca liczba pracujących zatrudniona jest w sektorze publicznym,
co oznacza, że ekonomiczny byt mieszkańców zależy od rządu w Canberze,
który wspomaga zresztą także sektor prywatny zlecając mu wykonywanie
usług na rzecz społeczności lokalnej. Walory przyrodnicze obszaru zadecydowały o utworzeniu tu parku narodowego – Pulu Keeling National Park.
Druga część Terytoriów na Oceanie Indyjskim to Wyspa Bożego Narodzenia. Położona jest u wschodniego wejścia do Cieśniny Sunda,
ok. 2650 km od Perth i 1350 km od Singapuru. Wyspa ma powierzchnię
135 km2. Ponad wodę wznosi się właściwie, tworzący płaskowyż, wierzchołek podmorskiej góry. Kulminacją, zbudowanej z wapieni i skał wulkanicznych, wyspy jest wznoszący się na wysokość 361 m n.p.m. Murray Hill.
Wyspę otacza rafa koralowa, pozbawiona jest jednak szelfu, a tuż przy
brzegu morze osiąga głębokość blisko 5000 m. Malowniczość linii brzegowej podkreślają wysokie na 10–20 m klify. W trzynastu miejscach są one
poprzerywane i tworzą płytkie, piaszczyste zatoki. Największa z nich
to Zatoka Latającej Ryby (Flying Fish Cove). Osiedle zbudowane nad zatoką
to stolica i port wyspy. Wyspa ma gorący i wilgotny klimat, sprzyjający
roślinom tropikalnym. I tutaj doceniono unikalność lokalnej flory i fauny104
102
Chodzi o urząd administratora – Administrator.
Wyspa pozostawała w izolacji przez prawie 160 lat. Pod koniec lat 70. XX w.
zaczęły rozwijać się kontakty z West Island i Australią.
104
Mowa o np. ok. 200 gatunkach roślin kwitnących, lesie deszczowym
i 135 gatunkach innych roślin (w tym 16 endemitach). Prawdziwym cudem przyrody
są doroczne migracje krabów czerwonych. Oprócz nich wyspę zamieszkuje
103
100
ustanawiając na ok. 85 km2 park narodowy – The Christmas Island National
Park.
Podobnie jak na Wyspy Kokosowe, na Wyspę Bożego Narodzenia Europejczycy dotarli jeszcze w XVII w. – pierwszy, w Boże Narodzenie 1643 r.,
kapitan William Mynors105, ponad 40 lat później William Dampier. Wyspa
nie wzbudziła jednak większego zainteresowania i na ponad 200 lat zapomniano o niej. Momentem przełomowym stało się odkrycie fosforytów, za
którym poszła brytyjska aneksja terytorium (1888 r.). Między 1889 a 1899 r.
wyspa była wydzierżawiona rodzinie Clunies Rossów, a od 1899 r. również
Brytyjskiej Kompanii Fosforatowej (British Phosphate Company). Od 1
września 1900 r. do 31 grudnia 1957 r. wchodziła w skład wspominanego już
Straits Settlements. W 1958 r. Wyspa Bożego Narodzenia najpierw stała się
formalnie kolonią brytyjską, a później, 1 października, na mocy ustawy
o Wyspie Bożego Narodzenia (Christmas Island Act 1958) weszła w skład
terytorium australijskiego106. Analogicznie jak w przypadku Wysp Kokosowych administracja terytorium prowadzona jest przez federalne ministerstwo
sprawiedliwości (w imieniu ministra spraw wewnętrznych) i stosowane jest
tu prawo Zachodniej Australii. Na poziomie lokalnym władzę stanowi zaś
dziewięcioosobowa rada hrabstwa (Christmas… [b.d.]), powołana 1 lipca
1992 r., czyli po reformie terytorialnej. Ciałem wykonawczym jest Christmas
Island Services Corporation.
Zgodnie z wynikami spisu powszechnego, w 2006 r. na Wyspie Bożego
Narodzenia mieszkało 1351 osób – 40% pochodzenia chińskiego, 35%
malajskiego i 20% europejskiego107 – potomków sprowadzonych do pracy
robotników. Zróżnicowanie etniczne przekłada się na wyznaniowe i na
wyspie spotkać można buddystów (36% populacji), muzułmanów (25%),
chrześcijan (18%) i innych (21%).
Największym pracodawcą na wyspie jest kopalnia fosforytów. Zatrudnia
ona ok. 14% czynnych zawodowo i ma ok. 16% wkład w gospodarkę. Jak
wspomniano już wcześniej, początkowo było to przedsięwzięcie brytyjskie,
później (1948 r.) kontrolę nad wydobyciem przejęły Australia i Nowa
20 innych gatunków tych skorupiaków. Jest to także siedlisko licznych ptaków
morskich, jedyne na świecie miejsce gniazdowania głuptaka czarnoskrzydłego
(Abbott's Booby) – por. Christmas Island [b.d.]. Przyrodę chroni się nie tylko
poprzez tworzenie parków. Na Wyspie Bożego Narodzenia obowiązuje np. prawo
zabraniające sprowadzania domowych kotów i ograniczające populację kotów już
tam mieszkających.
105
Niektórzy jako odkrywcę Wyspy podają kapitana Johna Milwarda (1613 r.) –
por. World Statesmen [b.d.].
106
Rząd zapłacił Singapurowi prawie 3 mln funtów sterlingów tytułem rekompensaty.
107
The World Factbook (2008) podaje nieco inne dane – 70% ludności jest pochodzenia chińskiego, 20% europejskiego i 10% malajskiego.
Zelandia, zapewniając jednak Brytyjczykom udział w zarządzie. W 1970 r.
renegocjowano umowy i ostatecznie w 1981 r. utworzono Phosphate Mining
Company of Christmas Island. Firma działała do 1987 r., kiedy to okazało
się, że ceny na światowych rynkach i perspektywa szybkiego wyczerpania się
złóż zdecydowanie obniżyły rentowność przedsięwzięcia. W tej chwili
kopalnia jednak działa. Wykupili ją w 1990 r. sami pracownicy i wznowili
eksploatację. Pozostałe liczące się działy gospodarki Wyspy Bożego
Narodzenia to usługi publiczne i transport. Coraz większe znaczenie zyskuje
także turystyka.
Na północ od zachodnich wybrzeży Australii, na Oceanie Indyjskim,
ok. 320 km od brzegów Zachodniej Australii i 144 km od indonezyjskiej
Wyspy Roti leży Terytorium Wysp Ashmore i Cartiera (Territory of Ashmore
and Cartier Islands). Ashmore jest koralowym atolem, w skład którego
wchodzą wyspy West, Middle i East. Status polityczny wysp był zbliżony
do statusu innych podobny obszarów z tego regionu. Zaanektowała je Wielka
Brytania – Ashmore w 1878 a Cartier w 1909 r. Formalna108 administracja
australijska rozpoczęła się w 1933 r. Dzisiaj Terytorium obejmuje nie tylko
wyspy, ale i 12 – milową strefę morza terytorialnego109, co daje łączną
powierzchnię przekraczającą 77 tys. km2.
Tereny te były znane indonezyjskim rybakom już ponad 300 lat temu.
Łowili na tych wodach nie tylko ryby i mięczaki, ale polowali również na
ptaki i żółwie. Pierwszym Europejczykiem, który dotarł w ten rejon był
kapitan Samuel Ashmore (11 czerwca 1811 r.). Początkowo eksploatacja
dzisiejszego Terytorium przebiegała intensywnie. Był to obszar połowów dla
amerykańskich statków wielorybniczych, a na Wyspie Zachodniej wydobywano fosforyty (druga połowa XIX w.). Niestety doprowadziło to do
całkowitego zniszczenia pokrywy glebowej. Również w późniejszych latach
wyspy były zagrożone katastrofą ekologiczną, tym razem z powodu rabunkowych połowów prowadzonych przez Indonezyjczyków110.
108
Przekazanie pod administrację nastąpiło w 1931 r. (The World Factbook
2008).
109
Zasady wyznaczania granic morskich określa Konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych o Prawie Morza z 10 grudnia 1982 r. Oprócz morza terytorialnego, określa ona również, czym jest wyłączna strefa ekonomiczna (Exclusive
Economic Zone – EEZ) – 200 – milowym pasem wód, na których pierwszeństwo
eksploatacji wszelkich bogactw, prowadzenia badań naukowych, ochrony środowiska etc. ma państwo przybrzeżne.
110
Formalne rozwiązanie problemu nastąpiło w 1974 r., kiedy to podpisano
memorandum między rządem australijskim a indonezyjskim – Memorandum
of Understanding. Zgodnie z dokumentem rybakom udostępnia się wody wokół
Wyspy West.
102
Wyspy są niezamieszkane, ciągle jednak prowadzi się ich111 eksploatację,
znajdują się tu bowiem złoża ropy naftowej. Wydobycie na dużą skalę
prowadzone jest od 1983 r., czyli od czasu uruchomienia pola Jabiru. Mimo
późniejszego spadku opłacalności przedsięwzięcia, prowadzono dalsze prace
poszukiwawcze. Dzisiaj w całym regionie funkcjonuje kilka pól (naftowych,
gazowych, naftowych i gazowych), m. in. Laminaria, Talbot, Puffin,
Montara, Bilyara, Skua, Oliver, Tahbilk, Padthaway, Corallina, Tenacious
i Challis/Cassini (Ashmore (a) [b.d.]).
Drugim, nie mniej cennym, bogactwem Terytorium jest przyroda.
Od 1983 r. chronią ją rezerwaty – Ashmore Reef National Nature Reserve
i Cartier Island Marine Reserve. W skład rezerwatu Ashmore wchodzi cały
system rafy koralowej, trzy piaszczyste wyspy, dwie laguny, pola trawy
morskiej chętnie odwiedzane przez diugonie i piaszczyste łachy odsłaniane
podczas odpływów, które stanowią wtedy żerowiska ptaków morskich.
Rezerwat Cartier stanowi jedna piaszczysta wyspa, system rafy i pływowe
łachy. Oprócz wspomnianych ptaków i diugoni obszar zamieszkują liczne
żółwie, węże morskie, wiele gatunków ryb i mięczaków. Część rezerwatów
to obszary ściśle chronione, pozostałe mają status parków narodowych
(Ashmore Reef… 2002).
Warto wspomnieć, że Cartier wraz z 10 kilometrowym pasem wód wokół
wyspy był w przeszłości wykorzystywany przez ministerstwo obrony
Australii do prób z bronią powietrzną (Defence Practice Area). W związku
z zagrożeniami stwarzanymi przez niewybuchy i ochroną bioróżnorodności
wstęp na wyspę jest zabroniony (Ashmore… (b) [b.d.]).
W strefie zupełnie innych klimatów (subpolarnych112), lecz również na
zachód od kontynentu australijskiego, położone są Wyspy Heard i McDonald
(HIMI) – 4100 km na południowy zachód od Perth. Pierwsza wzmianka
o Heard pochodzi z roku 1853. Odkrywcą wyspy był kapitan John Heard.
Rok później kapitan William McDonald jako pierwszy zobaczył inną wyspę
– McDonald. Całe zainteresowanie skupiło się na Wyspie Heard, a jej
eksploatacja sprowadzała się do polowań na słonie morskie i inne foki.
Myśliwymi nie byli jednak Australijczycy, lecz Amerykanie. Populację fok
prawie całkowicie wytrzebiono jeszcze przed końcem XIX w. i region
przestał być atrakcyjny dla łowców tych zwierząt. Obszar należał do Korony
Brytyjskiej. W roku 1947 został jednak przekazany Australii. Formalnie pod
administracją australijską znalazł się jednak dopiero w 1953 r. (Heard Island
and McDonald Islands Act, 1953). Stosuje się tu legislację Australijskiego
Terytorium Stołecznego, a zwierzchnikiem jest gubernator generalny.
Decyzje administracyjne należą, podobnie jak w przypadku Australijskiego
111
Dokładnie wód przybrzeżnych.
Klimat ma cechy morskie średnia temperatura w miesiącach letnich waha się
od 0,0 do 4,8°C a w zimowych od –0,8 do –0,3 °C.
112
Terytorium Antarktycznego, do Wydziału Antarktycznego ministerstwa
środowiska (Australian Antarctic Division, Department of the Environment,
Water, Heritage and the Arts). Utrzymanie wysp kosztuje australijskich
podatników ok. 240 tys. USD rocznie (Protected… 1997).
W 1997 r. obie wyspy (wraz z wodami przybrzeżnymi – pas 12 mil morskich) zostały wpisane na Światową Listę Dziedzictwa UNESCO. Obie
wyspy mają budowę wulkaniczną (pojawiają się na nich także skały osadowe). Ciekawostką jest, że położony na Heard Big Ben to jedyny czynny
wulkan Australii113, a jego szczyt (Mawson Peak) to najwyższa góra kraju –
2745 m n.p.m. Zajmuje ona prawie całą powierzchnię wyspy, czyli ok. 370
km2, powierzchnia McDonald to tylko 18 km2. Heard w 80% pokryta jest
lodowcem, którego jęzory tworzą malownicze klify spływając wprost do
morza. Mniejsza z wysp jest wolna od lodu. Położenie wysp i ich budowa
geologiczna wyraźnie determinują występującą tu florę i faunę. Wśród roślin
dominują trawy (cztery gatunki) i zioła (siedem gatunków). Obszary
położone wyżej porastają mchy (42 gatunki) i porosty (50 gatunków),
na samym wybrzeżu rośnie krasnorost morski. Na wyspach nie ma drzew.
Najbardziej typowymi przedstawicielami zwierząt są foki (właściwe)
i uchatki. Heard i McDonald są dla wielu gatunków obszarami lęgowymi.
Podobnie jest jeśli chodzi o ptaki morskie (34 gatunki). Na HIMI zidentyfikowano także ponad 120 gatunków bezkręgowców. Obecnie wyspy są
ścisłymi rezerwatami, na których prowadzone są jedynie badania naukowe.
Dwustumilowy obszar wyłącznej strefy ekonomicznej jest jednak wykorzystywany przez australijskich rybaków (Protected… 1997).
Po wschodniej stronie Wielkiej Rafy Koralowej znajdują się Wyspy Morza Koralowego (Coral Sea Island). Zostały one ogłoszone terytorium
australijskim (external territory) w 1969 r. (Coral Sea Islands Act 1969)
i formalnie obowiązuje tam prawo Australijskiego Terytorium Stołecznego.
Wcześniej stanowiły one część Nowej Południowej Walii i Queensland. Gdy
chodzi o przestępstwa kryminalne, wyspy podlegają jurysdykcji sądu
najwyższego Wyspy Norfolk. Ze strony rządu federalnego administracja
obszaru spoczywa na ministerstwie sprawiedliwości.
Terytorium Wysp Morza Koralowego to rozciągający się na 780 tys. km2
region z malutkimi koralowymi wysepkami – ok. 27. Wyspy nie były nigdy
stale zasiedlone – brak na nich słodkiej wody. W XIX w. próbowano jednak
eksploatować na nich guano. Obecnie na wielu znajdują się latarnie morskie,
boje ostrzegawcze lub automatyczne stacje meteo. Tylko na jednej – Willis
Island – zlokalizowano stację meteorologiczną obsługiwaną przez ludzi (3–4
osoby). Obszar podlega ochronie ze względu na niezwykłą wartość przyrodniczą. Znajdują się tu rezerwaty Lihou Reef i Coringa-Herald Nature Reserve
113
Ostatnia erupcja w 1987 r.
104
oraz Elizabeth and Middleton Reefs Marine National Nature Reserve
(Coral… [b.d.]).
Podobnie jak Wyspy Morza Koralowego, również na Pacyfiku leży Wyspa Norfolk. W sensie geograficznym jest to grupa wysp (Norfolk, Phillip
i Nepean), w sensie politycznym jedno terytorium – terytorium zewnętrzne
o statusie terytorium autonomicznego. Wyspy leżą ok. 1670 km na wschód
od Sydney i 1000 km od Auckland. Norfolk to niecałe 39 km2 lądu, bezludne
Phillip i Nepean mają odpowiednio powierzchnię 1,9 i 0,1 km2. Stolicą
terytorium jest Kingston.
Terytorium zostało odkryte i skolonizowane wcześniej niż sama Australia.
W 1774 r. dopłynął tu kapitan Cook. Są jednak wiarygodne dowody
na polinezyjskie lub melanezyjskie osadnictwo długo przed Cookiem114.
Wyspa wydawała się bardziej gościnna niż wybrzeża Zatoki Botanicznej.
Rosły tu rośliny przypominające len, wówczas ważny surowiec, wykorzystywany m. in. do produkcji żagli. Nie mniejsze wrażenie na odkrywcach
zrobiły, nadające się na maszty statków, wysokie drzewa. Norfolk
w pierwszym etapie kolonizacji Australii stanowiła swego rodzaju zaplecze
aprowizacyjne, a później stała się na krótki czas kolonią karną. Do 1844 r.
terytorium należało do Nowej Południowej Walii, by następnie przejść pod
administrację Tasmanii. W 1853 r. brytyjski rząd przesiedlił na wyspę 193
potomków marynarzy z „Bounty” mieszkających wcześniej na Pitcarin115.
Wtedy też podporządkowano Norfolk gubernatorowi Nowej Południowej
Walii. W praktyce oznaczało to początek budowy samodzielności. Ostatecznie na mocy ustawy o Wyspie Norfolk (Norfolk Island Act 1913) z 1913 r.
wyspa stała się terytorium australijskim podlegającym władzom federalnym.
Od 1914 do 1979 r. osobą odpowiedzialną za zarządzanie Norfolk był
wyznaczony przez rząd federalny administrator. W roku 1979 przyjęto nową
ustawę (Norfolk Island Act 1979) dającą mieszkańcom większą autonomię116.
Na mocy ustawy utrzymano stanowisko administratora, który „shall administer the government of the Territory as a Territory under the authority of the
Commonwealth”117. Administrator jest mianowany przez gubernatora
generalnego. Jego rola sprowadza się do reprezentowania na Norfolk Korony
Brytyjskiej i rządu federalnego Australii oraz wykonywania zadań wynikających z przepisów prawa lokalnego. Działa zarówno jako władza wykonaw114
W 1774 r. wyspy były jednak bezludne.
Część z nich wróciła z powrotem na Pitcarin. Mała populacja (ok. 50 osób)
potomków marynarzy i ich tahitańskich towarzyszy mieszka na wyspie do dziś. Na
Norfolk praprawnuki buntowników z Bounty stanowią ok. 50% całej populacji.
116
Warto podkreślić, że już w1960 r. powołano radę wyspy jako ciało doradzające administratorowi.
117
Administratora, który „będzie sprawował władzę na Terytorium w imieniu
Związku [Australijskiego]” – tłum. E. K.
115
cza, jak i legislacyjna. Administrator ma także funkcje czysto reprezentacyjne. Ważniejsze wydaje się jednak to, że ma on również występować na
wyspie w imieniu rządu federalnego i wszystkich jego agend. Zadania
wynikające z przepisów zawartych w Norfolk Island Act 1979 dotyczą m. in.
migracji, edukacji, kwarantanny, pomocy społecznej i ceł. Administrator stoi
formalnie na czele lokalnego rządu (Norfolk… [b.d.]).
Inne zapisy gwarantujące autonomię mieszkańcom terytorium mówią
o powołaniu następujących instytucji: Zgromadzenia Wyspy Norfolk
(Norfolk Island Legislative Assembly), Rady Wykonawczej (Executive
Council) wyłanianej ze Zgromadzenia, Sądu Najwyższego (i całego systemu
prawnego) oraz służby publicznej. Norfolk Island Legislative Assembly ma
możliwość tworzenia prawa, z wyłączeniem jedynie zagadnień dotyczących
systemu monetarnego, sił zbrojnych, niesprawiedliwych przejęć własności118
oraz eutanazji. Autonomia jaką ma Norfolk jest zbliżona do tej jaką dysponuje Terytorium Północne i Australijskie Terytorium Stołeczne (Norfolk…
[b.d.]).
Wyspy Norfolk, Phillip i Nepean są położone w strefie subtropikalnych
klimatów morskich. Przeciętne temperatury zimy wahają się od 18 do 19°C,
lata od 23 do 25°C. Przeciętne roczne opady wynoszą 1312 mm. Norfolk ma
ok. 30 km linii brzegowej, głównie klifowej, nieliczne są piaszczyste lub
kamieniste plaże. Wynika to z wulkanicznego pochodzenia wysp. Ogólnie
jednak warunki sprzyjają wegetacji roślin. Niestety, także tej sprowadzonej
przez Europejczyków. Dzisiaj naturalne (istniejące przed przybyciem
Cooka), tropikalne lasy zajmują tylko ok. 5% powierzchni Norfolk. Dominującym gatunkiem jest dorastająca do 55 m sosna (Norfolk Island pine).
Odnaleźć tu można także gigantyczne paprocie, palmy i kwitnące dęby.
Wyżej, na zboczach wzniesień, pojawiają się trawy i krzewy oraz drzewa,
takie jak awokado, guava czy dzika cytryna. Na 183 rozpoznane gatunki
roślin 44 są endemitami. Lokalna fauna zdominowana jest przez ptaki, m.
in. papugi i rybitwy. Na wyspie mieszka także wiele gatunków bezkręgowców, w tym liczne gatunki motyli. Mniej licznie reprezentowane są ssaki
i płazy. Żaden z gatunków pająków i gadów nie stwarza niebezpieczeństwa
dla człowieka. Unikalne ekosystemy funkcjonują także w wodach oblewających wyspy (Norfolk… 2008). Na wyspie utworzono park narodowy (Norfolk
Island National Park) oraz ogrody botaniczne.
Na Norfolk mieszkało w 2006 r. 1863 osób. Niestety, jest to społeczność
starzejąca się – rośnie liczba osób starszych, spada liczba młodzieży. Główna
przyczyna leży w migracjach – wyjazdach młodych i przyjazdach na wyspę
emerytów z kontynentu. Oficjalnym językiem jest angielski. Na wyspie
używa się jednak również Norf’k – mieszanki staroangielskiego i tahitańskiego. Głównym źródłem utrzymania przez dziesięciolecia było rolnictwo.
118
Chodzi o prawnicze pojęcie – the acquisition of property on just terms.
106
Obecnie, a właściwie od momentu otwarcia połączenia lotniczego z kontynentem, jest nim turystyka. Według różnych szacunków terytorium odwiedza
od 22 do 30 tys. turystów rocznie. Są to głównie Australijczycy i Nowozelandczycy. Dodatkowych dochodów dostarcza eksport nasion palm i sosen.
Norfolk jest także dobrze znany filatelistom na całym świecie – emisja
znaczków pocztowych to kolejne źródło utrzymania. Najskuteczniejsze
są jednak dotacje rządu federalnego (Norfolk… 2008; Norfolk… [b.d.]).
3.
3.1.
LUDNOŚĆ
Rozwój i rozmieszczenie ludności
Australię zamieszkiwały w 2007 r. 21 180 632 osoby (stan na 31 grudnia)119, co stanowiło 0,3% ludności świata. Kraj ten, od czasów przybycia
w roku 1788 pierwszych osadników brytyjskich charakteryzuje się dużą
dynamiką wzrostu liczby ludności (ryc. 39). Dynamikę wzrostu ilustruje
tempo osiągania kolejnego miliona mieszkańców, wyrażone w liczbie lat
do tego potrzebnych. Pierwszy milion mieszkańców Australia przekroczyła
w 1858 r., po siedemdziesięciu latach od przybycia tu Brytyjczyków.
Następny milion mieszkańców został osiągnięty już po dziewiętnastu latach,
tj. w 1877 r. Od drugiej połowy XX w. można zaobserwować znacznie
krótsze interwały czasu potrzebne do przekroczenia następnego miliona
mieszkańców Australii, przeciętnie wynoszą one od 3 do 5 lat. Prognozy
demograficzne określające przyrost ludnościowy Związku Australijskiego
zakładają wzrost ludności, prognozują nawet skracanie się interwałów
czasowych potrzebnych do przekroczenia następnego miliona mieszkańców
(3–4 lata). Rozwój demograficzny kontynentu australijskiego wykazuje stałą
tendencję wzrostową, przy czym średnioroczny wzrost ludności największe
wartości osiągał w drugiej połowie wieku XIX, a od lat 70. XX w. jego
wartości wykazują trend spadkowy (tab. 11).
w tys.
0
119
Według danych szacunkowych bieżącej ewidencji ludności.
rok
2004
2007
1999
1990
1995
1986
1976
1981
1968
1971
1963
1954
1959
1949
1925
1939
1918
1889
1905
1858
1877
Ryc. 39. Liczba ludności Australii w latach 1858–2007
Źródło: oprac. na podstawie Australian Historical Population Statistics, 2008,
No 3105.0.65.001, ABS, Canberra
108
Tabela 11
Wzrost liczby ludności Australii w latach 1858–2040 określony liczbą lat
potrzebnych do osiągnięcia kolejnego miliona mieszkańców
Rok
1858
1877
1889
1905
1918
1925
1939
1949
1954
1959
1963
1968
1971
1976
1981
1986
1990
1995
1999
2003
2007
2011
2014
2017
2020
Ludność (w
mln)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Liczba
ludności (stan
na 31 grudnia)
1 050 828
2 031 130
3 062 477
4 032 977
5 080 912
6 003 027
7 004 912
8 045 570
9 089 936
10 160 968
11 055 482
12 145 582
13 198 380
14 110 107
15 054 117
16 138 769
17 169 768
18 196 054
19 038 338
20 011 882
21 180 632
–
–
–
–
Interwały
czasu
(w latach)
70
19
12
16
13
7
14
10
5
5
4
5
3
5
5
5
4
5
4
4
4
4
3
3
3
Średnioroczny
wzrost (w %)
8,3
3,7
2,7
1,5
2,0
2,1
1,0
3,2
2,1
2,1
1,9
2,2
4,2
1,0
1,7
1,5
1,4
1,4
1,2
1,2
1,6
–
–
–
–
Źródło: Australian Historical Population Statistics, 2008 , No 3105.0.65.001, ABS,
Canberra; Population Projections Australia 2006 to 2101, 2008, No 3222.0, ABS,
Canberra.
Pierwotna ludność Australii przybyła tu prawdopodobnie z Azji. Ludność
ta przez późniejszych białych mieszkańców została nazwana Aborygenami.
Dotarli oni do Australii w trzech dużych falach migracyjnych. Pierwszymi
migrantami byli Negryci, pochodzący z Azji Południowo-Wschodniej. Po
plemionach Negrytów kontynent australijski zaludnili Murrayanie wykazujący związki z ludami Ainu pochodzącymi z wysp japońskich. W następnej fali
migrantów przybyli Carpentariowie spokrewnieni z Weddami zamieszkują-
Ludność
109
cymi Cejlon (Encyklopedia geograficzna… 1995). Pod względem antropologicznym Aborygeni należą do typu australoidalnego. Prowadzili koczowniczy tryb życia, posługując się prymitywną bronią myśliwską i narzędziami
wykonanymi z łupanego kamienia lub drewna. Liczbę Aborygenów z okresu
pojawienia się pierwszych Europejczyków na kontynencie australijskim
szacuje się rozmaicie. Dotychczas ich liczebność oceniano na 300 do 500 tys.
osób. Wyniki ostatnich badań archeologicznych wskazują, że liczba Aborygenów żyjących na kontynencie australijskim mogła wynosić nawet 750 tys.
(Encyklopedia geograficzna… 1995).
Nowa fala imigracji na kontynent australijski rozpoczęła się w 1788 r.
wraz z wylądowaniem w Zatoce Port Jackson pierwszych osadników
brytyjskich. Zapoczątkowane wtedy na dużą skalę procesy migracyjne,
ze zmiennym natężeniem trwają do dnia dzisiejszego. Początkowo migracja
miała charakter przymusowy, a Australia była miejscem zesłania dla
skazańców brytyjskich. W latach 1788–1830 do Australii przybyło 77 tys.
przesiedleńców, z czego 63 tys. stanowili więźniowie. W 1819 r. ludność
kolonii nazwanej Nową Południową Walią liczyła 26 tys. osób, w tym 10 tys.
więźniów. W tym samym czasie Tasmanię (Ziemię Van Diemena) zamieszkiwało 4,3 tys. przesiedleńców, w tym 2,2 tys. zesłańców (Encyklopedia
geograficzna… 1995).
Dalsza dynamika rozwoju liczebnego ludności australijskiej była uwarunkowana m. in. korzystnymi czynnikami przyrodniczymi. Sprzyjające warunki
naturalne panujące w Nowej Południowej Walii, a także zaczynający się
rozwijać na przełomie XVIII i XIX w. przemysł włókienniczy, przyczyniły
się do dużego popytu na doskonałej jakości wełnę australijską. Skutkowało to
rozwojem hodowli owiec i napływem na kontynent wolnych osadników
brytyjskich. Drugim impulsem wzrostu zainteresowania przez osadników
Australią było odkrycie w 1851 r. złóż złota w południowo-wschodniej
części kontynentu. „Gorączka złota” przyczyniła się do masowego napływu
wolnej siły roboczej nie tylko z Wysp Brytyjskich, ale także z innych państw
europejskich oraz ze Stanów Zjednoczonych, z Ameryki Południowej i Azji.
W latach 1851–1861 liczba ludności wszystkich kolonii australijskich
wzrosła ponad dwukrotnie – z 437,7 tys. do 1168,1 tys. (tab. 12). Przyrost
liczby ludności był zróżnicowany w poszczególnych koloniach. Największy
odnotowała Wiktoria (553,7%), w przypadku Australii Zachodniej liczba
ludności zwiększyła się ponad dwukrotnie, a Nowej Południowej Walii
i Australii Południowej blisko dwukrotnie. Zmiany ludnościowe nastąpiły
także w Queenslandzie, który był do połowy XIX w. prawie bezludny,
a w 1861 r. zamieszkiwało tam ponad 34 tys. osób. Wysoka dynamika
rozwoju ludnościowego Australii, spowodowana napływem ludności
pochodzącej spoza Wysp Brytyjskich, zmieniła strukturę narodowościową
kontynentu. Zaznaczyć należy, że w tym czasie nastąpił znaczny napływ
110
ludności chińskiej – 24 tys. w Wiktorii w 1861 r., 13 tys. w Queenslandzie
w 1877 r. (Encyklopedia geograficzna… 1995).
Masowe zasiedlanie kontynentu przez wolnych osadników dało podstawę
do zaprzestania deportacji skazańców z Wielkiej Brytanii. Ostatecznie
przymusowe osiedlenia zakończono w 1868 r. Zaprzestanie deportacji nie
spowolniło jednak rozwoju ludnościowego Australii. W latach 1868–1901
ludność kontynentu powiększyła się z 1539,6 do 3824,9 tys. osób, tj. o blisko
170%. Największy przyrost ludności w tym okresie odnotowała Australia
Zachodnia (blisko ośmiokrotny), Queensland (blsko pięciokrotny) oraz Nowa
Południowa Walia (blisko trzykrotny). Biorąc pod uwagę okres pięćdziesięciu lat (1851–1901) dynamika wzrostu ludności Australii była olbrzymia,
odnotowano bowiem blisko dziewięciokrotne powiększenie liczby mieszkańców tego kontynentu. Rozwój ludnościowy poszczególnych jednostek był
zróżnicowany, największy wzrost dotyczył Australii Zachodniej, Queenslandu i Wiktorii, najmniejszy zaś Tasmanii.
Wzrost liczby ludności w XIX w. nastąpił wskutek napływu z Azji taniej
siły roboczej, która stanowiła konkurencję na rynku pracy dla pracowników
z Europy (szczególnie Brytyjczyków). Powszechne protesty robotników,
a także „troska” sfer rządowych kolonii australijskich o czystość rasową
ludności, stały się podstawą do wprowadzenia w życie surowych ograniczeń
imigracyjnych. Doprowadziło to do zmiany polityki migracyjnej i wydania
nowych przepisów ograniczających osiedlanie się w Australii ludności
pochodzenia azjatyckiego, szczególnie Chińczyków (Nowa Południowa
Walia – 1854 r., Wiktoria – 1855 r.). Nowy kierunek polityki migracyjnej,
White Australia, zezwalał na osiedlanie się na kontynencie australijskim
ludności wyłącznie białej, przede wszystkim anglosaskiej. W pierwszych
latach wieku XX, po utworzeniu w roku 1901 Związku Australijskiego,
ograniczono przyjazdy nie tylko obywateli państw azjatyckich, ale także
przesiedleńców z państw pozabrytyjskich, co tłumaczono „pragnieniem
ochrony brytyjsko-australijskich cech narodowościowych ludności”.
Doprowadziło to do sytuacji, w której Związek Australijski do czasów
II wojny światowej był krajem niemal czysto brytyjskim. Po II wojnie
światowej nastąpiła zasadnicza zmiana w polityce migracyjnej władz
australijskich, prowadząca do liberalizacji przepisów migracyjnych. Po
zakończeniu wojny, do połowy lat 90. XX w. w Australii osiedliło się ok.
5,5 mln ludzi z ok. 160 krajów świata. W konsekwencji wykształciło się tu
pluralistyczne, etniczne i kulturowo zróżnicowane społeczeństwo120.
120
Założenia polityki wielokulturowości Australii opracował Polak, prof. Jerzy
Zubrzycki.
Tabela 12
Ludność Australii w latach 1851–1901
Stany/terytoria
1851
197 265
97 489
–
66 538
7 186
69 187
osoby
357 362
539 764
34 367
130 812
15 936
89 908
1851=100
181,2
553,7
–
196,6
221,8
129,9
1868
osoby
462 529
671 324
106 101
176 568
24 292
98 738
–
–
–
–
–
–
–
–
437 665
1 168 149
266,9
1 539 552
1871
osoby
516 704
746 450
121 743
188 644
25 447
101 900
1881
osoby
777 025
873 965
221 849
285 971
30 156
117 770
1891
osoby
1 153 170
1 158 372
400 395
324 721
53 177
151 150
1901
osoby
1 375 455
1 209 900
506 721
364 003
193 601
175 233
–
–
–
–
–
–
–
–
1 700 888
2 306 736
3 240 985
3 824 913
1868=100
297,3
180,2
477,6
206,2
797,0
177,5
Ludność
NSW
Vic.
Qld
SA
WA
Tas.
NT
ACT
Australia (łącznie z
pozostałymi terytoriami)
Rok
1861
–
–
248,4
Źródło: oprac. własne na podstawie Australian Historical Population Statistics, 2006, No 3105.0.65.001, ABS, Canberra.
111
112
W rozwoju ludności Australii, począwszy od 1788 r., można wyróżnić
cztery okresy szczególnie silnego wzrostu ludności. Rozwój ludnościowy
kontynentu był uwarunkowany czynnikami ekonomicznymi (rozwój
gospodarczy) oraz czynnikami demograficznymi (wyże kompensacyjne po
wojnach światowych). Pierwszy okres dynamicznego wzrostu ludności był
związany ze wspomnianą „gorączką złota” z lat 50. XIX w. Następny wzrost
ludnościowy, to wynik dobrej koniunktury gospodarczej (rozwój hodowli
bydła i owiec) w latach 80. XIX w. Trzeci i czwarty okres rozwoju ludnościowego to efekt wyżów kompensacyjnych po I (1918–1925) i II wojnie
światowej (1950–1970), por. Australian Historical... 2006.
Okres I wojny światowej wyraźnie wpłynął na dynamikę ludności Australii, o czym świadczą niskie roczne wskaźniki przyrostu ludności (0,0%
w 1915, –1,0% w 1916 r.). Po zakończeniu działań wojennych zanotowano
zwyżkę urodzeń – wyż demograficzny121. Roczny wskaźnik wzrostu
w 1919 r. wyniósł aż 4,4%. W zbliżony sposób przebiegały zmiany ludnościowe po II wojnie światowej. W latach 50. XX w. w wyniku wyżu
kompensacyjnego roczne wskaźniki wzrostu ludności osiągnęły wartości od
1,9 do 3,3%. W następnej dekadzie przyrost ludności był niższy, a średnioroczny wzrost wynosił ok. 2%. Ostatnim rokiem, w którym odnotowano
bardzo wysoki wzrost ludności był 1971 (4,2%), od tego okresu roczne
wskaźniki przyrostu nie przekroczyły 2%.
Ekspansja przestrzenna ludności napływającej na kontynent była zdeterminowana czynnikami środowiskowymi, w głównej mierze warunkami
klimatycznymi i stosunkami wodnymi. W początkowym etapie osadnictwa
ludność osiedlała się na południowo-wschodnich (przed 1820 r.) i południowo-zachodnich wybrzeżach morskich (w latach 1820–1840). Zasiedlanie
kontynentu w następnych latach posuwało się w kierunku centrum kontynentu, znaczna część kraju (bo prawie 2/3) pozostaje jednak do dzisiaj bardzo
słabo zaludniona ze względu na ciągły deficyt wody. Słabo zaludnione są
również obszary strefy brzegowej wielkich półwyspów północnych, gdzie
panuje klimat gorący i wilgotny. Obszarami, na których najwcześniej
rozpoczęły się procesy osadnicze i koncentracja ludności współcześnie jest
najwyższa, są tereny o klimacie umiarkowanym ciepłym i wilgotnym. Na
rozmieszczenie ludności wpłynęło także ukształtowanie powierzchni,
występowanie szczególnie urodzajnych gleb, surowców mineralnych,
i dogodne warunki komunikacyjne (ryc. 40).
121
Zjawisko wyżów i niżów demograficznych zostało opisane w teorii praw
wojny, której autorem jest polski demograf Edward Rosset.
Ludność
0
500
1000 km
113
Nhulunbuy
DARWIN
Katherine
Cairns
Broome
Townsville
Port Hedland
Mount Isa
Alice
Springs
Rockhampton
Newman
BRISBANE
Geraldton
PERTH
Kalgoorlie-Boulder
Albany
Tereny zasiedlane:
przed 1820 r.
Port
Macquarie
SYDNEY
ADELAIDE
CANBERRA
1820–1840
1841–1880
po 1880 r.
MELBOURNE
Bardzo niska gęstość zaludnienia
HOBART
Ryc. 40. Ekspansja osadnicza na kontynencie australijskim
Źródło: oprac. na podstawie C. Sale, G. Wilson, 1984, Australia our changing land,
Longman Cheshire
Dynamiczny wzrost liczby ludności Australii w XX w. był bardzo zróżnicowany przestrzennie (Austalian Historical... 2008). Na całym kontynencie
odnotowano w latach 1921–2007 blisko czterokrotny wzrost liczby mieszkańców. Największą jednak dynamikę pod tym względem wykazało
Terytorium Stołeczne, był to tam wzrost ponad 160-krotny, który wynikał
z rozwoju terenów zurbanizowanych o funkcjach administracyjnych. Ponadto
w stolicy lokowały się także rozmaite organizacje naukowe i specjalne
zespoły doradcze, powołane do konsultacji ze sferami rządowymi i kierownictwami monopoli spraw dotyczących ekonomicznego rozwoju państwa.
Nieco mniejszy przyrost zaobserwowano w Terytorium Północnym (blisko
60 razy). Wzrost zaludnienia obszarów tropikalnych, położonych na skrajnej
północy Australii, był związany z rozwijaną tu hodowla bydła mięsnego,
poszukiwaniem kopalin użytecznych, budową magistrali transportowych,
następował także w efekcie zorganizowanego kierowania tu imigrantów.
Najmniejszy, bo zaledwie dwukrotny, wzrost ludnościowy odnotowała
Tasmania (ryc. 41). W wyniku bardzo zróżnicowanego wzrostu ludnościowego Australii zmianie podlegał także udział stanów i terytoriów w zaludnieniu kraju. Rozpatrując lata 1901–2007, spadek tego udziału odnotowały
Wiktoria, Nowa Południowa Walia, Australia Południowa i Tasmania.
W pozostałych regionach wzrósł udział w zaludnieniu kontynentu (tab. 13).
114
1921
TERYTORIUM
PÓŁNOCNE
QUEENSLAND
AUSTRALIA
ZACHODNIA
AUSTRALIA
POŁUDNIOWA
NOWA
POŁUDNIOWA
WALIA
AUSTRALIJSKIE
TERYTORIUM
STOŁECZNE
WIKTORIA
TASMANIA
2007
TERYTORIUM
PÓŁNOCNE
QUEENSLAND
AUSTRALIA
ZACHODNIA
AUSTRALIA
POŁUDNIOWA
NOWA
POŁUDNIOWA
WALIA
Liczba ludności
2 000 000
WIKTORIA
AUSTRALIJSKIE
TERYTORIUM
STOŁECZNE
1 000 000
500 000
200 000
0
500
1000 km
poniżej 4 000
TASMANIA
Ryc. 41. Liczba ludności według stanów i terytoriów Australii w 1921 i 2007 r.
Ludność
115
Tabela 13
Udział stanów i terytoriów w zaludnieniu Australii w latach 1901−2007
Stany/terytoria
NSW
Vic.
Qld
SA
WA
Tas.
NT
ACT
Australia
1901
35,9
31,8
13,2
9,5
4,9
4,6
0,1
0,0
100,0
1921
38,6
28,2
13,9
9,1
6,1
3,9
0,1
0,0
100,0
1947
39,4
27,1
14,6
8,5
6,7
3,4
0,1
0,2
100,0
Rok
1961 1976
37,3
35,3
27,9
26,9
14,4
15,2
9,2
9,1
7,0
8,4
3,3
2,9
0,2
0,7
0,6
1,5
100, 100,0
1986
34,5
26,0
16,4
8,6
9,1
2,8
1,0
1,6
100,0
1999
33,8
24,8
16,6
7,8
9,8
2,5
1,0
1,6
100,0
2007
32,7
24,8
20,0
7,5
10,1
2,3
1,0
1,6
100,0
Źródło: oprac. własne na podstawie Year Book Australia 2001, 2001, No 1301.0/83,
ABS Canberra; Year Book Australia 2008, 2008, No 1301.0/90, ABS, Canberra.
Według prognoz demograficznych liczba ludności Australii będzie rosła,
dla całego kraju szacuje się do 2056 r. wzrost o 14 455 tys. osób, tj. o ponad
68% w stosunku do 2007 r. (tab. 14). Przewiduje się przy tym nieco wyższy
wzrost liczby ludności miast stołecznych (77,9%) w stosunku do pozostałych
mieszkańców kraju (52,9%). Prognoza zakłada zróżnicowanie przestrzenne
wzrostu ludności zarówno w przypadku stanów i terytoriów, jak i miast
stołecznych. Na podstawie dotychczasowych trendów wzrostu ludności
zakłada się, że największa dynamika przyrostu wystąpi w Queenslandzie,
w Australii Zachodniej i na Terytorium Północnym. Według najnowszej
prognozy, nigdzie na terytorium Australii nie będziemy mieć do czynienia
z procesami wyludnienia. Wcześniejsza prognoza (na lata 1999–2051)
zakładała spadek liczby ludności na Tasmanii w 2051 r. o niespełna 30 tys.
osób (Population Projections... 2005). Prognozowany przyrost, w przypadku
stanów i terytoriów, ma być analogiczny w odniesieniu do stolic tych
jednostek. Największy wzrost ludnościowy wystąpi w miastach stołecznych
tych stanów i terytoriów, które według prognozy odnotują najwyższe
wartości przyrostu rzeczywistego ludności. Będą to Perth, Brisbane i Darwin.
116
Tabela 14
Prognozowana liczby ludności Australii w tys. osób (wariant średni)
Stany, terytoria
i miasta
NSW
Sydney
Vic.
Melbourne
Qld
Brisbane
SA
Adelaide
WA
Perth
Tas.
Hobart
NT
Darwin
ACT
Razem miasta stołeczne
Pozostała ludność stanów
Rok
a
2056
a
Przyrost
w 2056
2007
2026
6 888,0
4 334,0
5 204,8
3 805,8
4 181,4
1 857,0
1 584,2
1 158,0
2 106,1
1 554,1
493,4
286,0
214,9
117,4
339,8
13 373,4
7 639,3
8 395,1
5 426,3
6 662,2
5 038,1
6 038,0
2 681,1
1 884,4
1 384,5
3 000,5
2 267,6
552,3
307,0
285,0
165,2
416,5
17 624,7
9 609,2
10 210,2
6 976,8
8 538,3
6 789,2
8 738,9
3 979,3
2 204,5
1 651,8
4 293,4
3 358,4
571,0
291,2
401,6
243,0
509,3
23 787,5
11 679,6
148,2
161,0
164,0
178,4
209,0
214,3
139,2
142,6
203,9
216,1
115,7
101,8
186,9
207,0
149,9
177,9
152,9
21 015,0
27 236,7
35 470,0
168,8
(2007=100)
Uwaga: a – dane na dzień 30 czerwca.
Źródło: Population Projections Australia 2006 to 2101, 2008, No 3222.0, ABS,
Canberra.
Zwyżkowa tendencja zmian ludnościowych w Australii nie dotyczyła
ludności rdzennej kontynentu, ponieważ od początku kolonizacji liczba
tubylców gwałtownie malała. Ze wzrostem liczebności ludności aborygeńskiej i Mieszkańców Wysp Cieśniny Torresa mamy do czynienia dopiero
po II wojnie światowej, kiedy nastąpiły zmiany w traktowaniu tych grup.
Ostatni spis powojenny z 2006 r. wykazał, że liczba ludności rdzennej
wyniosła 455 022 osoby, co stanowiło 2,3% populacji Związku Australijskiego (ryc. 42). Zwiększenie liczby ludności identyfikującej się jako
Aborygeni lub Mieszkańcy Wysp Cieśniny Torresa nabrało bardzo dynamicznego charakteru w ostatnich dwudziestu latach, tj. w okresie 1986–2006,
przybyło bowiem w tym czasie ponad 227 tys. takich osób. Porównanie
przyrostu ludności rdzennej i pozostałej kontynentu australijskiego wykazało,
że w okresie 1991–1996 wartości te wynosiły odpowiednio 33,0 i 5,6%.
Przewaga przyrostu ludności tubylczej w stosunku do pozostałej utrzymywa-
Ludność
117
ła się w kolejnych okresach międzyspisowych i wyniosła 16,2 do 4,2%
(1996–2001) oraz 11 do 3,8% (2001–2006). Prognozy demograficzne
zakładają dalsze zwiększenie liczebności populacji aborygeńskiej i wyspiarskiej w 2009 r. do 528,6 tys. (wariant minimum) bądź 600,2 tys. (wariant
maksimum) – por. Year Book... 2005.
Liczba ludności w tys.
500
400
300
200
100
0
1850
1870
1890
1910
1930
Rok
1950
1970
1990
2010
Ryc. 42. Rozwój liczby ludności rdzennej Australii w latach 1861−2006
No 3105.0.65.001, ABS; Canberra; Population Distribution, Aboriginal and Torres
Strait Islander Australians, No 4705.0, 2006, ABS, Canberra
Rozmieszczenie ludności Australii jest bardzo nierównomierne, większość mieszkańców jest skoncentrowana w dwóch rozdzielonych przestrzennie strefach nadmorskich. Pierwsza z nich obejmuje południowo-wschodnie
regiony kraju, począwszy od Australii Południowej przez Wiktorię, Tasmanię i Nową Południowa Walię po Queensland. Drugim, znacznie mniejszym,
obszarem koncentracji ludności jest południowo-zachodnie wybrzeże stanu
Australia Zachodnia. Pomiędzy tymi dwoma obszarami wysokiej koncentracji ludności występuje bezludny lub o rzadkim zaludnieniu obszar o szerokości od 2 do 3 tys. km (ryc. 43). Australia jest przykładem kontynentu, gdzie
ludność jest skupiona głównie wzdłuż wybrzeży. Blisko 85% ludności
mieszka w odległości 50 km od linii brzegowej. Ta cecha wyraźnie różni ten
kontynent od innych, np. Europy czy Ameryki Północnej, gdzie ludność
koncentruje się także w interiorze.
Rozkład przestrzenny miejsc zamieszkania ludności wskazuje na podział
kraju na dwie części – gęsto i słabo zaludnioną. Granicą wyznaczającą ten
podział jest wartość 8 km2 przypadająca na jedną osobę. Podział ten również
koresponduje z poziomem intensywności gospodarowania występującym na
118
tych obszarach. Na terenach gęsto zaludnionych prowadzona jest intensywna
gospodarka rolna, z przewagą uprawy zbóż lub gospodarką wielokierunkową. Pozostałe obszary, słabo zaludnione, charakteryzują się ekstensywnym
sposobem gospodarowania z hodowlą owiec i bydła. Wyodrębnione części
kontynentu różnią się także dominującym na tych terenach rodzajem
osadnictwa. W części słabo zaludnionej występuje niewiele ośrodków
miejskich, a ludność wiejska jest rozproszona i zbyt mało liczna, by mogły
utrzymać się ośrodki miejskie o funkcjach usługowych. Zupełnie inaczej jest
w części gęsto zaludnionej, gdzie liczba mieszkańców miast przewyższa
liczbę mieszkańców wsi. Istnieje tu wiele ośrodków miejskich, a ludność
wiejska jest zwarta przestrzennie (ryc. 44. i tab. 15).
Nhulunbuy
DARWIN
Katherine
Cairns
Broome
Townsville
Port Hedland
Mount Isa
Alice Springs
Newman
Rockhampton
BRISBANE
Geraldton
Kalgoorlie-Boulder
PERTH
Port
Macquarie
SYDNEY
Albany
CANBERRA
ADELAIDE
1 kropka = 1000 osób
0
MELBOURNE
500
1000 km
HOBART
Ryc. 43. Rozmieszczenie ludności w Australii w 2006 r.
Źródło: oprac. na podstawie Year Book Australia 2008, 2008,
No 1301.0/90, ABS, Canberra
Ludność
119
DARWIN
BRISBANE
PERTH
SYDNEY
ADELAIDE
CANBERRA
słabo zaludniona Australia
gęsto zaludniona Australia
0
500
MELBOURNE
1000 km
HOBART
Ryc. 44. Zaludnienie Australii
Longman Cheshire
Największy udział w zaludnieniu kraju ma Nowa Południowa Walia
(32,7%), Wiktoria (24,8%) i Queensland (20,0%). Razem w tych trzech
jednostkach zamieszkuje blisko 78% wszystkich mieszkańców Australii.
Taki rozkład przestrzenny rozmieszczenia ludności to wynik zarówno
czynników przyrodniczych (koncentracja ludności na wybrzeżach), jak
i historyczno-gospodarczych (zagospodarowanie terenów „złotodajnych”).
W latach 70. i 80. ubiegłego wieku władze australijskie podjęły działania
zmierzające do zasiedlenia obszarów słabo zagospodarowanych i zaludnionych. W wyniku tych posunięć wzrosła liczba ludności na zachodzie
i północnym-wschodzie Australii. Gęstość zaludnienia na kontynencie jest
niewielka i osiąga wartość 2,8 osoby na km2, co plasuje Australię w rzędzie
najsłabiej zaludnionych krajów świata. Spośród stanów i terytoriów australijskich najwyższa gęstość występuje na Terytorium Stołecznym – 144,5 osób
na km2, a najmniejsza na Terytorium Północnym – 0,2 osoby na km2.
120
Współczynnik gęstości zaludnienia brutto nie oddaje jednak rzeczywistego
rozkładu gęstości zaludnienia. Pamiętać bowiem należy, że jest to uśredniona
wartość dla całej jednostki terytorialnej, która jest podwyższona sztucznie
przez obszary o dużej koncentracji ludności (miasta). Australia jest przykładem kraju, gdzie występują obszary o bardzo wysokim stopniu koncentracji
ludności oraz tereny wyjątkowo słabo zaludnione lub niezamieszkane
(tab. 16).
Tabela 15
Cechy zaludnienia Australii
Australia słabo zaludniona
– na jedną osobę przypada więcej niż
8 km2
– duże gospodarstwa rolne
– stosunkowo niska wydajność ziemi
– niewiele ośrodków miejskich –
ludność wiejska rozproszona, zbyt
mało liczna, by mogły utrzymać się
ośrodki miejskie o funkcjach usługowych
– liczba mieszkańców wsi przewyższa
liczbę mieszkańców miast
– ludzie mają rzadki kontakt z miastem
– stosunkowo niski poziom inwestycji
prywatnych na jednostkę powierzchni
– stosunkowo wysoki poziom
inwestycji rządowych w przeliczeniu
na osobę (inwestycje dotyczą dróg,
usług pocztowych, służby zdrowia,
szkolnictwa na odległość i innych
usług)
– krajobraz naturalny przekształcony
w niewielkim stopniu
Australia gęsto zaludniona
– na jedną osobę przypada mniej niż
8 km2
– małe gospodarstwa rolne
– stosunkowo wysoka wydajność ziemi
– wiele ośrodków miejskich – ludność
wiejska zwarta, wystarczająco liczna,
by mogły utrzymać się ośrodki
miejskie o funkcjach usługowych
– liczba mieszkańców miast przewyższa liczbę mieszkańców wsi
– ludzie mają częsty kontakt z miastem
(przynajmniej raz w tygodniu)
– stosunkowo wysoki poziom
prywatnych inwestycji na jednostkę
powierzchni
– inwestycje rządowe w przeliczeniu
na osobę dużo niższe
– krajobraz naturalny przekształcony
w dużym stopniu, np. obszary upraw,
pastwiska, tereny miejskie
Źródło: C. Sale, G. Wilson, 1984, Australia our changing land, Longman Cheshire.
Ludność
121
Tabela 16
Liczba ludności, powierzchnia i gęstość zaludnienia w 2007 r.
Stany/terytoria
NSW
Vic.
Qld
SA
WA
Tas.
NT
ACT
6 926 990
5 246 079
4 228 290
1 591 930
2 130 797
495 772
217 559
340 818
Udział w
zaludnieniu
kraju
32,7
24,8
20,0
7,5
10,1
2,3
1,0
1,6
21 180 632
100,0
Liczba
ludności
Powierzchnia
w km2
800 642
227 416
1 730 648
983 482
2 529 875
68 401
1 349 129
2 358
7 691 951
Gęstość
zaludnienia
w os./km2
8,7
23,1
2,4
1,6
0,8
7,2
0,2
144,5
2,8
Źródło: oprac. własne na podstawie Australian Demographic Statistic 2006, 2007,
No 3101.0, ABS, Canberra; Year Book Australia 2008, 2008, No 1301.0/89, ABS,
Canberra.
Poziom zaludnienia Australii można także określić poprzez wyznaczenie
stref odległości od miast stołecznych stanów i terytoriów. W promieniu 450
km od tych miast mieszka ok. 96% Australijczyków. Zaledwie 4% ludności
zamieszkuje tereny oddalone od stolic swoich stanów powyżej 450 km.
Najwięcej z tej grupy osób (blisko 75%) mieszka w Queenslandzie,
w którym poza strefą odległości 450 km znalazły się tereny o dużej koncentracji ludności wzdłuż wybrzeży wschodnich w części centralnej i północnej.
W dwóch stanach Australii Zachodniej i Południowej mamy do czynienia
z wyjątkowo wysoką koncentracją ludności wokół miast stołecznych.
Większa część ludności tych stanów skupiona jest na niewielkim obszarze
wokół stolic – 90% mieszkańców zamieszkuje zaledwie 10% powierzchni.
W Nowej Południowej Walii i Wiktorii odpowiednio 85 i 82% ludności jest
skoncentrowane na 20% ich powierzchni (ryc. 45).
Poza miastami stołecznymi tendencje wzrostu ludności miast i miasteczek
są również duże, stanowią one sypialnie mieszkańców dojeżdżających
do pracy oraz miejsce zamieszkania osób, które przeszły na emeryturę.
W Nowej Południowej Walii obszarami intensywnego rozwoju osadnictwa
miejskiego są Góry Błękitne (ok. 100 km od Sydney) i Wybrzeże Środkowe
(Gosford, Woy Woy, okolice Jeziora Tuggerah). Na terenie Queenslandu jest
to Złote i Słoneczne Wybrzeże na południe i północ od Brisbane. Gwałtowny
wzrost dotyczy także miast przemysłowych, np. Newcastle, Wollongong
122
(Nowa Południowa Walia), Geelong, The Latrobe Valley (Wiktoria),
Gladstone i Townsville (Queensland).
DARWIN
BRISBANE
PERTH
SYDNEY
ADELAIDE
CANBERRA
2
jedna lub więcej osób na 4 km
2
4 do 8 km na osobę
2
8 do 64 km na osobę
wiecej niż 64 km2 na osobę
MELBOURNE
tereny niezamieszkane
Kregi o promieniu 450 km
od centrów jakie stanowią
stolice stanów
0
500
HOBART
1000 km
Ryc. 45. Gęstość zaludnienia Australii
Longman Cheshire
Wśród ludności rdzennej Australii wyróżnia się trzy grupy: Aborygenów,
Mieszkańców Wysp Cieśniny Torresa i ludność aborygeńsko-wyspiarską.
Przynależność do każdej z nich jest określana na podstawie oświadczeń
ludności i ich poczucia przynależności. W skali kraju najliczniejszą grupą
tubylców byli Aborygeni (ponad 90%), Mieszkańcy Wysp Cieśniny Torresa
stanowili 6,5%, a udział ludności aborygeńsko-wyspiarskiej wyniósł 2,7%
populacji ludności rdzennej. Podobna struktura ludności występowała we
wszystkich stanach i terytoriach z wyjątkiem Queenslandu, gdzie odnotowano najniższy udział aborygenów (77,4%), a najwyższy pozostałych grup
tubylców.
Ludność
123
Z nierównomiernym rozmieszczeniem ludności na kontynencie mamy
także do czynienia w przypadku ludności rdzennej. W 2006 r. większość tej
ludności mieszkała w Nowej Południowej Walii (30,4%), Queenslandzie
(28%), Australii Zachodniej (12,9%) i na Terytorium Północnym (11,8%),
por. Australian Historical... 2006; Population Distribution... 2006. Wymienione regiony zamieszkiwało ponad 83% Aborygenów i Mieszkańców Wysp
Cieśniny Torresa. Z największymi skupiskami ludności tubylczej (uwzględniając wartości bezwzględne) mamy do czynienia w Nowej Południowej
Walii i Queenslandzie. Współczesny obraz rozmieszczenia rdzennych
Australijczyków jest bardzo zbliżony do stanu, jaki występował w XVIII
i XIX w., zmianie uległy tylko wartości udziału poszczególnych stanów
i terytoriów (Australian Historical... 2006). Na początku kolonizacji
kontynentu największym udziałem ludności aborygeńskiej odznaczał się
Queensland, w którym mieszkało ponad 38% ogółu tubylców. Według
wyników ostatniego spisu ludności (2006 r.) największe ich skupisko
występowało w Nowej Południowej Walii (30,4%) i Queenslandzie (28,0%).
Aborygeni i Mieszkańcy Wysp Cieśniny Torresa stanowią niewielki odsetek
ludności Związku Australijskiego, jedynie w Terytorium Północnym ich
liczebność to blisko 28% ludności tego obszaru. W pozostałych stanach
i terytoriach udział Aborygenów i reszty ludności rdzennej w zaludnieniu jest
niewielki (Population Distribution... 2006).
Analiza miejsc zamieszkania ludności jest prowadzona także na podstawie Australian Standard Geographical Classification (ASGC) – patrz. rozdz.
1. Według tej klasyfikacji można zidentyfikować zróżnicowanie przestrzenne
miejsc zamieszkania Aborygenów, Mieszkańców Wysp Cieśniny Torresa
oraz ludności pozostałej. W roku 2006 niespełna 1/3 ludności rdzennej
zamieszkiwała największe miasta, a ponad 1/4 obszary odległe i bardzo
odległe Australii (tab. 17). W przypadku pozostałej ludności Australii udział
ten wyniósł blisko 69% w przypadku głównych miast i tylko 2,3% Australii
odległej i bardzo odległej. Zamieszkiwanie interioru przez ludność rdzenną
było najbardziej widoczne na Terytorium Północnym (blisko 80% tubylców
tego terytorium) oraz w Zachodniej Australii (ponad 42% ludności aborygeńskiej i wyspiarskiej). Tylko w Wiktorii i w Południowej Australii ludność
rdzenna w blisko 50% koncentrowała się w dużych miastach.
124
Tabela 17
Miejsce zamieszkania ludności Australii według typów obszarów w dniu 30 czerwca 2006 r. (w %)
Stany/terytoria
NSW
Vic.
Qld
SA
WA
Tas.a
NTb
ACT
Australia
ludność
ogółem
72,6
74,8
59,5
72,7
71,5
–
–
99,8
68,4
ludność
rdzenna
43,3
49,6
28,1
48,8
34,6
–
–
99,9
31,8
Środkowe regiony
Zewnętrzne regiony
ludność
ogółem
20,3
20,2
21,9
12,0
12,5
64,7
–
0,2
19,7
ludność
ogółem
6,5
4,9
15,2
11,5
9,3
33,2
54,8
–
9,5
ludność
rdzenna
33,3
34,8
20,6
9,2
8,0
53,9
–
0,1
20,9
ludność
rdzenna
18,3
15,4
29,1
23,3
15,0
42,5
20,7
–
21,9
Odległa Australia
ludność
ogółem
0,5
0,1
2,1
2,9
4,5
1,5
21,7
–
1,5
ludność
rdzenna
4,3
0,1
8,6
4,2
17,4
2,4
23,3
–
9,6
Bardzo odległa
Australia
ludność ludność
ogółem rdzenna
0,1
0,8
–
–
1,2
13,7
0,9
14,4
2,3
25,0
0,5
1,2
23,5
56,0
–
–
0,8
15,8
Uwaga: a – Hobart jest zaliczany do Środkowych Regionów Australii, b – Darwin jest zaliczany do Zewnętrznych Regionów Australii.
Źródło: Population Distribution, Aboriginal and Torres Strait Islander Australians, 2006, No 4705.0, ABS, Canberra; Australian Social
Trends 2008, 2008, No 4102.0, ABS, Canberra.
Większe miasta
Ludność
125
Powstanie i rozwój miast australijskich były uwarunkowane przez wiele
czynników o różnym charakterze. Niewątpliwie jednym z ważniejszych była
kolonizacja kontynentu, jej przebieg i charakter. Na poziom urbanizacji
wpływały także zróżnicowane przestrzennie warunki środowiska przyrodniczego oraz rozwój gospodarczy. Urbanizacja kontynentu australijskiego
rozpoczęła się z chwilą założenia sieci ośrodków karnych, które szybko
przekształciły się w główne miasta ówczesnych kolonii. Miasta te pełniły
funkcje ośrodków handlowych, pośrednicząc w handlu pomiędzy Wielką
Brytanią a Australią. Z początkiem XIX w. ich pozycja w handlu umocniła
się i obejmowała wymianę handlową pomiędzy Koroną a koloniami.
Do rozwoju miast stołecznych przyczyniła się także centralizacja zarządzania
koloniami. We współczesnej sieci osadniczej można zaobserwować podział
na 6 podsystemów osadniczych, odpowiadających 6. stanom australijskim
(bez Terytorium Północnego pozbawionego wykształconej struktury miast).
W każdym z tych podsystemów występuje dominujący ośrodek stołeczny
i sieć miast funkcjonalnie mu podporządkowana. Większość miast to nieduże
ośrodki, które pełnią funkcje centrów obsługi rolniczego zaplecza lub są
ośrodkami górniczymi. Na kontynencie australijskim odnotowuje się
niedostatek miast średniej wielkości (Encyklopedia geograficzna… 1995).
W Australii ośrodek, który liczy co najmniej 1 tys. mieszkańców, jest
nazywany ośrodkiem miejskim, „urban centre”, ale do miast zalicza się też
mniejsze osiedla pełniące funkcje wypoczynkowe. Dla miast największych –
stolic stanów i Canberry wprowadzono pojęcie obszaru metropolitalnego
(„metropolitan area”). Obszar metropolitalny lub ośrodek miejski liczący
powyżej 100 tys. mieszkańców są otoczone „strefą rozwoju”, która jest
włączona w obręb miasta, tworząc z nim okręg statystyczny „Statistical
Division” lub dystrykt statystyczny „Statistical District”. Australia jest
krajem, w którym współczynnik urbanizacji jest jednym z najwyższych na
świecie. W XX w. wskaźnik urbanizacji wzrósł od 57% w 1911 r., 68,7%
w 1947 r. do 85,6% w 1981 r. Odsetek ludności miejskiej w 2006 r. wyniósł
91,6%. Wzrostowi liczby ludności miejskiej towarzyszył spadek ludności
mieszkającej na wsi (ryc. 46).
126
% ogółu ludności
50
40
30
20
10
0
1911
1928
1945
1962
1979
1996
2006 r.
Ryc. 46. Udział ludności wiejskiej Australii w latach 1911–2006
Źródło: oprac. na podstawie Year Book Australia 2001, 2001, No 1301.0/83, ABS
Canberra, Year Book Australia 2008, 2008, No 1301.0/90, ABS, Canberra
Liczba miast australijskich w XX w. zwiększyła się z 77 (1906 r.) do 302
(1996 r.). Zarówno na początku, jak i na końcu ubiegłego stulecia najwięcej
było miast małych liczących od 3000 do 9999 mieszkańców (70% – 1906 r.
i 63% – 1996 r.). Udział ludności mieszkającej w tych ośrodkach w ogólnej
liczbie ludności był bardzo niski (6,3% w 1906 r., 5,8% w 1996 r.). Jednocześnie w miastach najmniejszych (do 3 tys.) i na wsi mieszkało na początku
stulecia 48,5% Australijczyków, a pod koniec XX w. już tylko niewiele
ponad 18%. Miasta o największej liczbie ludności (powyżej 100 tys.)
stanowiły zawsze istotny element w systemie osadniczym kontynentu. Na
początku ubiegłego wieku takich miast było zaledwie cztery (Melbourne,
Sydney, Adelaide, Brisbane), a dziewięćdziesiąt lat później już 13. Udział ich
w ogólnej liczbie ludności w 1906 r. wynosił niespełna 34% i wzrósł do
blisko 63% w 1996 r. (Year Book… 2001).
W systemie osadniczym Australii wyraźnie widać dominację metropolii
nad pozostałymi miastami (ryc. 47). Kraj ten wyróżnia nie tylko bardzo
wysoki wskaźnik urbanizacji, ale także prymat dużych miast w systemie
osadniczym. Taka sytuacja jest wynikiem wielu złożonych procesów
i zjawisk, jakie zaszły w historii Australii. Jednym z ważniejszych było
uzależnienie rozwoju gospodarczego kraju od zagranicznych powiązań.
Początkowo powiązania te dotyczyły importu towarów z Wielkiej Brytanii.
W późniejszym okresie był to eksport wełny, złota, pszenicy, surowców
mineralnych, a także import idei, myśli, kapitału i ludzi. Wymiana handlowa
mogła dokonywać się w stolicach kolonii usytuowanych przy portach,
co zapewniało już w początkowym okresie rozwoju kraju dominację tych
miast nad resztą obszaru. Na dynamiczny rozwój stolic stanów Australii
wpłynęły także specyficzne cechy systemu agrarnego oraz uwarunkowania
środowiska przyrodniczego. Ze względu na charakterystyczne warunki
środowiska naturalnego, rozległe obszary półsuche, stepowe i monsunowe
nie mogły być wykorzystywane rolniczo, pozostałe tereny zostały szybko
Ludność
127
zagospodarowane i powstała na nich wielka własność ziemska (farmy).
Z tego względu znaczna część siły roboczej musiała szukać zatrudnienia
w miastach, które oferowały miejsca pracy. Rozwój metropolii australijskich
był ściśle związany z funkcjami administracyjno-politycznymi pełnionymi
przez te miasta już w czasie kolonizacji kontynentu. Zwiększenie prestiżu
i rangi miast stołecznych to wynik słabego zaludnienia wnętrza kontynentu
i braku wykształconej sieci miast średniej wielkości w sieci osadniczej kraju.
Założony przez kolonizatorów układ osadniczy przetrwał i utrzymuje się
niemal w niezmienionej formie do dziś (ryc. 47). Z wyjątkiem miasta Hobart,
wszystkie pozostałe stolice stanów australijskich utrzymały swoją dominację
ludnościową i funkcjonalną niemal przez dwieście lat (Encyklopedia
geograficzna… 1995).
Rozwój ludnościowy miast stołecznych w XX i na początku XXI w.
wykazuje bardzo dynamiczny wzrost liczby ich mieszkańców. W badanym
okresie liczba ludności miast stołecznych zwiększyła się z 1388,1 do
12 946,9 tys. osób (blisko dziesięciokrotnie). Największą dynamiką charakteryzowały się Darwin (wzrost o blisko 80 razy), Canberra (blisko 29 razy)
i Perth (ponad 20 razy). W 1901 r. największym miastem australijskim było
Melbourne z liczbą mieszkańców 501 580 osób. Już od 1906 r. największym
miastem zostało Sydney i prymat ten utrzymuje do dziś (ryc. 48).
Bamaga
DARWIN
Wyndham
Derby
Burketown
Broome
Port
Hedland
Normanton
Cairns
Townsville
Mount Isa
Cloncurry
Boulia
Mackay
Winton
Alice Springs
Rockhampton
Newman
Gladstone
Windorah
Bundaberg
Maryborough
Gympie
Cunnamulla
BRISBANE
Toowoomba
Gold
Coasts
Ballina
Moree
Port
Coffs
Broken
Augusta
Harbour
Hill
Tamworth Port
Whyalla
Macquarie
Dubbo
Port Pine
Midura
Newcastle
Griffith
Port Lincoln
SYDNEY
Goulbum
ADELAIDE
Wollongong
Wagga Wagga
CANBERRA
Horsham
Albury
MELBOURNE
Mount
Gambier Ballarat
Warmambool
Baimsdale
Geelong
Morwell
Carnarvon
Charleville
Mt Magnet
Geraldton
Kalgoorlie
Modra
PERTH
Mandurah
Burnbury
Augusta
Arthur
River
Esperance
Albany
Liczba ludności
w tys.
powyżej 3000
1000–3000
500–1000
100–500
poniżej 100
0
500
1000 km
HOBART
Ryc. 47. Miasta w Australii według liczby mieszkańców
Źródło: oprac. na podstawie W. Maik (red.), 2003, ABC Świat, Australia, Oceania,
Antarktyda, Wyd. Kurpisz, Poznań
128
Liczba mieszkańców w tys.
4 500
Sydney
Melbourne
Brisbane
Adeleide
Perth
Hobart
Darwin
Canberra
4 000
3 500
3 000
2 500
2 000
1 500
1 000
500
0
1901
1921
1947
Rok
1961
1970
1991
2001 2007
Ryc. 48. Liczba ludności w stolicach stanów i terytoriów w latach 1901–2007
No 3105.0.65.001, ABS; Canberra
Udział ludności zamieszkującej największe miasta Australii był zawsze
wysoki, a w XX w. sukcesywnie wzrastał. W latach 1901–2007 wartość
ta zwiększyła się z 36,3 do 63,6%. Analiza wartości udziału mieszkańców
miast stołecznych w ogólnej liczbie mieszkańców wykazała zróżnicowaną
dominację tych miast. Stanami, w których występuje największy udział
ludności zamieszkałej w stolicy (poza Australijskim Terytorium Stołecznym,
gdzie udział Canberry wynosi 99,9%), są Wiktoria, Australia Południowa
i Australia Zachodnia – blisko ¾ ludności. Najmniejsza dominacja miasta
stołecznego dotyczy Queenslandu (Brisbane – 44,4%) i Tasmanii (Hobart –
42%) – por. tab. 18. Wysoki stopień koncentracji ludności w tych kilku
ośrodkach to wynik m. in. „wyspowego” modelu rozwoju kraju oraz
szybkiego rozwoju scentralizowanej administracji, handlu i transportu.
Większość z tych miast zajmuje miejsce, w którym rozpoczęło się osadnictwo w danym stanie. W początkowym etapie osadnictwa ziemia interioru
była wykorzystywana raczej na pastwiska niż dla intensywnych form
gospodarki rolnej, nie było więc potrzeby rozwijania większych ośrodków
wiejskich. Poza tym każdy stan przesyłał swoje produkty za granicę
za pośrednictwem swojej stolicy. Miasta stołeczne były także miejscem
lokalizacji przemysłu. Rozwijający się przemysł potrzebował infrastruktury,
m. in. dróg kołowych i kolejowych, które zazwyczaj prowadzono do stolic
stanowych, co wtórnie umacniało ich pozycję gospodarczą i administracyjną.
Wraz z uniezależnieniem się sześciu stanów od Korony, nasiliła się rywalizacja pomiędzy nimi oraz między ich stolicami (Australia 1991).
Tabela 18
Liczba mieszkańców w stolicach stanów Australii oraz ich udział wśród ludności stanów w latach 1901–2007
Miasto
Rok
1961
1970
wartości bezwzględne
1921
1947
Sydney
Melbourne
Brisbane
Adeleide
Perth
Hobart
Darwin
Canberra
Ogółem
496 990
501 580
120 650
162 200
70 700
36 060
–
–
1 388 180
912 750
800 520
217 710
259 590
155 590
53 870
1 399
1 150
2 402 579
1 489 620
1 228 300
404 640
388 000
276 000
76 534
2 538
15 156
3 880 788
2 303 807
1 984 936
692 924
659 316
475 576
130 236
15 477
56 449
6 318 721
Sydney
Melbourne
Brisbane
Adeleide
Perth
Hobart
Darwin
Canberra
Ogółem
36,1
41,5
23,8
44,6
36,5
20,6
–
–
36,3
42,8
51,6
28,4
51,7
46,2
24,6
37,2
44,5
43,6
49,6
59,5
36,4
59,3
54,2
29,8
23,3
89,7
50,9
58,8
67,7
45,4
71,3
63,7
37,2
34,8
95,9
59,9
2 751 830
2 447 600
847 220
826 850
671 900
151 230
32 900
129 000
7 858 530
1991
1996
3 762 855
3 155 576
1 357 993
1 056 561
1 188 762
190 739
86 415
288 195
10 997 096
3 881 136
3 283 278
1 519 991
1 078 437
1 295 092
195 718
95 829
307 917
11 657 398
2001
4 128 272
3 471 625
1 650 422
1 107 986
1 393 002
197 282
106 842
318 939
12 374 370
2007
4 334 020
3 805 755
1 856 966
1 157 961
1 554 125
207 399
117 399
339 474
13 373 099
Ludność
1901
wartości względne
60,8
71,0
47,3
71,4
67,8
39,0
41,7
98,1
62,8
62,3
71,4
45,9
73,1
72,7
40,9
52,2
99,6
63,6
62,6
72,0
45,5
73,2
73,4
41,3
52,7
99,9
63,7
62,8
72,3
45,5
73,3
73,3
41,8
54,0
99,9
63,8
129
Źródło: oprac własne na podstawie Australian Historical Population Statistics, 2006, No 3105.0.65.001, ABS, Canberra.
62,9
73,1
44,4
73,1
73,8
42,0
54,6
99,9
63,6
130
Największym miastem Australii i zarazem stolicą Nowej Południowej
Walii jest Sydney. W 2007 r. miasto liczyło 4 334 020 mieszkańców
i zajmowało ponad 4 tys. km2. Położone jest ono między oceanem a podnóżem Gór Błękitnych. To właśnie w tym miejscu (zatoka Sydney) wylądowali
w 1788 r. pierwsi osadnicy brytyjscy i z tego względu miasto można
traktować jako najstarsze na kontynencie. Sydney zaczęło rozwijać się na
skalistym nadbrzeżu zatoki, do dziś zwanym The Rocks. Prawa miejskie
uzyskało w dniu 20 lipca 1842 r. i od tego czasu rozpoczął się dynamiczny
rozwój ludnościowy i przestrzenny miasta. Był to efekt, podobnie jak
w przypadku całej Australii, przede wszystkim masowego napływu emigrantów. Druga połowa XX w. stanowi okres rozwoju gospodarczego, który
umożliwił miastu dołączenie do grona światowych metropolii. Współcześnie
zaliczane jest ono do największych ośrodków finansowych i handlowych na
półkuli południowej. Rozwinął się tu też przemysł przetwórczy, skoncentrowany głównie wokół portu. Sydney jest największym portem morskim
i lotniczym Australii. Miasto corocznie odwiedza 4 mln turystów krajowych
i 1 mln zagranicznych, głównie z USA i Japonii. Znane na całym świecie
symbole Australii – Sydney Opera House122 – ryc. 49 (wpisana w 2007 r. na
listę światowego dziedzictwa UNESCO) i Sydney Harbour Bridge123,
największy na świecie most łukowy, znajdują się właśnie w Sydney (Maik
2003; Australia 1993).
122
Budowę Sydney Opera House na Bennelong Point rozpoczęto w 1959 r.,
a ukończono dopiero w 1973 r. Wzniesiono ją kosztem 102 mln AUD, a suma ta
została zebrana dzięki publicznym zbiórkom i loteriom. Autorem projektu opery był
duński architekt Jorn Utzon, lecz w trakcie budowy wycofał się, ponieważ nie
akceptowano jego pomysłów architektonicznych. Jakkolwiek gmach ten podczas
powstawania wzbudzał wiele kontrowersji, to dzisiaj mieszkańcy Sydney są dumni
z sylwetki swojej opery (Australia 1993).
123
Kamień węgielny pod budowę mostu został położony 26 marca 1925 r.,
a siedem lat później, w 1932 r., przekroczono most (po przetestowaniu konstrukcji
przejazdem 72 lokomotyw parowych). Ze względu na kształt mostu sydneyczycy
nazywają go czule coat hanger – wieszak. Podczas odbywających się w Sydney Tall
Ships Australia 1988 – zlotu największych żaglowców świata, polski żaglowiec Dar
Młodzieży przepłynął na pełnych żaglach pod tym sławnym mostem (Australia
1993).
Ludność
131
R 49. Widook opery w Sy
Ryc.
ydney, 2008
Źródło: autorka D. Peetryk
Drugim
m pod wzglęędem liczby ludności miaastem austraalijskim jest M
Melbourne – stoolica Wiktorii. Mieszkałoo tu w 2007 r. ponad 3,88 mln Austraalijczyków. Miaasto zostało założone prrzez osadnik
ków przybyłłych z Tasm
manii124
w latach 1834–1835 i uzyskało status miejsski w 1842 r. Nazwa miasta,
nadana w 1837 r., wywodzi
w
się od nazwiskaa ówczesneggo premiera brytyjskiego. Juuż w 1840 r.
r liczba euroopejskich ossadników przzekroczyła 110 tys.,
lecz praw
wdziwy rozkkwit miasta nastąpił
n
po odkryciu w jego pobliżżu złóż
złota i ottrzymaniu przez obecnyy stan Wikttoria statusuu odrębnej kolonii
brytyjskieej. Miasto otrzymało
o
prrzydomek „M
Marvellous”,, czyli „cuddowne”.
Port w Melbourne pełłnił ważną fuunkcję w han
ndlu złotem. W 1853 r. ppowstał
w mieściee uniwersyteet, a rok późźniej zbudow
wano pierwszzą w Australlii linię
kolejową z Melbournne do Sanddridge. Drug
ga połowa XIX
X
w. w historii
Melbournne była zwiąązana z rozw
wojem przemysłu i orgganizacją W
Wystawy
Światoweej (1880 r.), dzięki którrej miasto zyskało
z
ogóllnoświatowąą sławę
i rozgłos. W końcu laat 80. XIX w. Melbourn
ne miało repputację kosm
mopolitycznego centrum finnansowego Australii.
A
Miaasto w krótkkim okresie (1901–
1927) peełniło funkccję stolicy Związku Australijskie
A
ego. Współccześnie
124
Johhn Batman kuupił 240 tys.. ha ziemi w wyniku nieelegalnego koontraktu
od dwóch Aborygenów
A
Woeworungaa i Kurnai z klaanu Dutigalla.
132
Z
Zarys
Melbournne jest ważnnym ośrodkiiem handlow
wym, finansowym, przeemysłowym i kuulturalnym Australii
A
(ryc. 50). Mieści się tu ponaad 2400 restaauracji,
które serw
wują gościoom dania kuuchni włoskiiej (Lygon Street), azjaatyckiej
(Little Boourke Street w Chinatow
wn), greckiej
ej (okolice Swan
S
i Siva Street)
oraz turecckiej (Sydneyy Road) (Maaik 2003; Ausstralia 1993)).
Ryc. 50. Widok na Meelbourne z mo
olo na St. Kildd, 2008
Źródło: autor W. Dro
ożdż
Brisbaane jest stoliccą Queenslanndu i trzecim
m pod względdem liczby luudności
ośrodkiem
m miejskim w Australii. Miasto poło
ożone jest nad
n rzeką Brrisbane,
w pobliżuu jej ujścia do zatoki Moreton, a powstało jaako koloniaa karna
w 1824 r.
r Założyciellem osady był
b gubernator Nowej Południowej
P
j Walii
Tomas Brrisbane. Praawa miejskiee nadano osaadzie w 18334 r. W miaarę, jak
wykorzysstywano ogroomny potenccjał rolniczy
y i wydobyw
wczy Queennslandu,
Brisbane rozrastało siię w szybkim
m tempie. Ze
Z względu na
n swoje położenie
miasto jużż od połowy XIX w. było ważnym portem na wsschodnim wyybrzeżu
kontynenttu. Podczas II
I wojny świiatowej znajd
dowała się tuu kwatera doowódcy
sił aliancckich na południowo-z
p
zachodnim Pacyfiku, generała
g
Doouglasa
McArthurra. Ważnym
mi wydarzenniami w historii
h
miassta były Iggrzyska
Wspólnotty Brytyjskieej (1982 r.) i wystawa EXPO w 1988 r. pośw
więcona
zagadnienniom czasu wolnego
w
w erze
e
technolo
ogii (Maik 20003). Od pow
wstania
Ludność
133
Związku Australijskiego liczba ludności Brisbane zwiększyła się ponad
15 razy, ze 120 650 (1901 r.) do 1 856 966 osób (2007 r.) – tab. 18.
Stolicą Związku Australijskiego jest Canberra125, licząca w 2007 r. 339
474 mieszkańców, z których dużą część stanowili pracownicy australijskich
urzędów federalnych. Miasto to, w przeciwieństwie do innych ośrodków
miejskich kontynentu nie powstało w sposób żywiołowy, ale zostało
wybudowane zgodnie z określoną koncepcją urbanistyczną (ryc. 51).
Założenia te były dostosowane do funkcji administracyjnej, jaką Canberra
pełni od 1927 r. Wybór tego miejsca na stolicę kraju był podyktowany
trudnym do rozstrzygnięcia wyborem pomiędzy Sydney i Melbourne, które
pretendowały do tej funkcji. Władze podjęły decyzję o nowej lokalizacji stolicy w głębi lądu, na zachodnich stokach Pogórza Wschodniego,
ok. 300 km od Sydney i 660 od Melbourne. Rozpatrywano 40 różnych
lokalizacji, z których w 1908 r. wybrano tereny wokół Yass i Canberry.
Miasto powstało według projektu amerykańskiego architekta z Chicago
Waltera Griffina. Tereny wokół miasta architekt potraktował jako naturalny
amfiteatr, planując również wkomponowanie i zachowanie jak największej
części naturalnego krajobrazu, nawet w samym centrum. On też nadał
Canberze przydomek „Bush Capital” (stolica w buszu). Główne arterie
komunikacyjne Canberry tworzą trójkąt, łącząc trzy części miasta usytuowane w jego wierzchołkach. Griffin planował początkowo miasto na 25 tys.
mieszkańców, z możliwością powiększenia do 75 tys. Obecnie znajduje się
tu wiele instytucji o zasięgu ogólnokrajowym, z siedzibą parlamentu (New
Parliament House)126, rządu federalnego i gubernatora generalnego na czele,
a także uniwersytet narodowy (od 1946 r.), biblioteka narodowa (od 1961 r.),
muzeum i galeria narodowa (od 1982 r.) – por Maik 2003.
Hobart to stolica Tasmanii i miasto liczące 207,4 tys. mieszkańców
(2007 r.), położone w południowej części wyspy. Zostało ono założone
20 lutego 1804 r. jako kolonia karna przez porucznika Davida Collinsa.
Wkrótce potem rozwinął się tam ruchliwy port wielorybniczy. Do dzisiaj ma
on wielkie znaczenie dla tutejszej gospodarki, stanowiąc m. in. bazę wypadową dla australijskich i francuskich wypraw na Antarktydę. Hobart jest
również ważnym ośrodkiem przemysłowym Tasmanii, zlokalizowane są tu
125
Nazwa wywodzi się od wyrazu z języka Aborygenów kamberra, oznaczającego „miejsce spotkań”.
126
Budynek nowego parlamentu na Capital Hill został otwarty w 1988 r. i kosztował 1 mld AUD. Przez pierwsze trzy lata odwiedził go ponad 1 mln turystów.
W gmachu tym nie ma stref zamkniętych, tzn. po rutynowej kontroli bezpieczeństwa
każdy może zająć miejsce w galeriach dla widzów w Izbie Reprezentantów czy
w Izbie Senatu. W gmachu parlamentu (w części nazywanej Members Hall) ściany
udekorowane są licznymi pracami australijskich artystów – ponad 3 tys. dzieł sztuki.
Z tego względu parlament stał się jedną z większych galerii w całym kraju (Australia
1993).
134
Z
Zarys
tartaki, ceementownie,, przędzalniee wełny, zak
kłady elektroolizy cynku i huta
cynku obbsługiwana przez
p
Nyrstaar (jedna z największycch na świeciie firm
produkująących cynk).. W mieście funkcjonująą również innne ważne prrzedsiębiorstwa, takie jak fabbryki katamaaranów, Cadb
bury Schwepppes plc (prooducent
słodyczy i napoi) i Cascade Brewery (najstarsza firma brow
warowa
w Australlii) położonny w pobliżu naturaln
Mount
nych wód źródlanych
ź
Wellingtoon. W okoliccach Hobart działa wielee winnic. Enntuzjaści żeglarstwa
na świeciee uważają miasto
m
za jedden z najpięk
kniejszych portów
p
światoowych.
Każdego roku odbyw
wa się tu jedden z najbaardziej prestiiżowych wyyścigów
żeglarskicch Sydney––Hobart, któóry liczy 11
170 km (6330 mil morrskich),
por. Austrralia 1993.
R 51. Canbberra – zdjęciee satelitarne
Ryc.
Źróddło: Earth Gooogle, http://earrth.google.com
m
Teren, na którym leży
l
dzisiejszza Adelaide – stolica Ausstralii Połudnniowej,
przed dotarciem osadników
o
europejskich
h zamieszkkiwali Aboorygeni
z plemiennia Kaurna. Dopiero
D
w 1836 r. angiielski kapitaan John Hinddmarsh
proklamował założeniie nowej osaady, jak wieśść głosi, zrobbił to pod stoojącym
Ludność
135
do dziś eukaliptusem. Władze tego stanu już w tamtych czasach prowadziły
bardziej otwartą politykę niż inne australijskie kolonie. Był to zapewne
wynik działań ministra Edwarda Gibbon Wakefielda, członka religijnej sekty
kwakrów, który dowodził pierwszymi kolonistami. Władze postanowiły, że
budowa nowej kolonii będzie postępowała bez „pomocy” skazańców
z Wielkiej Brytanii. Zamiast nich w rozwoju stanu aktywnie uczestniczyli
luterańscy imigranci z Europy. W 1857 r. parlament Australii Południowej
zdecydował się na przyjęcie wyjątkowo postępowej i demokratycznej, jak
na owe czasy, konstytucji. Wprowadzono szerokie społeczne reformy,
m. in. bezpłatną edukację i prawa wyborcze dla kobiet. Pierwszy gubernator
Australii Południowej, pułkownik William Ligth, wybrał nie tylko lokalizację przyszłej stolicy, ale również określił jej założenia urbanistyczne.
Dotyczyły one rozplanowania przebiegu ulic w postaci szachownicy
rozciągającej się na przestrzeni ok. 1 mili kwadratowej, tj. ok. 3 km2.
Pomimo rozwoju przestrzennego miasta daleko poza jego historyczne
granice, pierwotny układ ulic śródmieścia został zachowany. Wraz
z rozwojem przestrzennym miasta postępował stały wzrost liczby ludności,
ze 162,2 tys. w 1901 r. do 1158 tys. w 2007 r. Adelaide otrzymała przydomek „Miasto Festiwali”. Do najbardziej znanych na świecie festiwali
odbywających się w Adelajdzie zaliczają się Barossa Music Festival,
Adelaide Festival of Arts, Adelaide Film Festival, Adelaide Fringe,
a najbardziej znanym i popularnym jest Womad (World of Music and Dance)
– największy w Australii festiwal muzyki „światowej” i etnicznej, odbywający się w malowniczych parkach Ogrodu Botanicznego (Australia 1993).
Najbardziej wysuniętą na zachód stolicą stanową jest Perth, którego odległość od najbliższego dużego miasta, Adelaide, wynosi 2700 km, a od
Canberry – 4000 km. Położenie centrum administracyjnego Australii
Zachodniej niejako na „marginesie” geograficznym i politycznym, przez
wiele lat wstrzymywało rozwój miasta. Ziemie, na których rozwinęła się
osada, jeszcze przed 200 laty należały do Aborygenów Nioongha. Pierwsi
osadnicy, pod przywództwem szkockiego żeglarza Jamesa Stirlinga, dotarli
tu w 1827 r., a dwa lata później proklamowano założenie na tym miejscu
miasta. Władze brytyjskie, obawiając się zbytniego usamodzielnienia tych
terenów, wysłały wojsko, by objęło je pod władanie korony brytyjskiej.
W latach 1850–1868 przetransportowano do Perth setki skazańców. Byli oni
budowniczymi pierwszych domów i linii kolejowych. Pod koniec XIX w.
„gorączka złota” przyczyniła się do gwałtownego boomu gospodarczego
w mieście. Odkrycie bogatych złóż mineralnych w okolicy miasta w latach
60. i 70. ubiegłego wieku spowodowało przełamanie izolacji Perth. Od lat 70.
XX w. liczba ludności miasta wzrosła blisko trzykrotnie i liczyło ono
w 2007 r. 1,554 mln mieszkańców. Perth może poszczycić się pięknymi
plażami, na terenie miasta znajduje się ich aż 19. Miasto szczyci się również
wspaniale rozplanowanymi parkami. Największym i najbardziej znanym jest
136
Kings Park, który zajmuje 400 ha i symuluje naturalny busz wchodzący
do centrum miasta.
Najmniejszym miastem, które pełni funkcję stolicy regionu Terytorium
Północnego, jest Darwin – 117,4 tys. mieszkańców w 2007 r. Anglicy
pierwsi rozpoczęli zasiedlanie regionu Top End, obawiając się, że ubiegną
ich w tym Francuzi lub Holendrzy. Obecne Darwin powstało u schyłku 1869
r., ale przystań istniała w tym miejscu znacznie wcześniej. W 1839 r. John
Lort Stokes zakotwiczył tu, a port ochrzcił nazwiskiem swego dawnego
towarzysza podróży Karola Darwina. Nazwa upowszechniła się, choć jeszcze
do 1911 r. nową osadę zwano Palmerston. Na rozwój miasta wpływ miało
znalezienie złota w Pine Creek w 1871 r., ok. 200 km na południe od Darwin.
Znaczenie miasta wzrosło, gdy założono w nim ważną bazę wojskową,
z której podczas II wojny światowej alianci wyruszyli do walki na Pacyfiku.
Japończycy przeprowadzili 64 ataki na miasto, podczas których śmierć
poniosły 243 osoby. W historii miasta po II wojnie światowej najtragiczniejszym wydarzeniem był cyklon Tracy. W 1974 r. w wyniku kataklizmu
śmierć poniosło 66 osób, a blisko 60% zabudowy obróciło się w gruzy lub
uległo zniszczeniu w stopniu uniemożliwiającym odbudowę (Australia
2001). W wyniku tego kataklizmu większość mieszkańców opuściła Darwin,
pozostało tu zaledwie 12 tys. osób. Mieszkańcy wymyślili nowy sposób
datowania, każdy następny rok po katastrofie określają jako „After Tracy”
(AT), i odwrotnie, lata poprzedzające jako „Before Tracy” (BT) –
por. Australia 1993. Dzięki rosnącemu zainteresowaniu Australii handlem
z Azją, w Darwin otwierają się poważne możliwości rozwoju biznesu
i turystyki. Położenie geograficzne predestynuje to miasto do roli głównego
ośrodka wymiany handlowej z krajami azjatyckimi. Z myślą o tym zaczęto
rozbudowywać port i otwarto nową linię kolejowej do Alice Springs.
W mieście mieszkają przedstawiciele 45–60 różnych narodowości, co łączy
się z powszechną tolerancją dla odmienności. Co ciekawe, w historii miasta
było już dwóch burmistrzów chińskiego pochodzenia (Australia 2001).
Ludność
3.2.
137
Ruch naturalny i wędrówkowy ludności
Na zmiany w liczbie ludności poszczególnych krajów i regionów składają
się dwa podstawowe elementy. Są to przyrost (lub ubytek) naturalny
i migracje ludności. Przyrost bądź ubytek naturalny stanowi różnicę pomiędzy liczbą urodzeń żywych i zgonów. Najbardziej popularnym miernikiem
obrazującym reprodukcję ludności jest współczynnik przyrostu naturalnego,
który wyraża stosunek przyrostu naturalnego (różnica między liczbą urodzeń
żywych a liczbą zgonów) w ciągu roku kalendarzowego do średniej w tymże
roku liczby ludności. Drugim elementem mającym wpływ na zmiany liczby
ludności w skali kraju lub regionu jest ruch migracyjny ludności. Migracje
dotyczą przemieszczeń terytorialnych ludności związanych ze względnie
trwałą zmianą miejsca zamieszkania.
Przyrost naturalny jest bardzo istotnym elementem przyrostu rzeczywistego Australii. Od drugiej połowy XIX w. przeważał nad migracjami, a na
początku XXI w. stanowił blisko 50% przyrostu rzeczywistego (ryc. 52).
Biorąc pod uwagę okres, dla którego dostępne są dane statystyczne (tj. od
roku 1860), można zaobserwować spadkową tendencję rodności127,
por. ryc. 53; tab. 19. Świadczą o tym malejące wartości współczynnika
rodności (urodzeń), od 42,6 (1860 r.) do 12,8‰ (2006 r.). Tendencja
malejąca występuje także w przypadku współczynnika umieralności
(zgonów), co jest wynikiem postępu i rozwoju wiedzy medycznej. Konsekwencją tych zmian jest spadek wartości przyrostu naturalnego z 21,7‰
w 1860 r. do 6,3‰ w 2006 r.
na 1000 mieszkańców
20
Przyrost naturalny
Saldo migracji zagranicznej
15
10
5
0
-5
1901
1915
1929
1945
1957
1971
1985
1999 2006 r.
Ryc. 52. Współczynniki przyrostu naturalnego i salda migracji zagranicznej
w Australii w latach 1901–2006
Canberra, Year Book Australia 2008, 2008, No 1301.0/90, ABS, Canberra
127
W analizie uwzględnia się wartości względne tego zjawiska, tj. współczynnik
urodzeń, miary absolutne nie oddają w sposób właściwy tendencji dotyczących
rodności.
138
‰
45
Współczynnik urodzeń
Przyrost naturalny
Współczynnik zgonów
40
35
30
25
20
15
10
5
0
1860
1901
1921
Rok
1947
1961
1981
2001 2006
Ryc. 53. Przyrost naturalny ludności Australii w latach 1860–2006
Przyrost naturalny w Australii, obok zmian w czasie wykazuje również
zróżnicowanie przestrzenne (tab. 20). Pomimo wystąpienia tendencji
spadkowej przyrostu naturalnego w badanym okresie (1860–2006) zarówno
w kraju, jak i we wszystkich stanach i terytoriach, należy odnotować różnice
w przebiegu tych zmian. Dotyczą one ich dynamiki i kierunku. W latach
1860–2006 znaleźć można krótkie okresy wzrostu wartości przyrostu
naturalnego, są to lata powojenne zarówno po I, jak i po II wojnie światowej.
Największa dynamika spadku przyrostu wystąpiła w Australii Południowej
(z 26,1 w 1860 r. do 4,0‰ w roku 2006) i na Tasmanii (z 16,8 w 1860 r.
do 5,2‰ w roku 2004). Najwyższa wartość współczynnika przyrostu
w 2006 r., spośród stanów i terytoriów, wystąpiła na Terytorium Północnym
(13,1‰) i była blisko dwukrotnie wyższa od wartości krajowej. Tak wysoki
przyrost naturalny w tym stanie to efekt tradycyjnego modelu reprodukcji
reprezentowanej przez ludność rdzenną, która w tym stanie stanowi blisko
28% ludności o czym pisano już wcześniej. Niższy od średniej krajowej był
przyrost w Australii Południowej, na Tasmanii, w Nowej Południowej Walii
i w Wiktorii. Reprodukcja ludności w Australii na początku XXI w. odznacza
się względnie stałymi wartościami i to zarówno w przypadku rodności, jak
i umieralności. Występujące różnice co prawda odnoszą się i do wielkości,
i do tendencji, nie są jednak znaczące, a wartość przyrostu naturalnego
oscyluje wokół wartości 6‰. Zaznaczyć należy, że wartości przyrostu
naturalnego Australii należą do najwyższych wśród krajów wysoko rozwiniętych (Australian Demographic... 2007).
Tabela 19
Przyrost naturalny Australii w latach 1860–2006
Wyszczególnienie
1901
102 945
52 509
50 436
1921
136 198
70 039
66 159
1947
182 384
93 818
88 566
Rok
1961
239 986
123 112
116 874
1981
235 842
121 170
114 672
2001
246 394
126 298
120 096
2004
254 246
130 600
123 646
2006
265 949
136 692
129 257
42,6
23 395
13 763
9 632
27,2
46 330
27 143
19 187
25,0
54 076
30 652
23 424
24,1
73 468
40 769
32 699
22,7
88 961
50 248
38 713
15,8
109 003
60 696
48 307
12,7
128 544
66 835
61 709
12,6
132 508
68 395
64 113
12,8
133 739
68 556
65 183
20,9
12,2
9,9
9,7
8,4
7,3
6,6
6,6
6,5
24 331
56 615
82 122
108 916
151 025
126 839
117 850
121 738
132 210
21,7
15,0
15,1
14,4
14,3
8,5
6,1
6,0
6,3
Ludność
Urodzenia (w os.)
Chłopcy
Dziewczęta
Współczynnik
urodzeń (‰)
Zgony (w os.)
Mężczyźni
Kobiety
Współczynnik
zgonów (‰)
Przyrost naturalny
(w os.)
Przyrost naturalny
(‰)
1860
47 726
24 464
23 262
Źródło: oprac. własne na podstawie Australian Historical Population Statistics, 2008, No 3105.0.65.001, ABS, Canberra.
139
140
Spadek rodności, jak i umieralności, jest wynikiem procesów demograficznych zachodzących także w innych regionach świata. Należy pamiętać,
że w zachowaniach reprodukcyjnych człowieka ścierają się dwie tendencje.
Jedna z nich dąży do biologicznego przetrwania, a druga do utrzymania
równowagi względem otoczenia. Środkiem regulującym te tendencje jest
relacja między liczbą urodzeń a liczbą zgonów. Procesy demograficzne
dotyczące spadku liczby urodzeń i zgonów są przejawem modernizacji
społeczeństwa i zmian odnoszących się do reprodukcji ludności z rozrzutnej
(tradycyjnej) w oszczedną (nowoczesną). Zaobserwowane zachowania
ludności w sferze prokreacji, które rozpoczęły się w krajach europejskich
pomiędzy XVIII i XIX w., zostały opisane w teorii przejścia demograficznego. Najbardziej uderzające przejawy przejścia demograficznego to zmniejszenie dzietności, wydłużenie przeciętnej długości życia i wyrównanie
proporcji między poszczególnymi generacjami. Z zachowaniami takimi
mogliśmy się spotkać także na kontynencie australijskim. Przejście demograficzne w całej Europie i Ameryce Północnej, Japonii oraz w Australii zostało
już zakończone (Okólski 2005).
Tabela 20
Przyrost naturalny w stanach i terytoriach Australii w latach 1860–2006 (w ‰)
Stany/terytoria
NSW
Vic.
Qld
SA
WA
Tas.
NT
ACT
Australia ogółem
Rok
1860 1901 1921 1947 1961 1981 2001 2004 2006
22,7
16,0
16,4
13,8
13,1
8,0
6,1
5,9
6,0
20,4
12,6
12,7
12,7
14,1
7,6
5,5
6,0
6,2
29,4
16,5
17,4
16,4
15,8
9,3
6,8
6,5
6,9
26,1
14,2
14,1
15,6
15,0
7,2
3,5
3,6
4,0
25,1
17,0
13,0
16,2
15,4
10,7
6,9
7,2
7,8
16,8
18,1
16,7
18,5
17,5
9,0
5,4
3,9
5,2
0,0
–12,4
–0,3
19,4
28,5
18,4
14,9
13,2
13,1
0,0
0,0
9,3
32,9
26,2
14,5
7,9
8,4
9,0
21,7
15,0
15,1
14,4
14,3
8,5
6,1
6,0
6,3
Źródło: oprac. własne na podstawie Australian Historical Population Statistics,
2008, No 3105.0.65.001, ABS, Canberra.
W wyniku przejścia demograficznego, wraz ze spadkiem śmiertelności,
nastąpiło na kontynencie australijskim wydłużenie przeciętnego dalszego
trwania życia ludności (tab. 21). Wzrost długości trwania życia dotyczy obu
subpopulacji – kobiet i mężczyzn. W każdym z analizowanych okresów
długość życia kobiet była większa niż mężczyzn i w stosunku do poprzedniego okresu różnica ta ulega powiększeniu (lata 1881–1890 – 3,7 roku; 1971 r.
Ludność
141
– 4,5 roku; 2004–2006 – 4,8 roku). Długość trwania życia mężczyzn
pomiędzy rokiem 1881 a 2006 podniosła się z 47,2 do 78,7 lat, tj. o 31,5
roku. W przypadku kobiet długość życia wzrosła z 50,9 do 83,0 lat, czyli
ponad 32 lata. Wartości przeciętnego dalszego trwania życia są w niewielkim
stopniu zróżnicowane przestrzennie, z wyjątkiem Terytorium Północnego,
gdzie wskaźniki są najniższe (64,0 lata dla mężczyzn i 78,1 dla kobiet). Taka
długość trwania życia jest efektem niewielkiej długości życia ludności
rdzennej, która w tym stanie stanowi aż 28% mieszkańców. W okresie 1996–
2001 długość życia ludności aborygeńskiej wynosiła 59,4 dla mężczyzn
i 64,8 lat dla kobiet (Year Book... 2008).
Tabela 21
Przeciętne dalsze trwanie życia w Australii (w latach)
Stany/terytoria
NSW
Vic.
Qld
SA
WA
Tas.
NT
ACT
Australia
ogółem
1881–1890
48,3
47,1
41,3
50,6
46,4
51,1
–
–
47,2
Mężczyźni
1971 2004–2006
68,0
78,6
68,6
79,3
67,8
78,5
69,4
78,6
68,4
79,1
68,1
77,4
60,7
72,1
68,9
80,0
68,3
78,7
1881–1890
51,4
49,8
49,8
53,8
51,5
52,3
–
–
50,9
Kobiety
1971 2004–2006
74,4
83,4
75,2
83,7
74,7
83,4
76,0
83,6
75,3
83,8
75,1
82,3
64,0
78,1
76,0
83,9
74,8
83,5
Źródło: Australian Historical Population Statistics, 2008, No 3105.0.65.001, ABS,
Canberra.
W społeczeństwie po przejściu demograficznym (o nowoczesnej reprodukcji ludności) występuje mała i względnie stabilna rozrodczość (współczynnik dzietności ok. 2), stosunkowo silne zróżnicowanie płodności według
wieku rozrodczego, względnie wczesne i dość powszechne tworzenie rodzin
o mało zróżnicowanych formach, duża i umiarkowana stabilność rodziny,
niedługie odstępy między kolejnymi urodzeniami, krótki okres aktywności
prokreacyjnej, duża powszechność i skuteczność praktyk regulacji urodzeń,
niewielkie lub umiarkowane społecznie zróżnicowanie postaw i zachowań
prokreacyjnych. Od końca lat 60. lub na początku lat 70. XX w. w wielu
krajach zaobserwowano nowe zjawisko demograficzne, które nie wykazywało charakteru względnej stabilności rozrodczości, jak to miało wynikać
z końcowej fazy przejścia demograficznego. W literaturze nazwano
je drugim przejściem demograficznym.
142
Analiza wybranych charakterystyk dotyczących płodności kobiet w Australii pozwala wysunąć wniosek, że i w tym kraju pojawiło się nowe
jakościowo, uwarunkowane strukturalnie zjawisko, czyli wystąpiła nieciągłość w reprodukcji ludności. Podstawowym źródłem owej nieciągłości jest
diametralna zmiana motywacji prokreacyjnych. Zjawiska demograficzne,
jakie złożyły się na spadek płodności, należą do dwóch obszarów − małżeńskości i rozrodczości. Najważniejszymi zjawiskami w obszarze małżeńskości
są upowszechnianie się przedmałżeńskich stosunków erotycznych, opóźnienie typowego wieku zawierania małżeństwa, zmniejszenie proporcji osób
pozostających w formalnych związkach małżeńskich, dywersyfikacja
i upowszechnienie alternatywnych form związków partnerskich, nasilenie
zjawiska trwałego celibatu, wzrost liczebności rozwodów i powszechność
rodzin niepełnych, a także rozszerzenie się zjawiska wielości i różnorodności
związków partnerskich w przebiegu życia jednostki. W ramach rozrodczości
spotykamy się natomiast ze zmniejszeniem średniej liczebności potomstwa
w rodzinie, zanikiem wielodzietności i wzrostem dobrowolnej bezdzietności,
upowszechnieniem „nowoczesnych” środków przeciwciążowych, opóźnieniem typowego wieku prokreacji.
Wyrazem ilościowym przeobrażeń w sferze rozrodczości są m. in. zmiany
wartości współczynnika dzietności (TFR), mediany wieku matek w chwili
porodu oraz współczynnika płodności (tab. 22). Ponieważ współczynnik
dzietności obrazuje średnią liczbę żywo urodzonych dzieci przypadającą
na jedną kobietę w ciągu jej życia rozrodczego, to, żeby można było mówić
o prostej zastępowalności pokoleń, jego wartość powinna wynosić
co najmniej 2,1. W Australii od 1976 r. TFR przyjmuje wartości niższe niż
2,1 (ryc. 54). Jedynie na Terytorium Północnym i na Tasmanii współczynnik
dzietności w 2006 r. przyjął wartości 2,185 i 2,127 (tab. 23). Najniższą
wartość TFR osiągnął na Terytorium Stołecznym (1,688). Następnym
przejawem zmian dokonujących się w ramach drugiego przejścia demograficznego jest powiększanie się środkowego wieku (mediany wieku) matek
rodzących dzieci. W przypadku wieku matek ogółem mediana wieku
w okresie 1921–2006 wykazuje zmienne tendencje. Można wyróżnić trzy
okresy wzrostu wartości mediany wieku matek (1921–1924, 1942–1945,
1972–2006) i dwa jej spadku (1925–1941, 1946–1971). W wymienionych
okresach wzrostu wieku środkowego, ostatni trwał najdłużej, jak również
zaobserwowany wówczas wzrost był największy (ponad 5 lat). Świadczy to
o stałej tendencji do powiększania się wieku kobiet rodzących dzieci.
Potwierdza to również mediana wieku kobiet, które rodzą po raz pierwszy
(wzrost z 24,03 w 1975 r. do 30,51 w 2006 r.). Biorąc pod uwagę poziom
rozrodczości, mierzony współczynnikiem płodności kobiet dla różnych grup
wieku rozrodczego, Australia znajduje się w grupie krajów, gdzie spotykamy
się ze wzrostem wieku kobiet podejmujących decyzje prokreacyjne. Świadczą o tym najwyższe wartości współczynników płodności dla kobiet
Ludność
143
z przedziału 30–34 (od 112,5 urodzeń żywych na 1000 kobiet w wieku 30–34
lat w Queenslandzie do 127,2 w Wiktorii) – tab. 24. Jedynie na Tasmanii i na
Terytorium Północnym największa częstość urodzeń żywych przypada na
młodsze kobiety, z przedziału wiekowego 20–24 lata. Terytorium Północne
to jedyny stan, w którym współczynnik płodności jest bardzo wysoki
w najmłodszej grupie wiekowej, czyli 15–19 lat i wyniósł 63,5 w 2006 r.
Taka sytuacja to efekt modelu rodziny i prokreacji, jaki jest rozpowszechniony wśród ludności rdzennej, która – jak już pisano – stanowi znaczny odsetek
mieszkańców tego obszaru. Także i ta społeczność podlega zmianom
w zakresie rozrodczości, w 1950 r. współczynnik dzietności dla ludności
rdzennej wynosił 6, a już w 2001 r. zmniejszył się do wartości 2,1 (Year
Book... 2008).
Tabela 22
Wybrane charakterystyki demograficzne dla Australii w latach 1921–2006
Wyszczególnienie
Mediana wieku
matek ogółem
(w latach)
Mediana wieku
matek po raz
pierwszy rodzących
(w latach)
Współczynnik
dzietności (TFR)
Rok
1921
1931
1947
1965
1975
1985
1995
2000
2006
28,76 28,11 27,50 26,08 25,76 27,33 29,13 29,84 30,80
–
–
–
–
24,03 26,28 28,61 29,54 30,51
3,119 2,259 3,076 2,973 2,148 1,923 1,822 1,756 1,817
Canberra.
Współczynnik dzietności (TFR)
4
3
2
Powojenny
baby boom
Niż
powojenny
Stabilizacja
Spadek?
1
1901
1910
1920
1930
1939
1949
1959
1968
1978
1988
1998
2008
Ryc. 54. Współczynnik dzietności Australii w latach 1901–2006
Canberra; Year Book Australia 2008, 2008, No 1301.0/90, ABS, Canberra
144
Tabela 23
Współczynnik płodności i dzietności w stanach i terytoriach Australii w 2006 r.
Stany/terytoria
NSW
Vic.
Qld
SA
WA
Tas.
NT
ACT
Australia ogółem
Współczynnik płodności w grupach wiekowych
15–19
20–24
25–29
30–34
35–39
40–44
45–49
13,2
9,7
19,7
16,7
19,6
26,5
63,5
9,1
15,3
49,7
38,8
61,2
53,8
60,0
81,5
97,4
32,5
51,4
100,3
91,2
107,6
105,4
109,6
127,9
106,0
87,7
101,0
120,2
127,2
112,5
114,7
123,7
122,1
103,4
125,2
120,4
64,8
69,8
55,3
57,6
63,8
55,7
54,9
69,3
63,4
11,9
12,9
9,3
8,9
10,9
9,1
10,9
13,5
11,3
0,6
0,6
0,6
0,4
0,6
0,3
0,4
0,6
0,6
TFR
1,802
1,748
1,833
1,792
1,943
2,127
2,185
1,688
1,817
Canberra.
Do ruchu naturalnego ludności zaliczamy – oprócz urodzeń i zgonów –
jeszcze dwa inne zjawiska demograficzno-społeczne, tj. małżeństwa
i rozwody. Zmniejszający się udział osób w stanie małżeńskim w Australii
to wynik tendencji spadkowej w liczbie zawieranych małżeństw. Liczba
ta zaczęła bardzo wyraźnie maleć w latach 90. XX w., ale już od roku 1976
współczynnik małżeństw wykazywał tendencję spadkową (tab. 24). Najwyższą wartość współczynnik ten osiągnął w 1947 r. (10,1 małżeństw na 1000
ludności) i był to głównie wynik tzw. kompensacyjnego powiększania się
liczby związków małżeńskich. Dochodziło wówczas bowiem do zawierania
licznych małżeństw „odroczonych” wskutek wojny. Z największym spadkiem współczynnika małżeństw mamy obecnie do czynienia na Terytorium
Północnym, gdzie zaczął on zmniejszać swoje wartości już w pierwszej
połowie lat 70. ubiegłego wieku, kiedy to w innych stanach Australii, jak
i w całym kraju, wartości współczynnika były jeszcze wysokie i stabilne.
Natomiast w przypadku Queenslandu występuje odwrotna sytuacja, tj.
utrzymywanie się relatywnie wysokich wartości współczynnika małżeństw
w stosunku do innych stanów (ryc. 55).
Ludność
145
Tabela 24
Współczynniki małżeństw w stanach i terytoriach Australii w latach 1860–2006
Stany/terytoria
NSW
Vic.
Qld
SA
WA
Tas.
NT
ACT
Australia
(łącznie z
pozostałymi
terytoriami)
Rok
1860 1901 1933 1947 1961 1971 1981 1991 2001 2006
8,7
7,7
7,1 10,1
7,6
9,3
7,8
6,7
5,5
5,6
8,2
7,0
7,0 10,0
7,3
9,2
7,3
6,5
5,2
5,2
10,8
6,7
6,8
9,9
6,9
9,0
7,8
6,7
5,6
6,1
8,3
6,4
6,8 10,3
7,0
9,2
7,8
6,5
4,9
5,0
10,0
9,7
7,7 10,5
7,0
9,1
7,8
6,5
5,1
5,6
7,8
7,8
7,1 10,0
7,6
9,1
8,2
6,6
4,6
5,4
–
1,0
5,8 11,4
7,9
5,6
5,8
5,4
3,9
3,8
–
–
5,8 11,2
7,1
9,7
7,4
6,5
4,9
4,9
8,4
7,3
7,0
10,1
7,3
9,2
7,6
6,6
5,3
5,5
Canberra.
Analiza sfery małżeńskości obejmuje również strukturę zawieranych
małżeństw według sposobu legalizacji związku. W Australii takie same
skutki cywilnoprawne wywołują związki cywilne i wyznaniowe. Bardzo
interesującym zjawiskiem jest fakt znacznego spadku udziału małżeństw
wyznaniowych na korzyść cywilnych. W roku 1954 blisko 89% wszystkich
zawieranych małżeństw stanowiły małżeństwa wyznaniowe, a 50 lat później
jest to już tylko niespełna 39%. Małżeństwa wyznaniowe najczęściej były
zawierane w 1954 r. w Queenslandzie (96,3%) i Wiktorii (91,3%), najmniej
zaś takich ślubów udzielano na Terytorium Północnym (81,1%) i w Australii
Zachodniej (81,9%). W roku 2006 Nowa Południowa Walia, Wiktoria
i Australia Południowa były stanami, w których związków cywilnych
zawieranych jest najmniej, najwięcej takich związków legalizuje się natomiast w Queenslandzie, w Australii Zachodniej i na Tasmanii. Wzrost liczby
związków cywilnych jest przejawem laicyzacji społeczeństwa australijskiego
(Australian Historical... 2008).
146
1954
TERYTORIUM
PÓŁNOCNE
QUEENSLAND
AUSTRALIA
ZACHODNIA
AUSTRALIA
POŁUDNIOWA
NOWA
POŁUDNIOWA
WALIA
WIKTORIA
AUSTRALIJSKIE
TERYTORIUM
STOŁECZNE
TASMANIA
2006
TERYTORIUM
PÓŁNOCNE
QUEENSLAND
AUSTRALIA
ZACHODNIA
AUSTRALIA
POŁUDNIOWA
NOWA
POŁUDNIOWA
WALIA
WIKTORIA
AUSTRALIJSKIE
TERYTORIUM
STOŁECZNE
Liczba zawartych małżeństw
wyznaniowych
0
500
1000 km
cywilnych
TASMANIA
Ryc. 55. Struktura małżeństw według stanów w 1954 i 2006 r.
Ludność
147
Małżeńskość należy rozpatrywać także jako pozostawanie w związku
formalnym, który jest rejestrowany, oraz nieformalnym, mającym wszystkie
znamiona małżeństwa z wyjątkiem jego legalizacji. Australijczycy, którzy
deklarują pozostawanie w stanie małżeńskim, tworzą w większości związki
zarejestrowane – to ponad 85% wszystkich związków małżeńskich. Pozostałe
są nieformalne i w największej liczbie funkcjonują wśród ludzi młodych,
w wieku 25–34 lata (35,5%) i 35–44 lata (23,7%). Status małżeński ludności
rdzennej jest wynikiem po części obowiązującego prawa zwyczajowego,
a także ustawowych norm prawnych Australii. W związkach małżeńskich
zarejestrowanych pozostawało w 2006 r. 24% ludności rdzennej powyżej 15.
roku życia. Było to ponad dwa razy mniej niż wśród pozostałych mieszkańców Związku Australijskiego. Małżeńskie związki istniejące faktycznie, ale
niezarejestrowane, mają wysoki udział w przypadku ludności rdzennej
(39,7%). Jest ich blisko trzykrotnie więcej. Poza związkami małżeńskimi
pozostawało ponad 60% osób, podczas gdy w całym kraju blisko 41%
(Census of Population... 2007).
Wśród innych charakterystyk dotyczących zawieranych małżeństw, istotną cechą jest wiek nowożeńców. Zmiana średniego wieku zawierania
pierwszych małżeństw była jedną z ważniejszych konsekwencji przejścia
demograficznego, które dokonało się w Europie i w innych krajach świata
(w tym także w Australii) w ostatnich dwóch wiekach. Zasadniczy jest także
fakt, że zmiana średniego wieku zawierania małżeństw miała istotny wpływ
na proporcje osób bezżennych w starszych kohortach wiekowych (Tymicki
2001). Zmiany wieku zawierania małżeństw wynikają ze stadiów rozwoju
społeczeństwa – od relatywnie wysokiego wieku w fazie preindustrialnej
przez niski wiek w okresie największej intensywności rewolucji przemysłowej do ponownie wysokiego wieku zawierania małżeństw na przełomie XX
i XXI w. We współczesnych społeczeństwach rozwiniętych gospodarczo
wyraźna jest tendencja do wstępowania w związki w późniejszym wieku.
Tendencje opisane powyżej znajdują odzwierciedlenie w wartościach
mediany wieku nowożeńców – od relatywnie wysokiej na początku ubiegłego stulecia (27,7 lat mężczyźni, 24,5 lat kobiety) przez zmniejszające się
wartości do lat 70. (23,8 lat mężczyźni, 21,4 kobiety) i ponowny wzrost – do
31,6 lat mężczyzn i 29,3 lat kobiet na początku XXI w., por. ryc. 56.
148
Wiek
45
40
35
30
25
20
15
Nowożeńcy
Rozwiedzeni
mężczyźni
10
kobiety
5
0
1920
1930
1940
1950
1960
Lata
Rok
1970
1980
1990
2000
2010
Ryc. 56. Mediana wieku osób zawierających małżeństwa i rozwodzących się
w latach 1920–2006
No 3105.0.65.001, ABS, Canberra; Year Book Australia 2001, 2001, No 1301.0/83,
ABS, Canberra
Inny przejaw świadczący o tym, że procesy demograficzne, jakim podlega
społeczeństwo australijskie, są ściśle związane z drugim przejściem demograficznym, to zmiany w liczbie orzekanych rozwodów. Od początku
ubiegłego wieku obserwowany jest wzrost rejestrowanych rozwodów
zarówno w wartościach bezwzględnych, jak i względnych. Wartość współczynnika rozwodów zwiększyła się od 0,1 (1901 r.) do 2,5 (2006 r.) na 1000
mieszkańców. Obserwujemy także zwiększenie mediany wieku osób
rozwodzących się i jest to efekt wchodzenia w starszym wieku w związki
małżeńskie, a więc i podejmowanie decyzji o rozpadzie związku następuje
później. Potwierdzeniem przebiegających zmian demograficznych jest relacja
orzekanych rozwodów do zawieranych małżeństw. Na początku XX w.
wynosiła ona zaledwie 1, co oznaczało, że na 100 zawartych małżeństw
przypadał 1 rozwód. Ponad sto lat później współczynnik osiągnął wartość
47 (Year Book... 2001; 2008). Wzrost wartości tej miary jednoznacznie
potwierdza, że Australia jest krajem zaawansowanym w procesie drugiego
przejścia demograficznego (ryc. 57).
Ludność
149
w tys.
140
Zawarte małżeństwa
120
Orzeczone rozwody
100
80
60
40
20
0
1900
1920
1940
1960
1980
2000
Rok
Ryc. 57. Małżeństwa i rozwody w Australii w latach 1901–2007
ABS, Canberra
Ruchy migracyjne są komponentem, obok rozrodczości i umieralności,
zmian demograficznych zarówno w kategoriach ilościowych, jak i strukturalnych, przyrost rzeczywisty ludności (danej jednostki terytorialnej, w danej
jednostce czasu) wyraża się bowiem jako sumę przyrostu naturalnego oraz
salda migracji. Migrację należy traktować jako formę adaptacji społeczno-ekonomicznej jednostek, gospodarstw domowych lub społeczności.
W migracjach widzi się także zwykłe zjawiska należące do zbioru zdarzeń
tworzących przebieg życia jednostek przechodzących z wiekiem przez
kolejne fazy swego cyklu życia. Ruchy wędrówkowe (migracyjne) ludności
są rozpatrywane również w kategoriach zachowań przestrzennych i motywów podejmowania takich decyzji. W tym podejściu do ruchów migracyjnych zwraca się uwagę na racjonalność zachowań migrantów, których celem
jest maksymalizacja dobrobytu społeczno-ekonomicznego danej jednostki
(Okólski 2005).
Migracja była bardzo istotnym elementem wzrostu liczby ludności
na kontynencie australijskim. W procesach migracyjnych rozpoczętych
na kontynencie w latach 80. XVIII w., a trwających do dnia dzisiejszego,
można wyróżnić kilka etapów:
− migracja przymusowa zesłańców z Wysp Brytyjskich, lata 1788–1830,
− kolonizacja systematyczna, prowadzona nie tylko przez mieszkańców
Wielkiej Brytanii i innych państw europejskich, ale także imigrantów ze
Stanów Zjednoczonych, Azji i Ameryki Łacińskiej (w tym także zesłańców
pochodzenia brytyjskiego) od lat 30. do 50. XIX w.,
150
− ograniczenie fali migrantów w wyniku wprowadzenia polityki „White
Australia” w latach 50. XIX w., kontynuacja tej polityki do końca lat 50. XX
w.,
− masowa imigracja do Australii od lat 60. XX w.
Rozmiary migracji na kontynent australijski w drugiej połowie XIX w.
były związane, o czym już wspomniano, z rozgłosem, jaki nadano znalezieniu złota. Między 1851 a 1860 r. do Australii przybyło blisko pół miliona
imigrantów. W następnych latach zaczęto ograniczać migrację azjatyckich
osadników. Pod koniec wieku XIX ograniczenia imigracyjne rozszerzono
na wszystkich nieeuropejskich przybyszy. Znalazło to wyraz w zmniejszającym się udziale migracji zagranicznej netto w całkowitym przyroście
rzeczywistym. Udział ten zmalał z 33,1% (1861–1870) do 4,1% (1891–1900)
– tab. 37. Od 1905 r., po okresie kryzysu gospodarczego i suszy, liczba
imigrantów stopniowo rosła. Do 1911 r. wszystkie stany wznowiły programy
sprowadzania osadników, w wyniku czego zwiększył się udział migrantów
w przyroście rzeczywistym, do 25,9% w latach 1921–1930.
Po zakończeniu II wojny światowej, w efekcie wzrostu produkcji przemysłowej, rozwoju eksportowych gałęzi rolnictwa, odnowienia starych
i nawiązania nowych kontaktów gospodarczych, zwiększyło się w Australii
zapotrzebowanie na zasoby siły roboczej. Istotnym czynnikiem, który
zadecydował o rozpoczęciu masowej imigracji, była obronność kraju.
Dlatego w latach powojennych rząd australijski rozwinął ożywioną działalność zmierzającą do sprowadzenia imigrantów z różnych państw (Andriejewa 1974).
Wstrząs wojenny był tak silny, że wbrew tradycyjnym obawom i wciąż
silnym uprzedzeniom, Australijczycy dali się przekonać propagandzie
imigracyjnej, streszczającej się w haśle „zginąć albo zaludnić”. Ponadto,
w wyniku bardzo niskiego przyrostu naturalnego w latach 30. XX w. liczba
osób wkraczających w wiek produkcyjny po wojnie bardzo spadła, gdy
jednocześnie dynamicznie rozwijająca się gospodarka wykazywała wielkie
zapotrzebowanie w zakresie siły roboczej. Nie wystarczyło już wspomaganie
przyrostu naturalnego, konieczne okazało się sformułowanie odważnej
polityki imigracyjnej (Lencznarowicz 2005).
Zasadniczy nacisk kładziono na sprowadzanie Brytyjczyków, ale wobec
spadku przyrostu naturalnego w Zjednoczonym Królestwie, zwracano uwagę
także na inne dominia, Stany Zjednoczone i kraje europejskie. Pierwszą
niebrytyjską grupą imigrantów, wspomaganą przez rząd brytyjski, była grupa
około półtora tysiąca polskich żołnierzy z Wielkiej Brytanii. Władze
australijskie wykazywały coraz większe zainteresowanie tzw. dipisami
(displaced persons), którzy odmawiali powrotu do swoich krajów, zajętych
przez ZSRR lub pozostających pod jego dominacją. Do końca 1952 r.
do Australii przybyło ponad 700 tys. imigrantów. Przez cały ten czas jednak
polityka „Białej Australii“ pozostawała w mocy i nawet przystąpiono do
Ludność
151
usuwania z kraju Chińczyków i innych Azjatów, którzy w czasie wojny
schronili się w Australii przed agresją japońską. W latach 50. i 60.
W Australii osiedliło się ok. 2,5 mln osób. Rok 1970 przyniósł rekordową
liczbę imigrantów – 185 tys. Najwięcej było wśród nich Brytyjczyków,
którzy cieszyli się specjalnymi prawami. Udział migrantów w przyroście
ludności Australii wyraźnie wzrósł i oscylował w latach 50. i 60. wokół
wartości 40% (tab. 25).
Na skutek poprawy sytuacji gospodarczej w krajach europejskich, będących tradycyjnymi krajami emigracyjnymi, zmniejszyło się zainteresowanie
obywateli tych państw wyjazdami do Australii. Rząd w Canberze musiał
zmodyfikować dotychczasową politykę migracyjną. Zainteresowano się
nowymi źródłami imigrantów – Libią, Turcją i Jugosławią. Powoli, głównie
ze względu na potrzeby polityki zagranicznej, zmierzającej do ułożenia
dobrosąsiedzkich stosunków z azjatyckimi sąsiadami, rezygnowano
z polityki „Białej Australii”. W 1958 r. wprowadzono nowe prawo migracyjne (Migration Act 1958), a w 1966 r. znacznie ograniczono restrykcje wobec
kolorowych imigrantów.
Na początku lat 70. XX w., ze względu na pogłębiający się kryzys gospodarczy, rząd australijski radykalnie ograniczył roczny napływ imigrantów –
ze 133 tys. w roku finansowym 1971–1972 do 53 tys. w roku 1975–1976.
Wtedy to przybyło do Australii jedynie 25 tys. więcej osób niż z niej
wyjechało. Był to najniższy wynik od 1946–1947 r. Lata 70. to spadek
udziału migracji zagranicznej w przyroście mieszkańców kontynentu
australijskiego. W latach 80. zaczęło ponownie napływać więcej osób, co
skutkowało wzrostem udziału w przyroście ludności do 45,5%, np. w 1982–
1983 r. wpuszczono 118 tys. imigrantów.
Rosła liczba migrantów spoza Europy, z krajów i regionów świata, skąd
do tej pory wywodzili się bardzo nieliczni mieszkańcy kontynentu australijskiego. W 1979 r. wprowadzono system punktowy, preferujący imigrantów,
którzy posiadali wykształcenie lub kwalifikacje poszukiwane w Australii
oraz mających w tym kraju krewnych.
Z początkiem lat 90. roczny nabór migrantów obniżył się i pod koniec
wieku XX wynosił ok. 80 tys. rocznie. Wzrost ludności spowodowany
migracjami był wówczas znacznie mniejszy, w okresie 1992–1993 udział
migracji wyniósł 17,4%, a w 1993–1994 24,8% całkowitego przyrostu
rzeczywistego ludności (tab. 25). Natomiast coraz więcej osób przybywało
do Australii na pobyty krótkoterminowe, niektórzy później nielegalnie
przedłużali pobyt lub uzyskiwali pozwolenie na stałe zamieszkanie. Początek
wieku XXI odznacza się ponownie zwiększeniem liczebności migrantów
zagranicznych. Zauważyć należy, że przyrost migracyjny w coraz większym
stopniu oddziałuje na wzrost liczby ludności. Jego udział w całkowitym
wzroście mieszkańców zaczyna przekraczać 50%, choć odznacza się
zmienną tendencją.
152
Tabela 25
Migracja zagraniczna ludności Australii w latach 1860–2006
Lata
1861–1870
1871–1880
1881–1890
1891–1900
1901–1910
1911–1920
1921–1930
1931–1940
1941–1950
1951–1960
1961–1970
1971–1980
1981–1990
1991–2000
2000–2001
2001–2002
2002–2003
2003–2004
2004–2005
2005–2006
2006–2007
Przeciętny roczny
wzrost liczby
ludności w tys.
50,2
58,4
92,0
61,4
66,0
98,6
108,9
57,7
123,0
209,8
229,6
214,4
210,3
236,2
259,9
239,3
245,5
234,7
267,1
301,7
315,7
Migracja zagraniczna netto
(w tys.)
190,8
191,8
382,7
24,9
40,5
207,6
313,0
41,6
363,2
804,9
875,7
622,6
1 076,0
804,5
135,7
110,6
116,5
100,0
123,8
146,8
177,6
Udział migracji
zagranicznej netto
w przyroście
rzeczywistym
(w %)
33,1
32,9
41,7
4,1
6,1
21,0
25,9
7,1
26,5
39,0
41,1
29,0
45,5
38,3
52,2
46,2
47,5
42,6
46,3
48,6
56,3
Canberra; Migration 2006-2007, 2008, No 3412.0, ABS., Canberra.
Procesy migracyjne i prowadzona polityka migracyjna wpłynęły w zasadniczy sposób na zróżnicowanie etniczne ludności Australii. Australijskie
kolonie, według spisu powszechnego z 1891 r., liczyły aż 3178 tys. białych
mieszkańców, co stanowiło 98% ludności. W latach 40. XX w. 90% białej
ludności urodziło się w Australii, a zdecydowana większość pozostałych
w Wielkiej Brytanii i Irlandii. Był to efekt struktury narodowościowej
migrantów przybyłych do Australii w latach 40. i 50. (tab. 26). W okresie
1948–1960 największy udział wśród ludności napływowej mieli mieszkańcy
Wielkiej Brytanii i Irlandii (od 42,9 do 47,8% ogółu migrantów). Wśród
migrantów innych narodowości w początkowym okresie najliczniejszą grupę
stanowili Polacy (16,7%) – byli żołnierze Samodzielnej Brygady Strzelców
Ludność
153
Karpackich i polscy lotnicy. Udział polskich imigrantów w strumieniu
przybyszy w latach 50. zmniejszył się i wynosił poniżej 1%. Podobna
spadkowa tendencja wystąpiła wśród Estończyków, Litwinów, Łotyszy,
obywateli byłej Jugosławii i Rosjan. Natomiast w dużym stopniu wzrósł
udział Włochów i Niemców, w nieco mniejszym Holendrów i Greków.
Tabela 26
Narodowość migrantów przybyłych na pobyt stały do Australii
w latach 1948–1960 (w %)
Narodowość
Brytyjczycy i Irlandczycy
Włosi
Holendrzy
Niemcy
Polacy
Grecy
była Jugosławia
Estończycy, Litwini, Łotysze
Węgrzy
Rosjanie
Austriacy
Inne narodowości
Ogółem
1948–1950
42,9
6,6
3,4
0,8
16,7
1,1
5,1
8,1
3,0
4,5
0,3
7,5
100,0
Lata
1951–1955
48,2
17,8
11,0
7,4
0,9
5,1
1,2
0,3
0,4
0,5
1,3
6,0
100,0
1956–1960
47,8
15,1
7,3
6,3
0,9
6,4
1,2
0,1
2,1
0,6
1,7
10,6
100,0
Źródło: Encyklopedia geograficzna świata Australia, Oceania, Antarktyda, t. 1,
1995, OPRESS, Kraków.
Od lat 60. XX w. maleje liczba i udział imigrantów z Wysp Brytyjskich
i zwiększa się zróżnicowanie etniczne przybyszy na kontynent australijski.
Według spisu z 1971 r. 1088 tys. mieszkańców Australii urodziło się
w Wielkiej Brytanii i Irlandii, 289 tys. we Włoszech, 173 tys. w Grecji i na
Cyprze, 130 tys. w Jugosławii, 110 tys. w Niemczech, 100 tys. w Holandii
i 60 tys. w Polsce – by wskazać najsilniej reprezentowane kraje pochodzenia
imigrantów. Napływ ludności z tych i z wielu innych państw doprowadził
do coraz silniejszego etnicznego i kulturowego zróżnicowania społeczeństwa. Spis z 1981 r. wykazał, że 21% ludności urodziło się za granicą,
a przecież także ich dzieci, które przyszły na świat już w Australii, zachowywały przynajmniej pewne elementy kultury swoich przodków.
Brytyjczycy jeszcze w połowie lat 60. stanowili ponad połowę przybyszy,
ale po trzydziestu latach już tylko 11%. Od 1996 r. więcej osób przyjeżdżało
z Nowej Zelandii niż z Wielkiej Brytanii. Ponieważ część z nich urodziło się
w innych państwach, podejrzewano, że często traktowano Nową Zelandię
154
jedynie jako „przystanek”, gdyż jej obywatele przy osiedlaniu się w Australii
nie potrzebowali wiz imigracyjnych. Liczna była imigracja z Azji, przede
wszystkim z Azji Południowo-Wschodniej, i Bliskiego Wschodu oraz
przyjazdy długoterminowe, często na studia. Jak pokazały przykłady
imigrantów z Wietnamu, Filipin, Libanu, Chin i Hongkongu, duże znaczenie
miała polityka wspierania osadnictwa w Australii krewnych zamieszkałych
już tam osób, co ułatwiało migrację łańcuchową. Jednakże wielu imigrantów,
zwłaszcza Chińczyków, także tych żyjących uprzednio w innych krajach,
przyjeżdżało tu dzięki programom sprowadzania przedsiębiorców, osób
wykształconych i pracowników wykwalifikowanych w zawodach poszukiwanych w Australii (tab. 27). Pod koniec XX i na początku XXI w. blisko
jedna czwarta mieszkańców tego państwa przyszła na świat za granicą,
w tym blisko 26% z nich na Wyspach Brytyjskich. Zróżnicowanie etniczne
stałych mieszkańców Australii ze względu na miejsce urodzenia wyraźnie
uległo zwiększeniu.
Migracje wewnętrzne ludności Australii można rozpatrywać w kategoriach przemieszczeń ludności pomiędzy stanami i terytoriami oraz ruchów
odbywających się wewnątrz stanów. Ruchy wędrówkowe pomiędzy stanami
i terytoriami wywierały duży wpływ na koncentrację przestrzenną ludności.
W wielu okresach były one znacznie ważniejsze od ruchu naturalnego,
a w innych miały większy wpływ na rozmieszczenie ludności na terenie
Australii niż migracje zagraniczne.
Przemieszczenia wewnętrzne ludności w okresie 1881–1991 pozwalają
na wydzielenie grupy stanów, które są obszarami napływu i obszarami
odpływu migrantów. Stanami, gdzie odnotowano w okresie ponadstuletnim
odpływ ludności są Tasmania i Australia Południowa. Od lat 40. XX w.
do grupy tej dołączyły Nowa Południowa Walia i Wiktoria oraz, od lat 60.,
Australia Południowa. Obszarami, które przyciągały największą liczbę
migrantów (dodatnie saldo migracji) były Queensland, Terytorium Stołeczne,
Australia Zachodnia (wyłączając lata 1933–1961) i Terytorium Północne
(wyłączając lata 80. XX w.) – tab. 28.
Na przełomie XX i XXI w. opisane wcześniej tendencje w przemieszczeniach wewnętrznych ludności Australii utrzymały się dla Queenslandu, który
był w dalszym ciągu obszarem napływu oraz dla Nowej Południowej Walii
(obszar odpływu), z której w latach 1997–2007 saldo migracji wewnętrznej
wyniosło –223,7 tys. osób (tab. 28). Straty ludnościowe w mniejszym stopniu
odnotowały Australia Południowa, Tasmania i Terytorium Północne. Średni
roczny odpływ w okresie od 1997–1998 do 2006–2007 wyniósł adekwatnie –
22 372 osób (Nowa Południowa Walia), 2447 osoby (Australia Południowa),
903 osoby (Tasmania), 983 osoby (Terytorium Północne) i 341 osób
(Terytorium Stołeczne). Najkorzystniejszą sytuację utrzymał nadal Queensland z przyrostem 26 015 osób w okresie od 1997 do 2007 r.
Ludność
155
Tabela 27
Miejsce urodzenia migrantów przybyłych na pobyt stały do Australii
w latach 1961–2006 (w %)
Lata
Miejsce
urodzenia
1961–1965 1971–1975 1981–1985 1986–1990 1996–2006
Wielka Brytania
i Irlandia
46,4
41,2
25,2
19,5
25,8
Nowa Zelandia
1,3
3,2
10,6
12,7
8,9
Włochy
11,7
3,4
0,9
0,4
5,0
b. Jugosławia
4,4
7,3
1,6
2,0
4,5
a
a
Wietnam
10,3
6,8
3,7
Grecja
11,4
3,8
0,8
0,6
2,8
Indie
0,6
2,2
1,8
2,4
2,6
a
Filipiny
0,6
3,4
5,9
2,6
Niemcy
3,1
1,9
2,5
1,0
2,5
RPA
0,7
1,1
2,7
2,7
2,1
a
Malezja
0,9
2,3
4,5
2,0
Holandia
2,3
1,0
1,4
0,4
1,9
Liban
0,6
2,3
1,5
2,4
1,8
a
a
Hongkong
2,2
5,1
1,6
Polska
1,2
0,4
3,2
1,3
1,4
USA
1,2
3,6
1,8
1,5
1,3
a
Turcja
2,1
0,8
0,9
0,8
a
a
Kampucza
2,2
0,8
0,7
Inne
15,2
24,9
24,8
29,3
28,0
Ogółem
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
Uwaga: a – dane dla kraju liczone w pozycji: Inne.
OPRESS, Kraków; Migration 2005–2006, 2007, No 3412.0, ABS, Canberra.
W okresie 2006–2007 swoje miejsce zamieszkania zmieniło 351 900
osób, tj. 2,7% więcej niż w roku poprzednim. Ważne z punktu widzenia
przesunięć ludności są ruchy wędrówkowe pomiędzy stanami i terytoriami.
Jest to szczególnie widoczne w przypadku Queenslandu i sąsiadującej z nim
Nowej Południowej Walii. Z Nowej Południowej Walii w roku 2006–2007
wyjechało 108 393 osoby, w tym ponad 52 tys. udało się do Queenslandu,
a w odwrotnym kierunku przemieściło się 33 466 osób. Duża „korzyść”
migracyjna Queenslandu jest wynikiem także dodatniego salda m. in.
z Wiktorią (4183 osoby) – ryc. 58.
156
Tabela 28
Migracje wewnętrzne ludności Australii w latach 1881–2007 (w tys.)
Stany/teryt
oria
NSW
Vic.
Qld
SA
WA
Tas.
NT
ACT
1881–
1891
1901–
1911
1921–
1933
1933–
1947
21,4
7,8
7,3
–31,6
1,7
–6,5
16,3
–38,6
10,2
–11,1
32,2
–11,0
0,7
3,2
14,3
–5,5
0,6
–18,2
0,5
4,4
2,8
18,6
–6,6
–5,2
–10,8
–7,1
4,2
4,2
–
–
–
–
1947–
1961
1971–
1981
1981–
1991
1997–
2007
–57,8 –34,3 –105,0
–1,6 -52,9 –99,4
–188,4
–107,3
–223,7
38,1
11,1
–6,3
–5,2
5,7
16,1
1961–
1971
27,8
–14,2
31,2
–14,2
14,3
42,3
158,0
–8,5
31,8
–8,7
3,5
28,3
249,3
–7,2
55,1
–8,1
–10,4
17,2
5,4
260,1
24,5
5,3
–9,0
–9,8
–3,4
1995, OPRESS, Kraków; Migration 2006-2007, 2008, No 3412.0, ABS, Canberra.
DARWIN
BRISBANE
PERTH
SYDNEY
CANBERRA
ADELAIDE
2000 osób
0
MELBOURNE
500
1000 km
HOBART
Ryc. 58. Migracje wewnętrzne w Australii w 2006 r.
No 1301.0/90, ABS, Canberra
157
3.3.
Struktury demograficzno-społeczne ludności
Populacje ludzkie są zróżnicowane ze względu na różne ich cechy, m. in.
demograficzne, ekonomiczno-zawodowe i społeczno-kulturowe. W grupie
cech demograficznych uwzględnia się płeć, wiek i stan cywilny.
Struktura ludności Australii według płci w pierwszych dziesięcioleciach
osadnictwa europejskiego wykazuje zaburzenie. Była to struktura typowa dla
społeczeństw powstałych w wyniku ruchów migracyjnych, pionierskich
i charakteryzowała się wyraźną maskulinizacją. Pomimo czynionych już od
roku 1830 wysiłków zmierzających do wyrównania dysproporcji pomiędzy
liczebnością kobiet i mężczyzn, ludność zdominowana była przez młodych
mężczyzn, o czym świadczą wysokie współczynniki maskulinizacji (Wm).
W 1861 r. współczynnik ten wynosił 134,2 (tab. 29). Przewaga mężczyzn
nad kobietami utrzymywała się długo, dopiero w 1981 r. po raz pierwszy
w historii Australii liczba kobiet była wyższa (Wm = 99,6). Od tego roku
przewaga kobiet nad mężczyznami zaczęła się powiększać, by w 2001 r.
osiągnąć wskaźnik 98,4 mężczyzn na 100 kobiet. W 2002 r. tendencja
dotycząca proporcji między subpopulacjami uległa jednak odwróceniu
i przewaga kobiet nad mężczyznami zmniejsza się. Według prognozy
demograficznej w 2101 r. dojdzie do wyrównania liczebności obu populacji,
a nawet niewielkiej przewagi mężczyzn nad kobietami.
W społeczeństwie australijskim, podobnie jak w innych wysoko rozwiniętych krajach świata, postępuje proces starzenia się społeczeństwa. Jest to
wynik m. in. wydłużania się przeciętnej długości życia oraz obniżenia się
płodności. Przejawem starzenia się społeczeństwa jest zmniejszający się
udział dzieci i młodzieży oraz wzrost ludności w wieku starczym w całkowitej liczbie ludności. Od roku 1881 udział dzieci i młodzieży sukcesywnie
spadał (od 58,9%), by osiągnąć wartość 19,3% w 2006 r. − ryc. 59. Dalsze
starzenie się demograficzne australijskiego społeczeństwa przewidują także
prognozy demograficzne. Na zmiany w strukturze ludności wskazuje też
mediana wieku, której wartość wzrosła w latach 1881−2006 o ponad 16 lat.
W roku 2006 połowa mieszkańców Australii nie osiągnęła jeszcze wieku
36,9 lat, a druga połowa ten wiek przekroczyła. Według prognozy demograficznej w 2101 r. środkowy wiek ludności Australii wyniesie ponad 46 lat.
158
Tabela 29
Charakterystyki demograficzne płci i wieku ludności Australii w latach 1861–2101
Ludność w wieku (w %)
Rok
1861
1871
1881
1891
1901
1911
1921
1933
1947
1954
1961
1971
1981
1991
1996
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2021
2051
2101
0–14
36,3
42,1
58,9
36,9
35,1
31,7
31,7
27,5
25,1
28,5
30,2
28,7
25,0
21,8
21,4
20,7
20,5
20,3
20,1
19,9
19,7
19,3
16,9
15,1
14,8
15–44
45–64
62,7
56,2
45,5
47,8
48,8
49,1
46,9
47,4
45,6
43,1
41,4
43,0
6,1
47,6
45,6
44,1
43,8
43,6
43,4
43,1
42,9
42,7
13,0
12,3
12,0
14,9
17,0
18,6
21,3
20,0
19,9
20,0
19,2
19,2
21,0
22,8
23,1
23,5
23,8
24,2
24,5
24,7
64,3
59,1
57,8
65 i
więcej
1,0
1,7
2,2
2,9
4,0
4,3
4,4
6,5
8,0
8,3
8,5
8,3
9,7
11,4
12,0
12,4
12,6
12,6
12,7
12,8
12,9
13,3
18,7
25,9
27,5
Mediana
wieku
–
–
20,1
21,7
22,5
24,0
25,8
27,7
30,7
30,2
29,4
27,5
29,6
32,5
34,0
35,4
35,7
36,0
36,2
36,4
36,7
36,9
40,7
45,2
46,1
Współczynnik
maskulinizacji
Wm
134,2
120,3
117,1
115,4
110,1
108,3
103,3
103,2
100,4
102,4
102,3
101,1
99,6
99,4
99,0
98,5
98,4
98,6
98,7
98,9
99,1
99,1
99,5
99,9
100,8
Canberra; Year Book Australia 2007, 2007, No 1301.0/89, ABS, Canberra.
Ludność rdzenna Australii jest demograficznie młodsza od pozostałej
części społeczeństwa australijskiego, co wyraźnie widać na piramidzie płci
i wieku (rys. 60). Udział dzieci do 9. roku życia wynosił w 2006 r. blisko
25%, młodzieży w wieku 10–19 lat – 23,3%, co razem stanowiło blisko
połowę całej populacji. Dzieci i młodzież ludności Australii ogółem to blisko
dwukrotnie mniejszy odsetek ludności (26,6%). Najstarsza część populacji
tubylczej (powyżej 65. roku życia) to niewiele ponad 3%, podczas gdy
w ogólnej liczbie mieszkańców Australii udział takich osób był ponad
czterokrotnie wyższy (13,3%). Młodość demograficzną ludności rdzennej
widać także w medianie wieku, która wyniosła w 2006 r. 20 lat, a dla
pozostałych mieszkańców blisko 37 lat. Ta struktura wieku ulegnie zmianie
Ludność
159
tylko w niewielkim stopniu, według prognoz w 2009 r. wartość mediany
ludności aborygeńskiej i wyspiarskiej zwiększy się do 21,8 lat. Struktura płci
ludności rdzennej nie odbiega zasadniczo od zróżnicowania ludności całej
Australii. Współczynniki feminizacji zarówno dla ludności rdzennej, jak
i ludności pozostałej są na poziomie 102–103 kobiet na 100 mężczyzn,
co oznacza równowagę płci.
100%
1861
odsetek ludności
80%
wiek
65 i >
15-64
0-14
60%
2006
40%
wiek
65 i >
45-64
20%
15-44
0-14
0%
1861
lata
2006
Ryc. 59. Struktura wieku ludności Australii w 1861 i 2006 r.
ABS, Canberra
160
A.
MĘŻCZYŹNI
WIEK
KOBIETY
65 i więcej
60–64
55–59
50–54
45–49
40–44
35–39
30–34
25–29
20–24
15–19
10–14
5–9
0–4
30
25
20
15
10
Liczba osób w tys.
5
0
0
5
10
15
20
Liczba osób w tys.
25
30
B.
MĘŻCZYŹNI
WIEK
KOBIETY
65 i więcej
60–64
55–59
50–54
45–49
40–44
35–39
30–34
25–29
20–24
15–19
10–14
5–9
0–4
140
120
100
80
60
40
Liczba osób w tys.
20
0
0
20
40
60
80
100
120
140
Liczba osób w tys.
Ryc. 60. Piramidy płci i wieku ludności rdzennej (A) i pozostałej (B) Australii
w 2006 r.
Źródło: oprac. na podstawie Census of Population and Housing 2006, 2007,
No 2068.0, ABS, Canberra
Struktura ludności według płci i wieku wykazuje niewielkie zróżnicowanie w rozkładzie przestrzennym. W Australii obszarem, gdzie społeczeństwo
jest stosunkowo najmłodsze, jest Terytorium Północne, z udziałem 24,6%
dzieci i młodzieży i 4,9% ludności starczej (tab. 30). W stanie tym mediana
wieku osiągnęła najmniejszą wartość w kraju – 31 lat. Jednocześnie obszar
Ludność
161
ten jest najbardziej zmaskulinizowany na kontynencie australijskim, nawet
w grupie wiekowej powyżej 65 lat na 100 kobiet przypada 118,4 mężczyzn.
Natomiast w przypadku społeczeństwa Australii Południowej mamy
do czynienia z procesem starzenia się ludności. Najniższy jest w tym stanie
udział najmłodszej (0–14 lat – 18,3%), a najwyższy najstarszej części
społeczeństwa (65 i wiecej lat – 15,3%) – por. tab. 30. W Australii Południowej wiek środkowy mieszkańców jest o ponad 2 lata większy niż
w całym kraju, a przewaga liczebna mężczyzn nad kobietami jest najmniejsza (ryc. 61).
Tabela 30
Charakterystyki demograficzne płci i wieku ludności stanów i terytoriów Australii
w 2006 r.
Współczynnik
Mediana Współczynnik
maskulinizacji
wieku maskulinizacji
ludności w
80 lat i
ludności
ludności w
wieku 65 lat i
więcej
ogółem wieku 0-64 lata
więcej
3,9 37,1
102,2
81,5
3,8 37,0
100,6
80,3
3,2 36,1
102,3
86,5
4,5 39,0
102,3
79,0
3,1 36,4
103,4
83,9
4,0
39
100,4
82,0
0,8 31,0
111,7
118,4
2,5 34,7
100,4
80,8
Ludność w wieku w %
Stany/terytoria
NSW
Vic.
Qld
SA
WA
Tas.
NT
ACT
Australia
(łącznie z
pozostałymi
terytoriami)
0–14 lat
15–64
lata
65 lat i
więcej
19,2
18,9
20,1
18,3
19,7
19,7
24,6
19,0
67,0
67,5
67,6
66,4
68,4
65,6
70,5
71,2
13,8
13,6
12,3
15,3
11,9
14,7
4,9
9,8
19,3
67,4
13,3
3,6
36,9
102,0
82,2
Źródło: Australian Social Trends 2007, 2007, No 4102.0, ABS, Canberra.
Zróżnicowanie struktury wieku mieszkańców Australii widoczne jest
także w przypadku wydzielonych przez ABS Australian Standard Geographical Classification (ASGC). Najmłodsza ludność zamieszkuje odległą
i bardzo odległą Australę, przy tym na tych terenach najmniejszy odsetek
stanowi ludność najstarsza. Jednocześnie główne miasta i regiony wewnętrzne charakteryzują się najwyższym udziałem ludności starszej i najniższym
dzieci i młodzieży (ryc. 62).
162
TERYTORIUM
PÓŁNOCNE
QUEENSLAND
AUSTRALIA
ZACHODNIA
AUSTRALIA
POŁUDNIOWA
NOWA
POŁUDNIOWA
WALIA
Ludność w wieku
0-14 lat
WIKTORIA
15-64
0
500
1000 km
AUSTRALIJSKIE
TERYTORIUM
STOŁECZNE
TASMANIA
65 i >
Ryc. 61. Struktura ludności Australii w 2006 r. według grup ekonomicznych
Źródło: oprac. na podstawie Australian Social Trends 2007, 2007,
%
10
główne miasta
regiony wewnętrzne
regiony zewnętrzne
odległa Australia
bardzo odległa Australia
8
6
4
2
0
0–4
10–14
20–24
30–34
40–44
50–54
60–64
70–74
80–84
Wiek
Ryc. 62. Struktura wieku ludności Australii w 2006 r. według Australian Standard
Geographical Classification
Ludność
163
Stan cywilny stanowi ważną cechę mieszkańców kraju, ponieważ pozwala
na rozróżnienie osób dorosłych ze względu na rodzaj związku partnerskiego,
w jakim te osoby pozostają. Dolną granicą wieku populacji osób dorosłych
jest w tym przypadku często wiek uzyskania zdolności prawnej do zawarcia
związku małżeńskiego, który jest zwykle ustalany odrębnie przez prawo
rodzinne danego państwa. Uniwersalna dolna granica wieku proponowana
przez ONZ do rejestracji i analizy stanu cywilnego to 15 lat. Stan cywilny
wynika głównie z relacji między ludźmi − o charakterze społecznym czy
ekonomicznym − i jest regulowany przez normy prawne bądź zwyczajowe,
w związku z czym, w odróżnieniu od cech uwarunkowanych biologicznie,
takich jak płeć, wiek czy rasa, cecha ta ma charakter społeczny (Okólski
2005).
Analiza wartości dotyczących struktury stanu cywilnego ludności Australii w XX w. pozwala zaobserwować zmiany w liczbie i udziale szczególnie
osób w stanie wolnym, małżeńskim i rozwiedzionym. Na początku XX w.
w Australii mieliśmy do czynienia z wysokim udziałem panien (40,5%)
i kawalerów (51,9%), stosunkowo niskim osób w stanie małżeńskim (43,1
i 49,9%) i bardzo niskim ludności po rozwodzie (po 0,1%) – por. tab. 31.
Proporcje te, zwłaszcza w latach 40. i 60., ulegały zmianom w kierunku
obniżania się udziału osób wolnych na rzecz osób w stanie małżeńskim.
Wyraźnie też w tym okresie zwiększyła się liczba osób rozwiedzionych.
W latach 60. w Australii pojawiła się jeszcze jedna kategoria stanu cywilnego, tj. separacja. Jest to stan, w którym partnerzy nie mają prawa wstępowania w nowy związek małżeński, pomimo że ich wspólnota została uchylona.
Od chwili zaistnienia tej możliwości do 2006 r., udział osób separowanych
zwiększył się z 1,7 do 2,9% w przypadku mężczyzn oraz z 2,1 do 3,3%
u kobiet (ryc. 63).
Przemiany w strukturze stanu cywilnego ludności Australii, widoczne
od lat 80. XX w., są wynikiem procesów związanych z drugim przejściem
demograficznym, a dokładnie ze zmniejszeniem proporcji osób pozostających w formalnych związkach małżeńskich (zwłaszcza w tzw. związkach
dozgonnych), zwiększeniem zjawiska trwałego celibatu (pozostawania poza
związkami partnerskimi) oraz nasileniem rozwodów. Małżeńskość
to kompleksowy proces składający się ze zjawisk demograficznych wywołujących zmiany w strukturze populacji według stanu cywilnego, głównie
jednak ze strumienia małżeństw i rozwodów. Jego znaczenie wynika przede
wszystkim z wpływu na tworzenie i rozpad rodziny, a pośrednio na rozrodczość.
Do cech społeczno-kulturowych najczęściej uwzględnianych w badaniach
przestrzennych należą wykształcenie, język ojczysty, narodowość i wyznanie. Wykształcenie różnicuje ludność głównie warstwowo, natomiast język
i narodowość, a niekiedy również wyznanie, różnicują ją przeważnie
na wyraźne, odrębne zbiorowości terytorialne.
164
Przynależność religijna jest nie tylko reprezentowana przez jakiś zbiór
ludzi, lecz jest także zjawiskiem kulturowym o znacznej trwałości historycznej, oddziałującym poprzez społeczeństwo na osobowość jednostek.
Określenie przynależności do wydzielonej grupy wyznaniowej następuje
w dwojaki sposób − albo przez zebranie oświadczeń jednostek stwierdzających powiązania z daną religią, albo za pomocą wyboru cech wskaźników,
np. stopnia uczestnictwa w obrzędach i praktykach religijnych. Dane
dotyczące struktury wyznaniowej ludności Australii były zbierane w trakcie
przeprowadzania wszystkich spisów, jednakże od 1933 r. udzielanie
odpowiedzi na ten temat nie jest obligatoryjne.
Wśród ludności australijskiej przeważali i nadal przeważają chrześcijanie
(ryc. 64, tab. 32), choć ich udział w latach 1901–2006 zmniejszył się o ponad
32% (z 96,1 do 63,9%). W tym samym czasie bardzo wzrósł odsetek
ludności deklarującej ateizm – z 0,4 do 18,7%. Jest to przejaw zwiększającej
się laicyzacji społeczeństwa, mniejszej roli religii w życiu jednostek,
co przekłada się np. na mniejszą liczbę zawieranych związków wyznaniowych, o czym wspomniano wcześniej. Ponieważ pozyskiwanie informacji
następuje na zasadzie dobrowolności udzielania odpowiedzi dotyczącej
przynależności religijnej, w kolejnych spisach ludności w Australii daje się
zauważyć coraz większy udział ludności, dla której przynależność nie została
określona. W roku spisowym 1901 udział ludności, dla której zarejestrowano
brak informacji wynosił zaledwie 2%, gdy w 2006 r. już dla ponad 11% nie
została ustalona przynależność religijna. Od lat 70. ubiegłego wieku następuje wzrost liczby wyznawców religii pozachrześcijańskich, których udział
zwiększył się wśród Australijczyków z 0,8 w 1971 r. do 6,2% w 2006 r.
Wśród wyznawców religii niechrześcijańskich w 2006 r. dominowali
wyznawcy buddyzmu (2,1%), islamu (1,7%) i hinduizmu (0,7%). Australijskie aborygeńskie religie tradycyjne skupiały zaledwie 5380 wyznawców
w 2006 r., co stanowiło znikomy odsetek ludności australijskiej.
W grupie osób deklarujących się jako chrześcijanie, na początku XX w.
dominowali anglikanie, z udziałem blisko 40% w ogólnej liczbie mieszkańców kontynentu. Następną liczebnie grupę stanowili katolicy z udziałem
22,7%. Przez cały XX w. liczba osób przynależnych do Kościoła anglikańskiego zmniejszała się, by w roku 2006 osiągnąć wartość niespełna 19%.
W wyniku tego anglikanie nie są obecnie najliczniejszą grupą wyznawców
religii chrześcijańskiej, wyższy jest bowiem udział katolików, który utrzymuje się na podobnym poziomie od początku XX w. Pozostała ludność chrześcijańska w 2006 r. była podzielona na mniejsze kręgi religijne. Są to unitarianie (5,7%), prezbitarianie (3,0%), wyznawcy prawosławia (2,7%) oraz
baptyści (1,6%).
Tabela 31
Stan cywilny
Stan cywilny mieszkańców Australii w latach 1901–2006 (osoby)
Rok
669 859
678 631
1 348 490
563 919
56 830
1921
1947
mężczyźni
875 098
967 759
801 797
932 938
1 676 895
1 900 697
999 274
1 759 258
73 341
112 363
–
–
1 228
6 409
1 976 878
4 230
9 130
2 762 870
–
25 052
1966
1986
1996
2001
1 737 738
1 246 214
2 983 952
2 592 236
122 137
75 149
42 885
1 861 103
1 907 103
3 768 206
3 441 446
140 483
141 452
247 433
1 966 618
2 334 052
4 300 670
3 704 684
169 987
215 065
393 020
2 007 922
2 550 880
4 558 802
3 813 773
181 472
232 584
479 915
2006
2 021 343
2 855 080
4 876 423
3 944 382
185 982
225 600
566 875
–
–
–
–
5 816 359
7 739 020
8 783 426
9 266 546
9 799 262
–
655 460
849 906
1 654 750
1 769 918
Panny do 15. roku życia
461 013
649 379
899 354
1 470 436
Panny w wieku 15 lat i więcej
1 116 473
1 499 285
2 554 104
3 240 354
Panny ogółem
568 340
999 388
2 578 488
3 449 214
Zamężne
106 949
164 480
463 150
636 505
Wdowy
87 218
167 352
Separowane
–
–
–
1 147
4 298
27 516
51 143
310 122
Rozwiedzione
1 930
5 416
Nie ustalony
–
–
–
1 794 839
2 672 864
3 781 988
5 734 103
7 803 547
Ogółem
Źródło: Australian Historical Population Statistics, 2008, No 3105.0.65.001, ABS, Canberra.
1 871 314
1 910 499
3 781 813
3 710 420
722 212
254 083
500 875
1 904 553
2 140 729
4 045 282
3 822 174
738 432
277 339
619 476
1 915 863
2 423 524
4 339 387
3 956 297
750 840
269 456
740 040
–
–
–
8 969 403
9 502 703
10 056 020
165
–
3 797 370
kobiety
931 294
751 360
1 682 654
1 760 650
311 168
Ludność
Kawalerowie do 15. roku życia
Kawalerowie w wieku 15 lat i więcej
Kawalerowie ogółem
Żonaci
Wdowcy
Separowani
Rozwiedzeni
Nie ustalony
Ogółem
1901
166
Kobiety
100%
80%
80%
stan cywilny
stan cywilny
Mężczyźni
100%
60%
40%
20%
0%
60%
40%
20%
1901
kawalerowie
w wieku i 15 lat i >
wdowcy
rozwiedzeni
0%
2006
1901
2006
żonaci
panny
w wieku 15 lat i >
zamężne
separowani
wdowy
separowane
nie ustalony
rozwiedzione
nie ustalony
Ryc. 63. Struktura ludności Australii według stanu cywilnego w 1901 i 2006 r.
Biorąc pod uwagę przynależność religijną Australijczyków należy odnotować większą religijność kobiet niż mężczyzn. W przypadku religii
chrześcijańskich na 100 mężczyzn przynależnych do tych wyznań przypada
111 kobiet. Feminizacja religii niechrześcijańskich w Australii jest jeszcze
wyższa, a Wf wynosi tu 148. Odwrotnie sytuacja przedstawia się w grupie
osób deklarujących się jako ateiści, tutaj wyraźna jest przewaga mężczyzn
nad kobietami (88 kobiet na 100 mężczyzn) – por. Census of Population...
2007.
Struktura wyznaniowa ludności tubylczej w 2006 r. nie odbiegała zasadniczo od struktury pozostałej części ludności. Ludność rdzenna w blisko 64%
to wyznawcy religii chrześcijańskich, wśród których przeważają katolicy
i anglikanie. W grupie wyznawców religii niechrześcijańskich najwyższy
odsetek stanowią ateiści, a wyznawców australijskich aborygeńskich religii
tradycyjnych było zaledwie 1,1% – por. Census of Population... 2007.
1901
2006
Przynależność religijna
Anglikanie
Katolicy
Pozostali chrześcijanie
Niechrześcijanie
Ateiści
Brak informacji
Ryc. 64. Struktura ludności Australii według przynależności religijnej
w 1901 i 2006 r.
Źródło: oprac. na podstawie Year Book Australia 2003, 2003, No 1301.0/85, ABS,
Canberra; Census of Population and Housing 2006, 2007, No. 2068.0, ABS,
Canberra
Ludność
167
Tabela 32
Przynależność religijna w Australii w latach 1901–2006 (w %)
Rok
1901
1911
1921
1933
1947
1954
1961
1966
1971
1976
1981
1986
1991
1996
2001
2006
Religie chrześcijańskie
pozostali ogółem
anglikakatolicy chrześci- chrześcinie
janie
janie
39,7
22,7
33,7
96,1
38,4
22,4
35,1
95,9
43,7
21,7
31,6
96,9
38,7
19,6
28,1
86,4
39,0
20,9
28,1
88,0
37,9
22,9
28,5
89,4
34,9
24,9
28,4
88,3
33,5
26,2
28,5
88,2
31,0
27,0
28,2
86,2
27,7
25,7
25,2
78,6
26,1
26,0
24,3
76,4
23,9
26,0
23,0
73,0
23,8
27,3
22,9
74,0
22,0
27,0
21,9
70,9
20,7
26,6
20,7
68,0
18,7
25,8
19,4
63,9
Niechrześcijanie
Ateiści
Brak
informacji
1,4
0,8
0,7
0,4
0,5
0,6
0,7
0,7
0,8
1,0
1,4
2,0
2,6
3,5
4,9
6,2
0,4
0,4
0,5
0,2
0,3
0,3
0,4
0,8
6,7
8,3
10,8
12,7
12,9
16,6
15,5
18,7
2,0
2,9
1,9
12,9
11,1
9,7
10,7
10,3
6,2
11,4
11,4
12,4
10,5
9,0
11,7
11,2
Źródło: oprac. własne na podstawie Year Book Australia 2003, 2003, No 1301.0/85,
ABS, Canberra; Census of Population and Housing 2006, 2007, No. 2068.0, ABS,
Canberra.
Przynależność religijna jako cecha społeczno-kulturowa wykazuje zróżnicowanie przestrzenne w Australii zarówno w przypadku religii chrześcijańskich, jak i pozachrześcijańskich. Najwięcej wyznawców religii chrześcijańskich w 2006 r. (powyżej średniej krajowej) zamieszkuje w Nowej Południowej Walii (67,5%), Queenslandzie (66,4%) i na Tasmanii (64,3%) –
Census of Population... 2007. W wymienionych regionach, tak jak w całym
kraju, najwięcej jest wśród chrześcijan wyznawców należących do Kościoła
katolickiego i anglikańskiego. Nie wszędzie jednak dominującą grupą
wyznawców religii chrześcijańskich są katolicy, na Tasmanii udział ludności
katolickiej jest o ponad 10% niższy niż anglikańskiej. Tasmania jest także
stanem, w którym jest najmniej osób deklarujących się jako wyznawcy religii
niechrześcijańskich (0,9%). W przypadku wielu religii o małej liczbie
wyznawców w całej Australii, daje się zauważyć w różnych stanach zgrupowania przestrzenne osób przynależnych do tych religii. Przykładami są
wyznawcy prawosławia w Wiktorii, luteranie w Australii Południowej,
unitarianie w Australii Południowej, Queenslandzie i na Terytorium Północ-
168
nym, muzułmanie w Nowej Południowej Walii oraz wyznawcy australijskich
aborygeńskich religii tradycyjnych na Terytorium Północnym. Stanami
najmniej laickimi są Nowa Południowa Walia i Queensland.
W wyniku napływu imigrantów z Europy, a także z krajów pozaeuropejskich, zmianie uległa struktura narodowościowa państwa australijskiego.
Przeobrażenia składu narodowościowego narodu australijskiego prześledzić
można na podstawie miejsca urodzenia ludności w latach 1881–2007
(Australian Historical... 2008). Udział mieszkańców Australii urodzonych
poza jej granicami zmniejszył się z 36,8% w 1881 r. do 9,8% w 1947 r., by
w następnych latach wzrastać, aż do poziomu 25% w 2007 r. Jednak w całym
tym okresie spadał udział Australijczyków pochodzenia brytyjskiego
(z 30,6% w 1881 r. do 5,8% w 2007 r.). Europa pozostaje w dalszym ciągu
regionem, z którego pochodzi większość osób urodzonych poza Australią,
jednak od lat 80. ubiegłego wieku liczba imigrantów o takim pochodzeniu
spada. Rośnie natomiast liczba obcokrajowców spoza kontynentu europejskiego, szczególnie z Azji (z 0,3% w 1947 r. do 8,4% w 2007 r.). Dotyczy
to takich krajów, jak Wietnam, Malezja, Filipiny, Hongkong, Chiny i Indie.
W 2005 r. wśród ludności urodzonej poza granicami Australii według
szacunków znalazło się 61 005 Polaków, natomiast według spisu ludności
z 2006 r. liczba Polaków wyniosła 52 255 osób.
Regionami, w których udział osób urodzonych poza Australią jest największy, są Australia Zachodnia (34,7%), Nowa Południowa Walia (31,0%)
oraz Wiktoria (30,4%). Jak wynika z danych, imigranci najmniej chętnie
osiedlają się na Tasmanii (16,8% mieszkańców wyspy urodziło się poza
Australią) – por. tab. 33. W przypadku Australii Zachodniej była to zorganizowana akcja osiedleńcza władz państwowych, w efekcie której miała
wzrosnąć liczba ludności terenów słabo zaludnionych. Nowa Południowa
Walia i Wiktoria to tradycyjne obszary imigracji, rozwinięte gospodarczo.
Ludność pochodzenia polskiego tworzy największe skupiska w Wiktorii
(18 069 osób), Nowej Południowej Walii (15 225 osób), Australii Południowej (6239) i Australii Zachodniej (5729 osób). Początki emigracji Polaków
do Australii można datować na rok 1840. Pierwszą zwartą grupą migrantów
z ziem polskich (31 osób) byli przybysze z Wielkopolski, którzy dotarli
do południowej Australii w 1844 r. Pod koniec XIX w. w Australii mieszkało
ok. 950 Polaków. Od początku emigracji, na kontynent przybywało więcej
mężczyzn niż kobiet. W 1871 r. przypadało 430 mężczyzn na 100 kobiet,
a w 1901 r. współczynnik maskulinizacji spadł do 373. Rozmiary emigracji
polskiej do Australii w XIX w. sprawiły, ze wpływ tej grupy na życie
społeczno-gospodarcze obszarów przez nich zasiedlonych był niewielki
(Sprengel 2004).
Ludność
169
Tabela 33
Ludność stanów i terytoriów Australii według miejsca urodzenia w 2006 r.
Stany/terytoria
NSW
Vic.
Qld
SA
WA
Tas.
NT
ACT
Miejsce urodzenia
Australia
poza granicą
osoby
%
osoby
%
4 521 154
69,0
2 028 024
31,0
3 434 470
69,6
1 497 953
30,4
2 935 260
75,2
969 273
24,8
1 120 081
74,0
394 255
26,0
1 279 224
65,3
679 862
34,7
396 654
83,2
79 827
16,8
148 166
76,8
44 732
23,2
236 458
73,0
87 575
27,0
14 071 467
70,9
5 781 501
29,1
Źródło: oprac. własne na podstawie Census of Population and Housing 2006, 2007,
No. 2068.0, ABS, Canberra.
Wśród emigrantów z Polski w latach 1870–1939 dominowała ludność
żydowska (blisko 80%). Przybyli oni do Australii z dużych miast polskich,
m. in. z Warszawy, Białegostoku, Łodzi i Krakowa. Osiedlali się głównie
w Sydney i Melbourne, a ich głównym zajęciem było krawiectwo, włókiennictwo, handel i drobne rzemiosło. W latach międzywojennych (1925–1938)
przyjechało do Australii 2940 Polaków. Emigracja polska utworzyła
w Queensland i w Nowej Południowej Walii struktury organizacyjne, były
to Związek Polski (potem Kolonia Polska) i Towarzystwo Polskie (przekształcone w 1931 r. w Związek Narodowy Polaków w Australii). W czasie
II wojny światowej i zaraz po niej emigracja nie była duża, w latach 1940–
1947 liczba przybyszy wyniosła 1200. Byli to dyplomaci i pracownicy
placówek konsularnych oraz polscy Żydzi, którzy wydostali się z okupowanego kraju przez ZSRR i Japonię (Sprengel 2004). Według spisu powszechnego, w Australii w 1947 r. mieszkały 6573 osoby urodzone w Polsce.
W tym samym roku rozpoczęła się imigracja żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych – z Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich i z lotnictwa. Na
podstawie regulacji i zgody rządu australijskiego w okresie 1947–1951 do
Australii przyjechało ok. 63 tys. Polaków128. Obok żołnierzy i ich rodzin
w grupie tej znalazły się osoby wywiezione w czasie okupacji na roboty do
Niemiec, więźniowie obozów koncentracyjnych, jeńcy ze stalagów i oflagów
128
W ramach porozumienia z International Refugee Organization przyjęto 170 tys.
displaced persons (przymusowo przesiedlonych), wśród których największą grupę
stanowili Polacy.
170
oraz osoby, które opuściły Związek Sowiecki razem z armią gen. Władysława Andersa. Emigracja z tego okresu miała charakter polityczny i dlatego już
w 1950 r. powołano ramy organizacyjne powstającej tu Polonii. Stało się to
podczas I Zjazdu Rady Naczelnej Polskich Organizacji w Australii. Wówczas uchwalono Deklarację Ideową, w której nie uznawano ówczesnych
władz Polski.
Druga fala migracji rozpoczęła się bezpośrednio po wydarzeniach październikowych w 1956 r., kiedy to otworzyły się po raz pierwszy możliwości
wyjazdów z Polski. Według szacunków w latach 1957–1966 na kontynent
australijski napłynęło ponad 11 tys. obywateli polskich. Od drugiej połowy
lat 60. i przez lata 70. rozmiary migracji Polaków do Australii były minimalne. Następna fala migracji, tzw. solidarnościowa, rozpoczęła się po sierpniu
1980 r. W latach 80. do Australii przybyło ok. 25 tys. Polaków. Emigracja
„solidarnościowa” (1981−1985) to osoby represjonowane przez system
komunistycznych władz oraz w większości ludzie młodzi, pochodzący
z dużych miast i dobrze wykształceni. Powodami, dla których Polacy
opuszczali ojczyznę były nie tylko przyczyny polityczne, ale także ekonomiczne, wynikające z sytuacji ekonomicznej Polski w tamtym okresie
(Sprengel 2004).
Po latach przebywania na emigracji, Polacy, zwłaszcza z drugiej fali,
ustabilizowali się i poświęcają wiele starań na powrót do narodowych
tradycji, podtrzymując polską kulturę. Równocześnie trwa proces wtapiania
się Polaków w społeczeństwo australijskie, co powoduje, że więcej jest w tu
osób uznających się za Australijczyków polskiego pochodzenia, niż
za Polaków będących na emigracji. Polonia jest stale zasilana przez nowe
osoby, głównie młode, często poszukujące w tym kraju szans rozwoju
zawodowego lub życiowej przygody. Szacunki dotyczące liczebności Polonii
różnią się ze względu na źródło danych. Według polskich danych liczba
Polaków w Australii wynosi ok. 160 tys. i wliczane są w nią również dzieci
Polaków urodzone w Australii129.
Polonia prowadzi ożywione życie kulturalne w poszczególnych stanach,
a także na szczeblu ogólnokrajowym. Ważniejsze imprezy kulturalne to
129
Społeczności etniczne w Australii można określić według kategorii pochodzenia, biorac pod uwagę nie tylko etniczne pochodzenie rodziców, lecz też dziadków
i wcześniejszych przodków. Takie podejście reprezentuje C. Price, według którego
mieszkańców Australii można przypisać do jednej lub więcej grup etnicznych na
podstawie ich pochodzenia, które wiąże się z krajem, z jakiego oni lub ich przodkowie przybyli do Australii. W ten sposób można określić wkład liczebny grup
etnicznych do społeczeństwa australijskiego. W 1861 r. społeczność polska na
kontynencie australijskim liczyła 0,13% ogółu ludności. Udział jej wzrósł do 0,24%
w 1891 r. i 0,96% w 1978 r. Według szacunków Price’a w 1988 r. ludność polskiego
pochodzenia wynosiła 133 500 osób, co stanowiło 0,82% społeczeństwa australijskiego (Smolicz 1999).
Ludność
171
obchodzony co trzy lata Festiwal Kultury Polskiej Pol-Art., doroczne
dożynki w Adelaide, doroczne Święto Sportowe w Melbourne. Polonia ma
ponad 20 klubów i domów polskich, wydaje dwa tygodniki („Wiadomości
Polskie”, „Tygodnik Polski”), kilka miesięczników (m. in. „Kurier Polski”,
„Kombatant w Australii”, „Przegląd Katolicki”, „Panorama”), gazety
internetowe („Panorama w sieci”, „Przegląd Australijski”, „Kurier Zachodni”
i inne), prowadzi lokalne programy telewizyjne w Sydney i Melbourne, dwie
państwowe redakcje radiowe oraz bierze udział w tworzeniu radia etnicznego
w każdej stolicy stanu (np. Radio Adelaide).
Struktura narodowościowa ludności australijskiej znajduje niewątpliwie
odzwierciedlenie w zróżnicowaniu językowym mieszkańców tego kraju.
Językiem urzędowym Australii, tj. angielskim, posługuje się niespełna 78%
ludności (2006 r.) i odsetek ten zmalał o blisko 4% w stosunku do roku 1996.
Zaobserwowany wzrost udziału obcokrajowców przekłada się na zmniejszenie liczby osób, które w domu używają języka angielskiego. Do innych
języków, którymi posługują się Australijczycy w domu, należą m. in.
kantoński, mandaryński, arabski, grecki, włoski i wietnamski. Należy jednak
zwrócić uwagę, że odsetki osób używających tych języków są niewielkie
i oscylują wokół wartości 1%. Językiem polskim posługuje się w Australii
niespełna 54 tys. osób, co stanowiło w 2006 r. 0,3% zbadanej populacji
Australijczyków (Census of Population... 2008).
Podobnie jak w przypadku narodowości, języki wykazują na terenie
Związku Australijskiego zróżnicowanie przestrzenne. Najwięcej osób
posługuje się językiem angielskim na Tasmanii (92% ludności), najniższy
odsetek używania angielskiego w domu wystąpił na Terytorium Północnym
(66% ludności) – por. tab. 34. W przypadku wielu narodowości i grup
etnicznych mamy do czynienia z wyraźną koncentracją przestrzenną ich
skupisk na terenie Australii. Przykładem mogą być rdzenni mieszkańcy
kontynentu, gdyż ponad połowa osób mówiących językiem określonym
w spisie jako „australijski język ludności rdzennej“ mieszka na Terytorium
Północnym. Inne skupiska tworzą Arabowie w Nowej Południowej Walii,
Grecy i Włosi w Wiktorii, Australii Południowej i Zachodniej oraz Azjaci
w Terytorium Stołecznym.
172
Tabela 34
Ludność stanów Australii według języka używanego w domu w 2006 r. (w %)
SA
WA
83,4
0,4
0,2
0,5
0,6
0,2
0,5
1,7
0,1
2,4
0,04
0,07
0,5
0,3
0,2
0,1
0,04
0,9
7,8
100,0
81,8
0,4
0,4
0,8
0,8
0,3
0,4
0,3
0,1
1,7
0,3
0,02
0,3
0,2
0,3
0,1
0,05
0,7
11,0
100,0
Tas.
92,0
0,1
0,01
0,2
0,2
0,06
0,3
0,3
0,07
0,3
0,005
0,007
0,2
0,03
0,1
0,06
0,01
0,03
6,0
100,0
NT
66,0
0,1
15,1
0,4
0,3
0,01
0,3
1,3
0,08
0,4
0,01
0,006
0,05
0,02
0,2
0,4
0,02
0,4
14,9
100,0
Źródło: oprac. własne na podstawie Census of Population and Housing 2006, 2007, No. 2068.0, ABS, Canberra.
ACT
81,0
0,4
0,04
0,9
1,1
0,8
0,6
0,8
0,4
1,1
0,2
0,04
0,4
0,3
0,8
0,2
0,06
0,9
10,0
100,0
Języki
NSW
Vic.
Qld
Angielski
74,0
74,4
86,4
Arabski
2,5
1,1
0,2
Austr. lud. rdzen.
0,02
0,02
0,3
Kantoński
2,0
1,4
0,5
Mandaryński
1,5
1,3
0,6
Chorwacki
0,4
0,5
0,1
Niemiecki
0,3
0,4
0,4
Grecki
1,3
2,4
0,3
Hindi
0,6
0,4
0,2
Włoski
1,3
2,7
0,6
Macedoński
0,5
0,6
0,03
Maltański
0,2
0,4
0,04
Polski
0,2
0,4
0,1
Serbski
0,3
0,3
0,1
Hiszpański
0,8
0,5
0,3
Tagalog
0,5
0,2
0,2
Turecki
0,3
0,6
0,04
Wietnamski
1,2
1,4
0,4
Pozostałea
12,1
11,0
9,2
Razem
100,0
100,0
100,0
Uwaga: a – łącznie z nieustalonym językiem używanym w domu.
Ludność
173
Australia, jako kraj rdzennych mieszkańców, Aborygenów, i imigrantów,
była miejscem współwystępowania i współbytowania różnorodnych kultur
oraz grup etnicznych i w dalszym ciągu stanowi polietniczny konglomerat.
Do lat 70. ubiegłego wieku obowiązywał tu model jedynie względnego
pluralizmu kulturowego opartego na przewadze politycznej i społecznej
grupy anglosaskiej (WASP). Na skutek postaw imigrantów, którzy nie
akceptowali dominacyjnego modelu kultury i społeczeństwa większościowego, od lat 70. zaczęto zmieniać politykę wobec przybyszy. W latach 80.,
w sytuacji krytyki nadal trwającego upośledzenia grup etnicznych, sformułowano trzy podstawowe zasady współżycia w społeczeństwie pluralizmu
kulturowego, zapisane w National Agenda for Multiculturalism z 1989 r.
Pierwszą zasadą była tożsamość etniczna, czyli prawo wszystkich Australijczyków do kultywowania i wyrażania swego dziedzictwa kulturowego,
w tym języka i religii. Zasada druga to sprawiedliwość społeczna, oznaczająca prawo do równego traktowania, równych możliwości i likwidacji barier
upośledzenia w jakiejkolwiek płaszczyźnie, a szczególnie etnicznej, rasowej,
religijnej, językowej i kulturowej. Natomiast zasada trzecia odnosiła się
do ekonomicznej sprawności, czyli „podtrzymywania, rozwijania i efektywnego wykorzystania umiejętności i talentów wszystkich Australijczyków, bez
względu na ich pochodzenie” (por. Batorowicz 2007).
W roku 1995 ogłoszono raport Multicultural Australia: The Next Steps
Towards and Beyond 2000, który podkreśla, że polityka wielokulturowości
koncentruje się również na środowiskach aborygeńskich po to, aby nadać
owej wielokulturowości rzeczywisty, ogólnonarodowy wymiar. Pomimo
dystansu, jaki zachowują środowiska aborygeńskie wobec założeń wielokulturowości, widoczne jest umocnienie „solidarności wobec procesu pojednania”, który następuje od końca lat 90. (Lencznarowicz 2000).
Odstapienie od ideologii asymilacyjnej i wszystkie założenia zmian
w podejściu do pluralizmu kulturowego w Australii znalazły zastosowanie
w wielu dziedzinach życia publicznego oraz w działalności administracji
stanowej i federalnej. W 1987 r. powołano Urząd do Spraw Wielokulturowości, a równolegle funkcjonowało już Ministerstwo Imigracji i Spraw
Etnicznych istniejące od 1976 r. Ważną instytucją wyznaczającą kierunki
polityki etnicznej była Australijska Rada Spraw Etnicznych, w 1981 r.
włączona do Australijskiej Rady do Spraw Ludności i Zagadnień Etnicznych.
Instytucje te miały przede wszystkim promować wielokulturowość, tolerancję, spójność społeczeństwa australijskiego oraz koordynować działalność
edukacyjną i doradzać rządowi w wymienionych kwestiach. Władze stanowe,
na szczeblu niezależnym od władz federalnych, także tworzyły Komisje
Spraw Etnicznych i wprowadzały pionierskie rozwiązania w sferach dotąd
zaniedbywanych przez rząd federalny, głównie jeśli chodzi o nauczanie osób,
dla których język angielski nie był językiem rodzimym. Wprowadzono
program nauczania angielskiego jako drugiego języka dla dorosłych i dla
174
dzieci imigrantów w ramach nauki szkolnej. Rozwinięto nauczanie wielokulturowe, które miało przybliżyć Australijczykom języki i kulturę mniejszości
etnicznych, głównie poprzez programy nauczania dwukulturowego. Umożliwiono również imigrantom naukę własnych języków etnicznych w szkołach
(Lencznarowicz 2000). Postępującemu zróżnicowaniu narodowościowemu
towarzyszą procesy asymilacji i integracji. Procesy te są przyspieszane przez
działalność różnego rodzaju instytucji, komitetów i stowarzyszeń służących
pomocą ludności przybyłej na kontynent australijski. Jednym z bardziej
znanych jest ruch Good Neighbour. Według spisu z 2006 r., 86,1% mieszkańców Australii posiadało obywatelstwo australijskie.
Poziom wykształcenia Australijczyków określa się m. in. liczbą lat nauki
dla osób w wieku 15 lat i więcej. Statystyka Australii określa następujące
poziomy wykształcenia: 12, 11, 10, 9, 8 i mniej lat nauki. Ponad 42%
obywateli Australii miało w 2006 r. ukończonych 12 lat nauki, natomiast
najmniejszą liczbą ukończonych lat nauki, tj. 8 lat i mniej, legitymuje się
7,2% osób. Wartości te mogą nieco odbiegać od rzeczywistości, ponieważ
dla blisko 10% mieszkańców Australii nie został określony poziom wykształcenia. Ludność rdzenna jest słabiej wykształcona, im większa liczba lat
nauki, tym mniejszy jest jej odsetek. Najsłabiej wykształcone osoby, które
ukończyły 8 i mniej lat nauki, stanowią wśród ludności rdzennej aż 16%
populacji, podczas gdy dla pozostałej części ludności (ludność ogółem
pomniejszona o liczbę ludności rdzennej) jest to udział bliski 8% (Census of
Population... 2008). Udział ludności rdzennej mającej ukończone 12 lat
nauki jest ponad dwukrotnie niższy niż w przypadku pozostałej części
ludności Australii (22,1% ludność rdzenna; 47,3% pozostała ludność).
Na poziom wykształcenia ma wpływ wiele czynników, jednym z ważniejszych jest wiek. Prawidłowością struktury współczesnego społeczeństwa jest
fakt, że lepiej wykształcone są młode osoby, dla których zdobywanie
wykształcenia jest jednym z rodzajów inwestowania w rozwój osobowości
i w swoją dalszą karierę zawodową. Przedstawione zależności są widoczne
także w społeczeństwie australijskim, czego dowodzą wysokie odsetki osób
mających ukończone 12 lat nauki w grupach wiekowych 20–24 (67,2%)
i 25–34 lata (63,3%) oraz niskie wartości wskaźnika w starszych grupach
wiekowych (Census of Population... 2006) – por. tab. 35.
Ludność czynna zawodowo stanowiła w 2006 r. blisko połowę ogółu
mieszkańców Australii. Pomimo procesów starzenia się ludności, nastąpił
wzrost liczby ludności czynnej zawodowo, z 5305 tys. w 1971 r. do 10 813,5
tys. w 2006 r. Wzrost liczby zawodowo czynnych na początku XXI w. to
efekt przyrostu liczby pracujących, przy jednoczesnym spadku liczby osób
pozostających bez pracy (bezrobotnych) – Year Book... 2007. W pierwszych
latach XXI w. (w okresie od 2001–2002 do 2005–2006) liczba pracujących
zwiększyła się o 897,7 tys. osób (w tym udział pracujących pełnoetatowych
wyniósł 65,2%), a liczba bezrobotnych zmniejszyła się o 123,8 tys. Wynika
Ludność
175
z tego, że we wzroście liczby czynnych zawodowo Australijczyków
(o 773,9 tys. osób) zasadniczą rolę odegrało zwiększenie się liczby pracujących. Świadczą o tym wzrastający współczynnik aktywności zawodowej,
z 63,4% (2001–2002) do 64,5% (2005–2006) i zmniejszająca się stopa
bezrobocia z 6,7% (2001–2002) do 5,1% (2005–2006). Aktywność zawodowa ludności jest zróżnicowana terytorialnie, największe wartości wspomniany współczynnik osiągnął na Terytorium Stołecznym (72,3%) i Terytorium
Północnym (69,9%), najmniejsza jest aktywność na Tasmanii (61%). Stopę
bezrobocia znacznie niższą od średniej krajowej odnotowano na Terytorium
Stołecznym (3,2%) i w Australii Zachodniej (4,1%) – por. ryc. 65.
176
Tabela 35
Liczba lat nauki ludności Australii w 2006 r.
Liczba lat nauki
Vic.
12
11
10
9
8 i poniżej
Bez wykształcenia szkolnego
Nie ustalona liczba lat
Razem
2 224 501
312 171
1 355 620
414 385
350 529
55 007
538 048
5 250 261
1 752 303
548 812
630 950
288 132
334 084
43 627
384 126
3 982 034
12
11
10
9
8 i poniżej
Bez wykształcenia szkolnego
Nie ustalona liczba lat
Razem
42,4
5,9
25,8
7,9
6,7
1,1
10,2
100,0
44,0
13,8
15,8
7,3
8,4
1,1
9,6
100,0
Qld
SA
WA
wartości bezwzględne
1 279 682
471 865
663 263
254 342
237 043
171 744
833 454
227 901
389 879
181 140
80 745
85 452
229 955
100 978
77 014
14 176
9 433
10 011
305 247
105 546
165 287
3 097 996 1 233 511 1 562 654
wartości względne
41,3
38,3
42,5
8,2
19,2
11,0
26,9
18,5
24,9
5,8
6,5
5,5
7,4
8,1
4,9
0,5
0,8
0,6
9,9
8,6
10,6
100,0
100,0
100,0
Tas.
NT
ACT
Australia
119 708
32 018
126 804
39 118
27 634
1 334
35 839
382 455
48 603
18 351
28 652
10 043
15 269
3 162
21 214
145 294
162 723
15 000
44 447
11 767
9 319
1 073
17 774
262 103
6 723 224
1 589
3 638 036
1 110 875
1 144 983
138 027
1 573 300
15 918 076
31,3
8,4
33,2
10,2
7,2
0,3
9,4
100,0
33,5
12,6
19,7
6,9
10,5
2,2
14,6
100,0
62,1
5,7
17,0
4,5
3,5
0,4
6,8
100,0
42,2
10,0
22,8
7,0
7,2
0,9
9,9
100,0
Źródło: oprac własne na podstawie Census of Population and Housing 2006, 2007, No. 2068.0, ABS, Canberra.
NSW
177
Ludność
TERYTORIUM
PÓŁNOCNE
QUEENSLAND
AUSTRALIA
ZACHODNIA
AUSTRALIA
POŁUDNIOWA
NOWA
POŁUDNIOWA
WALIA
AUSTRALIJSKIE
TERYTORIUM
STOŁECZNE
Siła robocza
2 000,0
WIKTORIA
1 500,0
1 000,0
pracujący
TASMANIA
500,0
0
500
1000 km
0
Ryc. 65. Siła robocza w roku 2005–2006 według stanów
No 1301/89.0, ABS, Canberra
Aktywność zawodowa ludności jest zależna od różnych czynników, obok
miejsca zamieszkania są to m. in. wiek i płeć. Śledząc zmiany w aktywności
zawodowej ludności Australii od 1911 r. można zaobserwować zmniejszenie
dysproporcji pomiędzy aktywnością kobiet i mężczyzn. W 1911 r. współczynniki dla subpopulacji wynosiły 93% (mężczyźni) i 25% (kobiety),
w 2006–2007 r. adekwatnie było to 72,2% i 57,6%. Podkreślić więc należy,
że spadkowi aktywności zawodowej mężczyzn towarzyszy wzrost aktywności kobiet. Znacznej zmianie w latach 1911–2007 uległa także aktywność
ze względu na wiek ludności. W przypadku mężczyzn odnotować należy
spadek wysokiej aktywności w najmłodszych i najstarszych grupach
wiekowych. Aktywność zawodowa kobiet w 2006–2007 r. różniła się
zasadniczo od sytuacji zawodowej kobiet w 1911 r. Dotyczyło to nie tylko
wyższych wartości współczynnika aktywności, ale i zróżnicowania tych
178
wartości w zależności od wieku. Na początku XX w. aktywność zawodowa
kobiet była najwyższa w grupie wiekowej 15–19 lat i zmniejszała się
systematycznie wraz z wiekiem. Obecnie aktywność ta rozkłada się
z wiekiem podobnie jak u mężczyzn, przy czym wartość współczynników
jest u kobiet mniejsza. Australijczycy są najbardziej aktywni zawodowo
w wieku 20–54 lata, po czym ich aktywność spada i jest najmniejsza po
65. roku życia (tab. 36).
Aktywność zawodowa ludności rdzennej jest zdecydowanie niższa
od aktywności pozostałej ludności Australii. Pracujący wśród ludności
rdzennej stanowili w 2006 r. 43,2% osób w wieku produkcyjnym (15–64
lata), dla pozostałej ludności Australii była to zaś wartość 57,2%. Niski
odsetek pracujących tubylców jest wynikiem m. in. młodości demograficznej
tej populacji oraz większej w niej liczby bezrobotnych. Miejsce pracy
ludności rdzennej zależy od jej wykształcenia, dlatego udział w zatrudnieniu
w usługach wyższego rzędu był zdecydowanie mniejszy niż pozostałej części
społeczeństwa australijskiego (np. obsługa nieruchomości i usługi biznesowe,
finanse i ubezpieczenia) – ryc. 66. Ludność rdzenna pracowała w tych
działach gospodarki, które wymagają pracowników mniej wykwalifikowanych, jak np. rolnictwo, górnictwo. Wysoki udział pracujących w dziale
„Administracja publiczna i obrona” był wynikiem zaliczania do wspomnianego działu osób, które otrzymywały pomoc rządu i podejmowały prace
w ramach działań interwencyjnych.
Tabela 36
Aktywność zawodowa ludności Australii w latach 1911−2006
Wiek
15–19
20–24
25–34
35–44
45–54
55–59
60–64
65 i więcej
15 lat i więcej
1911
mężczyźni kobiety
90,0
97,7
98,0
97,3
95,8
92,7
85,8
55,3
93,0
43,5
40,2
22,9
16,7
15,5
14,6
13,1
7,9
25,0
Rok
1985−1986
2006−2007
61,4
90,4
94,8
94,7
89,9
60,0
74,9
59,3
63,1
52,2
58,2
85,7
92,1
91,1
88,5
61,0
78,1
72,5
74,5
76,6
62,0
20,8
67,9
48,4
8,9
75,9
2,4
47,4
12,8
72,2
4,6
57,6
Źródło: Year Book Australia 2001, 2001, No 1301.0/83, ABS, Canberra; Year Book
Australia 2008, 2008, No 1301.0/89, ABS, Canberra.
179
Ludność
100
%
nie określone
80
usługi administracyjne
specjaliści
Liczba ludnośći
60
40
20
rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo
0
Ludność rdzenna
Ludność pozostała
Ryc. 66. Struktura ludności rdzennej i pozostałej Australii
według miejsca pracy w 2006 r.

fragmenty w

Transkrypt

Podobne dokumenty

kontynent wielkiej przygody – pdf

Sydney - Gimnazjum nr 1 im. Zbigniewa Gęsickiego "Juno"

ROZMOWA WSTEPNA PRZYDATNE SLOWA I WYRAZENIA ELEMENTY WIEDZY O KRAJACH ANGLOJEZYCZNYCH

Wielki Błękit nr 1/04 - Dive-Away

Rok 2013 stulecie canberry canberra

postępowania i źródeł w części praktycznej finału Olimpiady

Bidvoice Issue 2 Polish.indd

Średniowieczna plansza do gry z Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu