NO 1 2014 - STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE

KOMUNY PARYSKIEJ PAPERS, 2014, NR. 1
REGIONALNA RÓWNOWAGA SIŁ
W AZJI PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ
W
nauce o stosunkach międzynarodowych istnieje dość dużo różnych znaczeń równowagi sił 1, sama równowaga sił stanowi jeden
z wielu modeli stosunków międzynarodowych 2. Według niektórych badaczy jest ona jednym z najlepszych objaśnień wszelkich problemów
wojny i pokoju 3, ponadto zasada ta była wielokrotnie wykorzystywana w
porozumieniach międzynarodowych, szczególnie od czasu wojny trzydziestoletniej 4. Istota równowagi sił sprowadza się do prostej sytuacji, w której dwie
siły są równoważone w stosunkach wzajemnych. W optyce tej, państwo przy
użyciu własnej siły lub sił połączonych w sojuszu osiąga stan równowagi, tym
samym nie można dopuścić by jakiekolwiek państwo lub grupa państw stały
się tak silne, by mogły zagrozić bezpieczeństwu pozostałych 5. Innymi słowy
równowaga sił kapitalnie wyrównuje deficyt bezpieczeństwa słabszego kosztem proficytu bezpieczeństwa silniejszego, to z kolei prowadzi do określonej
sumy stabilności w stosunkach międzynarodowych.
Problem ujawnia się jednak nie w osiągnięciu równowagi siły, ale w
sposobie jej utrzymania, innymi słowy równowaga sił, żeby właściwie funkcjonowała musi być oparta o kompromis, a nie jedynie o zasadę próby siły,
tak aby uniknąć sztywnego nierównoważenia. Osiągnięcie takiego stanu wymaga spełnienia jednego z trzech warunków, po pierwsze podmioty stosunków międzynarodowych muszą zachować suwerenność, tak aby mogły zawierać zgodnie z własnym interesem sojusze. Sytuacja taka istniała w Europie po 1648 r., kiedy powstające nowożytne państwa zawierały liczne niezależne koalicje i związki sojusznicze, nie pozwalając wyrosnąć dominującej
sile. Po drugie w przypadku powstania dwu przeciwstawnych bloków polityczno – militarnych musi istnieć siła balansująca, sytuacja taka zaistniała w
Strona |2
końcu XIX w. po podpisaniu konwencji politycznej między Francją a Rosją w
odpowiedzi na istniejące już trójprzymierze (Cesarstwo Niemiec, Austro –
Węgry i Włochy), wówczas Wielka Brytania równoważyła siły, aż do momentu nieformalnego przystąpienia do entente cordial w 1907 r.
Po trzecie w przypadku nawet powstania dwóch przeciwstawnych bloków i braku mocarstwa balansującego potrzebne jest istnienie możliwości
przepływu siły, mniejszych i średnich państw, ciągły kontrolowany przepływ
siły oparty na zasadzie kompromisu, pozwala uniknąć utraty elastyczności
równowagi siły i jej usztywnienia, sytuacja przeciwna prowadzi do wyścigu
zbrojeń i postępowania zgodnego z regułą gry o sumie zerowej. Takie
usztywnienie równowagi sił nastąpiło w ostatniej dekadzie XIX w. i w trakcie
zimnej wojny, w pierwszym przypadku zakończyło się to wyścigiem zbrojeń
na niespotykaną wcześniej skalę i I wojną światową, w drugim również wyścigiem zbrojeń i licznymi regionalnymi konfliktami zbrojnymi 6.
W literaturze przedmiotu występują różne oceny równowagi sił, z jednej strony jako pozytywnej instytucji stosunków międzynarodowych, zapobiegającej np. […] przekształcaniu systemu stosunków między wieloma państwami w uniwersalne imperium, co następuje zwykle drogą podboju i przemocy; […] lokalna równowaga sił służy utrzymaniu niezależności państw na danym obszarze i chroni je przed dominacją tamtejszych mocarstw; […] równowaga sił stwarza warunki, w których inne instytucje utrzymujące ład międzynarodowy mogą wypełniać swoje funkcje, jak np. dyplomacja, wojna, prawo
międzynarodowe, współdziałanie mocarstw 7. Z drugiej strony istnieje wiele
wątpliwości, co do takiego modelu stosunków międzynarodowych.
W takim podejściu równowaga sił przejawia dość duży poziom niestabilności, wynika to z tendencji do stałego działania państw w kierunku zmiany układu sił, ponadto na każdym poziomie historycznego rozwoju pojawiało
się rewizjonistyczne mocarstwo zasadniczo niezadowolone z danego ładu
międzynarodowego. W takiej sytuacji nie można nie założyć pewnego rodzaju dynamizmu w stosunkach międzynarodowych, który zmierza do utrzymania status quo, przed rosnącą siłą i hegemonią, dla osiągnięcia tych celów
trzeba posłużyć się wojną, lokalną, regionalną bądź globalną w sytuacji totalnej strategii mocarstwa rewizjonistycznego 8. W praktyce stosunków międzynarodowych okazało się również trudne ustalić moment osiągnięcia równowagi sił. W jaki sposób zmierzyć równowagę i od której strony powinno się ją
oceniać. W takich sytuacjach ostatecznie wojny okazywały się najlepszym
sposobem sprawdzenia realnego układu sił.
Problem stanowi również subiektywizm w ocenie równowagi sił, dla
historyka lub politologa, porównanie wskaźników militarno – strategicznych
czy ekonomiczno – społecznych może dać czytelny obraz, że państwa lub
Strona |3
grupy państw przeciwnych wydają się jednakowe pod względem siły lub nie.
Z perspektywy polityka, równowaga sił istnieje wtedy, kiedy jego kraj jest
silniejszy od innych. Ponadto, każde duże państwo, jest zainteresowane nie
tylko utrzymaniem, lecz i zwiększeniem swej relatywnej siły, z tego wynika,
że w istocie państwo nigdy nie pragnie realnej równowagi, ponieważ wszyscy
politycy uważają, że jest ona dobra dla innych, ale nie dla nich 9.
W kształtowaniu równowagi sił biorą udział przede wszystkim mocarstwa, ponieważ dla nich ma ona największe znaczenie, dla małych i średnich
państw znaczenie mają tylko rezultaty wykształconej równowagi sił. Od takiego stanu, jeśli był on bardziej stabilny i trwały, mogło zależeć bezpieczeństwo narodowe, a często również istnienie tych państw 10.
Ponadto według literatury przedmiotu w hierarchii regionalnych systemów bezpieczeństwa równowaga sił zajmuje najniższy stopień bezpieczeństwa, na którym państwa i narody byłyby skłonne rozwiązywać swoje problemy i różnice zdań oraz regulować wzajemne stosunki na podstawie układów pokojowych czy negocjacji 11 (tabela 1.).
Z perspektywy opisywanego regionu, w okresie starożytnym regionalna
równowaga sił w Azji Północno – Wschodniej nie istniała, wszystkie regionalne relacje były kształtowane przez Państwo Środka, Chiny jako Niebieskie
Cesarstwo samą wielkością i siłą cywilizacyjno – kulturowego oddziaływania,
stanowiły samoistne regionalne uniwersum, pełniące rolę centrum stosunków międzynarodowych w myśl koncepcji trzech koncentrycznych kręgów 12.
Tabela 1. Regionalne systemy bezpieczeństwa: obecne zastosowanie i przyszłe opcje 13.
Wspólnota bezpieczeństwa
Hegemoniczne przywództwo oparte na porozumieniu
Pluralistyczna wspólnota bezpieczeństwa
Koncert państw
Strefy wpływów/hegemoniczne przywództwo oparte na przymusie
Równowaga sił
Z drugiej strony wielowiekowa dominacja Chin, począwszy od dynastii
Han tj. 206 r. p.n.e. 14 miała w istocie charakter defensywny, wskazywała na
to ich myśl strategiczna, silna pogarda dla wojny, walki i niezgody, a przywiązanie do harmonii, równowagi i pokoju. Przejawem takiego działania było
Strona |4
oddzielenie się od potencjalnych najeźdźców gigantycznym murem, w którym siła zbrojna służyła bardziej zapewnieniu ładu wewnętrznego i pacyfikacjom niż ekspansji i zniszczeniu 15.W pewnym znaczeniu były na to dowodem dwie nieudane chińskie inwazje na Japonię w 1274 r. i 1281 r., dokonane
nie z inspiracji Chińczyków, lecz pod presją i panowaniem mongolskim 16.
Zasadnicze zmiany w regionalnej równowadze sił w Azji Północno –
Wschodniej nastąpiły wraz z pojawieniem się europejskiego systemu światowego w II połowie XIX w 17. W imperialnej ekspansji na tym obszarze brała
udział przede wszystkim Wielka Brytania, Francja, Rosja i mocarstwa poza
europejskie, czyli Stany Zjednoczone, oraz jedno mocarstwo regionalne, czyli
Japonia. O ile europejski, amerykański i japoński imperializm od II połowy
XIX w. dotyczył szeroko rozumianego regionu Azji i Pacyfiku, o tyle jego najbardziej destruktywne skutki ogniskowały się na obszarze Azji Północno –
Wschodniej, Półwysep Koreański, Mandżuria czy południowo – wschodnie
prowincje Chin cesarskich, a także terytoria na wodach przyległych.
Powstały nowy układ sił, na gruzach tradycyjnej dominacji chińskiej, był
emanacją XIX – wiecznego europejskiego koncertu mocarstw, z jednym wyjątkiem, do tego nowego modelu wielobiegunowych stosunków międzynarodowych, dochodziły siły poza europejskie (Japonia i USA). Wszystko to działo
się przede wszystkim kosztem Państw Środka, nowa równowaga sił przybrała swoje apogeum w latach 1899 – 1901, przejawiało się to systemem nierównoprawnych traktatów, pacyfikacją powstania I Ho T’uanów, czy w końcu
tzw. doktryną otwartych drzwi, amerykańskiego sekretarza stanu John’a.
Hay’a 18. W tym miejscu warto podkreślić znaczenie mocarstwa balansującego
w utrzymaniu regionalnej równowagi sił, które swą umiejętną polityką skłania się raz w jedną raz w drugą stronę, do utrzymania równowagi. W historii
stosunków międzynarodowych znajduje się wiele przykładów, że taki typ
państwa był dość popularny w przeszłości, i że wiele państw było zainteresowanych zachowaniem takiej pozycji, niż aktywnym uczestnictwem po jednej ze stron 19.
W tej optyce idealnie odnajdywała się Wielka Brytania wykorzystując
swoją siłę morską, potencjał gospodarczy oraz położenie geograficzne 20.
Wielka Brytania oczywiście zawsze wybierała stronę przeciwstawiającą się
silniejszemu państwu lub grupie państw, tak też miało miejsce po zderzeniu
imperialnych interesów Rosji i Japonii w Mandżurii i Korei. Wygrana Rosji
nad Japonią realnie zagrażałaby regionalnej równowadze sił, inicjatywą zapobiegającą tak niekorzystnemu obrotowi spraw był sojusz brytyjsko – japoński z 1902 r., dający Japonii nie tylko wolną rękę w działaniach militarnych, ale również wsparcie w sytuacji rozszerzenia się konfliktu 21. Wojna
rosyjsko – japońska w latach 1904 – 1905, przywróciła świadome współdzia-
Strona |5
łanie głównych uczestników stosunków międzynarodowych w regionie Azji
Północno – Wschodniej, i w konsekwencji dalsze organizowanie wspólnych
akcji prowadzących do ustanowienia i zachowania regionalnej równowagi
sił 22.
Współpraca mocarstw miała miejsce do 1914 r., ów rok był ważną cezurą w zmianie regionalnej równowagi i tym samym odejścia od formuły XIX –
wiecznego koncertu mocarstw. Zakończenie I wojny światowej, stworzyło
nowy stan stosunków międzynarodowych w Azji Północno – Wschodniej, o
szczególnie wysokim poziomie braku równowagi. Przyczyniło się do tego po
pierwsze przegrana Cesarstwa Niemieckiego w I wojnie światowej i wojna
domowa w Rosji, po drugie ograniczenie wpływów Wielkiej Brytanii i Francji,
po trzecie ujawniła się rosnąca pozycja Japonii. Jednym z pierwszych symptomów rosnącego braku równowagi sił w Azji Północno – Wschodniej tamtego okresu było słynne piętnaście japońskich żądań z 1915 r., które uczyniłyby z Chin państwo marionetkowe, dyplomacja amerykańska w osobie sekretarza stanu William’a J. Bryan’a skutecznie ostrzegła zarówno Pekin jak i Tokio przed próbą jakiegokolwiek porozumienia naruszającego istniejący stan
prawny 23. Z czasem stało się oczywiste, że jedynym mocarstwem, które zaczęło przeciwstawiać się nie tylko polityce otwartych drzwi w Chinach, ale
również istniejącemu status quo w całym regionie Azji i Pacyfiku była Japonia, dążąca do uzyskania hegemonicznych wpływów. W 1917 r. USA zawarły
z Japonią porozumienie, które uznawało jej specjalne interesy w Chinach, co
było wyjątkowym i znaczącym działaniem na rzecz Japonii 24, pod warunkiem
jednak, że nie będą one zagrażać ekonomicznym interesom Stanów Zjednoczonych. USA traktowały porozumienie Lansing –Ishii 25 jako potwierdzenie
zasady otwartych drzwi, natomiast Japonia interpretowała je jako oczywisty
dowód słabości USA i tradycyjnej jej niechęci do użycia siły zbrojnej w obronie swych interesów w Chinach 26.
W tym kontekście trudno jest też mówić o sukcesie ustaleń konferencji
waszyngtońskiej z lat 1921 – 1922, dotyczących bardziej formalnej istoty
stosunków międzynarodowych w regionie Azji i Pacyfiku, niż stworzenia realnej siły równoważącej wpływy. Stosunki międzynarodowe w dwudziestoleciu międzywojennym w regionie Azji Północno – Wschodniej, nie tylko były
pozbawione równowagi sił, ale od 1931 r. (inwazja japońska w Mandżurii),
znalazły się na równi pochyłej, destabilizując cały region. Wydarzenia następujące później potwierdzały ten stan rzeczy, w 1937 r. inwazja Japonii na
Chiny, w 1941 r. japoński atak na Pearl Harbor, co w konsekwencji prowadziło do wojny totalnej z użyciem broni atomowej włącznie, przeciwko ludności
cywilnej.
Strona |6
Doszło wówczas do zderzenia dwóch koncepcji ładu międzynarodowego w regionie, amerykańskiej wizji polityki otwartych drzwi z japońską wizją
Wielkiej Wschodnio – Azjatyckiej Strefy Dobrobytu. Zwycięstwo USA i bezwarunkowa kapitulacja Japonii, w szerszej perspektywie przy wydatnym
udziale Wielkiej Koalicji Antyfaszystowskiej, była wielkim sukcesem, choć z
drugiej strony nie tylko koncepcja japońska nie została zrealizowana, ale
również amerykańska polityka otwartych drzwi stała się nieaktualna, jako
propozycja modernizacji republikańskich Chin, i jako wielka szansa rozwojowa dla całego regionu, fiasko tych planów było spowodowane przede
wszystkim wyjątkowo niekorzystnym obrotem spraw w kontekście wojny
domowej w Chinach 27, z punktu widzenia amerykańskich celów strategicznych. Cały region Azji i Pacyfiku znajdował się wówczas w całkowicie nowych
uwarunkowaniach strategiczno – militarnych, zakończenie II wojny światowej tworzy nowy regionalny ład o charakterze dwubiegunowym z silnie zarysowanymi liniami stref wpływu, których źródłem były narastające
sprzeczności ideologiczne między USA i ZSRR.
Ta nowa dwu biegunowa równowaga sił charakteryzowała się kilkoma
specyficznymi cechami. Siła militarna i dyplomatyczna, ale nie rozumiana w
myśl tradycyjnej dyplomacji przedwojennej, lecz już w kategoriach przede
wszystkim bezpieczeństwa narodowego 28, była skupiona wokół dwu wielkich ośrodków, które jednocześnie z uwagi na swoją potęgę i autorytet, byli
przywódcami dwu wielkich sojuszy 29. Udzielając gwarancji bezpieczeństwa,
sojuszniczym państwom, i pomocy gospodarczej oraz poparcia bądź też grożąc siłą, by nie dopuścić do odmiennego postępowania, światowi przywódcy
USA i ZSRR przewodzili przeciwstawnym strukturom, i znajdującym się w
nich państwom członkowskim, które – z uwagi na swe położenie geopolityczne i układ sił w skali światowej – musieli uznawać taką politykę 30. W zasadzie interakcje, odbywały się głównie między USA – ZSRR, oraz między
liderem a członkami ich struktur. Problemy terytorialne czy tzw. strefy
wpływów miały znaczenie, ale główna oś podziału i przebiegała wzdłuż
sprzeczności ideologicznych.
W takich okolicznościach konstytuują się pewne istotne elementy nowego ładu międzynarodowego, który staje się podstawą nowej równowagi sił
w dwubiegunowych stosunkach międzynarodowych. Po pierwsze Związek
Radziecki wychodzi z II wojny światowej jako jedna z dwóch największych
potęg, co stanowiło nie tylko przełamanie blokady na arenie międzynarodowej, ale również było realnym zagrożeniem bezpieczeństwa narodowego i
międzynarodowego dla demokratycznych państw Zachodu, w związku z zapowiedzią realizacji procesu rewolucyjnego na świecie i oświadczenia o niemożliwości pokojowego współistnienia kapitalizmu i komunizmu. Po drugie,
Strona |7
po II wojnie światowej powstało wiele nowych państw komunistycznych w
Europie i Azji (ChRL, KRLD, DRW), oraz później w innych regionach świata.
Po trzecie, ważny czynnik w zachodnim świecie stanowiła pozycja USA, na
podstawie swojej siły politycznej, gospodarczej i militarnej stały się one absolutnym liderem i hegemonem. Stany Zjednoczone tym samym porzuciły
izolacjonizm, wykorzystując atut siły rozpoczęły globalną aktywność w sferze polityki zagranicznej.
Po czwarte w latach wojny dojrzewają warunki do umacniania się ruchów narodowowyzwoleńczych, które po 1945 r. nabierają dużego rozmachu, najpierw w Azji później w Afryce, dążąc do likwidacji statusu kolonialnego swych narodów 31. Po piąte, to powstanie Organizacji Narodów Zjednoczonych, mającej pomóc zapewnić przede wszystkim pokój i bezpieczeństwo 32.
Wszystkie te zmiany tworzyły nowy układ sił. W procesie załamywania się
starego systemu i zderzenia się sił antagonistycznych w skali globalnej powstał nowy typ stosunków międzynarodowych. W tym nowym modelu zimna
wojna przez kilka dziesięcioleci była główną treścią wszystkich stosunków
międzypaństwowych.
W perspektywie regionalnej zderzenie sił demokratycznych i komunistycznych w Azji Północno – Wschodniej było wyjątkowo dynamiczne, o ile
w przypadku Europy Zachodniej i Wschodniej można użyć określenia zimnej
wojny, o tyle w przypadku Azji Północno – Wschodniej, bardziej właściwe
byłoby użycie określenia gorącej wojny, gdyż nie udało się obu zantagonizowanym stronom powstrzymać od wybuchu na dużą skalę konfliktu zbrojnego. W przemówieniu prezydenta USA Harry’go Truman’a w 1947 r., została
oficjalnie proklamowana doktryna powstrzymywania jako podstawa amerykańskich celów w polityce zagranicznej. Jej zasadnicza myśl zawierała się w
zdaniu, Głównym elementem każdej polityki Stanów Zjednoczonych wobec
Związku Radzieckiego musi być długofalowe, cierpliwe, ale jednocześnie czujne
powstrzymywanie radzieckich dążeń ekspansjonistycznych […] 33. W tym samym roku na podstawie ustawy o narodowym bezpieczeństwie utworzono
Departament Obrony, Narodową Radę Bezpieczeństwa i Centralną Agencję
Wywiadowczą.
W tej nowej strategii powstrzymywania Stany Zjednoczone dążyły do
zachowania i umacniania swoich wpływów w całym regionie Azji i Pacyfiku,
wynikało to przede wszystkim z potrzeby wypełnienia regionalnej przestrzeni geopolitycznej po europejskich mocarstwach kolonialnych, i przeciwdziałaniu coraz większej aktywności ruchów narodowowyzwoleńczych, i
komunistycznych. Realizacja tych zadań zaczęła się od Japonii, Korei Południowej, Filipin i Indonezji. Strategia odbudowy i zapewnienia obrony w stosunku do wyżej wymienionych państw, kompletnie nie powiodła się wobec
Strona |8
najważniejszego państwa regionu, czyli Chinach. Zwycięstwo komunistów i
proklamowanie ChRL w 1949 r. oznaczało de facto wzrost zagrożenia dla
suwerenności politycznej i gospodarczej stabilności państw najbliższego sąsiedztwa ChRL, zagrożeniem, które komunistyczny reżim stymulował, podbojem prowincji Xinjaing’u, Tybetu oraz kontynuowaniem wojny z KMT na
Tajwanie 34. W tej rosnącej eskalacji przemocy punktem zwrotnym był wybuch wojny koreańskiej 25 czerwca 1950 r., w wyniku inwazji komunistycznych sił KRLD i ChRL przy wydatnej pomocy ZSRR na Koreę Południową.
Półwysep Koreański stał się ponownie miejscem próby zmiany regionalnej
równowagi sił, i uzyskania przewagi jednej ze stron. O ile sama wojna koreańska z lat 1950 – 53, w znaczeniu militarnym była nierozstrzygnięta, o tyle
w wymiarze strategicznym okazała się zwycięstwem USA i ich sojuszników,
ponieważ nie doszło do podważenia zasadniczego ustalenia, o podziale Półwyspu Koreańskiego wzdłuż 38° równoleżnika 35, i tym samym uzyskania
geostrategicznej przewagi przez komunistów.
W szerszej perspektywie cała sekwencja wydarzeń w regionie Azji i Pacyfiku w latach 1945 – 1950 utwierdzała USA o szczególnej odpowiedzialności za losy tego regionu i jednakowym traktowaniu ZSRR i ChRL, jako totalnego zagrożenia. W praktycznej realizacji doktryna powstrzymywania objawiła
się nie tylko w bezpośrednich interwencjach militarnych ale również w całej
serii różnych dwustronnych sojuszy i układów o bezpieczeństwie z państwami regionu Azji Północno – Wschodniej i Południowo – Wschodniej 36,
określanych jako system z San Francisco 37.
W latach 60. i 70. XX w. ostro zarysowane linie zimnej wojny zostały zamazane przez różne poziomy zagrożenia w różnych częściach Azji, wynikało
to przede wszystkim z pogarszających się relacji ChRL – ZSRR, pomimo głębokiego efektu tych wydarzeń nie wpłynęły one zasadniczo na ustalony
wcześniej bipolarny układ Wschód – Zachód. Wręcz paradoksalnie ZSRR wyniosło z tego konfliktu sporo korzyści, przede wszystkim uznanie jego strategicznej równowagi przez USA i potwierdzenie przez Zachód jałtańsko –
poczdamskiego systemu w Europie. Chińsko – radziecki konflikt przyniósł
również korzyść Japonii, która mogła poprawić swoje relacje z swoimi dwoma ważnymi sąsiadami ChRL i ZSRR, bez pogarszania relacji z USA. ChRL
pomimo poniesionych dużych kosztów politycznych i ekonomicznych w konflikcie z ZSRR odniosła także korzyści, przede wszystkim neutralizację najpoważniejszych wrogów (USA), ChRL uzyskała dyplomatyczne uznanie w
wielu państwach, i poważnie zwiększyła swój status w świecie i w wielu różnych międzynarodowych organizacjach (ONZ).
W przypadku USA, korzyścią o znaczeniu militarnym było zrównoważenie radzieckich sił morskich o zasięgu globalnym, ale przede wszystkim
Strona |9
otwarcie ChRL na świat, dało szansę zmęczonej i podzielonej Ameryce zrównoważyć jej słabość ducha z nową siłą do dalszego trudu we współistnieniu z
komunizmem, i nadziei na większą korzyść z otwartej konfrontacji między
Moskwą a Pekinem 38.
Prawdziwym przełomem w zmianie regionalnej równowagi sił okazało
się zakończenie zimnej wojny, sprawiło to, że logika dwubiegunowości straciła nagle na znaczeniu. Wszystkie cztery regionalne mocarstwa ChRL,
ZSRR/Rosja, Japonia i USA oraz dwa państwa koreańskie i Tajwan, przystąpiły do redefinicji swoich regionalnych interesów i poszukiwań nowych strategii, i ich realizacji 39. Katastrofa geopolityczna i towarzysząca jej implozja gospodarcza ZSRR w 1991 r., przyczyniła się do zaniku wpływów i interesów
Rosji w regionie. Wynikało to z braku środków ekonomicznych i braku nowej wizji stosunków dwustronnych z państwami regionu. W latach 90. XX w.
Rosja była jedynie biernym obserwatorem rosnącej rywalizacji między pozostałymi regionalnymi mocarstwami.
W innej sytuacji politycznej znajdowała się Japonia, szczególnie jeśli
chodzi o aktywność ekonomiczną w regionie (handel, inwestycje, pomoc
rozwojowa, stosunki bilateralne), problem stanowiła jednak spuścizna historyczna, a także nastroje w polityce wewnętrznej protekcjonizm i pacyfizm.
Japonia dysponując dużym potencjałem ekonomicznym, posiadała wszelkie
możliwości aby wykorzystywać tradycyjne instrumenty wojskowe w polityce
zagranicznej. Nie zmieniło się jednak podejście japońskich elit do roli Japonii
w stosunkach międzynarodowych i układu sojuszniczego z USA, to w pewnym sensie eliminowało to państwo do odgrywania przywództwa regionalnego 40.
Z kolei aspiracji takich nie ukrywała coraz bardziej asertywna polityka
ChRL, w jej regionalnej strategii po zaniku zimnej wojny, najważniejsze cele
to, pokojowe współistnienie i rozwój współpracy ekonomicznej. ChRL będąc
państwem relatywnie słabym musiała zaakceptować reguły waszyngtońskiego konsensusu 41, aby móc przyjąć niezbędne zasoby kapitałowe i technologiczne od Zachodu dla osiągnięcia szybkiego tempa wzrostu gospodarczego.
Nie oznacza to, że ChRL akceptuje obecny regionalny status quo, na pewno
obecna regionalna równowaga sił nie może zaspakajać aspiracji Państwa
Środka, i nie koreluje z jego celami i rolą strategiczną w wymiarze regionalnym i globalnym, nawiązując do tradycji historycznych związanych z koncepcją trzech koncentrycznych kręgów w nowoczesnych stosunkach międzynarodowych. Wszystkie te kwestie wskazują, że ChRL w dalszym ciągu będzie
czynnikiem najbardziej dynamizującym stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku 42.
S t r o n a | 10
Stany Zjednoczone, jako globalne mocarstwo pełni unikatową rolę w
obecnej regionalnej równowadze sił, jego historyczna funkcja w powstrzymywaniu komunizmu, i rozwoju stosunków gospodarczych z państwami
regionu, legitymizuje dalsze kontynuowanie roli przywódczej USA w regionie
Azji i Pacyfiku. Mocarstwo to posiada wszelkie najważniejsze środki i zdolności polityczne, militarno – strategiczne i ekonomiczne, w zapewnieniu bezpieczeństwa regionalnego i rozwoju gospodarczego wszystkich państw położonych w Azji Północno – Wschodniej (tabela 2). Ponadto rola USA jest akceptowana przez mniejsze państwa regionu, jako jedynej zewnętrznej siły
mogącej równoważyć wpływy ChRL i Japonii. Stymulowanie pozimnowojennej regionalnej równowagi sił nie ma już charakteru hegemonicznego znanego z przeszłości. Stany Zjednoczone znalazły się po raz pierwszy w swojej
polityce zagranicznej nie w roli kontestatora bipolarnej równowagi sił, ale w
roli rzecznika nowego kształtu regionalnego układu.
W tej nowej hierarchii, pozycji regionalnych mocarstw i sprzecznych
interesów, USA odgrywają rolę mocarstwa balansującego, ale nie według
prostego brytyjskiego modelu równowagi sił, polegającego na wyczekiwaniu,
i reakcji dopiero po pojawieniu się bezpośredniego zagrożenia, ale raczej według koncepcji Bismarcka inteligentnej równowagi sił, zapobieganiu zagrożeniom i stawianiu czoła wyzwaniom, przez ustanawianie dwustronnych i
wielostronnych sojuszy, nakładających się na siebie struktur powiązań, które
temperowałyby żądania poszczególnych konkurentów. Utrzymując regionalną równowagę sił poprzez inteligentne sterowanie nią zgodnie z własnymi
interesami, a jednocześnie nie dopuszczając do wyłonienia się mocarstwa,
które zdominowałoby regionalny ład w przyszłości 43. Wśród czynników politycznych, które w przyszłości mogą mieć wpływ na stan regionalnej równowagi sił w regionie Azji Północno – Wschodniej wymienia się przede wszystkim wzrost potęgi Rosji sprzymierzonej z ChRL, ekspansja ChRL, zjednoczenie Korei, likwidacja baz USA w Korei i Japonii, izolacjonizm USA, wojnę na
Półwyspie Koreańskim z udziałem USA, blokadę wojskową Tajwanu przez
ChRL i cały zakres konfliktów międzypaństwowych o charakterze np. demilitacyjno – terytorialnym.
Osobną grupę zagrożeń regionalnych tworzą aspekty bezpieczeństwa
pozamilitarnego, przede wszystkim kwestie ekonomiczne, i konflikty o tzw.
globalne dobra wspólne, strategiczne i środowiskowe 44.
W obliczu wyżej wymienionych zagrożeń i w stanie braku ukształtowanej regionalnej wspólnoty bezpieczeństwa i zinstytucjonalizowanego systemu w tym zakresie model równowagi sił pozostaje jedynym racjonalnym i
najważniejszym instrumentem funkcjonowania stosunków międzynarodo-
S t r o n a | 11
wych dla państw regionu Azji Północno – Wschodniej, przy dominującej
wciąż pozycji USA, ze wszystkimi tego wadami i implikacjami.
Tabela 2. Militarne zdolności USA w sytuacji bezpośredniej obrony lub reakcji
na eskalację konfliktu zbrojnego w regionie Azji Północno – Wschodniej 45.
zdolności
bezpośrednia
flota wojenna nawodna
x
okręty podwodne [odparcie ataku]
okręty podwodne [atak]
taktyczne siły powietrzne
ofensywne lotnictwo [dalekiego zasięgu]
rakiety [dalekiego zasięgu]
obrona
x
x
eskalacja
konfliktu*
x
x
x
lądowe siły pancerne
x
lekkie siły ekspedycyjne
x
x
x
x
mobilne siły pancerne
szybka mobilność
specjalne siły operacyjne
bezzałogowe samoloty
system obrony antybalistycznej
cyber wojna [ofensywna – defensywna]
broń antysatelitarna
Przypisy:
x
x
x
x
x
x
x
E. Haliżak, Regionalny kompleks bezpieczeństwa Azji Północno – Wschodniej, Warszawa
2004, s. 20 –21. Są to m.in. 1) równomierna dystrybucja sił w stosunkach międzynarodowych; 2) zasada, że siła w stosunkach międzynarodowych powinna być równomiernie rozłożona; 3) istniejący w danym momencie pewien układ sił; 4) zasada dominacji kilku wielkich
mocarstw kosztem mniejszych; 5) reguła mówiąca, że jedna strona powinna utrzymywać
pewien margines siły w celu przeciwdziałania niekorzystnym tendencjom wynikającym z
nierównomiernego rozkładu sił; 6) specjalna rola (jednego mocarstwa) w utrzymaniu równomiernego układu sił; 7) szczególne korzyści uzyskiwane z utrzymywania istniejącej dystrybucji siły; 8) przewaga; 9) tendencja w stosunkach międzynarodowych polegająca na
utrzymaniu danego zrównoważonego układu sił.
1
S t r o n a | 12
R. Vukadinović, Międzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 1980, s. 343. Są to m.in.:
izolacjonizm, sojusze, gwarancje, równowaga sił, imperializm, hegemonia, neokolonializm i
uniwersalizm.
3 Q. Wright, A Study of War, Chicago 1942, vol. II, s. 743 – 766.
4 R. Vukadinović, op. cit., s. 349.
5 Ibidem.
6 H. Kissinger, Dyplomacja, Warszawa 2009, s. 191 – 192.
7 E. Haliżak, op. cit., s. 141 – 142.
8 R. Vukadinović, op. cit., s. 350.
9 Ibidem, s. 350 – 351.
10 Ibidem.
11 E. A. Kołodziej, Bezpieczeństwo międzynarodowe po zimnej wojnie: od globalizacji do regionalizacji, w: D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX w., Warszawa 1997, s. 59 – 60.
12 J. Rowiński, Chiny i zmieniający się układ sił w Azji u progu XXI wieku. Strategia regionalna ChRL w warunkach globalizacji, w: J. Nakonieczna, J. Zajączkowski (red.), Azja Wschodnia i Azja Południowa w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2011, s. 433. Koncepcja
trzech koncentrycznych kręgów jest związana z tradycją chińską postrzegania świata. Krąg
pierwszy stanowi Niebieskie Cesarstwo, centrum polityczne i kulturalno – cywilizacyjne
globu. Krąg drugi to peryferia zamieszkałe przez barbarzyńców w państwach bezpośrednio
lub pośrednio podległych Chinom, w tzw. systemie trybutarnym (m.in. Korea, Japonia, Mandżuria, Mongolia, Tybet, część wschodniego Turkiestanu, czyli obecna prowincja Xinjiang,
Nepal, Bhutan, Birma, Wietnam, Tajwan. Krąg trzeci (reszta świata) odnosił się do globalnych aspiracji Państwa Środka.
13 E. A. Kołodziej, op. cit., s. 60. 1) wspólnota bezpieczeństwa; 2) hegemoniczne przywództwo oparte na porozumieniu; 3) pluralistyczna wspólnota interesów; 4) koncert państw
(szczególnie dużych mocarstw); 5) porozumienie (koncert) oparte na strefach wpływów pod
nadzorem hegemonicznego przywódcy stosującego przymus i; 6) różne warianty równowagi
siłowej.
14 E. Haliżak, Zmiana układu sił USA – Chiny a transformacja porządku międzynarodowego,
Warszaw 2005, s. 28.
15 R. Kuźniar, Polityka i siła. Studia strategiczne – zarys problematyki, Warszawa 2006, s.
15.
16 J. Tubielewicz, Historia Japonii, Wrocław 1984, s. 166 – 169. Dwie wielkie inwazje, które wyszły z terytorium Korei przeciwko Japonii w 1274 r. i 1281 r., były inspirowane przez
mongolskiego Wielkiego Chana Kubilaja, który wcześniej podbił północne Chiny, całą Koreę,
a następnie resztę terytorium chińskiego. Wspólna koalicja Mongołów, Chińczyków i Koreańczyków poniosła porażkę, wydaje się jednak, że gdyby nie utrata chińskiej suwerenności
na rzecz Mongołów, to nie doszłoby do tych zaczepnych akcji przeciwko Japonii. Podbój
mongolski Chin i jego panowanie (1279 – 1368), był mementem zachodniego imperializmu w
XIX w., kiedy to chińskie społeczeństwo ponownie doznało szoku kulturowego z powodu
antagonistycznych obcych wpływów. Sam Kubilaj stał się cesarzem Chin w 1271 r. i rządził
w chińskim stylu, zakładając dynastię Yuan. Zob. szerzej, J. K. Fairbank, Historia Chin. Nowe
spojrzenie, Gdańska 1996, s. 109 – 114; W. Rodziński, Historia Chin, Wrocław 1992, s. 260 –
278.
17 R. Kuźniar, op. cit., s. 41.
18 W. Rojek, Ekspansja mocarstw w Chinach i jej wpływ na rozwój stosunków międzynarodowych w latach 1890 – 1914, Kraków 1990, s. 13 – 64.
19 R. Vukadinović, op. cit., s. 352.
20 Ibidem.; M. Baumgart, Londyn – Berlin 1918 – 1939. Niemcy w brytyjskiej polityce zagranicznej, Szczecin 1993. Publikacja ta w ciekawy sposób przedstawia balansującą Wielką Brytanię w perspektywie europejskiej okresu dwudziestolecia międzywojennego, innymi słowy
wzmacniania Niemiec kosztem Francji.
21 Zob. szerzej. J. Polit, Koniec brytyjskiej izolacji 1895 – 1911, Studia Historyczne, R XXXIX
1996, s. 493 – 506.
22 R. Vukadinović, op. cit., s. 353.
23 K. S. Latourette, The American Record in the Far East, 1945 – 1951, New York 1954, s.
18.
2
S t r o n a | 13
Ibidem, s. 19.
A. De Conde, W. Wilson i amerykańska polityka zagraniczna w latach 1917 – 1920, w:
(red.) A. Bartnicki, D. T. Critchlow, Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki, tom 4, Warszawa
1995, s. 8 – 9.
26 E. Haliżak, op. cit., s. 21.
27 K. S. Latourette, op. cit., s. 92.
28 R. Kuźniar, op. cit., s. 12.
29 R. Vukadinović, op. cit., s. 359.
30 Ibidem, s. 360.
31 Ibidem, s. 361.
32 Ibidem.
33 K. Michałek, Mocarstwo. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1945 – 1992, Warszawa 1995, s. 52.
34 A. D. Barnett, Communist China and Asia. Challenge to American Policy, New York 1960,
s. 122.
35 E. J. Marolda, Ready Seapower. A History of the U.S. Seventh Fleet, Washington 2012, s.
23 – 36.
36 E. Haliżak, Zmiana układu sił … , op. cit., s. 24 – 25. Dwustronne sojusze USA z: Japonią w
1951 r. i 1960 r.; Republiką Korei i Tajwanu w 1954 r.; Tajlandią w 1962 r.; Filipinami w
1951 r. Układy o bezpieczeństwie ANZUS – 1951 r. i SEATO – 1954 r.
37 E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe … , op. cit., s. 435.
38 W. J. Barnds, China and America. The Search for a New Relationship, New York 1977, s.
2. Zob. szerzej. L. M. Lütchi, Chiny – ZSRR. Zimna wojna w świecie komunistycznym, Warszawa
2011.
39 E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe … , op. cit., s. 441.
40 E. Haliżak, op. cit., s. 442.
41 P. Bożyk, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Teoria i polityka, Warszawa 2008, s.
391 – 392.
42 E. Haliżak, op. cit., s. 442.
43 Ibidem, s. 442 – 443.
44 Z. Brzeziński, Strategiczna wizja. Ameryka a kryzys globalnej potęgi, Kraków 2013, s.
150.
45 J. Dobbins, D. C. Gompert, D. A. Shlapak, A. Scobell, Conflict with China, Prospects, Consequences, and Strategies for Deterrence, Santa Monica 2011, s. 8.
* Ograniczenie się w początkowej fazie konfliktów do rażenia celów wojskowych oraz
zwiększania precyzji uderzeń, po wyczerpaniu środków politycznych. W teorii H. Kahn’a tzw.
drabina eskalacji składa się z 37 szczebli, opisujących sekwencję działań o rosnącej intensywności politycznej i wojskowej, od gestów i deklaracji politycznych po totalną wojnę termojądrową.
24
25