Opublikowane w: Normalność i kryzys – jedność czy różnorodność

Transkrypt

Opublikowane w: Normalność i kryzys – jedność czy różnorodność. Refleksje filozoficznoprawne i ekonomiczno-społeczne w ujęciu aksjologicznym, pod red. J. Oniszczuka,
Warszawa 2010.
Dr Marcin Matczak
Katedra Filozofii Prawa i Nauki o Państwie
Uniwersytet Warszawski
Innowacyjność w interpretacji prawa jako reakcja na zmiany w rzeczywistości – wstęp
do rozważań teoretycznych nad rozumieniem tekstu prawnego
1. Wprowadzenie
W niniejszym artykule analizuję zjawisko innowacji w wykładni prawa, rozumianej
jako działanie praktyczne podejmowane przez prawników wobec tekstu prawnego. Zależy mi
na wykazaniu, że innowacja, przez którą rozumiem wprowadzenie przez interpretatora
elementu nowości czy też nowatorskości w rozumieniu danego przepisu prawnego, jest
naturalnym elementem procesu wykładni prawa, i w określonej sytuacji, na przykład w
sytuacji nadchodzącego kryzysu, stanowi szansę na jego uniknięcie. Przez kryzys rozumiem
każdą sytuację zagrożenia wartości istotnych dla danej społeczności – zagrożenie moralne
(np. podważenie wartości kluczowych dla danego społeczeństwa przez jednostkę lub grupę
społeczną), gospodarcze (np. kryzys finansowy) lub wreszcie zagrożenie biologiczne (np.
ryzyko śmierci, eksterminacji itp.).
Rozważania na temat innowacji w wykładni prawa jestem zmuszony poprzedzić
przedstawieniem wizji prawa, jaka jest mi bliska. Uznaję, że
prawo jest instrumentem zmiany rzeczywistości. Zmiana ta następuje poprzez
permanentne dostosowywanie rzeczywistości aktualnej do opisu rzeczywistości potencjalnej,
zawartego w (wyrażanego przez) tekst prawny. Zakładam, że konkretny przepis prawny jest
opisem elementu rzeczywistości potencjalnej, a cały tekst prawny w momencie To jest opisem
jednej
rzeczywistości
potencjalnej
(świata
możliwego).
Bardziej
szczegółowemu
przedstawieniu takiej koncepcji prawa poświęcam pierwszą część niniejszego artykułu. W
kolejnej części omawiam, jak na tym tle przedstawia się zagadnienie innowacji w wykładni
prawa, w szczególności w sytuacji kryzysowej.
1
Warszawa 2010.
2. Prezentacja teorii
2.1. Rozważanie wstępne
Podstawowym założeniem dotychczasowych koncepcji wykładni prawa, które
zamierzam zakwestionować, jest ich „autorocentryzm”, a więc założenie, że tekst prawny ma
jednego autora, charakteryzującego się dodatkowo możliwą do odkrycia i jednolitą intencją.
Uważam, że koncepcje te opierają się one na tzw. błędzie jednego autora (single author
fallacy)1. Moim zamiarem jest odejście od wspomnianego „autorocentryzmu” na rzecz
„tesktocentryzmu”, a więc skupieniu się na tekście prawnym i jego funkcji w projektowaniu
świata. W tym celu przedstawiam poniżej zestaw tez, które przenoszą ciężar ufundowania
interpretacji prawa z autora tekstu (jako podmiotu wypowiadającego normy prawne czy też
jako podmiotu posiadającego cechę racjonalności) na sam tekst i jego funkcję w opisywaniu
świata, którego zrealizowanie (urzeczywistnienie) jest obowiązkiem podmiotów podległych
prawu. Podstawowe założenia takiej wizji prawa polegają na przyjęciu następujących
twierdzeń:
a)
prawodawca wypowiada się poprzez przepisy prawne, jednak proces
interpretacji prawniczej polega na odkodowaniu z tych przepisów opisu
świata możliwego2 (lub – jak to ma najczęściej miejsce – relewantnego
fragmentu świata możliwego), który to
opis wyznacza wzorzec
dostosowania dla świata rzeczywistego.
b)
świat opisany przez przepisy prawne jest światem racjonalnym, a więc
m.in. światem, w którym nie może jednocześnie występować sytuacja x i
nie występować sytuacja x, a także światem, którego struktura zakłada
przechodniość preferencji aksjologicznych.
Oba powyższe założenia opierają się na założeniu podstawowym, zgodnie z którym
funkcją tekstu prawnego jest opisanie jednego, spójnego świata możliwego, którego
urzeczywistnienie stanowi przedmiot podstawowego obowiązku nakładanego przez prawo.
Dzięki temu założeniu możliwe jest utrzymanie twierdzenia, formułowanego m.in. przez
derywacyjna koncepcję wykładni3, zgodnie z którym przepisy prawne wymagają
1
Zob. K. A. Shepsle, Congress is a “They”, not an “It”: Legislative Intent as Oxymoron, 12 Int'l Rev. L. &
Econ. 239
2
Zob. D. Lewis, On the Plurality of Worlds, Basil Blackwell, 1986.
3
M. Zieliński, Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawnego, Poznań 1972, passim
2
Warszawa 2010.
rekonfiguracji w procesie interpretacji, aby mogły stać się wyznacznikiem zachowania
(wzorcem zachowania) oraz założenia, że wynik interpretacji prawniczej nie może być
nieracjonalny – w przeciwnym razie urzeczywistnienie świata możliwego wyznaczanego
przez tekst prawny nie mogłoby dość do skutku, a więc podstawowy obowiązek wynikający z
prawa nie zostałby zrealizowany.
2.2. Tezy główne
Poniżej przedstawiam główne tezy składające się na prezentowaną w niniejszym
artykule koncepcję prawa. Z pewnością nie są to wszystkie tezy, konieczne dla
sformułowania spójnej koncepcji prawa, a nawet i te, które zostały sformułowane, będą
zapewne podlegać zmianom w trakcie dalszych prac nad tą koncepcją, które zamierzam
prowadzić.
a) Tekst prawny (To) jest opisem jednego świata możliwego (Sm1). To nie zawiera norm
postępowania. To zawiera jedynie przepisy prawne, będące opisem Sm1.
b) Przepis prawny, traktowany jako zdanie od kropki do kropki (Pp), opisuje jedną
właściwość Sm1 (W1). Każdy Pp opisuje Sm1. Niedopuszczalne jest uznanie, że
jakikolwiek Pp nie opisuje elementu Sm1. Jedna W1 może być opisywana przez kilka Pp.
c) Sm1 posiada nieskończenie wiele W1. To opisuje skończoną ilość W1.
d) Opis Sm1 ma charakter hierarchiczny – pewne części To opisują ogólne właściwości Sm1,
inne opisują szczegółowe właściwości Sm1. Opis szczegółowych właściwości Sm1 nie
może powodować zmiany Sm1 wbrew opisowi Sm1 wyznaczonemu przez wyższe
hierarchicznie części To (np. konstytucje).
e) Sm1 nie jest światem rzeczywistym (aktualnym), Sm1 jest światem możliwym, osiągalnym
ze świata rzeczywistego (Sa), tzn. związki przyczynowo-skutkowe funkcjonujące w Sa
pozwalają na osiągnięcie Sm1.
f) Sm1 jest światem racjonalnym. Obowiązuje w nim zasada wyłączonego środka oraz zasada
przechodniości preferencji aksjologicznych.
g) Podstawowym obowiązkiem wynikającym z prawa jest urzeczywistnienie Sm1 –
osiągnięcie właściwości, które uczynią To prawdziwym. Osiągnięcie Sm1 oznacza
3
Warszawa 2010.
zaistnienie takich W1, które uczynią każdy z Pp prawdziwym, a tym samym uczynią cały
To prawdziwym. Źródłem obowiązku urzeczywistniania Sm1 jest wola (intencja)
prawodawcy dotycząca zmiany Sa w kierunku wskazywanym przez To (tylko tak ogólnie
formułowaną intencję da się przypisać prawodawcy rzeczywistemu nie popełniając single
autor fallacy).
h) Poprzez porównanie Sa z Sm1 osoby opisane jako upoważnione do tego przez To formułują
wypowiedzi
indywidualno-konkretne
(normy
indywidualno-konkretne)
nakazujące
zmianę Sa w taki sposób, aby właściwości Sa (Wa) zostały zmienione na W1, opisywane
przez To.
i) Obowiązek urzeczywistnienia Sm1 jest ważniejszy niż obowiązek urzeczywistnienia
pojedynczej W1. Jeżeli urzeczywistnienie którejkolwiek z W1 czyni niemożliwym
urzeczywistnienie całości Sm1, należy zaniechać realizacji tej W1 (teza ta określa kluczowe
znaczenie zasady proporcjonalności w prawie).
j) Przed momentem urzeczywistnienia Sm1 konieczne jest odtworzenie opisu grupy
właściwości Sm1, składających się na dany obszar Sm1, który może stanowić wzorzec
dostosowania dla Sa (wzorzec postępowania). Ilość i typ właściwości składających się na
obszar Sm1 będący wzorem dostosowania (postępowania) wyznacza doktryna prawnicza
przez pojęcie wzorca postępowania, który może przyjąć strukturę normy prawnej (duty
imposing rule) lub reguły przenoszącej możności prawne (power conferring rule)4.
k) Jeżeli kilka Pp opisuje jedną W1, odtworzenie wzorca dostosowania (właściwego obszaru
Sm1) powinno nastąpić przy uwzględnieniu wszystkich relewantnych Pp. Jeżeli
jednoczesne uwzględnienie w opisie wzorca dostosowania (zachowania) wszystkich
relewantnych Pp jest niemożliwe, ponieważ powodowałoby sprzeczność w opisie Sm1,
należy w pierwszej kolejności uwzględnić Pp wyższe hierarchicznie. W przypadku kolizji
Pp równych hierarchicznie należy uwzględnić bardziej szczegółowy Pp lub Pp
ustanowiony później (teza ta inkorporuje do prezentowanej tu teorii reguły kolizyjne od
dawna stosowane w procesie interpretacji prawa).
l) Referentami To (zbioru Pp) są właściwości Sm1 (stany rzeczy Sm1) z momentu interpretacji
To. Ze względu na fakt, że zarówno Sa, jak i wiedza na temat znaczenia To ewoluuje, a
4
H.L.A. Hart, The Concept of Law, Oxford 1961, wyd. polskie: Pojęcie prawa, Warszawa 1998
4
Warszawa 2010.
także ze względu na fakt, że obowiązek zbliżania Sa do Sm1 jest permanentny, nowa
wiedza na temat znaczenia To powoduje zmianę w Sm1, a tym samym konieczność
zmiany Sa przez dostosowanie Sa do zmienionej postaci Sm1.
2.3. Tło filozoficzne
2.3.1. Wprowadzenie
W niniejszej części chcę w sposób bardzo skrótowy przedstawić tło filozoficzne, w
szczególności filozoficznoprawne, na którym opierają się przedstawione powyżej
twierdzenia, a także zarys konsekwencji powyższej teorii dla niektórych założeń filozofii
prawa. Jak całość niniejszego tekstu, także i ten fragment (a nawet w szczególności ten
fragment) zawiera zaledwie szkic rozważań, co być może usprawiedliwia jego skrótowość.
Przedstawione powyżej tezy można przełożyć na trzy procesy: proces tworzenia
prawa, proces interpretacji prawa i proces stosowania prawa. Omówienie każdego z tych
procesów można powiązać z przypisaniem omawianej koncepcji pewnych inspiracji
filozoficznych oraz określeniem, konsekwencji, jakie koncepcja ta rodzi dla dotychczasowych
poglądów formułowanych na gruncie filozofii prawa.
2.3.2. Tworzenie prawa
W ujęciu tu prezentowanym tworzenie prawa to opisywanie świata możliwego
poprzez dodawanie/odejmowanie zdań opisowych względem opisu już funkcjonującego
(tekstu prawnego funkcjonującego wcześniej). Formułowanie zdań opisowych (przepisów
prawnych) odbywa się na zasadach charakterystycznych dla pozytywistycznej koncepcji
prawa – tworzenie przepisów prawnych jest faktem społecznym, dokonywanym przez
upoważnione do tego podmioty, a kwestia zgodności/niezgodności przepisu z moralnością nie
ma znaczenia dla tego, czy jest on uznawany za ważny element opisu świata możliwego (brak
koniecznego związku walidacyjnego pomiędzy prawem i moralnością na poziomie tworzenia
prawa). Jednocześnie teoria ta opiera się na atomizmie logicznym w ujęciu wczesnego
5
Warszawa 2010.
Wittgensteina5, ponieważ zakłada, że zdania formułowane w języku odpowiadają elementom
świata, do których się odnoszą, oraz – w aspekcie semantycznym – do semantyki KripkegoPutnama6, według której znaczenie terminów wyznaczane jest przez ich referenty w
rzeczywistości, zgodnie z historycznie przyjętym sposobem odnoszenia się terminów do
rzeczywistości w danej wspólnocie kulturowej. Fakt, że terminy języka prawnego (języka
przepisów prawnych) odnoszą się do świata możliwego (a więc obiektywnie nieistniejącego),
nie stoi na przeszkodzie dla zastosowania semantyki K-P, ponieważ jak wykazano w
literaturze, nadaje się ona do opisu stosowania terminów teoretycznych, w tym także
fikcyjnych7.
Przekonanie, że tekst prawny opisuje świat możliwy, oparte jest o założenia teorii
światów możliwych, szeroko wykorzystywanej w literaturze filozoficznej, w szczególności w
teorii modalności i filozofii języka8.
2.3.3. Interpretacja prawa
Na tym etapie interpretator tekstu prawnego dokonuje jego rekonfiguracji, a więc z
kilku lub kilkunastu przepisów odtwarza opis relewantnego dla danego procesu interpretacji
obszaru świata możliwego, w celu uzyskania jednoznacznego wzorca dostosowania świata
rzeczywistego do opisywanego przez tekst prawny świata możliwego (wzorca postępowania).
Do tego procesu da się zastosować większość spostrzeżeń derywacyjnej koncepcji wykładni,
a także sens założenia o racjonalności prawodawcy, jednak w ujęciu racjonalności świata
odtwarzanego, nie zaś racjonalności autora tekstu. Brak racjonalności tego świata, w
szczególności dopuszczenie istnienia w tym świecie sprzeczności, czyniłby go niemożliwym
do urzeczywistnienia, nie mógłby więc on służyć jako projekt docelowy dla świata
rzeczywistego, który cechuje racjonalność. Brak racjonalności świata możliwego czyniłby go
niekompatybilnym ze światem rzeczywistym, „nieosiągalnym” w języku teorii światów
możliwych, co stawiałoby pod znakiem zapytania realizację podstawowego obowiązku
prawnego, jakim jest urzeczywistnianie świata możliwego opisywanego przez tekst prawny.
5
L. Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, trs. D.F. Pears and B.F. McGuinness, London, Routledge and
Kegan Paul, 1971
6
Zob. S. Kripke, Naming and Necessity, 1970; polskie wydanie: Nazywanie a konieczność, Warszawa 2001 oraz
H. Putnam, The Meaning of Meaning, Mind, Language and Reality, 215 – 71.
7
N. Stavropoulos, Objectivity in Law, Oxford 1996., s. 10
8
Zob. np. R. Stalnaker, Possibile Worlds and Situations, Journal of Philosophical Logic, 15 (1986), ss. 109-123
6
Warszawa 2010.
Należy zwrócić uwagę, że dotychczas, w koncepcjach „autorocentrycznych” niesprzeczność
prawa mogła być wyprowadzana jedynie z założenia o racjonalności prawodawcy. Jeśli
przyjąć tezę, że tekst prawny opisuje jeden, racjonalnie zorganizowany świat możliwy, to
niesprzeczność opisu jest wymagana, aby świat ten mógł być realizowany, a więc aby mógł
być zrealizowany podstawowy obowiązek wynikający z prawa. W świecie tym bowiem nie
jest możliwe jednoczesne zrealizowanie właściwości X i nie-X – świat taki nie byłby
osiągalny ze świata rzeczywistego.
Tło filozoficzne dla procesu interpretacji stanowi szeroko pojęta fenomenologia
9
tekstu i hermeneutyka filozoficzna10, opisująca relację czytelnika i tekstu, w szczególności
analizująca zjawisko aktualizacji tekstu w świecie czytelnika. Interpretator tekstu prawnego
ustala znaczenie pewnej grupy przepisów, opisujących powiązane ze sobą elementy
rzeczywistości potencjalnej, którą interpretator chce odtworzyć, aby uzyskać punkt
odniesienia dla rzeczywistości aktualnej, której zgodność z prawem (a więc zgodność z
rzeczywistością potencjalną opisana przez tekst prawny) chce ustalić. W perspektywie
filozoficznej relacja interpretatora do tekstu i do rzeczywistości jest jego relacją w stosunku
do dwóch fenomenów – fenomenu tekstu właśnie oraz fenomenu rzeczywistości, dostępnego
nie bezpośrednio, ale poprzez fenomeny tekstów opisujących rzeczywistość aktualną
(wypowiedzi
świadków,
informacji
o
stanie
faktycznym
sprawy
itp.).
Z
tak
fenomenologicznie ujętym procesem poznawania rzeczywistości aktualnej i rzeczywistości
potencjalnej przez interpretatora wiąże się cały bagaż dyskusji filozoficznej poświęconej
relacji elementów subiektywnych i obiektywnych w tym procesie. Na potrzeby dyskusji
prowadzonej w mniejszym opracowaniu wystarczy przyjąć, że poznanie to ma z jednej strony
charakter subiektywny, zależny od indywidualnej historii danego interpretatora i
determinowany przez charakterystyczne dla niego pre-rozumienie, ale z drugiej strony, dzięki
uczestnictwu w tej samej kulturze i doświadczeniu podobnych procesów edukacyjnych,
charakteryzuje się ono intersubiektywnością (możliwością komunikowania pomiędzy
członkami danej grupy społecznej indywidualnego doświadczenia i zrozumienia tej
komunikacji).
Aby uświadomić sobie, jak przebiega proces rozumienia tekstu (w tym tekstu
prawnego), konieczne jest uwzględnienie faktu, że przeczytane słowo powoduje powstanie w
9
E. Husserl, Idea fenomenologii, Warszawa 2008, passim
10
Zob. H. G. Gadamer, Prawda i metoda, Warszawa 2004, passim
7
Warszawa 2010.
świadomości czytającego reprezentacji umysłowej – znaczenia przeczytanego słowa. Jak
powstaje ta reprezentacja? W filozofii języka znajdujemy wiele idei tłumaczących ten proces.
Dla potrzeb naszych rozważań możemy przyjąć, że reprezentacja umysłowa wywoływana
przez przeczytane (usłyszane) słowo jest zależna od wcześniejszych doświadczeń danej
osoby. Proces uczenia się języka jest dlatego właśnie oparty na najwcześniejszych etapach na
wyjaśnianiu, w jaki sposób słowa łączą się ze światem (np. przez ostensję, gdy wypowiadamy
słowo i wskazujemy dziecku jego referent albo przez opis, kiedy nieco starszemu dziecku
przedstawiamy definicję danego terminu), aby możliwe było później wywołanie w
świadomości danej osoby reprezentacji (wspomnienia, reminiscencji) rzeczywistości, do
której dane słowo się odnosi. Jeśli w taki sposób przedstawimy proces rozumienia języka,
okaże się, że fenomenologicznie pojmowane doświadczanie świata, jednocześnie różne i
podobne w stosunku do doświadczenia innych ludzi, kształtuje nasz sposób rozumienia
języka. W tym zakresie, w jakim doświadczenie ludzki jest wspólne, rozumienie danych
terminów jest tożsame lub zbliżone. W tym zakresie, w którym doświadczenie to zostało
wyznaczone przez unikalną sytuację danej osoby, pojawiają się odmienności i spory,
dotyczące sposobu rozumienia danych terminów.
Interpretacja tekstu prawnego nie polega więc na prostym ustaleniu znaczenia
pojedynczej wypowiedzi prawodawcy, a więc ustaleniu sensu wyrażeń użytych w tej
wypowiedzi, a następnie – już w procesie stosowania prawa – ustaleniu referencji tych
wyrażeń (ich odniesienia w realnym świecie). Interpretacja tekstu prawnego polega na
odtworzeniu fragmentu rzeczywistości potencjalnej opisanej przez zestaw przepisów
wybranych przez interpretatora jako adekwatnych do rzeczywistości aktualnej, której
legalność (zgodność z prawem) ma ustalić. Taki proces wymaga powiązania tych przepisów
w jedną całość – odtworzony fragment rzeczywistości potencjalnej może być opisywany
przez wiele przepisów prawnych, których treść niejako nakłada się na siebie. Przykładowo,
przepis ustawy i przepis konstytucji mogą odnosić się do tego samego elementu
rzeczywistości, podobnie jak różne fragmenty powieści mogą opisywać ten sam element
rzeczywistości – np. mieszkanie głównego bohatera. W sytuacji takiej każdy z przepisów
dodaje do opisu nowy element, czyniąc wiedzę czytelnika na temat opisywanej
rzeczywistości bogatszą.
Proces interpretacji prawa wygląda więc w sposób następujący: pierwszym jego
elementem jest doświadczenie tekstu. W tym doświadczeniu interpretator czyta słowa tekstu
8
Warszawa 2010.
prawnego i rozumie je jako opisujące element potencjalnej rzeczywistości – stan rzeczy, który
ma być zrealizowany w przyszłości. Interpretator rozumie tekst, to znaczy potrafi wytworzyć
w swojej świadomości reprezentację, odpowiadającą słowom tekstu prawnego. Skąd
interpretator wie, jaka jest reprezentacja danego słowa? Wie to, ponieważ zna język, w
którym tekst prawny jest zapisany, a poznawał go dzięki niezliczonym sytuacjom użycia tego
języka w swojej indywidualnej historii edukacyjnej. Reprezentacja umysłowa towarzysząca
słowom czytanego tekstu jest jednocześnie wspólna użytkownikom danego języka, i unikalna
dla konkretnego użytkownika, w zakresie, w jakim nasze postrzeganie rzeczywistości może
się różnić. Fakt, że posługujemy się językiem jako grupa społeczna, oznacza, że reprezentacja
umysłowa, którą wywołuje dane słowo wśród członków danej społeczności, musi być w
znacznym stopniu podobna, ponieważ w przeciwnym razie porozumiewanie się za pomocą
języka nie byłoby możliwe. Różnice w reprezentacjach umysłowych wywoływanych przez
dane słowa, wynikające z odmienności naszych indywidualnych historii, zazwyczaj nie
wpływają na sukces porozumienia, mogą jednak powodować niejasności i rozbieżności w
rozumieniu danego słowa.
Cechą każdego tekstu (opisu) jest to, że ilość zdań w nim użytych jest skończona,
podczas gdy ilość cech rzeczywistości, którą tekst opisuje, jest nieskończona11. Oznacza to, że
proces odtworzenia rzeczywistości potencjalnej odbywa się poprzez odtworzenie elementów
wprost opisanych przez tekst (także tekst prawny), a następnie „dobudowanie” elementów,
które nie są opisane przez tekst, ale są konieczne do odtworzenia rzeczywistości potencjalnej.
Ta praktyka, nazywana przez Ingardena „uzupełnianiem miejsc niedopowiedzenia”12, jest
kolejnym powodem różnic w rozumieniu danego tekstu przez różnych interpretatorów.
O wyższości
przedstawianej
tutaj
koncepcji
interpretacji
nad
koncepcjami
„autorocentrycznymi” świadczy chociażby kwestia wyjaśnienia funkcjonowania w procesie
interpretacji prawniczej tzw. reguł inferencyjnych. W świetle single author fallacy i braku
jednej, sprecyzowanej intencji prawodawcy trudno jest uzasadnić wyprowadzanie jednych
reguł z drugich (powstaje bowiem podstawowe pytanie o legitymację do takiego
wyprowadzania, doniosłe także w przypadku, gdy zgodzimy się, że może istnieć jedna,
sprecyzowana intencja prawodawcy). Jeśli natomiast uznamy, że:
11
R. Ingarden, O dziele literackim: badania z pogranicza ontologii, teorii języka i filozofii literatury, Warszawa
1960, passim.
12
Tamże
9
Warszawa 2010.
a) interpretator nie odtwarza intencji prawodawcy, ale rekonstruuje świat możliwy, aby
go następne w procesie stosowania prawa urzeczywistnić, oraz że
b) opis świata możliwego jest skończony, a ilość właściwości tego świata nieskończona,
to znajdujemy legitymację dla wypełnienia owych „miejsc niedopowiedzenia” przez elementy
pasujące do opisanych elementów rzeczywistości. W przeciwnym razie bowiem realizacja
podstawowego obowiązku wynikającego z prawa – a więc urzeczywistnienia świata
opisanego przez tekst prawny - nie byłaby możliwa (nie da się zrealizować świata
„częściowo”, jeśli występuje zależność przyczynowo-skutkowa pomiędzy elementem b,
opisanym w tekście prawnym, i elementem a, nieopisanym w tym tekście).
Dla procesu interpretacji doniosły jest również proces ustalania znaczenia terminów
użytych w tekście prawnym. Dla tego celu możliwe jest wykorzystanie filozoficznych teorii
wielokrotnych ugruntowań13. Założeniem w tym przypadku jest, że w środowisku prawników
cały czas toczy się dyskurs na temat właściwości świata możliwego opisywanego przez tekst
prawny, przez który to dyskurs zdobywamy coraz większą wiedze na temat znaczenia
terminów języka prawnego.
Wreszcie na etapie interpretacji pojawia się kwestia możliwości wykorzystania w
konstruowanej teorii dorobku dychotomii „zasady-reguły” w ujęciu R. Dworkina14, a w
szczególności twierdzenia o konieczności ważenia tych pierwszych. Podział na reguły i
zasady w ujęciu Dworkina da się opisać we wskazanej teorii poprzez konieczność
jednoczesnej realizacji w świecie możliwym wszystkich przepisów prawnych równych
hierarchicznie (np. zasad konstytucyjnych). Z tego także powodu proponowana teoria, mimo
że na poziomie stanowienia prawa posiadająca charakter tekstualistyczny (podstawowe
znaczenie tekstu prawnego w opisie świata możliwego), na poziomie interpretacji staje się
antyformalistyczna. Odtworzenie wzorca dostosowania wymaga bowiem sięgnięcia do
ogólnych zasad prawa i uwzględnienia zmiany znaczenia w czasie, a więc zabiegów
potępianych przez przedstawicieli formalizmu prawniczego15.
Wreszcie
na
poziomie
interpretacji
prawa,
rozumianego
jako
odtwarzanie
relewantnego obszaru świata możliwego, powstaje kwestia uwzględniania moralności jako
13
Zob. G. Evans, The Causal Theory of Names, [w:] Collected papers, Oxford 1985, passim oraz M. Devitt,
Designation, Columbia University Press, 1981
14
R. Dworkin, Biorąc prawa poważnie, Warszawa 1998, s. 60 i n
15
Szerzej na ten temat pisałem w M. Matczak, Summa iniuria. O błędzie formalizmu w stosowaniu prawa,
Warszawa 2007.
10
Warszawa 2010.
czynnika kształtującego
„autorocentrycznych”
ostateczny wynik
odwołanie
do
wykładni.
moralności
było
O
ile w
zazwyczaj
przypadku
teorii
traktowane
jako
modyfikowanie woli prawodawcy pozytywnego lub nawet przeciwstawianie się jej, w ujęciu
tu prezentowanym elementy moralności znajdują swoje miejsce jako czynnik kształtujący
świat opisywany przez tekst prawny, albo jako wypełnienie „miejsc niedopowiedzenia”, albo
wręcz jako element konieczny świata urzeczywistnianego, w oparciu o założenie, że
niemożliwe jest realizowanie świata bez moralności. Świat możliwy, niezawierajacy
moralności lub o moralności zbyt odmiennej od moralności istniejącej w świecie
rzeczywistym, jest nieosiągalny ze świata rzeczywistego, a więc odtwarzany opis świata
możliwego nieuwzględniający moralności czyni niemożliwym do zrealizowania podstawowy
obowiązek wynikający z prawa – urzeczywistnienie świata opisywanego przez tekst prawny.
Argument ten zresztą znajduje zastosowanie jako legitymizacja argumentacji ad absurdum
czy argumentacji ze skutków rozstrzygnięcia16, które, w mojej opinii, w ujęciu teorii
„autorocentrycznych” cierpiały na deficyt legitymacji, podobnie jak argumentacja oparta na
regułach referencyjnych, wspominana wcześniej.
2.3.4. Stosowanie prawa
Proces stosowania prawa w świetle przedstawianej tu teorii to proces:
a) ustalenia, czy świat rzeczywisty (relewantny element świata rzeczywistego)
odpowiada wzorcowi dostosowania, odtworzonemu w procesie interpretacji (a więc
relewantnemu elementowi świata możliwego opisywanego przez tekst prawny) oraz,
w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości,
b) podjęcie działań dostosowujących świat rzeczywisty (elementy świata rzeczywistego)
do świata możliwego konstruowanego przez tekst prawny, poprzez formułowanie
norm indywidualnych i konkretnych nakazujących lub zakazujących określonych
działań, nakazywanie naprawiania szkody czy też uznawanie za nieistniejące
czynności doniosłych prawnie.
16
Na ten temat zob. K. Płeszka, Uzasadnienie decyzji interpretacyjnej przez ich konsekwencje, Kraków 1996,
passim
11
Warszawa 2010.
Na tym etapie doniosłość filozoficzną mogą mieć kwestie identyfikacji elementów
świata rzeczywistego z opisem zrekonstruowanym na podstawie tekstu prawnego oraz
kwestie ewentualnych przesunięć czasowych pomiędzy czasem stosowania prawa a
czasem, do którego odnosił się tekst prawny. Generalnie jednak, jeśli proces interpretacji
przebiegł w sposób właściwy, proces stosowania prawa nie rodzi poważniejszych
zagadnień filozoficznych, co nie znaczy, że wiąże się z ogromną ilością problemów stricte
praktycznych. Na tym etapie nie poświęcam dużej uwagi procesowi stosowania prawa,
koncentrując się na interpretacji prawa i na elemencie innowacyjności tego procesu.
3. Innowacyjność a systemowość prawa
Wizja prawa, którą przedstawiłem w poprzedniej części niniejszego artykułu, cechuje
się systemowością. Cecha ta jest często przypisywana prawu, jednak nie zawsze jest ona w
wystarczający sposób uzasadniana. Co więcej, nawet wtedy, gdy jest uzasadniana, nie zawsze
prezentowane są konsekwencje tejże systemowości dla procesu wykładni prawa. W tej części
artykułu zamierzam wykazać, że systemowość prawa jest powiązana z innowacyjnością w
jego wykładaniu. Związek ten polega na konieczności odtworzenia w procesie interpretacji
prawa systemowego wzorca postępowania, który będzie uwzględniał zmienność świata
realnego w okresie od ogłoszenia tekstu prawnego jako obowiązującego źródła prawa do
momentu interpretacji tego tekstu. W niniejszym punkcie odnoszę się do kwestii
systemowości prawa, w następnej natomiast rozszerzam moje rozważania na proces
aktualizacji systemowego wzorca zachowania, jakim jest prawo, w procesie interpretacji i
stosowania tekstu prawnego.
Systemowość prawa jest widoczna w prezentowanej tu koncepcji zarówno w aspekcie
dynamicznym (Kelsenowskim), jak i w aspekcie treściowym. Aspekt dynamiczny oddaje
przekonanie o hierarchiczności opisów świata możliwego, które to opisy pozwalają innym
podmiotom opisywać ten świat w sposób bardziej szczegółowy. Aspekt treściowy wyrażony
jest przez twierdzenie, że opisy świata możliwego dokonywane na niższych poziomach
szczegółowości nie mogą być treściowo sprzeczne z opisami bardziej ogólnymi,
prowadzonymi
z
wyższego
poziomu
hierarchii
(wyższego
poziomu
legitymacji
demokratycznej rzeczywistego autora tekstu prawnego).
12
Warszawa 2010.
Systemowość prawa w przedstawianym tu ujęciu realizuje się w procesie interpretacji,
ponieważ interpretacja ta polega na odtworzeniu wzorca postępowania rozumianego jako
usystematyzowana całość - jako stan rzeczy. Systemowość prawa rozumianego jako wzorzec
postępowania jest efektem użycia w tekście prawnym zdań, a nie pojedynczych wyrazów, do
opisu rzeczywistości oraz faktu opisywania przez te zdania jednego (tego samego) świata
możliwego. Użycia zdania, a więc formuły łączącej co najmniej podmiot z orzeczeniem, a
dodatkowo orzeczenie z orzecznikiem i podmiot z jego określeniami, zmusza nas do
postrzegania opisywanego przez to zdanie elementu rzeczywistości w sposób systemowy –
łączący podmiot tego zdania z czynności lub stanem, który przypisuje mu orzeczenie, łączącej
podmiot z cechą, którą przypisuje mu przydawka itd.
Systemowość sytuacji opisywanej przez tekst jest jeszcze bardziej widoczna, jeśli opis
danego stanu rzeczy zawarty jest w więcej niż jednym zdaniu. Z taką sytuacją mamy do
czynienia w przypadku tekstu prawnego. Z analiz przeprowadzonych przez prof. Macieja
Zielińskiego17 wynika, że interpretacja tekstu prawnego, rozumiana przez tego autora jako
odtworzenie normy prawnej, często wymaga zidentyfikowania więcej niż jednego przepisu, a
następnie powiązania tych przepisów w jedną całość (normę prawną). Ten element
derywacyjnej
koncepcji
wykładni
prof.
Zielińskiego,
który
można
nazwać
dwupoziomowością języka prawnego i związaną z nią koniecznością rekonfiguracji języka
przepisów w celu uzyskania nowej, odmiennej od przepisów struktury normatywnej. znajduje
swoje miejsce w koncepcji rozumienia tekstu prawnego, którą przedstawiam w niniejszym
tekście. Także w tym przypadku mamy do czynienia z wielością przepisów (zdań tekstu
prawnego), które należy zespolić w jednym meta-elemencie. W przypadku koncepcji prof.
Zielińskiego elementem tym jest inne niż przepis prawny wyrażenie języka (norma prawna,
rozumiana lingwistycznie). W przypadku koncepcji tu przedstawianej, tym elementem
wspólnym jest stan rzeczy, który dany przepis opisuje. Używając przykładu art. 148 kodeksu
karnego, często wykorzystywanego przez prof. Zielińskiego do zobrazowania procesu
odkodowywania normy, można powiedzieć, że poszczególne przepisy, opisujące stan rzeczy
nazywany „zabójstwem”, opisują potencjalny stan rzeczy, w którym każdy, kto zabija
człowieka podlega karze pozbawienia wolności itd., jednak jeśli osoba, która zabija, jest
matką w połogu albo żołnierzem wykonującym rozkaz, albo osobą działającą w obronie
17
M. Zieliński, Interpretacja jako proces dekodowania tekstu prawnego, Poznań 1972, passim
13
Warszawa 2010.
koniecznej, albo itd…., to podlega ona innej karze. Przy uwzględnieniu wszystkich
relewantnych przepisów, odnoszących się do stanu rzeczy, określanego mianem „zabójstwa”
(należy uwzględnić przy tym przepisy dotyczące winy, niepoczytalności itp.) otrzymujemy
pełny obraz rzeczywistości potencjalnej, którą projektuje tekst prawny. W świecie tym
człowiek poczytalny podlega karze, jeśli zabije człowieka, ale człowiek niepoczytalny tej
karze nie podlega, itd.. Ten etap procesu wykładni pozwala nam odtworzyć wzorzec świata,
który powinniśmy realizować w naszym społeczeństwie. W następnym etapie, etapie
stosowania prawa (subsumpcji), nasze zadanie będzie polegało na zestawieniu odtworzonego
wzorca rzeczywistości potencjalnej z obrazem świata rzeczywistego, którego legalność
chcemy ocenić.
Należy zaznaczyć, że w codziennej pracy interpretatora nie dochodzi zwykle do
odtworzenia pełnego świata potencjalnego, opisywanego przez tekst prawny (tak jak w
przypadku derywacyjnej koncepcji wykładni nie odtwarzamy całkowitej normy prawnej).
Zazwyczaj odtwarzamy tylko ten fragment wzorca postępowania, który jest relewantny dla
ocenianej sytuacji (stanu faktycznego). Ważne jest jednak podkreślenie, że w procesie
interpretacji zawsze możliwe jest podniesienie argumentu, że wzorzec postępowania, którego
używamy do oceny danej sytuacji faktycznej, jest niepełny lub powinien zostać
zmodyfikowany, co w efekcie może mieć wpływ na ocenę danej sytuacji faktycznej.
W tym miejscu przydatnym pojęciem okazuje się zastosowane przez Raza w The
Concept
of
Legal
System,
a
później
niestety
zarzucone,
pojęcie
individuation
18
(wyodrębnienia) . Powstaje bowiem pytanie, co stanowi dający się wyodrębnić element
systemu prawa, jeśli przyjmiemy, że nie jest tym elementem przepis prawny czy też
tradycyjnie (lingwistycznie) rozumiana norma prawna (a więc wypowiedź odtworzona na
podstawie przepisów prawnych). Jeżeli zakładamy, że przepisy prawne opisują rzeczywistość
potencjalną, musimy określić, jaki element tej rzeczywistości (jak dokładnie odtworzony
element tej rzeczywistości) uznamy za najmniejsza składową systemu prawa. Wydaje się, że
element rzeczywistości potencjalnej (nazwijmy go „stanem rzeczy”) powinien być
odtworzony co najmniej w zakresie aspektu podmiotowego (a więc co do działającego
podmiotu), w zakresie aspektu przedmiotowego (a więc podejmowanych przez ten podmiot
działań) oraz w aspekcie okoliczności, w których dane działanie następuje (albo nie
18
J. Raz, The Concept of the Lehar System: An Introduction to the Theory of Legal System, Oxford 1980, Oxford
University Press, s. 70 I n.
14
Warszawa 2010.
następuje). Te trzy elementy tworzą wzorzec, do którego porównuje się stan rzeczy
zachodzący w rzeczywistości aktualnej. Jeśli pomiędzy stanem rzeczy opisanym w
rzeczywistości potencjalnej a stanem rzeczy zachodzącym w rzeczywistości aktualnej
zachodzi tożsamość, nie jest konieczne działanie sankcyjne, zmierzające do dostosowania
stanu rzeczy aktualnego do stanu rzeczy opisanego przez tekst prawny (do wzorca).
Dostosowanie to może nastąpić przez restytucję lub przez retrybucję. Działaniem sankcyjnym
na tym etapie naszych rozważań nie musimy się dalej zajmować – ważne jest jedynie
ustalenie, że analiza tekstu prawnego ma na celu odtworzenie wzorcowego stanu rzeczy,
który następnie jest wykorzystywany do oceny legalności stanu rzeczy w rzeczywistości
aktualnej.
W tym miejscu można sformułować tezę o systemowym charakterze wzorca (stanu
rzeczy w rzeczywistości potencjalnej). Systemowość wzorca wynika z faktu, że dla jego
odtworzenia wykorzystuje się wszystkie dostępne elementy tekstu prawnego, relewantne dla
elementu rzeczywistości, którego legalność oceniamy. Pomiędzy tekstem prawnym a
wzorcem istnieje więc relacja przekładalności, która nie ma charakteru relacji „jeden do
jednego” (jeden przepis-jeden wzorzec), ale relacji „wiele do jednego” (wiele przepisówjeden wzorzec). W tym zakresie przekładanie przepisów na wzorce przypomina
konstrukcyjnie odkodowywanie norm z przepisów, proponowane przez derywacyjną
koncepcję wykładni. Także w jej przypadku z kilku czy nawet kilkunastu przepisów (w tym
przepisu zrębowego, przepisów modyfikujących i uzupełniających) odtwarza się jedną normę
prawną, regulującą zachowanie danego podmiotu w określonej sytuacji, przez określenie
nakazanego lub zakazanego zachowania.
4. Innowacyjność interpretacji a aktualizacja znaczenia tekstu prawnego
Tezą, której bronię w niniejszym tekście jest twierdzenie, że rozumienie tekstu nie
może odbywać się inaczej, jak poprzez wytworzenie w świadomości interpretatora
reprezentacji umysłowej, która jest obrazem rzeczywistości, podobnej do rzeczywistości
realnej, doświadczonej już przez interpretatora wcześniej. Reprezentacja umysłowa tej
15
Warszawa 2010.
rzeczywistości jest złożonym stanem rzeczy, a więc jest postrzegana systemowo (jako
powiązany wzajemnie zestaw elementów). Uważam, że reprezentacja umysłowa każdego z
elementów tego stanu rzeczy jest wynikiem wcześniejszego doświadczenia interpretatora (jest
wynikiem jego doświadczania realnej rzeczywistości), choć wytworzony z tych elementów
stan rzeczy (reprezentacja tego stanu rzeczy) może mieć charakter nowości (opisywany stan
rzeczy nie musi być doświadczony wcześniej w formie, w jakiej pojawia się w reprezentacji
umysłowej danego stanu rzeczy19.
Oznacza to, że interpretacja tekstu polega na odtworzeniu tu i teraz (jest to
Gadamerowski element aktualizacji20) obrazu rzeczywistości, który jest podsumowaniem
dotychczasowego
doświadczenia interpretatora.
Aktualizacja rozumienia polega na
odtworzeniu elementu rzeczywistości przy wykorzystaniu wszystkich dotychczasowych
doświadczeń interpretatora.
Aktualizacja zachodzi w momencie odtworzenia opisu rzeczywistości potencjalnej,
zawartego w tekście prawnym. Interpretator, znajdujący się w określonym kontekście
czasowo-przestrzennym, czyta tekst prawny i doświadcza fenomenu rzeczywistości
potencjalnej. Doświadczenie to jest doświadczeniem rzeczywistości zaktualizowanej, a więc
rzeczywistości, której fenomen pojawia się w świadomości interpretatora w momencie
odczytywania tekstu. Moment ten jest unikalnym momentem w czasie – na doświadczenie
tekstu w tym właśnie momencie mają wpływ inne doświadczenia interpretatora, w tym także i
te doświadczenia, których nie miał on, gdy poprzednio interpretował ten sam tekst.
Unikalność tego właśnie doświadczenia tekstu oraz doświadczanie go przez pryzmat
personalnej, indywidualnej sytuacji interpretatora, decyduje o tym, że tekst ten jest
doświadczany w pewnym sensie na nowo i w ten sposób dokonuje się jego aktualizacja.
Unikalna sytuacja interpretatora nie zmienia faktu, że pewne elementy rzeczywistości
potencjalnej pozostają niezmienne. Wydaje się, że np. użyte w tekście prawnym liczebniki
(np. 35 lat jako cenzus wieku dla kandydatów na prezydenta) są doświadczane w momencie
czytania tekstu niezmiennie, niezależnie od osoby interpretatora i kontekstu czasowoprzestrzennego. Jest tak dlatego, ponieważ – jak się zdaje - nie da się przeżyć doświadczenia,
19
Przykładem takiej sytuacji na gruncie np. literatury są mityczne stwory – posiadają one cechy znane z
rzeczywistości realnej (kończyny, głowę, oczy), ale zestawione w sposób nowy, dotąd niespotykany (wielość
kończyn, wielość głów, jedno oko itp.)
20
H.G. Gadamer, Prawda i metoda, Warszawa 2004 oraz P. Ricoeur, Język, tekst, interpretacja, Warszawa
1989, s. 129
16
Warszawa 2010.
które zmieni sposób postrzegania liczebników. Każde doświadczenie potwierdza sposób
rozumienia liczebników jako odnoszących się do tej samej, niezmiennej rzeczywistości
rzeczy występujących w ilościach wskazywanych przez dany liczebnik. Podobnie rzecz się
ma z innymi terminami o charakterze empirycznym (np. kolory). Jednak w przypadku
terminów teoretycznych, w tym terminów moralnych, odniesienie do rzeczywistości nie jest
już tak oczywiste, a ludzkie doświadczenia mogą mieć istotny wpływ na sposób postrzegania
rzeczywistości opisywanej przez te terminy. Wydaje się, że można przyjąć, iż terminy
teoretyczne są tworzone poprzez nadbudowanie treści nad terminami empirycznymi i
abstrahowanie od konkretnych sytuacji (kontekstów), do których te terminy empiryczne się
odnoszą. Przykładowo, termin „równość” jako termin teoretyczny, wydaje się mieć
powiązanie z terminem empirycznym „równy”, odnoszącym się do doświadczanej
empirycznie takiej samej długości albo wielkości dwóch przedmiotów fizycznych. Równość
odnoszona do sfery teoretycznej, jaką jest np. równość w hierarchii społecznej albo równość
ludzi wobec prawa, z jednej strony zachowuje element empiryczny, ponieważ porównujemy
ze sobą dwa stany rzeczy (dwie osoby) pod pewnym względem, z tym że nie jest to wzgląd
empiryczny (np. wzrost). Z drugiej strony równość jako termin teoretyczny odrywa się od
sfery empirycznej, ponieważ porównuje sfery, których nie da się doświadczyć empirycznie.
W tych sferach możliwe jest przechodzenie pewnej ewolucji opartej na doświadczaniu coraz
to większej ilości sytuacji i poszerzanie wiedzy co do tych sytuacji, co w efekcie doprowadza
do dostrzeżenia podobieństwa tam, gdzie nie było ono dostrzegane wcześniej. Tym samym
możliwa jest sytuacja, w której dwie sytuacje lub dwie osoby, nie będą uznawane przez nas za
„równe” w sensie teoretycznym w momencie x, jednak w momencie y, ze względu na
późniejsze doświadczenia i zdobytą wiedzę pomiędzy momentem x a momentem y, równość
tę dostrzeżemy.
Jeżeli powyżej opisany przykład rozumienia „równości” przeniesiemy na grunt
rozumienia tekstu prawnego, zauważymy, że o ile w przypadku rozumienia terminów
empirycznych ewolucja znaczenia tych terminów praktycznie nie zachodzi (patrz rozważania
nt. liczebników czy kolorów powyżej), o tyle w przypadku terminów teoretycznych ewolucja
taka jest możliwa. Wszystkiemu winne jest nasze doświadczenie. W pierwszym przypadku
nie jest w stanie zmienić ono naszego postrzegania rzeczywistości, ponieważ nasza wiedza na
temat liczebników nie zmienia się. W drugim przypadku doświadczenie może zmienić nasz
sposób rozumienia (aplikowania) terminów teoretycznych. Nasza nowa wiedza na temat
17
Warszawa 2010.
podobieństw i różnic pomiędzy sytuacjami czy osobami może doprowadzić nas do nowego
rozumienia (aplikowania) tego terminu do rzeczywistości. Stąd tekst prawny, w którym
używa się terminu „równy” w sensie teoretycznym, może być interpretowany na nowo
(innowacyjnie) w momencie y w porównaniu do momentu x. Zmiana interpretacji nie oznacza
zmiany tekstu, ale zmianę znaczenia tego samego tekstu. W efekcie jednak prowadzi to do
zmiany w rzeczywistości potencjalnej, którą tekst prawny opisuje. Wpływa to oczywiście na
ocenę legalności stanu faktycznego (rzeczywistości aktualnej), który interpretator tekstu chce
ocenić. Stan faktyczny oceniany jako legalny w momencie x może zostać oceniony jako
nielegalny w momencie y. Nie musi oznaczać to niestabilności prawa czy też rozbieżności w
orzecznictwie. Powodem takiej innowacji może być zmiana w naszej wiedzy.
5. Innowacyjność interpretacji a reakcja na kryzys
Zbliżając się do konkluzji chcę stwierdzić, że sytuacja kryzysu, rozumiana jako
sytuacja zagrożenia dla status quo, może być istotnym doświadczeniem, wpływającym w
znaczny sposób na nasza wiedzę o rzeczywistości i na nasz sposób rozumienia terminów
teoretycznych. Tym samym sposób rozumienia tekstu w sytuacji kryzysu może być różny od
sposobu rozumienia tego samego tekstu przed kryzysem. Zmiana w rzeczywistości, jaką jest
lub może być kryzys, powoduje zmianę w naszym postrzeganiu tekstu – jest on
interpretowany w nowych okolicznościach, chociażby przez to, że interpretator ma już za
sobą doświadczenie kryzysu.
Biorąc pod uwagę abstrakcyjność prawa, a więc jego oderwanie od indywidualnej i
konkretnej sytuacji, musimy rozumieć referencję tekstu prawnego do świata rzeczywistego
jako referencję w pewnym sensie ciągłą. Permanentnie bowiem jesteśmy zmuszeni do
porównywania świata rzeczywistego z wzorcem prawa. Oczywiście porównywanie to
dokonuje się punktowo – zawsze wtedy, gdy ktokolwiek, na użytek własny lub użytek
prowadzonego postępowania odtwarza wzorzec postępowania i
porównuje go z
rzeczywistością realną. Istotą jednak abstrakcyjności i generalności prawa jest skierowane w
przyszłość, powtarzalne kreowanie świata możliwego, do którego mamy obowiązek zbliżać
świat rzeczywisty. Mamy więc tu do czynienia ze specyficznym rozumienie czasowości
prawa, albo – lepiej – permanentności i „niezużywania się” prawa przez jego zastosowanie, a
więc przez poszczególne, czasowe porównania świata możliwego opisanego przez tekst
18
Warszawa 2010.
prawny, ze światem realnym. Jest to dość oczywiste na poziomie prostych przepisów, jak
omawiany już przepis prawa dotyczący zabójstwa. Jednak abstrakcyjność i generalność prawa
musi zostać odniesiona także do innego rodzaju regulacji, np. regulacji konstytucyjnych. Co
to znaczy, w sensie prawnym, że wszyscy są wobec prawa równi? Czy znaczenie tego zdania
aktualizuje się tylko raz, czy też wiele razy, a może permanentnie? Czy świat, w którym
ludzie są równi i nie podlegają dyskryminacji, może zostać osiągnięty raz na zawsze, czyniąc
przepis prawa kreujący zasadę równości, niepotrzebnym? Wydaje się, że nie tak wygląda
stosowanie prawa na poziomie tzw. ogólnych jego zasad. Tak jak przepisy dotyczące
zabójstwa stosujemy zawsze, gdy ktoś kogoś zabija, tak i przepisy kreujące świat równości
między ludźmi musimy jako prawnicy stosować zawsze, kiedy równość ta nie jest
realizowana. A przecież istnieje niezliczona ilość możliwych przypadków dyskryminacji i
nierówności. W każdym przypadku, kiedy napotykamy sytuację nierówności czy
dyskryminacji, konieczne jest porównanie rzeczywistości aktualnej z rzeczywistością
potencjalną i uznanie rzeczywistości aktualnej za niezgodną z prawem. Proces tego
porównywania ma charakter permanentny, a ponieważ rzeczywistość realna się zmienia oraz
zmienia się tekst prawny, konieczne jest ciągłe aktualizowanie systemowego wzorca
postępowania, jakim jest prawo, poprzez innowacyjność w jego interpretacji. Podejście takie
zapewni interpretatorowi elastyczność konieczną do rozpoznania nadchodzącego kryzysu i
zapobieżenia mu.
19

Opublikowane w: Normalność i kryzys – jedność czy różnorodność

Transkrypt

Podobne dokumenty

Władcyb Monet

Oświadczenie- rezygnacja z SKO

Lista Lekarzy udzielających świadczeń w ramach umowy L.p. Imię i

Ulotka Opiekunowie

KONKURS LITERACKI „Rymowanki lub wiersze”

Konkurs "Dziś oszczędzam w SKO jutro w BS"