Wprowad zenie

PL ISSN ffi27-5344, Muzyka 2008,4
M a ksymilian Knp elaris ki
Montreal
SPECYFIKA BADAN NAD HISTORYCZNYM
,,PEJZAZEM DZWIEKOWYM" (SOUNDSCAPE)
W,,TT{E TUNING OF THE WORLD" I ,,VOICES OF TYRANNY,
TEMPLES OF SILENCE" R. MURRAYA SCII{FERA
Wprowad zenie
sposr6d wielu rodzaj6w dzialafi zainicjowanych w sferze pejzam dzwigkowego przez R. Murraya Schaferal
systematycznych i historycznych bada6
wchodz4cych w zakres nauki o pejzaht dZwigkowym, pedagogicznych ,,spacer6w dzwigkowych", komponowania muzyki bezposrednio inspirowanej nigraniami lub Srodowiskami akustycznymi, wreszcie dziedziny projektowania itustycznego
badania nad historycznw pejzaircm dzwigkowym zasluguj4 na
szczeg6ln4 uwagg. o ile Barry Truax, jedenz czlonk6w zalozonego przezschafera na poczqtku lat siedemdziesi4tych XX w. badawczego przedsigwzigcia pejzaht Dlwigkowego Swiata, podj4t lig doprecyrowania leorctycznych proporycji schafera, ten ostatni wykazuje w swych publikacjachwyrailnie tendinde do
refleksji zorientowanej historycznie. Nawet w pismach lub fragmentach pism
prezenttjqcych typowo systematyczne zagadnienia koncepcji pejzant dzwigkowego schafer ucieka sig do ulubionej perspektywy historycznej. w kontekscie
pism Schafera historia .pejzaiu dzwigkowego" jest ponadto dziedzrn4 o szczeg6lnie indywidualnyrn rysie, przedstawiaj4c4 szereg interesuj4cych problem6w
-
-
metodologicznych.
1
Dzialalno66 tg, podobnie jak i historig rozwoju ekologii akustycznej i koncepcji pej zaint d1wig-kowego
wraz ze wskazaniem podstawowych ir6del przedmiotu,
omawiam w: kini"jcla ,,pejza2u
diwigkowego" (soundscape) w pismach R Murraya Schafera. Praca magisterska napis'ana poOti"r.
p_rof. dr._hab. Macieja Golaba w Inst5rtucie Muzykologii Uniwersytetu Warszawski-ego, ligg,
oraz:
.Narodziny i rozur6j ekologii akustycznej pod bander4 szkoly pejzain dZwi9koweg6,,. Muzyka 50
(2005) nr 2 ss. 107-119.
119
MAKSYMILIAN KAPELANSKI
Za podstawow4 praca poSwigcon4 ksztaltowi historycznemu ,,pejzazu dl.wigkowego" uzna(,nalezy najwainiejsz1,klasyczn4w Srodowisku ekologii akustycznej ksi42kg Schafera The Tuning of the World2. W ksi42ce tej Schafer w ztacznym stopniu czerpie z poprzednich swych publikacji - kr6tkich monografii
pedagogicznych The New Soundscape3 i The Book of Noisea, jak r6wnie2 - podobnie jak w eseju The Music of the Environments - z wynik6w pracy badawczej
Przedsigwzi gcia
P
tekst
dziemy
Voices
ze sobq
ejzaLu DZwigkowego Swiata.
Pomocne dla przedstawienia historycznych zagadnief, w Schaferowskim piSmiennictwie bgdzie w tym miejscu przedstawienie ukladu ksi42ki Schafera
i okreSlenie charakteru poszczeg6lnych jej czg6ci:
Tab. 1. Orgaoizacja ksi4Zki Schafera i okreSlenie charakteru poszczeg6lnychjej czgSci.
Or ganizacja ksi42ki Schafera
Klasyfikacja tre6ci
WstEp
Tre3ci eksplikacyine
Probl
w
kowego
sweJ
I First
- Pierwsze pejzaie
14)
II The Post-Industrial Soundscape - Post-
TreSci deskryptl,rrno-historyczne
Soundscapes
dlwl
dZwigkowe (rozdz.
,,t..1
Tre6ci deskryptl,rrno-historyczne
rary
industrialny pej zaz divy'rgkowy (rozdz. 5-6)
(kontynuacja)
Interlude. Music, the Soundscape and
Tre6ci historiozoficzno-psychologiczne
Changing Perceptions
counts
- Interludium:
Muryka. pejza2 dhwgkowy i percepcja
w przemianie (rozdz.7)
III
Analysis
-
Analiza (rozdz.8-13)
lV Toward Acoustic
Desigrr
-
Tre6ci analityczno-systematyczne
Tre6ci normaBwno-aksjologiczne
Ku projektowaniu
akustycznemu (rozdz. 14-19)
Epilogue
-
slg w
dinrigk
Tre3ci mistyczno-filozoficzne
Epilog
testiSr
pods
musz?
tracq na
,,Swi
Og6lny zamysl dziela Schafera polega na wstgpnym przedstawieniu probb
pejzaht dZwigkowego, nastgpnie jego historii i rozwinigciu kwestii deterministycznych wtiEzk6w kauzalnych (historiozofia), wreszcie sposob6w jego analizy i rest5rtucji. Plan ten jest uog6lnieniem, bowiem omawiana praca Schafera b
mt
wmo
2e,2e
7-
Patrz
8
2
New
York
1977.
R. Murray Schafer: The New Soundscape. Toronto, New York, I-ondon 1969, repr. w teg*
Creative Music Education New York 1976, oraz w tegol The Thinking Ear: Complete Witings
Music Education. Toronto 1986 ss. 93-1,69.
3
a
5
Wellington 1970.
Vienna 1973, przekl polski Danuty Gwizdalanki pt. ,,Muzyka 6rodowiska".
ss. 288-315.
120
Res
Facta 9 (19qn
Ustgp
dZwigk6w
e The
Tt
go moZemy
ryczneJ
wisk
(wszystkie
10
Ibid.,
11
Red.
SPECYFIKA BADA( NAD HISTORYCZNTYM,,PEJZAZE,MI DZWIEKOWYM"
tekst bogaty w heteronomiczre odniesienia. W niniejszym artykule korzysta6 bgdziemy ponadto w ograniczonym zakresie z dw6ch rozdzial6w ksi42ki Schafera
Voices of Tyranny, Temples of Silence6, kt6ra stanowi szereg luZno powi4zanych
ze sob4 pism na tematpejzaiu dZwigkowego. Momenty te bgd4 dotyczylprzedstawionej przez Schafera idei powrotu do niegdysiejszych wartoSci pejzazu
dZwigkowegoT i przedstawionej przez niego przykladowej analizy pejzailt dixvigkowego zawafiego w dziele malarskims. W toku niniejszego artykulu om6wimy
szercg problem6w i podejSd metodologicznych wchodz4cych w zakres historii
pejzaht dZwigkowego przejawiaj4cej sig w wymienionych pracach, jak r6wnie2
speryficzne treSci, kt6re z nimi s4 mti4zane.
Problematyka 2r6dlowa historii dZwigku
W trakcie sformulowanej przez Schafera metodologii historii pejzaill dlxvigkowego wskazana zostaje speryficzna, trudna sytuacja badan nad ulotnymi ze
swej natury zjawiskami dZwigkowymi. Problemem centralnym jest przy tym
wskazanie odpowiednich Lr6del, z kt6rych czerpae powinien historyk pejzairu,
dZurigkowego. Schafer pisze :
,,[...] while we may utilize the techniques of modern recording and analysis to study contemporary soundscapes, for the foundation of historical perspectives, we will have to turn to earwitness accounts from literature and mythology, as well as to anthropological and historical records"9.
Schafer definiujeSwiadka zjawisk dZwigkowych jako ,,one who testifies or can
testiff to what he or she has heard"lO. Relacje pochodz4ce od takiej osoby maj4
podstawowe znaczenie dla badafl pejzazu dZwigkowego, kt6re niejednokrotnie
musz4 odwolywa6 sig do subiektywnych sprawozdai ze zdarzef, lub sytuacji
dZwigkowych, pr6buj4c jednocze6nie unika6 falszywych trop6w pojawiaj4cych
sig w zebranym materiale. PoniewaL jedynie osoba, kt6ra sama styszala dany
dixvigk moze go opisad w spos6b kompetentny, relacje os6b trzecich gwaltownie
trac1 fla warto6ci w por6wnaniu z relacjami ,,Swiadk6w". Istotny zbi6r relacji
,,Swiadk6w", kt6rego 2r6dlami s4 pamigtniki i literatura pigkna, znajduje sig
w monograficznp opracowaniu The Vancouver Soundscapell.lstotne jest tak2e,2e odniesienia historyczne znajdtjemy r6wnie2 we wsp6lczesnym materiale
6
Bancroft, Ontario 1.993.
Patrz poniiej, ustgp ,,Historia w formie sonatowej".
8
Ustgp ,,Synchroniczne i diachroniczne badania pejzairu diwigkowego na przykl.adzie historii
dZwigk6w ulicznych".
e The Tuning of the lVorld, op. cit., s. 8:
,,O ile w badaniach wsp6lczesnego pejzairv dZwigkowego mo2emy wykorzysta6 techniki nagrywania i analizy, w poszukiwaniu podstaw perspektywy historycznejbgdziemy musieli zlun6cie sig ku zawartym w literaturze i mitologii relacjom 6wiadk6w zjawisk dZwigkowych (earwitnesses), jak r6wnie2 ku relacjom antropologicznym i historycznym"
(wszystkie cyt. w przekl. M.K.).
10
lbid., s.272: ,,osobg,kt6razeznaje lub mo2e zeznawat na temat tego, co sama uslyszala".
11
Red. R. Murray Schafer. Vancouver 1974 (= Soundscape Document 5) ss. 5-22.
7
t21
MAKSYMILIAN KAPELANSKI
zebraflrrm przez Przedsigwzigcie Pejzaht DZwigkowego Swiata za pomoc4 afikiet; materiale, kt6ry zawierawspomnienia najstarszych czlonk6w spolecznoSci,
umiej4cych opisa6 wczesniejszy stan Srodowiska akustycznegolz (badania te ma-
j4 wiele wsp6lnego z etnologi4 zmiany kulturowej).
Dodatkowymi 2r6dlami, o kt6rych Schafer r6wnie? nie wspomina explicite,
leczkt6re wykorzystuje w swych pismach, s4 2r6dla ikonograficzne (freski, malarstwo, grafika). Autor najczg(ciej odwoluje sig do drzeworyt6w i sztych6w, np.
charakterystycznego dziela pt. Strojenie Swiata autorstwa Roberta Fludda, zawartego w traktacie Utriusque Cosmi Histoia (1,617). W drzeworycie tym rgka
Boga stroi olbrzymi monochord rozpostarty nad calym wszechSwiatem. Wizerunek ten pomaga Schaferowi w prezentacji znamiennej dla jego filozofii metafo'
ry przedstawiaj4cej Srodowisko akustyczne jako olbrzymi4 komporycig mu;zycznq,kt6r4moLna,,nastroid" wedle wzorc6w ekologicznychl3. W pracach Schafera
znabie moilna r6wniez istotne nawiqr;ania do szeregu grafik zaczerpnigtych
ztraktalrt Phonurgia Nova (1673) Athanasiusa Kirchera, w kt6rym autor przedstawia przyklady dotycz4ce projektowania akustycznego (znajduje sig w nim wykorrystuj4ca tr4bki i rury wczesna forma radia, jak r6wnie? wyimaginowany system nagloSnieniowy). Inne ikonograficzne odniesienia dotycz4 obrant Pietera
Brueghla Starszego pt. Walka kamawalu z postenx (1559, studium poSwigcone
rn:u ptzez Schafera om6wimy w dalszej czg6ci artykulu) i sztychu Williama Ho
gartha pt. Wsciekly mu4tk (1741), przedstawiaj4cego zdenerwowanego zgielkiem ulicznym skrzypka (zob il.).
Dyskurs i treSci heterono miczne I: historia ,,pejzaiu
dZwigkowego" w kontekScie interdyscyplinarnym
Podejmuj4c calkiem nowy przedmiot badari (Srodowisko akustyczne napfl:*
strzeni wiek6w) i klad4c podwaliny pod naukg o peizaitt dZwigkowym, Schafer
za:uwaila potrzebg podejScia interdyscyplinarnegola, co po czgSci wynika z iegr
szerokiego wyksztalcenia (est zar6wno pedagogiem, jak i kompozytorem, bad*
czem, mySlicielem, znawc4 jgzyk6w i poet4). Wedlug niego nauka o peizef't
dZwigkowym i projekt stworzenia ekologicznego Srodowiska akustycznego mogl
odniesd sukces jedynie wtedy, kiedy specjaliSci r62nych dziedzin pol1cz4 swe ri-
12
Five Wage Soundscapes. Red. R. Murray Schafer. Vancouver 1977 (= The Music of the Enri"
ronment Series 4).
13
Elementy metaforyczne koncepcji Schafera omawiam w artykule ,,Sladami wyobraZni kmlogicznej: metafora i ezoteryka w R. Murray'a Schafera pismach o peizaru dZwigkowym" (5,'*
i Filozofia 26 (N05) ss. 186-205).
1a Zagadnienie interdyscyplinarno6ci w kontekScie nauki o pejza2tt dZwigkowyrn podejnrii
w tek3cie ,,Strojenie instrument6w metodologicznych: ku analizie interdyscyplinarnego tekstu o1$
zatu dtuigkowym" (Tel<sty Drugie 4 (2002) ss. 37-56).
LzZ
SPECYFIKA BADAN NAD HISTORYCZNYM,PEJZAZEM DZWIEKOWYM"
Sztych Williama Hogartha pr. WSciekty muzyk (1741),
wykorzystany przez Schafera jako fu 6dlo do badafi dZwigkowych.
Opublikowano za zgod4 Tate Gallery w Londynie.
723
MAKSYMILIAN KAPEI-AI(SKI
ly iporztc1 optykg w4skiej specjalizacji. PodejScie interdyscyplinarne wptywa na
treS6 pism Schafera, kt6rych wewngtrzna struktura polega czgsto na przeplataniu sig r62nych odniesiei dziedzinowych na podloZu wsp6lnego zakresu tematycznego. Na tym tle pojawity sig treSci nalez1ce do kategorii historycznych, filozoficznych, teoretyczrrych, kulturologicznych, psychologicznych i wielu innych.
Heteronomia wynikaj4ca z interdyscyplinarnego podejScia przejawia sig na
ka2dym poziomie wypowiedzi Schafera. Omawiaj4c uporz4dkowanie rozdzial6w
w jednej ze swych monografii (Voices of Tyranny, Temples of Silence) zu{raca oL
uwagg na pewnego rodzaju ,dezorgantzacjg" ich nastgpstwa, por6wnuj4c j4 do
samej natury dZwigku - trudnego do uchwycenia, zracjonalizowania i wizualnego zaprezettowania. Broni sig przy tymprzed ide4 koniecznoSci tworzenia jakiegoS skrajnie zdeterminowanego porz4dku:
Dys
,,To have arranged things in a more linear progression, to have given them a methodology,
would have been to surrender to the visually dominant culture and its love of systems that stands in
opposition to the uncontrollable world of sounds. [...] Soundscape researchers have frequently been
accused of lacking methodologr or a coherent plan, as if the final goal was to be some huge design
embracing all the sounds of the world in an acoustic New World Order. But since all sounds exist in
the present tense, any such attempt would be quite impossible"ls.
Slowa te moina odnieSi r6wnie| do samego dyskursu ksipek Schafera, kt6ry ma wiele wsp6lnego z ,,mozaikowym" podejSciem do opisu historycznego wy-
korzystywanym przez slawnego teoretyka nauki
o
komunikacji, Marshalla
1.
Mcluhanal6.
/The
15
R. Murray Schafer: Voices of Tyranny, op. crt., s. 8: ,,Uporz4dkowanie rzeczy w bardziej linearn),rn nastgpstwie byloby podporzqdkowaniem ich metodologii, poddaniem sig kulturze zdomino'
wanej wizualno6ci4 i zamilowaniem do system6w, stoj4cym w opozycji do niekontrolowanego 6wiata dZwigk6w. [...] Badaczy pejzaht diwigkowego czgsto oskar2a sig o brak metodologii lub sp6jnego
planu, tak jakby ostatecznym celem mialo by6 tu stworzenie jakiegoS olbrzymiego plann (design),
obejmuj4cego wszystkie dZr,rrigki w akustycznym Nowym Porzqdku Swiata. PoniewaZ jednak wszelkie
dZwigki istniej4 w czasie teraLniejsrym, zrealizowanie takiego zamiaru byloby niemo2liwe".
16
Mcluhan tak oto opisuje sw6j spos6b przedstawiania wynik6w badaf i refleksji historycznej:
,,The Gutenberg Galaxy develops a mosaic or field approach to its problems. Such a mosaic image of
numerous data and quotations in evidence offers the only practical means of revealing causal operations in history. The alternative procedure would be to offer a series of views of fixed relationships
in pictorial space. Thus the galaxy or constellation of events upon which the present study concentrates is itself a mosaic of perpetually interacting forms that have undergone kaleidoscopic transformation - particularly in our own time" (,,W Galaktyce Gutenbera rozwijam podej6cie mozaikowe
opieraj4ce sig na <polach (problemowych)r, (field approacft). Mozaikowy obraz przedstawianych informacji i popieraj4cych je rytat6w jest jedynym praktycznym 6rodkiem przestawiania operacji kauzalnych zachodz4cychw historii. Przeciwstawnym podej6ciem byloby przedstawienie serii pogl4d6r
dotycz4cych stalych relacji w przestrzeni obrazowej Qtictoial space). Tak wigc galaktyka lub konstelaqa zdarzeil, na kt6rych opiera sig niniejsza praca, jest zarazem mozaik4 form ulegajqrych nieustannej interakcji i transformacji, co staje sig prawdziwe szczeg6lnre w obecnych czasach"), zob.: Marshall Mcl-uhan:. The Gutenberg Galaxy. The Making of Typographic Man. Toronto 1962 s. ba
paginacji, przed s. 1.
L24
ter
and in
row
1m
oi
Jemy w
ustgp
uk
lYypel
umI
(
17
R.
18
rk:,
SPECYFIKA BADaN NaO HISTORYCZNiYM,,PEIZAZEM
DZWIEKOWYM"
Dyskurs i treSci heterono miczne II: historia
,,f
asadowa"
Pomimo bogactwa opisanych w pierwszej czg(ci niniejszego artykulu 2r6del,
historia pejzaru dZwigkowego ukazywana w pismach Schafera ujawnia niekiedy
problemy metodologiczne wynikaj4ce z niedostatecznoSci historycznych przekaz6w dotycz1cych dZwigku, co kaLe siggad po Srodki, kt6re jeszcze dalej (ni to
wynika z optyki interdyscypliarnej) heteronomizuja jej posta6. Chodzi tu o Srodki, kt6re - wykor4,stane jako substytut treSci historycznych - s4 anachronizmami lub prezentuj4 w4tki fikcyjne.
a. Rekonstrukcja,,latana"
Dlazrozwienia historii pejzailt dZwigkowego w ujgciu Schafera wa2ne jest
wskazanie jej cechy rekonstrukcyjno-fasadowej. W najwigkszym stopniu dotyc,zy
ona epok prehistorycznych, w przypadku kt6rych brak przekaz6w szczeg6lnie
daje sig we znaki. Historyczny dzial Stroienia iwiata przedstawia w pierwszym
rozdziale epokg naturalnego pejzaztt dZwigkowego, kt6ra w rozdziale drugim
zostaje uzupelniona odglosami istot 2yj4cych:
CzgSe pierwsza: First Soundscapes - Pierwsze pejzaze dZwigkowe
1. The Natural Soundscape - Naturalny peizaz dZwigkowy
Voices of the Sea / The Transformations of Water / Voices of the
Wind
i The Miraculous Land / Unique Tones / Apocalyptic Sounds - D2wigki motza I
Przemiany wody / Glosy wiatru I Cudowna ziemia / Wyj4tkowe dZwigki I Dixvig'
ki apokaliptyczne
Z.The Sounds of Life -Dbwigkl zycia
Bird-Song / Bird Symphonies of the World / Insects / The Sounds of Water Creatures / The Sounds of Animals / Man Echoes the Soundscape in Speech
and in Music - Spiew ptak6w / Symfonie ptak6w Swiata I Owady lOdglosy stwor6w wodnych / Odglosy zttierz4t I Czlowiek imituje peizaz dZwigkowy w mowie
i muzyce
O ile pierwszy ci4gwydaje sig opisywad prehistoryczny rozw6j Swiata, znajdu-
jemy w nim niejednokrotnie treSci dotycz4ce historii o wiele p6Zniejszej (np.
ustgp o wybuchu krateru Krakatau w 1883 r.17) i om6wienia dZwigku rodem z nauk systematycznych (dotycz1c.e np. akustycznych wlaSciwoSci odglos6w mieruEt1g),
wypelniaj4ce luki
w historycznej wiedry o peizairu dZwigkowym. Rezultatem
umieszczania takich treSci ahistorycznych lub historycznie heteronomicznych
(pochodz4cychzr62nychokres6w historycznych) na szkielecie chronologicznym
t7
r8
R. Murray Schafer: The Tuning of the Worl.d, op. cit., ss.27 i 46.
Ibid., ss. 29-39.
t25
MAKSYMILIAN KAPEI-ANSKI
jest pewnego rodzaju pseudohistoria, posiadaj Eca warto11 fasadow4 - udaj4c4
historig poprzez,,latanie", tworzenie,,patchworku" skladaj4cego sig zr62nych
treSci i nieprzedstawiaj4c4 jej tradyryjnie rozpoznawalnej postaci.
staci
me
wym
b. Dygresja ahistoryczna
tra
lently
Do w4tk6w wzmagaj4cych efekt ,,fasadowy" historii pejzaLu dZwigkowego
nalei4 czeste ahistoryczne dygresje. Mozna je rozpatryvta6 wedle przynaleino(ci dziedzinowych. Na przyklad te treSci z pism Schafera, kt6re odnie66 mo2na
do psycholo gii pejzafu dZwigkowego (historiozofig psychologii om6wimy osobno), koncentruj4 sig na opisowym traktowaniu wrailefi wywolywanych przez
okreSlone dZwigki, pejzaie dZwigkowe i muzykg. Ujawniaj4 sig one przede
wszystkim wtedy, gdy jest mowa o dZwigkach niezwyklych, maj4cych szczeg6lne
znaczenie,lub takich, kt6re maj4 znaczenie archetypiczne b4d2 symboliczne.
Znajdujemy tu opisy oddzialywania ciszy, odgtos6w wiatru i wody, grzmoit,
Spiewu ptak6w i charakterystycznego ,,Smiechu" hienyle; dZwigki te wywolujE
pewne typowe emocje (strach, ukojenie, sentymentaln4 tgsknotg, spok6j, itp.)TreSci te, jakkolwiek ciekawe, niewiele m6wi4 o samym ksztalcie historycznei
przemiany pelzaLt dZwigkowego; cho6 s4 umiejscowione w zrekonstruowanej
przez Schafera historii, same w sobie nie s4 specyficznie historyczne. Trzeba je
wigc zaklasyfikowa6 jako specyficzny szereg zawartych w Strojeniu iwiata
Hist
ahistorycznych dygresji.
c. Fikcj onal izacja anachr oniczna
ZC
mi
Opr6cz wykorzystania wspomnianych ju2 autentycznych relacji Swiadk6w zjawisk dZwigkowych, zawartych m.in. w pamigtnikach, Schafer czerpie w szerokim
zakresie zliteratury pigknej, poezji i literatury naukowej, zar6wno wsp6lczesnef
jak i tej powstalej w epokach minionych. Spos6b ich wykorzystania przez Sch*
fera prezentuje dwa rozpoznafie przez nas zjawiska: wykorzystanie anachronicznych tre6ci i ufikcyjnienie historii. Opis historyczny odbywa sig czgsto na drodre
siggania po literaturg powstal4 w okresie o wiele p62niejszym ni2 wyjSciowy czao
historyczny. W rozdziale drugim (,,The Sounds of Life") znajdujemy cytaty
z dziel m.in. Pasternaka, Gorkiego i Tolstojan. JednoczeSnie odbywa sig fikclo
nalizacja historii pejzaht dZwigkowego: Schafer rznaje fikryjne opisy natury ja
ko material, kt6rego podstawowq autentyczno6d gwarantuje domysl, 2e ich aut+
rzy musieli slyszei
i
(
nego
(rozdz.
niczne
SZVIN
tego, co
,rlo-fi",
stopnia
T
mie6 do czynienia z opisywanym przez nich pejzaien
dZwigkowyrn,mog4c go dzigki temu przekonuj4co opisad. Arfiorzy ci s4w domy
Sle Schafera r6wnie2 ,,Swiadkami zjawisk dZwigkowych", relacjonuj4rymi w pobvl ostr%
'
i
1e
Ibid., odpowiednio
20
lbid., s. 32.
ss. 20,
22,
1.6, 25, 29
i 38.
t26
22
Nin
mle
dostgp 23
spECyFrKA BeOaN NaO HrSTORyCZNrrM,pW
zeanvoZwr4rowvrra"
staci fikcyjn ej attentyczneprzezycie. Tlumaczenie to zalamuje sig w jednym momencie: m6wi4c o nawolywaniach ulicznych powszechnych w pejzazt dhrigkowym przed rewoluci4 przemyslow4, Schafer powoluje sig na powies6 z lgzb r.,
traktuj4c j4 jako historyczne swiadectwo: ,,The uproar of ihe sireet sounded violently and hideously cacophonous - reported virginia woolf,21. U2ycie slowa ,,sprawozdaje" wynika by(, moirc z nieuwagi autora; jest ona jednak pochodn4 iego og6lnej tendencji do wykorzysrywania literitury plgtne3 db opisu
historycznego. Schafer nie ukrywa chronologicznego pocho dienia zroaet, przy-
Igluiac {ekiedy speryficzne daty i wymieniaj4c autor6w, lecz umiejscor"i"ri"
informacji bibliograficznej (nie posiadaj4cej numerowanych przypis6w w toku
narracji) na samym koricu ksi42ki sprzyla wytwarzaniu wraLinia, i2 obcujemy
rzekomo z prawd4 historyczn4.
Historia w formie sonatowejz2
trkipka Schafera wzigta jako calos6 jest przedstawieniem bada6 nad, pejzazem
dzwigkowym pol4czonym z pr 6b4 jego dogrgbnego przewartosciowania. chodzi
wszakze - jak 6uriadc4, sam qrtul - o ,,strojenie Swiata,! kt6ry w pewnym okresie hi_
storycznyn ulegl ,,rozstrojeniu". Przechodz4c od opisu epoki prehistorycznej do
powstania wiosek, miescin i miast (rozdz.3 i 4) autor lsiEzki pbs*igcu rr*ugg rosn4cemu zaggszczenfii dZwigk6w wytwarzanych przezludzi i powstaniu Srodowisk
niekiedy halasliwych. Ten halas jednak, kt6ry istniat w pejzai:ndzwigkowym przed
powstaniem duzych m]pt jest na o96l halasem sporadycznym i nadil po*ipu"1*
z odglosami istot ludzkich (nawolywaniadiczne,instrumenty muzyczie)i rytualami (dzwony koscielne). od czas6w rewolucji przemyslowej (rozdz. 5f zichodza
podstawowe nniany: powstaje zjawisko halasu ci4grego, monotonneg o, wwatzanego czgsto przez naszyny fabryczne, pojazdy, i od czasu rewolucji elektrycznej
(rozdz. 6) - rozmnazaj4ce sig w srybkim tempie r6znego rodzaju przyrzldy techniczne (lod6wki, telefony, telewizory radia, systemy muzakowe). przyczyniasigto
-wedlug Schafera - do prostego efektu ,,zanieczyszczenia dfwigkowego;. NuS.rers4rm kontekstem historycznym strojenia swiata s4zatemprzemiany prow adzqce od
t9gol co schafer nazywa pejzaLem dzwigkowym,,hi-fi' do pejzain dzrrigkowego
,,lo-fi", czyli od wyrazistosci i r62norodnosci informacji dzwigkowej do wysokielo
stopnia redundancji, halasu i dzudgk6w jednostajnych zycia wsp6lczesnego.
Takiemu opisowi historycznem a tow arzyszy wyr atne poaelscie aksjologiczne
- autor ksipki zdecydowanie potgpia pejzait,,lo-fi" i nie szczgdzi epitet6w wypowiadanych migdzy innymi pod adresem samochod6w imtzaka,ki6re traktulbid, s. 64: ,,[w orlandzie.,]virginia woolf spraw ozdaje
.bl. ostr4,
[podkr. M.K.], Le <<zgielk.,liczny
wstrgtn4 kakofonip
2
. Niniejsry.ustgp ukazal sig jako czgS6 mojego artykulu pt. ,,R. Murray'a Schafera historia w formie sonatowej"
i
21
dostgp 23
\Kultura
X 2008).
Histoia 9 (2005) trttp:lf,rww.t',"ituraihistoria;umcs.lublin.pVarchives/5g,
127
MAKSYMILIAN KAPELANSKI
je jako zjawiska ,,zle" (slowa ,,good" i ,,bad" padaj4 do6d czgsto), natomiast faworyzuje ciszg i wyrazistoS6 dZwigk6w. Kfficy Schafera zarztcili mu sentymentalrzm i regresywno6d, wskazuj4c na pewien rodzai,,reakcyjnej luboSci", z iak4
opisuje sielankowe pejzaze dZwigkowe, przeciwstawianie sig gl6wnymwektorom
negatywnych jego zdaniem zmian - zachodniej ideologii postgpu, rozwoju technologicznego (r6wnie2 w obrgbie elektroakustyki"), niemal wyl4cznemu naciskowi na postrzeganie wizualne. Jeden z autor6w zatwaia,2e wedlug Schafera
Hi
kat
,,strojenie" Swiata tow zasadzie jego wyciszenie, a postrzeganie halasu iako ziawiska ,,ztego" jest trudne do :utrrymaniaza.
Schafer odpowiada na tego rodzaju krytykg pr4rwoluj4c zasadg muzycznej formy sonatowej, w kt6rej przedstawienie materialu tematycnrego w pierwsrym odcinku (ekspozycja) podlega rozwinigciu i modyfikacjiw drugim (prze$rotzenie), po
czym powraca on w odcinku ostatnim - reprlza w formie wyjSciowej, lecz niecn
zmienionej. Podobnie jest lub powinno by6-wedlug Schafera -zpeizaiemd7:"vigkowym, kt6ry po okresie naglego roavoju i popadnigcia w stan ,,lo-fi" powraca
w swej pierwotnej wyrazistoSci,,hi-fi'za pomoc4wysilk6w ekologicznego projektowania akustycznego. Proces ten zachodzilby wedle poni2szego schematu:
'Iab-2. Odniesienie schematu formy sonatowei dofaz historii pejzairu dZwigkowego
na podstawie idei Schafera.
Kategorie
muzvczno-formalne
Kategorie
Kategorie
historyczne
Srodowiskowo-akustyczne
Ekspozycja
Epoka przedindustrialna
P
ejza2,
Przetworzenie
Rewolucja przemyslowa
i elektryczna
P
ejza| dtutigkowy,,lo-fi"
Repryza
Po
P
ejzaz dbtirgkowy,,hi-fi"
stulowana przy
szloii
dinrigkowy,,hi-fr"
Postulowan a przez Schafera,; epryza", jako nastgpstwo historyczne, nie bylaby wedle niego dokladnym, regresywnie rrazrraczonym powrotem do przeszle
Sci,lecz speryficznym nawi4zaniem do niej. Odniesienie do kategoriimrycz-
nych trafnie oddaje tu charakter powt6rzenia, o kt6re chodzi Schaferowi. O ile
bowiem powt6rzenia (motywiczne, tematyczne, formalne) w muzyce s4 czgste'
wrgcz niezbgdne do ksztaltowania sig jej treSci i znaczefi,kalde z nich ma inn4
semantykg i sw4 odrgbn4 wartoS6.
2sR
t
i
i.
u Maria Anna Harley: ,,O rzeczywistodci, nierzeczywisto6ci i rzeczywistoici pozornej w muzyos
dwa dialogi zkomentarzem". Przekl. Lidia Zielifska. Monochord 5 (1994) ss. 15-32.
2a Francisco l-opez
,,schaophonia vs. l'objet sonore". W: Soundscape Design. Kangweltan
Horzeichen. Red. Hans U. Werner. Basel 1997 ss. 158-161, zob. zvtlaszcza s. 158.
r28
J4 nam
wiska
og6lnej
SPECYFIKA BADAN NAD HISTORYCZI{YIVI,,PEJZAZF;M DZWIEKOWYM"
Historyczna i geograficzna ,,morfologia,, dZwigku jako
kategoria badari nad pejzaLem muzycznym
w
czgsci analityczno-systematycznej strojenia swinta schafer omawiaw osob!vl\roTazialach proble{atvke notacji, klasyfikacji, percepcji, morfologii i symboliki dzwigku, jak r6wnie| zjawisko harasu. Na vcieg6lr4-u*ugg zasiugui4 tu
proponowane przez schafera badania morfologiczne, gdyz sa one w znacznej
mierze badaniami historycznymi. Autor przedstawia
1e nistgpuiaco: ,,morpholog[
allows us to gather together sounds with similar forms or fur"tiors in ctrronolo-
gical or geographical sequence"b. ZauwaLaprzy tw, iebadaniate s4 spokrewnione z urywanymi przez strukturalist6w,,seiiami paradygmaty"rny^i,,i
,,ci4ga_
mi syntag:natycznymi", lecz unika wykorzystywania tyih wyraiLir, porri"tiwedlug niego brzmi4 one nieprzyjemnie. Bior4c jako prryklia
l"aro z badafr
morfologicznych schafera (,,From wood to plastic")26 i piezentuj4c je w postaci syntezy, zauwazye mohna przenikanie sig kategorii geograficz"yct tri.ti.y"r,
nych i materialnyeh:
I
Od drewna do plastiku
Historia podstaw materialnych kultury
a. Europa Srodkowa: drewno --+ kamieri --+ beton
b.Zach1dAmeryki p6lnocnej: drewno --+ beton
2. Historia odglos6w towarzyszqqch ksztaltowaniu drewna
a. klin
b. pila r7czna
c. pila elektryczna
3. Historia odglos6w towarzyszqcychksztaltowaniu kamienia i betonu
a. mlotek kamieniarzy
b. betoniarka i mlot pneumatyczny
4. Historia odglos6w metalu
a. Europa, Bliski Wsch6d i Chiny: miedl + cyna - brE,
b.Indie: miedl t cynk = mosiAdz
c. Europa: 2elazo w epoce Karola Wielkiego
5. Historia odglos6w innych tworzyw
a. szklo --+ celuloid --+ plastik
1.
25
. R. Murray Schafer: The Tuning of the world,op. cit., s. 161: ,,badania morfologiczne pozwalajE nam.grupowai:
lZluigkt posiadaj4ce podobne t rtulty i funkcje, umie szczaj4c je i nastgpstwach
chronologicznych lub geograficznych". w tym samyrn miejscu slnafer prryriuj",2e
historia 6rodo_
wis.\a
{zwigkowego rozwinigta wpoprzednich czgsciachtsi4Zti lest r*"goiodruj" esejem na temat
og6lnej morfologii pejzaitt dZwigkowego.
26
Badanie to Schafer przedstawia w: ibid., ss.162-164.
129
MAKSYMILIAN KAPELANSKI
Warto prryrtoczye charakter r6wnieL innych proponowanych przez Schafera
badaf morfologicznych:
II
,,From Feet to Air Tires" -,Od st6p do k6l pneumatycznych" (historia odglos6w Srodk6w transportu z uwydatnieniem problematyki ich tempa)
III ,,From Horn to Telegraph" - ,,Od rogu do telegrafu" (historyczno-geograficzne badania sygnalizacji i komunikacji)
IV ,,From Ratchet to Siren" -,Od zapadhi do syreny" (historyczne badania
sygnalizacji alarmowej w kulturze Zachodu z uwydatnieniem problematyki wysokoSci i gto6no6ci dZwigku).
W ostatnim z opisanych badari Schafer a\traca uwagg na zjawisko ,,mutadi",
tj. naglej zmiany w sk4din4d stopniowym ci4gu historycz{ryrn. Mutacj4 jest np.
przejScie od wykorzystania dzwonu alarmowego do syreny. W obrgbie wykorzystania syreny istnieje z kolei niewielka historyczna zmiana dZwigkowa, kt6rq
wnosi przej3cie od mechanizmu dyskowego do elektrycznego.
Synchroniczne i diachroniczne badania pejzaLt dZwigkowego
na przyktadzie historii dZwigk6w ulicznych
W historycznych badaniach pejzaht dZwigkowego Schafera znaidtiemy zar6wno podej6cie synchroniczne jak i diachroniczne. Doskonalym przykladem
pierwszej z tych tendencji jest analiza poSwigcona wspomnianemu ju2 obrazowi
Pietera Brueghla Starszego Walka kamawatu z postemz7. Kanadyjski uczony
nmieszcza w swej analizie reprodukcjg obraztt z zaznaczeniem odpowiednich
element6w.
Swiadectwo historyczne, jakim jest wspominany w wielu pracach historyczne
-socjologicznych innych autor6w obraz Brueghla, 4,skuje w analizie Schafera
sw6j akustyczny glos. Om6wione jest Srodowisko, rodzaj dZwigk6w, ich 2r6dla
i calo3ciowy charakter analizowanego peizant dZwigkowego. Schafer zanwairn
ze przedstawiony na obrazie rynek ,,contains well over one hundred people of all
ages [...]. Strangely there are few animals present. [...] This is emphatically a hrr
man sounds cape"z9. Idengrfikacj a 2r6del dZwigku wskazuje na instrumenty mrr
zyczne i glos: lutnig, domniemany Spiew dziec| dudy, flet, bgben (obecny jest tci
przedmiot imituj4cy gitarg - lopata z nozem). Dzwigki podzielone zostaly na
dwie gl6wne grupy: karnawalowa (dlxvigkt metalu) i postn4 (dzwigki drewna[
Lrywei
ry I...1
wane
dwiata
nych
fym o
nofrom
shops
were
i
byWt
wli
u
halas
Histo
lo
nru
jednak
dLwig
relacje
Schafer
cant
sten d
drewno"30
suw
R. Murray Schafer: Voices of Tyranny, op. cit., ss. 45-52. Reprodukcja obrazu Brueghla znf
duje sig r6wnieiz w: R. Murray Schafer: ,,The New Soundscape", op. cit., s. 99. W inrynn edukacyi
nym kontek6cie Schafer wymaga od klasy spisania wszystkich dZwigk6w wystqpuj4cych na tym oh+
zie: R. Murray Schafer: Ear Cleaning, op. cit., s. 90.
B R. Murray Schafer: Voices of Tyranny, op. cit., ss. 4647: ,,obejmuje sporo ponad sto os6b rG
nego wieku [...]. Co ciekawe, jest na nim malo mrierz4t [...] Jest to wybitnie ludzki pejzaL dlr"itgkowf27
130
osoby. W
lywania
- ptzez
Szekspira
clu
31
Ibr4
r62nych
SPECYFIKA BADAN NAD HISTORYCZNTYI\4,,PEJZA2EMDZWIEKOWYM"
Og6lny charakter pejzaht dZwigkowego okre5lony zostal tu jako ,dialel<tyczne",
i,,satysfakcjonuj4ce dla ucha" skl6cenie dZwigk6w z ,,fundamental tonality [...] which is character:zedby its dominant material: wood"2e.
Dzwigki ulic, jako wycinek historii ludzkiego pejzaht dZwigkowego,rozpatrywane s? u Schafera r6wniei pod k4tem diachronicznym. Opisuje onw Strojeniu
Swiata historig dzialalnoSci mu4rk6w ulicznych, nawoluj4cych sklepikarzy i innych os6b wokalnie lub instrumentalnie oglaszaj4cych sig na ulicy. Pamigtaprzy
tym o przenikaniu sig element6w dZwigkowych, mtzyczto-ulicznych i muzyczno-komporycyjnych, jak np. w nastgpujqcym fragmencie:
L,ywe
,,More than the words, it was the musical motif and the inflection of the voice, passed in the trade
from father to son, that gave the cue, blocks away, to the profession of the singer. In the days when
shops moved on wheels, ads were vocal displays. Street cries attracted the attention of composers and
were incorporated into numerous vocal compositions, by Janequin in sixteenth-century France and
by Weelkes, Gibbons and Dering in the England of Shakespeare's time. The Fancies by the last three
composers coatain some one hundred fifty different cries and itinerant vendors'songs"30.
Negatywny stosunek wobec muzyk6w i nawolywaczy lulicznych - widoczny
w literaturze iprzykJadach z historii ustawodawstwa - r6wnie2przelledzony jest
u Schafera z du24 wnikliwoSci4 i naciskiem na przemiany historyczne, kt6rych
koricowym rczdzialem jest ostateczne uciszenie muzyki i Spiewu ultcznegoprzez
halas samochod6w w XX wieku.
Historiozofia I: treSci psychologiczne
Historia pejzaLudZwigkowego jest dzied zin4, w obrgbie kt6rej Schafer wielokrotnie porusza w4tki psychologiczne, skupiaj4c sig przy tym na przedstawieniu przemian w reakcjach psychologicznych na okreSlone dZrvigki. Zajmiemy sig
jednak tt wylqcznie najbardziej intensywnymi przejawami psychologii pejzazu
dZwigkowego, kt6re wystgpuj? w romtazaniach historiozoficznych, opisuj4cych
relacje migdzy percepcj4 Srodowiska dZwigkowego a tw6rczo(;ci4 muzyczn4.
Schafer postuluje: ,,our goal, which would be to determine in what signifi-
cant ways individuals and societies of various historical eras listen differertly"3l. W si6dmym rozdziale Strojenin iwinta -rozdzialeprezen2e
lbid.,
drewno".
s.
51-52: ,,kluczow4 tonacj4 [...] scharakteryzowan4 jej gl6wnym materialem [jakim] jest
30
lbid, s. 64: ,,Pnekazywany w danym zawodzie z ojcana syna motyw muzyczny i modulacja gtosu w wigkszym nawet stopniu niL slowa informowaly w promieniu kilku ulic o zajgciu 6piewaj4cej
osoby. W czasach, gdy sklepy poruszaly sig na kolach, reklamami byly prezentacje wokalne. NawoDwania uliczne zttracaly uwagg kompozytor6w i czgsto byly wykorzystywane w utworach wokalnych
przez Janequina w szesnastowiecznej Francji i przez Weelkesa, Gibbonsa, Deringa w Anglii doby
trzechzwpienionych kompozytor6w zawieraj4 okolo stu pig6dziesigciu r62nych nawolywaf i pieini wgdrownych kupc6w".
31 Ibid, s. 151:
,,naszym celem [est] okreSlenie w jak istotny spos6b jednostki i spoleczeristwa
rilznych okres6w historycznych sluchaj4 odmiennie".
-
Szekspira. Fantazje ostatnich
13t
MAKSYMILIAN KAPELANSKI
t ,jEcym dfiE czgS( materialu historiozoficznego
dy badawczej dotycz4cej powy2szego postulatu:
-
definiuje on podstawy meto-
,,Music forms the best permanent record of past sounds, so it will be useful as a guide to
studying shifts in aural habits and perceptions"32.
Swiadectwem owego procesu przemian zachodz1cychw nawykach percepcyjnych dotycz4cych Srodowiska dZwigkowego musi bye $t6rczo*e muzyczna:
His
,,[...] musicians also live in the real world and in various discernible ways the sounds and r$t^hms
of different epochs and cultures have affected their work, both consciously and unconsciously"rr.
my6li
Rozdzial,,Music, the Soundscape and Changing Perceptions" (,,Mtzyka,
pejzaz dZwigkowy iprzemiany w percepcji")w szczeg6lnie bogaty spos6b opisuje sugerowane w powy2szym cytacie relacje migdzy histori4 Srodowiska
dZwigkowego a histori4 muzyki. Z dlttgiego ci4gu relacji nakre3lonych przez
Schafera przedstawimy w formie parafranti1co-synoptycznej kilka w4tk6w,
kt6re wychodz4 poza proste odniesienie migdzy percepcj4 (pejzazt dZwigkowego) a imitacj4 dZwigk6w (w kompozyciimtzycznej) i sugeruj4 glgbsze pro-
go
de ln
lV,
arue
Z
w
cesy psychologiczne:
1-. Wykonawstwo
Grze
muzyki przemieszcza sig do zamknigtych pomieszczefl
nieje
w miarg rosn4cego niezadowoleniaz corazbardziej hala6liwego Srodowiska plenerowego.
2. Potrzeby psychiczne (np. sentyment) dyktuj4 prrywolryanie lub imitacjg
czystego Srodowiska dZwigkowego (ogr6d, l4ka, las) w kompozyqach mtzycz'
nych (Vivaldi, H2indel, Haydn) w miarg jego utraty.
3. Kompozytorzy doby romantyzmu (Schubert, Schumann) ,,naginai4" odniesienia do Srodowiska dZwigkowego wedle swoich nastroj6w.
4. Niekt6rzy kompozytorzy XIX i XX w. (Debussy, Ives, Messiaen) reaguj4
na zagroLenie utraty naturalnego pejzaLu dZwigkowego ptzez ponowne wprowadzenie odniesieri do natury w utworze mluzyczrtym.
5. Wynalezienie gramofonu obnizylo potrzeby redundancji w muzyce (np.
u Schonberga i kontynuator6w jego szkoly).
6. Eksperymenty Luigiego Russola stanowi4 ptzedloienie tla ponad figurg
w tendencjach percepcyjnych.
Obok wymienionych proces6w wystgpuje szereg opis6w wplywu dwudziestowiecznych dZwigk6w Srodowiskowych na muzykg, takich jak dzwigki przemyslu,
gwizdki lokomotyw, silnik spalinowy
32
i
inne technologie. Opisuj4c powyLszs
Ibid, s. 103: ,,Muzykajest najlepszym trwalym zapisem dZwigk6w przeszlo{ci, co czynii4 po
mocnym przewodnikiem w badaniu przemian zachodz4cychw sluchowych nawykach i rodzajach
strzegania".
pc
33 Ibid.:
,,Mlzycy [...] zyli jednocze6nie w Swiecie rzecrywistym, a dZwigki i rytmy r62nych epok
i kultur w wyraZny spos6b wplywaly na ich tw6rczo66 - zar6wno naplaszcz1lnie 6wiadomej jak i po&
6wiadomej".
132
bytych
ry'ego
watu z
35R
bv, irc
wagi
nl
SPECYFIKA BADAI( NAD HISTORYCZI{YIVI,,PEJZAZEMDZWIEKOWYM"
wplywy Schafer wykorzystuje slowa luZno odnoszqce sig do zvri1zktt lub wplywu
zachodzqcego migdzy sfer4 Srodowiska a kompozycj4: ,,reakcja",,,interakcja",
,,inspiracja" , ,,imitacja",,,symbolizowaflie", ,,metafora", ,,paralelam", ,,transformacja" i,,odzwierciedlenie".
Historiozof ia II: treSci socj ologiczne
Przy omawianiu treSci socjologicznych, kt6re poszerzymy o aspekty ekonoi polityczne, warto wskazal na szczeg6lay szacunek oddawany w krggu
myillipejzaiu dZwigkowego i ekologii akustycznej Jacques'owi Attaliemu, kt6rego historiozoficznie ukierunkowanaksiqLka Bruits. Essai sur l'dconomie politique
de la musique3a ukazala sig w tym samym roku, co Schafera The Tuning of the
World. Cho6 dla Attaliego ,,bruit" (dosl. ,,halas") to przede wszystkim muzyka,
a nie halas jako taki czy dLwigkt Srodowiska, uznanie muzyki jako zapowiedzi
przyszlych przemian spolecznych - ekonomicznych i politycznych - wsp6lgra
z og6lnym kierunkiem mySli Schafera, jak r6wnie2 z jego konkretynymi tezami.
W Strojeniu Swiata Schafer powoluje sig np. na Hermanna Hessego, kt6ry w swej
Grze szklanych paciorkfw powtarza staro4rtn4 teorig chif,sk4, wedlug kt6rej istnieje Scisly z,t,iEzekmigdzy mrzyk4 a duchem czas6w i stanem pafstwa. Schafer
komentuje jqiwzbogaca o elementy mttzyczne:
miczne
,,Such a theory would suggest that the egalitarian and enlightened reign of Maria Theresa [...]
and the grace and balance of Mozart's music are not accidental. Or that the sentimental vagaries of
Richard Strauss are perfectly consistent with the waning of the same Austro-Hungarian Empire. In
Gustav Mahler we find, etched in an acid Jewish hand, marches and German dances of such sarcasm
as to give us a presentiment of the political d.ance macabre soon to follow"35.
'feza ta przeklada sig z powodzeniem na spolecznoSci plemienne, w kt6rych
pod Scisl4 kontrol4 kwitn4cego spoteczefistwa muzyka jest preryzyjnie ustrukturowana, natomiast na obszarach nieplemiennych jednostka Spiewa okropnie
sentymentalne pieSni.
Schafer wskazuje, 2e podejScie socjologiczno-historiozoficzne dotyczy1,moile
r6wnie2 relacji spoleczefistwa i Srodowiska dZwigkowego:
3a
Jacques Attalt: Bruits. Essai sur I'dconomie politique de h musique. Paris 1977. MySl Attaliego
wspominana jest przez Schafera m.in. w Voices of TyrannT (op. cit., ss. 116, 150). iak r6wniei,. przez
bytych czlonk6w PrzedsigwzigciaPejzaht DZwigkowego Swiata (World Soundscape Project) - Barr/ego Truaxa i Hildegardg Westerkamp. Wyr62niany przezSchafera obraz Brueghla Walka kamawalu z postem pojawia sig r6wnie2 na okladce ksi4Zki Attaliego.
35
R. Murray Schafer: Voices of Ty'anny, op. cit., s. 7: ,,[Prawomocno66] takiej teorii sugerowalaby, ie [wsp6lwystgpowanie] egalitarnych, o6wieconych rz4d6w Marii Teresy [...] i wdzigku i r6wnowagi muzyki Mozarta nie jest przypadkiem. I 2e sentymentalne zachcianki Richarda Straussa w pel-
ni odpowiadaj4 schylkowi imperium austro-wggierskiego. U Gustava Mahlera znajdujemy
yygrawerowane ostr4, zydowsk4 rgk4 marsze i tafce niemieckie tak sarkastyczne, ze daj4 nam one
przedsmak maj4cego wkr6tce nast4pi6 politycznego dance macabre".
t33
MAKSYMILTAN KAPELANSKI
,,For some time I have also believed that the general acoustic environment of a society can be
read as an indicator of social conditions which produce it and may tell us much about the trending
and evolution of that society"36,
W dalszym trakcie tekstu autor podtr4/muje powy2sz4hipotezg.
C.!tuj4c Lewisa Mumforda z jego slawnej ksi42ki Technics and Civilization31,
Schafer zgadza sig z teori4 autora, wedle kt6rej istnieje Scisly ni4zek migdzy
powstaniem, ksztaltem i metodami pracy nowozytnei orkiestry a przemianami
spoleczno-przemyslowymi owych czas6w. Rola dyrygenta, powstanie nowych instrument6w, funkcjonalny podzial pracy w orkiestrze i zbiorowa praca, kt6rej
efektem byla brzmi4ca harmonia dZwigk6w znajdowala swe odpowiedniki
w strukturze, funkcjonowaniu fabryk. Historiozoficznywymiar tej teorii pozostaje niedookreslony, gdy2 brak jest wyraZnej wzmianki co do pierwszeristwa jednej
lub drugiej z opisywanych struktur. Mumford rznaie jednak, ze organizaqa
i efekt orkiestry byly pocz4tkowo lepsze ni2 wydajno3d fabryki, i 2e ,,orkiestry byly idealnym wzorem nowego spoleczeristwu;;38, co ponttala przyprlszczae, 2e to
muzyka (ak u Attaliego) jest tu uznawana za szpica nowych przemian.
Schafer poszerzaobszar historiozoficzno-socjologicznych, ekonomicznych i politycznych povi1zafzmtzyk4, m6wi4c o ,,imperialistycznym podlozu dziewigtnastowiecznych formmuzycznych", metodach produkryjnych industrializmu jako determinantach przemian w mechanice instrument6w i o obliczonyrn na opanowanie
wiglszych mas spolecznych rozroScie orkiestry. Przytoczymy tutrzy qtaty dotyczyce tych myilh, z kt6rych pierwsry przywoluje metaforg formy allegra sonatowego:
,,[.. .] in the first-movement form of the sl.rnphony, home base is established (exposition), colonies are developed (Durchfiihrung) and the empire is consolidated (recapitulation and coda). [...]
The substitution of the punched-string piano for the plucked-string harpsichord typifies the
greater aggressiveness of a time in which objects were punched and beaten into existence by means
of new industrial processes. [...]
The imperialism of nineteenth-century music reached its apex in the orchestras of Wagner and
Berlioz, which were specially expanded to make possible a grandiloquent rhetoric, designed alternately
to thrill, exalt and crush swelling metropolitan audiences"39.
36 Ibid.:
,,Przez jakil czas uwaialem, 2e og6lne 6rodowisko dZwigkowe danego spoleczefstwa
mo2na odczytywad jako wskaZnik wytrrarzaj4cych je warunk6w spolecznych, i Le moie nam ono wiele powiedzied o tendencjach i kierunkach ewolucji tego spoleczeristwa".
37
New York 1934,2t963.
38 R. Murray Schafer: Voices of Tyranny, op. cit., s. 108.
3eR. MurraySchafer:TheTuningof theWorld,op. cit., ss. 109-110: ,,[...]wpierwszeiczg(crsy*
fonii ustalona zostaje gl6wna baza (ekspozycja) i rozwijane s4 kolonie (Durchftihrung) [przetworz+
nie - przyp. M.K.], po czym nastgpuje konsolidacja imperium (repryza i koda). [...]
Zast4pienie szarpi4cego struny klawesynu fortepianem, w kt6rym struny s4 uderzane, bylo type
we dlawigkszej agresyrvnoSci nowych czas6w, kiedyprzedmioty zaczgtoufiarza1nazasadziewi*
lokrotnego uderzania w material wyj3ciowy za pomoc4 nowych technik przemyslowych. [.'.]
Imperializm muzyki dziewigtnastowiecznej osi4gn4l punkt szczytowyw orkiestrach Wagnera iBerlioza, kt6re byly specjalnie powigkszone, aby mogly sluzy6 pompatycznej retoryce, kt6rej celem byb
naprzemienne wstrz4sanie, wznoszenie na wyryny i przygniatanie rosn4cej w oczach publicznoSci
komiejskiej". W sprawie allegra sonatowego zob.: R. Murray Schafer:Voices of Tyranny, op. cit., s. 116.
wi*
134
scr
nego
SPECYFIKA BADAN NAD HISTORYCZNYM,,PEJZAZEMDZWIEKOWYM'
Pole historii socjologii jest dla Schaferanajwdzigczniejsrym gruntem dla spekulacji historiozoficznych. Zachowuje on jednak pewn4 osto2no66, m6wt4c,2e
wszystkie zarysowane przez siebie por6wnania i mtirytr poddaje mo2liwo6ci
przeformulowania lub rewi4i na podstawie dalszych badaf,{.
Historiozofia III: podsumowanie treSci psychologicznych
i socjologicznych
OpisaliSmy przed chwil4 historiozoficzne traktowanie przez Schafera treSci
psychologicznych i socjologicznych. Dla pelnego zrozlmienia elementu projektowania akustycznego w nastgpuj4cym podsumowaniu i systematyzacji tych tre(ci trzeba wyjaSni6, 2e Schafer widzi projektanta akustycznego jako postulowa-
nego,,uzdrowiciela" pejzail dZwigkowego, przywracaj4cego ekologiczn4
r6wnowagg procesowi historycznego rozwoju Srodowisk akustycznych (z braku
miejsca nie mogg jednak rozuuijae, tego wEtku).
Podsumowuj4c wzajemne wplywy muryki, Srodowiska dZudgkowego i spoteczeflstwa w owej historiozofii psychologii i historiozofii socjologii, moina zatem
zarysowae, nastgpuj4c4 sied relacji, rzlcon4 na osi historycznej:
percepcja
tw6rczo36
tw6rczo36
percepcJa
Wykres 1; Systematyzacja Schaferowskich relacji historiozoficznych.
a0
R. Murray Schafer: The Tuning of the World, op. cit., s. 7.
135
MAKSYMILIAN KAPET-ANSKI
i
mtuyka niejako ,,komunikuj4" sig
wzajemnie, wymieniaj4c sig informacj4 akustycznEza pomoc4 percepcji i tw6rczof;ci (projektowanie i komponowanie) os6b specjalizuj4cych sig w sztuce
dZwigk6w. Projektant akustyczny postrzega muzykg i tworzy, lub powinien tworzyC,na jejpodstawie modele Srodowisk dZwigkowych czlowieka, natomiast kompozytor postrzega Srodowisko akustyczne i tworzy na jego podstawie kompozycje muzyczne. JednoczeSnie wystgpuje podw6jne odzwierciedlenie: z jednej
strony, historii muzyki i historii spoleczeristwa, a z drugiej strony, historii Srodo-
W modelu tym Srodowisko akustyczne
wiska akustycznego i historii spoleczeristwa.
Podsumowanie
Schaferowskie badania historii pejzazu dZwigkowego zasluguj4 na szczeg6ln4 uwagg migdzy innymi ze wzglgdtr na podjgty w ich obrgbie calkiem nowy
przedmiot. Historyczny wymiar tych badari zyskuje speq{iczn4, indywidualn4
charakterystykg, bowiem prezentuje on wyzwania i problemy, kt6re otrzymujq
oryginalne rorwi7zaniaproponowaneprzez autora Strojenia fwiata (np. zastoso'
wanie idei formy sonatowej do roNrEzania problemu powt6rzenia w historii pejzant d1wigkowego). Przekonania i predylekcje osobiste autora, jak i pewne trudnoSci Zr6dlowe przyczyniaj4 sig do heteronomicznego charakteru owej historii,
w kt6rej przeplatajE sig treSci interdyscyplinarne, anachronizmy, fikcjonalizade
i ahistoryczne dygresje. Rekonstruowany ci4g historyczny jest czgsto rodzajem
fasady kryjAcej treSci r6znorodne pod wzglgdem proweniencji historycznej,b4dl.
ahistoryczne.
PodejScie aksjologiczne jest jedn4 z gl6wnych dominant prezentowanejprzez
Schafera historii pejzaru dZwigkowego. WartoSciuj4ce nastawienie tego autora
kaze mu potgpia6 kierunek historycznego rozwoju pejzaiu dZwigkowego (negatywna ocena industrializmu i wkroczenia technologii elektrycznej i spalinowej).
W wyniku eksponowania tego kierunku mySli historia staje sig podlo2em dyskursywnym dla normatywnych filozofii i ideologii, wyraZonych w koncepcji historii
jako formy sonatowej, kt6rej ,,rekapitulacja" przyniesie nawi4zanie do ciszy iwyrazistoSci Srodowisk dZwigkowych czas6w niegdysiejszych. Warto zauwazye, ze
wykorzystywanie takich treSci ma wiele wsp6lnego z postmodernistycznymi tendencjami przywracania niegdysiejsrych form przekant, zalamaniem sig idei pe
stgpu, odej3ciem od modernistycznej nieuwagi wobec fiziologicznych potrzeb
ograniczei ludzkich, jak r6wnie2 - poniek4d - z ide4,,korica historii".
W Schafera koncepcji ,,morfologii" jako kategorii badari historycznychpeiza2u dZwigkowego wigksz4 rolg odgrywaj1 ci4gi syntaktyczno-historyczne dfxigk6w o podobnej funkcji niZ domySlne struktury morfologiczne sensu sticto.I&trimo tej nie6cisloSci, przedstawiofle przez tego autora badania s4 kompetentne
i odkrywcze. Wykazuje Schafer r6wnie2 wszechstronnoS6 badaf,, prowadzonych
i
136
t
and
are
fictiond
sou
or can
The
relies
m
a certain
SPECYFIKABADANNADHISToRYCZNYM,,PEJzAzEMDzwIEKowYM"
i diachronicznych; wszechstronnoS6 t9 zanwazyli'
w kierunkach synchronicznych
-or*igto*
ulicznych. W szczeg6lnej roli znajduje sig
6my na przyt<tiazre badafl
jest u Schafera na
wresrcie historiozofia, kt6rej oryginalna postad rozwijana
stoi idea
Schaferowskiej
koncepcji
gruncie psychologii i socjologii. W centrum
koncepcyjne
przeniesienia
i.oOowista jako muzyki,-kt6ia umoZliwia wielorakie
muzyze sfery muryki do sflry Srodowiska dZwigkowego i na odwr6t-.Korzenie
Srona
reakcji
i
ti siggu;a u dchafera do psycholo giczriS warunkowanej imitacji
histoWplywy
OowiJ<o dZwigkowe na iasadzie modelu ,,impresja - ekspre3ja"'
riozofrcztewskazane zostai4r6wnie2 w odzwierciedlaniu struktur spolecznych
i klimat6w politycznych calych epokprzez murykg'
jest
Bogato przedstawian u'prr"i Schafera historia pejza1tt dZwigkowego
w OuZIj mierze histori4 tegb, co nie bylo w ostatnich wiekach przez czlowieka
ani celoZachodtuwazane za isiotrie (eSli w og6le bylo Swiadomie zatwaaane)
elemenprzyigtyflr
jeszcze
szeroko
jest
zatem
wo przezniego ksztaltowaneinie
z nadet
czynienia
do
tem swiaaom-q kultury. w pisarstwie Schafera mamy wigc
pozycia
do
intlncji i postulatu, z pragnieniem przywolania
silnym
istnienie
"ryrriLi"wra2liwo3ci dZwigkowej, kt6raw kulturze Zachodttde facto
*#"nn";
je. Mamy tu do czynienia z'rodziirem intencjonalnej projekcji nowych kategorii
'kulturowych,
zre'
a ponadto z zainscinizowanym i ze zdecydowan4 wirtuozeri4
konstruowanym przebiegiem histori i pejzaztr dZwigkowego'
r37