Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Słownik gwar Lubelszczyzny, tom IV. Sad i ogród warzywny. Budownictwo i przestrzeń podwórza, Halina Pelcowa,
Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016
Wstep
˛
Zbuduj˛e sobie mała˛ chat˛e
z sosen pachnacych
˛
żywica,
˛
a na jej równym pułapie
nasiej˛e gwiazd i bł˛ekitu. . .
Nasiej˛e bł˛ekitu i gwiazd,
we własne umaj˛e je sny,
abym żyć mógł w niej jak Piast
życiem pokoju i pracy. . .
I zrobi˛e boisko z gliny,
udepcz˛e je bosa˛ stopa,
˛
aby moje młode syny
wyrosły na szczerych chłopów. . .
I b˛edzie miała dwa okna:
w jedno b˛edzie patrzyła
słońca złota stokrotka,
a w drugie ziemia miła. . .
Jan Pocek, Poezje, Lublin 1980, 379
Słownik gwar Lubelszczyzny ma układ działowy, w którym każdy
z tomów stanowi odr˛ebna˛ całość tematyczna,
˛ oparta˛ – ze wzgl˛edu na
jednolitość całości – na jednakowych zasadach metodologicznych, z wykorzystaniem technik atlasowych i ikonografii. W każdym z nich zostaje zachowany układ alfabetyczny haseł. Takie zasady obowiazuj
˛ a˛
w trzech wydanych już tomach: I. Rolnictwo – Narz˛edzia rolnicze. Prace
polowe. Zbiór i obróbka zbóż (Lublin 2012), II. Rolnictwo – Transport
wiejski. Rośliny okopowe i paszowe. Gleby i rodzaje pól. Uprawa lnu
i konopi. Zbiór siana (Lublin 2014) i III. Świat zwierzat
˛ (Lublin 2015).
We wskazane ramy metodologiczne wpisuje si˛e także układ tomu IV,
który gromadzi słownictwo z zakresu sadu i ogrodu warzywnego oraz
budownictwa i przestrzeni podwórza, z 2149 hasłami wzbogaconymi 48
ilustracjami i 45 mapami j˛ezykowymi.
Jest to kolejna cz˛eść słownika regionalnego, łacz
˛ acego
˛
wymogi leksykonu wewnatrzdialektalnego
˛
i mi˛edzydialektalnego, ze wspólnym
modelem hasła słownikowego i sposobem wykorzystania wypowiedzi
gwarowych mieszkańców wsi regionu lubelskiego. Całość została podzielona na dwie cz˛eści. W pierwszej Sad i ogród warzywny znajduja˛
si˛e nazwy drzew i krzewów owocowych oraz owoców i warzyw, ale tyl-
10
Słownik gwar Lubelszczyzny. Tom IV
ko tych, które sa˛ uprawiane w tradycyjnym wiejskim ogrodzie i sadzie.
Inne warzywa, krzewy, drzewa, owoce, chwasty, rośliny kwitnace
˛ i liściaste domowe, leśne, łakowe,
˛
polne znajda˛ si˛e w tomie V zatytułowanym Świat roślin. Cz˛eść druga tomu IV: Budownictwo i przestrzeń podwórza skupia nazwy domu mieszkalnego i budynków gospodarczych,
pomieszczeń dla zwierzat
˛ i ptaków, ogrodzeń i rodzajów zamkni˛eć, obróbki drewna oraz podwórza i jego architektury.
Ze wzgl˛edu na fakt, że każdy z tomów, niezależnie od kontynuacji
zadań ogólnych i wspólnego przedmiotu badań, stanowi samoistnie integralna˛ całość tematyczna˛ i może funkcjonować jako wydzielony obraz
j˛ezykowej przestrzeni wiejskiej, w tomie IV zostana˛ powtórzone niektóre elementy założeń metodologicznych i zasad redakcyjnych, a także
wykorzystane źródła i opracowania oraz wykaz miejscowości, z których
pochodzi materiał.
Przedmiotem badań sa˛ gwary zlokalizowane w regionie lubelskim,
zagrożone nie tylko utrata˛ ciagłości
˛
pokoleniowej, ale narażone na całkowity zanik. Niezmiernie ważne jest zachowanie tego bogactwa, bo ta
cz˛eść j˛ezyka za lat kilka lub kilkanaście bezpowrotnie zaniknie i wtedy
nie b˛edzie już możliwości jej bezpośredniego odtworzenia. Wobec stopniowego zanikania zjawisk gwarowych, Słownik ma na celu utrwalenie zanikajacego
˛
słownictwa, by kolejne pokolenia mogły lepiej poznać
j˛ezyk ojczysty i zrozumieć zachodzace
˛ w nim procesy. Jest to także powinność wobec regionu i przyszłych pokoleń, obowiazek
˛
zachowania tego, co jeszcze można zachować nim bezpowrotnie, wraz z odchodzacy˛
mi ludźmi, odejdzie w niepami˛eć. Obecnie mamy jeszcze możliwość zachowania autentycznej mowy i kultury ludowej, a ochrona przed zapomnieniem tego skarbu „małych ojczyzn” jest obowiazkiem
˛
humanistów
i humanistyki. I t˛e powinność wobec dziedzictwa narodowego staramy
si˛e wypełnić.
W obliczu globalizacji i jednocześnie rodzacych
˛
si˛e tendencji do zachowania różnorodności j˛ezyków i kultur w Unii Europejskiej, gwara
nabrała nowego znaczenia jako istotny element nie tylko tradycji i kultury ludowej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie, ale też tożsamości regionalnej, funkcjonujac
˛ jako dokument epoki i tradycji, która
odeszła, ale żyje jeszcze w pami˛eci osób starszych, jest świadectwem
przeszłości i mówienia o niej. A zatem istnieje potrzeba nie tylko ocalenia od zapomnienia tego, co było, i co jeszcze pozostało, ale odkrywania
gwary na nowo. Należy przy tym pami˛etać, że w dobie Internetu wyrosło pokolenie, do którego bardziej przemawia obraz niż tekst i któremu
trzeba pomóc dotrzeć do wiedzy dialektologicznej. I taka˛ perspektyw˛e
Wst˛ep
11
stwarzaja˛ zamieszczone w Słowniku ilustracje zjawisk i przedmiotów
z przeszłości.
Lubelszczyzna (w granicach województwa sprzed 1975 roku, nieznacznie zmienionego po roku 1999) – por. map˛e 1 – to teren różnicowany kulturowo, w j˛ezyku którego odbijaja˛ si˛e dawne stosunki osadnicze,
religijno-wyznaniowe, ludnościowe oraz podziały historyczne i etnograficzne.
Mapa 1. Lubelszczyzna – obszar badań
Od dawna konkurowały tu zjawiska j˛ezykowe z jednej strony małopolskie, z drugiej wschodniosłowiańskie (głównie ukraińskie), a od północy i północnego zachodu nawarstwiały si˛e, późniejsze w stosunku do
małopolskich i kresowych, właściwości mazowieckie. Ten fakt przekła-
12
Słownik gwar Lubelszczyzny. Tom IV
da si˛e na wielokrotnie podkreślana˛ trójdzielność gwarowa˛ regionu lubelskiego (m.in.: Nitsch 1929; Kuraszkiewicz 1932; Dejna 1981; 1998;
Bartmiński 1973; Bartmiński, Mazur 1978; Brajerski 1958; Czyżewski
1986; 1994; Czyżewski, Warchoł 1998; Kaczmarek, Bartmiński, Mazur
1978; Łesiów 1963; Mazur 1976; 1978; Pelcowa 1985; 1994; 2001; Warchoł 1992), która jest w istocie rzeczy bardziej skomplikowana i przechodzi w wielodzielność i wielowarstwowość geograficzna˛ i semantyczna,
˛ przejawiajac
˛ a˛ si˛e w wyst˛epowaniu i mieszaniu si˛e cech różnodialektalnych, nie tylko małopolskich, mazowieckich i kresowych, ale także ogólnogwarowych i ogólnopolskich (rejestr wybranych cech gwarowych przywołałam w tomie I na stronach 19–21, a szczegółowa specyfikacja geograficzna i obszerna literatura na temat zróżnicowania gwarowego regionu lubelskiego, zostały zamieszczone m.in. w opracowaniach: Czyżewski 1994; Kaczmarek, Bartmiński, Mazur 1978; Mazur
1978; Pelcowa 2001). Wskazywana wielodzielność to w zasadzie ogromne bogactwo leksykalne z wielościa˛ i różnorodnościa˛ nazewnicza,
˛ wpisujac
˛ a˛ si˛e w histori˛e i tradycj˛e kulturowo-obyczajowa˛ Polski środkowowschodniej. Jest to jeden z argumentów przemawiajacych
˛
za potrzeba˛
powstania słownika, który w swoim założeniu ma stać si˛e odzwierciedleniem złożoności i wielokulturowości gwar Lubelszczyzny i obrazem
gwarowego zróżnicowania leksykalnego regionu, b˛edacego
˛
nie tylko pomostem mi˛edzy wschodem a zachodem, ale mi˛edzy Unia˛ Europejska˛
a Europa˛ wschodnia.
˛
Tom IV. Sad i ogród warzywny. Budownictwo i przestrzeń podwórza jest kontynuacja˛ badań prowadzonych od wielu lat. Słownik jest
długofalowym opracowaniem dokumentujacych
˛
naukowo stan gwary
i zgodnie z Konwencja˛ UNESCO z 2003 r. wpisujacym
˛
si˛e w ochron˛e
niematerialnego dziedzictwa kulturowego regionu. Staje si˛e kulturowa˛
koniecznościa˛ i wyzwaniem dla współczesnych i przyszłych pokoleń.
Tom IV Słownika gwar Lubelszczyzny jako opracowanie naukowe, ale także użytkowe o wymiarze praktycznym, jest nie tylko forma˛ utrwalenia i zachowania dziedzictwa j˛ezykowego i kulturowego
regionu lubelskiego, konceptualizowanego w postaci zbioru słów tworzacych
˛
leksykon gwarowy, ale przede wszystkim istotnym instrumentem w kreowaniu „marki regionalnej” i promocji regionu lubelskiego,
z założeniem jego dost˛epności dla szerokiego kr˛egu odbiorców, zarówno j˛ezykoznawców, jak i badaczy innych dziedzin, twórców regionalnych, propagatorów kultury regionu, nauczycieli realizujacych
˛
edukacyjna˛ ścieżk˛e regionalna˛ i upowszechniajacych
˛
założenia „małej ojczy-
Wst˛ep
13
zny” oraz młodzieży licealnej i gimnazjalnej, pragnacej
˛ zrozumieć istot˛e
kulturowo-j˛ezykowego obrazu własnego regionu.
Tom ten jest kolejna˛ cz˛eścia˛ kilkutomowego opracowania, na które
docelowo złoża˛ si˛e – oprócz słownictwa realizowanego w tomie I (Rolnictwo – Narz˛edzia rolnicze. Prace polowe. Zbiór i obróbka zbóż), w tomie II (Rolnictwo – Transport wiejski. Rośliny okopowe i paszowe. Gleby i rodzaje pól. Uprawa lnu i konopi. Zbiór siana), w tomie III (Świat
zwierzat),
˛ w tomie IV (Sad i ogród warzywny. Budownictwo i przestrzeń
podwórza) – nast˛epujace
˛ działy kultury materialnej i duchowej: Świat
roślin; Sprz˛ety domowe; Prace w domu i w gospodarstwie; Pokarmy
i ich przygotowanie; Odzież; Człowiek – jego właściwości i zachowanie;
Życie społeczne, zawody; Ukształtowanie powierzchni; Zjawiska atmosferyczne i meteorologia; Wierzenia, obrz˛edy, zwyczaje i obyczaje; Czas,
przestrzeń, miary, kolory, czynności. W obr˛ebie każdego działu tematycznego zostanie zachowany układ alfabetyczny, a całość Słownika zamknie indeks z wykazem wszystkich słów w tomie ostatnim.
Tom IV, podobnie jak cały Słownik gwar Lubelszczyzny, ma charakter niedyferencyjny, uwzgl˛ednia także słownictwo ogólnopolskie, należace
˛ do zasobu leksykalnego mieszkańców wsi, pomini˛ecie którego
nie tylko czyni obraz uboższym, ale zatraca istot˛e desygnatu i wiarygodność oceny otaczajacego
˛
świata. Gwar ludowych nie można bowiem
rozpatrywać tylko pod katem
˛
ich odmienności, a kierowanie si˛e dyferencjalnościa˛ w stosunku do j˛ezyka ogólnego i opisywanie wyłacznie
˛
tych słów, które nie sa˛ znane polszczyźnie literackiej, może prowadzić
do bł˛ednych wniosków. Należy opisywać nie słownictwo gwarowe, ale
słownictwo wyst˛epujace
˛ w gwarze, czyli oprócz słów i znaczeń typowo
gwarowych, także wyrazy i znaczenia wspólne dla gwary i polszczyzny
ogólnej. I takie założenie jest realizowane w tomie IV Słownika. Obok
słów i znaczeń typowo gwarowych, zostana˛ zamieszczone także wyrazy
i znaczenia ogólnopolskie, bez przywołania których opis rzeczywistości
wiejskiej jest niemożliwy.
Mimo układu tematycznego i właczenia
˛
do hasła ikonografii, Słownik nie jest opracowaniem encyklopedycznym, nie ma też charakteru
kompendium wiedzy na dany temat. Zgromadzone słownictwo wpisuje
si˛e w ludowy obraz świata, a poszczególne jego elementy sa˛ postrzegane zgodnie z potrzebami mieszkańców wsi, z uwzgl˛ednieniem specyfiki
regionu, i ten fakt bardzo wyraźnie przekłada si˛e na konceptualizacj˛e
j˛ezykowa.
˛ Ujmowane sa˛ cechy najbardziej charakterystyczne, dotycza˛
ce wygladu,
˛
miejsca wyst˛epowania, praktycznego zastosowania, w tym
przydatności lub szkodliwości dla człowieka. W konstruowaniu haseł
14
Słownik gwar Lubelszczyzny. Tom IV
słownikowych zwracamy uwag˛e na te desygnaty, które sa˛ typowe i zrozumiałe dla mieszkańców wsi i ch˛etnie przez nich przywoływane i charakteryzowane.
Jest to znaczacy
˛ wycinek leksyki ludowej, wyekscerpowany z wypowiedzi najstarszych mieszkańców 536 wsi regionu lubelskiego (por.
wykaz miejscowości) i od 2120 informatorów. Ze wzgl˛edu na charakter tematyczny słownictwa, informatorami były osoby najstarsze, które
mówia˛ gwara˛ oraz znaja˛ opisywane desygnaty i potrafia˛ przyporzadko˛
wać im właściwe nazwy.