Rys. 1. Ceny zbóż w Polsce w zł/t (wg IERiGŻ)

Jerzy Grabiński
Produkcja zbóż w Polsce-stan obecny i perspektywy
Według szacunków GUS produkcja zbóż w Polsce w 2009 roku wyniosła 29,8 mln ton i była o 7,8%
wyższa niż w roku poprzednim. Taka produkcja została uzyskana przy plonach 43,8 dt/ha. Dobre - drugi
rok z rzędu- zbiory, w połączeniu z sytuacją na rynkach światowych zbóż sprawiły, że ceny ziarna
pszenicy jakościowej po żniwach osiągnęły pułap 450 zł za tonę, jęczmienia 380 zł/t a żyta tylko 280 zł/t
(rys. 1). Tymczasem jak wykazują kalkulacje, dla zrównoważenia kosztów całkowitych produkcji cena ta
powinna się kształtować przy plonie 6 t/ha na poziomie blisko 600 zł za tonę. Tak więc tak niskie ceny
postawiły większość gospodarstw produkujących ziarno na rynek w trudnej sytuacji finansowej. Należy
dodać, że to są dane uśrednione tak więc w praktyce nie brakowało sytuacji, w których na przykład
proponowano kupno ziarna żyta po 200 zł za tonę. Pod koniec minionego roku
zaobserwowano
wprawdzie tendencje do wzrostu cen ale były one niewielkie (rys. 1). .
Według IERiGŻ zużycie krajowe zbóż wyniesie w sezonie 2009/2010 26,8 mln ton. Z czego 16,7 mln
na paszę a na cele konsumpcyjne 5,2 mln ton. Przewiduje się też wzrost wykorzystania ziarna na cele
przemysłowe do poziomu 1,9 mln ton. W efekcie zapasy końcowe zbóż przekroczą 5 mln ton !
Rys. 1. Ceny zbóż w Polsce w zł/t (wg IERiGŻ)
750
650
pszenica
550
żyto
450
jęczmień
350
09
XI
IX
20
09
VI
I
20
09
20
09
V
III
20
I
09
09
20
20
08
XI
IX
20
08
20
20
08
VI
I
250
Taka sytuacja związana z jednej strony z bardzo niskimi cenami a z drugiej dużymi zapasami zmusza
do głębokiego zastanowienia się nad przyszłością produkcji zbóż w Polsce.
Należy zauważyć areał uprawy zbóż utrzymuje się od wielu lat na poziomie przekraczającym 8 mln ha.
Tylko przez krótki okres (lata 1975-1981) (GUS) areał ten zmniejszył się nieco poniżej wymienionego
poziomu ale powody nie miały charakteru rynkowego lecz wynikały z decyzji politycznych. Tak duża
stabilność
areału uprawy zbóż- niezależnie od koniunktury- określa ich wyjątkowość jako płodów
rolnych. Można powiedzieć, że dla szeroko wykorzystywanego na cele paszowe, żywieniowe oraz
przemysłowe ziarna zbóż, charakteryzującego się możliwością stosunkowo łatwego przechowywania i
transportu nie ma alternatywy. Dlatego można przypuszczać, że nadchodzące lata także nie przyniosą
większych zmian w tym względzie, a niewielki spadek areału uprawy zbóż wynikał będzie z jednej strony
z faktu ciągłego zwiększania wykorzystania gruntów na cele nie rolnicze a z drugiej z działaniami
związanymi z odchodzeniem od uprawy zbóż (podobnie jak innych roślin) na glebach najsłabszych.
Można zatem z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że areał uprawy zbóż nie powinien w
najbliższym dziesięcioleciu zmniejszyć się poniżej 8 mln ha.
Natomiast niewątpliwie można oczekiwać zmian w zakresie areału zasiewów poszczególnych
gatunków. Zresztą zmiany te były bardzo duże w ostatnich kilkunastu latach. W szczególności duże
zmiany dotyczyły żyta, którego areał zmniejszał się systematycznie, ale powoli od połowy lat 90
minionego wieku do początku bieżącego wieku, aby w roku 2002 gwałtownie zmniejszyć się o 0,5 mln
ha. W efekcie tego od 6 lat areał uprawy żyta w Polsce nie przekracza 1,5 mln ha. Gatunkiem, którego
areał podlegał dużym zmianom była też kukurydza Jeszcze w latach 90 minionego wieku uprawiana była
na niewielkim obszarze około 0,05 mln ha, ale już na początku 21 wieku doszło do wyraźnego wzrostu
zainteresowania tym gatunkiem i obecnie powierzchnia jej uprawy sięga 0,3 mln ha. Duże zmiany areału
zasiewów zbóż w ostatnich latach dotyczyły także pszenżyta. Wprawdzie do roku 2000 utrzymywał się on
na prawie niezmiennym poziomie - około 600-700 tys. ha, ale od roku 2001 zaczął gwałtownie zwiększać
aby w roku 2009 przekroczyć poziom 1,2 mln ha. Co ciekawe od początku przemian ustrojowych wzrasta
w Polsce areał uprawy mieszanek zbożowych. W roku 1990 zasiewy mieszane zbóż zajmowały 1,2 mln a
obecnie ponad
1,5 mln ha. W przypadku pszenicy zmiany areału też były znaczne. Największe
zainteresowanie uprawą tym gatunkiem miało miejsce na przełomie 20 i 21 wieku (lata 1999-2001). Od
tamtego czasu powierzchnia uprawy pszenicy zmniejszyła się o 0,5 mln ha (tj. około 20%) . Zmiany
powierzchni uprawy owsa w ostatnich kilkunastu latach były mniejsze niż w przypadku wcześniej
omówionych gatunków. Tym nie mniej należy zwrócić uwagę, że systematyczne zmniejszanie
powierzchni uprawy tego gatunku, trwające nieprzerwanie, od początku przemian ustrojowych w Polsce
doprowadziło do zmniejszenia jego areału z 0,6 mln ha w roku 1990 do 0,45 mln ha. Powierzchnia
uprawy jęczmienia podlegała dość dużym zmianom. Jednak nie miały one charakteru ukierunkowanego
trendu ale okresowych wahań.
Wyżej opisane trendy zmian zostały szerzej opisane w publikacji, która ukazała się w książce
Studia i Raporty IUNG-PIB nr 14 (str. 55-70), której autor niniejszego artykułu jest współautorem.
Przedstawione w tej pracy prognozy zmian areału uprawy poszczególnych gatunków do roku 2020
przedstawiono w tabeli 1.
Według tych szacunków areał uprawy poszczególnych gatunków zbóż może wyglądać tak jak
przedstawiono to w tabeli 1. Tak więc w roku 2020 zboża będą produkowane w roku 2020 na powierzchni
8,2 mln ha, w tym 2,15 mln ha pszenicy, 1,1 mln ha jęczmienia, 1,7 mln ha pszenżyta, 1,1 mln ha żyta, 0,9
mln ha mieszanek zbożowych, 0,8 mln ha kukurydzy i 0,45 mln ha owsa.
Tabela 1
Prognozy dotyczące areału uprawy zbóż w Polsce w roku 2020 (w mln ha)(Studia i Raporty IUNG PIB nr 14).
Gatunek zboża
Prognoza według autorów
pracy (w mln ha)
Pszenica
2,15
Żyto
1,10
Jęczmień
1,10
Pszenżyto
1,70
Owies
0,45
Kukurydza
0,80
Mieszanki zbożowe
0,90
W rozważaniach o przyszłości produkcji zbóż w Polsce nie może zabraknąć prognoz dotyczących
plonów ziarna. Jak można zauważyć na rysunku 2 jest dość wyraźny trend wzrostowy w tym zakresie.
4
3,5
3
t/ha
2,5
y = 0,0243x + 2,7243
R2 = 0,1612
2
1,5
1
0,5
07
06
20
05
20
04
20
03
20
02
20
01
20
00
20
99
20
98
19
97
19
96
19
95
19
94
19
93
19
92
19
19
19
91
0
Rys. 2. Plony ziarna zbóż w Polsce z wyznaczoną linią trendu (1991-2007)
Jeśliby trend ten utrzymał się to średnie plony w naszym kraju osiągnęłyby w 2020 roku poziom 3,4 t/ha.
Ta prognoza wydaje się jednak trochę zaniżona. Należy raczej zakładać, że wzrost plonu będzie większy,
czemu niewątpliwie będą sprzyjać przemiany związane ze zwiększaniem gospodarstw. Wydaje się zatem
słuszne by zakładać wzrost plonu jak w cytowanej już publikacji do poziomu 3,75 t⋅ha-1. Takie plony, przy
założonym wcześniej areale 8,2 mln ha, dawałyby zbiory roczne przekraczające 30 mln ton ziarna.
Można zatem powiedzieć, że nadwyżki ponad zapotrzebowanie wewnętrzne w produkcji ziarna
zbóż jakie mamy w bieżącym roku będą coraz częstsze i większe. Zatem jak te nadwyżki wykorzystać ?
Czy można zwiększyć ilość wykorzystanego ziarna na paszę ? Raczej w niewielkim stopniu. Bo wielkość
produkcji zwierzęcej w Polsce będzie głównie wyznaczana przez zapotrzebowanie rynku wewnętrznego.
W zakresie spożycia, również nie można spodziewać się większych zmian a jeśli już to raczej pewnego
zmniejszenia w związku ze spadkiem liczby ludności. Otóż jak wynika z prognoz GUS w roku 2020
liczba mieszkańców naszego kraju zmniejszy się o około 0,5 mln, a to jak wynika z obliczeń będzie
czynnikiem ograniczającym zapotrzebowanie na ziarno jakościowe o około 1,3 %. Zatem dla stabilności
polskiego rynku zbóż należy już teraz szukać alternatyw do wykorzystania ziarna. Czy będzie można
osiągać tę stabilność poprzez eksport ziarna. Jeśli już to zapewne w niezbyt dużym stopniu. Obecnie
konkurencję dla nas stanowi ziarno z Europy Zachodniej, które może być wysyłane na eksport po niższej
cenie ze względu na niższe koszty transportu. Ponadto poważnym konkurentem staje się Ukraina i Rosja.
O tym, że tak jest wystarczy spojrzeć na potencjał produkcyjny wymienionych krajów (rys. 3-5). Suma
nadwyżek w produkcji ziarna zbóż w tych krajach jest porównywalna do rocznego zapotrzebowania
Polski. A trzeba jeszcze zauważyć, że ze względu na niższe koszty produkcji Rosja i Ukraina mogą
oferować bardzo konkurencyjne, niskie ceny.
100
90
80
mln ton
70
60
Ukraina
50
Rosja
40
30
20
10
0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Rys. 3. Produkcja zbóż w Rosji i na Ukrainie w mln ton (lata 1995-2007)
60
50
mln ha
40
Ukraina
30
Rosja
20
10
0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Rys. 4. Powierzchnia uprawy zbóż w Rosji i na Ukrainie w mln ha (lata 1995-2007)
35
30
dt ha
25
20
Ukraina
Rosja
15
10
5
0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Rys 5. Plony ziarna zbóż w Rosji i na Ukrainie w dt/ha (lata 1995-2007)
Wydaje się zatem bardzo rozsądne by już teraz zastanawiać się na alternatywnym
wykorzystywaniem ziarna zbóż. Taką alternatywą może być wykorzystanie na cele przemysłowe,
1 600
1 400
y = 61,224x + 661,38
R2 = 0,9654
1 200
tys. ton
1 000
800
600
400
200
7/
08
20
0
6/
07
20
0
5/
06
20
0
4/
05
20
0
3/
04
20
0
2/
03
20
0
1/
02
20
0
0/
01
20
0
9/
00
19
9
8/
99
19
9
7/
98
19
9
19
9
6/
97
0
sezon bilansowy
Rys. 6. Zużycie przemysłowe ziarna zbóż w Polsce w latach 1996-2008
które od roku 1997 nieprzerwanie (choć powoli rośnie) (rys. 6). W szczególności chodzi o wykorzystanie
ziarna na cele energetyczne. Wprawdzie rok 2007, w którym panowały bardzo wysokie ceny zbóż
przyniósł bardzo intensywną krytykę tego kierunku wykorzystania ziarna ale już stosunkowo wysokie
zbiory w roku 2008 i związany z tym bardzo duży spadek cen skupu spowodowały, że rozważania na
temat możliwości wykorzystywania w Polsce ziarna zbóż do produkcji biopaliw stały się znowu realne.
Nie ma wątpliwości, że słuszne jest ustalenie jako priorytetu w produkcji zbóż zabezpieczenie potrzeb
żywnościowych i paszowych kraju. Jednak, jak zauważono wcześniej, produkcja ziarna zbóż w Polsce
będzie dość szybko wzrastać, podczas gdy produkcja zwierzęca i wykorzystanie na cele konsumpcyjne
będzie utrzymywać się na podobnym jak obecnie poziomie a nawet w niewielkim stopniu
zmniejszy się.
Reasumując należy stwierdzić, że w ciągu najbliższych kilkunastu lat na rynku zbóż zajdą
duże zmiany. Przewiduje się że istotnemu zwiększeniu ulegnie areał uprawy pszenżyta i
kukurydzy, zaś powierzchnia uprawy mieszanek zbożowych, pszenicy, żyta i owsa wyraźnie
zmniejszy się. Natomiast popularność jęczmienia (w naszym kraju dominuje forma jara)
pozostanie na niezmienionym poziomie. Jednocześnie ze zmianami popularności poszczególnych
gatunków zbóż postępować będą zmiany w ich plenności, co w efekcie doprowadzi do
zwiększenia krajowych zbiorów o około 10 %. W związku z brakiem możliwości rozwoju
produkcji zwierzęcej, powstające nadwyżki produkcji ziarna można będzie wykorzystywać do
produkcji bioenergii. Na zakończenie należy jeszcze raz zwrócić uwagę na bardzo duży potencjał
produkcyjny w zakresie ziarna zbóż Ukrainy i Rosji. Aby ten potencjał nie odgrywał roli
destabilizującej rynek zbożowy w Polsce niezbędne są
wymiany towarowej z tymi krajami.
bardzo ścisłe regulacje w zakresie