Analiza porownawcza antycyklicznej efektywnosci instrumentow

Rozdział i
Analiza porównawcza antycyklicznej
efektywności instrumentów pasywnej
polityki fiskalnej w wybranych
gospodarkach.
Kornelia Gierczyńska1
Mirosława Żurek 2
Streszczenie
Celem prezentowanego opracowania jest analiza efektywności działania instrumentów
pasywnej polityki fiskalnej w wybranych krajach Unii Europejskiej oraz wskazanie podstawowych przyczyn zróżnicowania skuteczności automatycznej stabilizacji koniunktury
pomiędzy gospodarkami Polski, Słowacji, Niemiec oraz Francji. Empiryczna analiza antycyklicznej efektywności pasywnej polityki fiskalnej oparta o wkażniki elastyczności poszczególnych kategorii budżetowych względem PKB wykazała, że ich wpływ na wygładzenie wahao koniunktury jest raczej niewielki. Przypuszczalnie największym wpływem
na ograniczenie wahao PKB charakteryzuje się podatek CIT, co wynika z silnej reakcji tej
kategorii budżetowych na wahania PKB. Warto jednak zauważyd, że zwiększenie podatku dochodowego od osób prawnych mogłoby nieśd ze sobą skutek w postaci obniżenia
poziomu atrakcyjności inwestowania w danym kraju. Do oszacowania efektywności automatycznych stabilizatorów w niniejszym opracowaniu wykorzystano dane kwartalne z
lat 1998-2008 obejmujące szeregi czasowe PKB, zatrudnienia, spożycia indywidualnego
i przeciętnego poziomu wynagrodzeo pochodzące z bazy danych OECD.
Wstęp
Antycykliczna polityka fiskalna obejmuje zarówno politykę aktywną, związaną z
dyskrecjonalnymi działaniami paostwa, jak i politykę pasywną, której działanie
1
Kornelia Gierczyoska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Sekcja Studencka
Uczelnianego Koła Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego Oddziału w Toruniu.
2
Mgr Mirosława Żurek, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Katedra Ekonometrii i
Statystyki.
opiera się na automatycznych stabilizatorach koniunktury. Ze względu na długie
i nieprzewidywalne opóźnienia pomiędzy wystąpieniem recesji a pojawieniem
się rezultatów zmiany polityki fiskalnej, stabilizacja koniunktury poprzez narzędzia dyskrecjonalnej polityki fiskalnej doprowadzid może do wzmocnienia fluktuacji łącznego popytu (J. Stiglitz, 1988). Dlatego też uznaje się, polegającą na
szybkości działania i przewidywalności, przewagę wykorzystania instrumentów
pasywnej polityki fiskalnej w celu łagodzenia skutków wahao koniunktury.
Automatyczne stabilizatory koniunktury definiowane są jako takie elementy
polityki fiskalnej, które wpływają na ograniczenie wielkości zmian produkcji nie
wymagając przy tym interwencji rządowej (J.Eaton i H. Rosen, 1980; A. Auerbach i D. Feenberg, 2000). Zalicza się do nich przede wszystkim wydatki na pasywne formy przeciwdziałaniu bezrobociu, podatki pośrednie, a także podatki
dochodowe od osób fizycznych i prawnych.
Celem prezentowanego opracowania jest analiza efektywności działania instrumentów pasywnej polityki fiskalnej w wybranych krajach Unii Europejskiej
oraz wskazanie podstawowych przyczyn zróżnicowania skuteczności automatycznej stabilizacji koniunktury pomiędzy gospodarkami Polski, Słowacji, Niemiec oraz Francji.
W pierwszej części artykułu przedstawiony został mechanizm działania automatycznych stabilizatorów fiskalnych, długookresowe skutki oparcia polityki
fiskalnej o instrumenty pasywne oraz czynniki warunkujące antycykliczną efektywnośd automatycznych stabilizatorów koniunktury. W dalszej części uwaga
koncentruje się na metodologicznych podstawach badania efektywności pasywnej polityki fiskalnej. Częśd trzecia poświęcona jest empirycznej analizie
efektywności działania automatycznych stabilizatorów koniunktury oraz badaniu przyczyn różnic efektywności pomiędzy wybranymi krajami Unii Europejskiej. W koocowej części artykułu zawarte zostały ogólne wnioski z badao.
i.1. Automatyczne stabilizatory koniunktury jako mechanizm wygładzający zmiany produktu krajowego brutto
i.1.1. Antycykliczny charakter instrumentów pasywnej polityki fiskalnej
Teoria ekonomii wskazuje na antycykliczne oddziaływanie automatycznych stabilizatorów mające odzwierciedlenie w wygładzaniu przez nie wielkości produkcji. Mechanizm ten wykorzystuje wrażliwośd pewnych składników rachunku narodowego na wahania koniunkturalne powodując ograniczenie wzrostu wielko-
ści deficytu budżetowego w fazie recesji oraz jego spadku w czasie ożywienia.
Przychody rządowe zwiększają się wraz ze wzrostem produkcji oraz zmniejszają
się wraz z jej spadkiem, podczas gdy pewne wydatki rządowe, a w szczególności środki związane ze świadczeniami socjalnymi, jak np. zasiłek dla bezrobotnych wykazują tendencje przeciwne. We wzrostowej fazie cyklu koniunkturalnego wielkości rozporządzalnych dochodów gospodarstw domowych oraz dochodów netto przedsiębiorstw kształtują się na poziomie niższym od szczytowego, co przyczynia się do zmniejszenia konsumpcji sektora prywatnego oraz
inwestycji, podczas gdy spadkową fazę cyklu charakteryzuje wyższy poziom
rozporządzalnych dochodów, a także konsumpcji i inwestycji. Należy zauważyd,
że brak synchronizacji salda budżetu publicznego z cyklem koniunkturalnym
stanowi istotny czynnik ograniczający zmiennośd popytu, a zatem również fluktuacji poziomu PKB (C. Gabriel Di Bella, 2002).
Okres recesji charakteryzuje się spadkiem produkcji, zatrudnienia oraz dochodów ludności i firm. Maleją również dochody budżetowe, podczas gdy wysokośd wydatków publicznych związanych z bezrobociem ulega zwiększeniu.
Spadek aktywności gospodarczej powoduje zmniejszenie podatków oraz jednoczesny wzrost płatności transferowych dla ludności. Dzięki obecności sektora
finansów publicznych towarzyszące recesji zmniejszenie dochodów do dyspozycji jest niższe niż spadek PKB. Wygładzające wahania koniunktury automatyczne
stabilizatory w postaci podatków i wydatków sektora publicznego wpływają na
zmniejszenie wahao konsumcji (R. Musgrave i P. Musgrave 1989; M. Mackiewicz i P. Krajewski 2008).
Jako jeden ze skutków wahao koniunktury należy wyodrębnid powstanie cyklicznego komponentu deficytu budżetowego, który działa jako automatyczny
stabilizator koniunktury, poprzez zmniejszenie skali wahao PKB (S. Murchison i
J. Robbins 2002). Sprzężenie zwrotne między PKB a saldem budżetowym przedstawia rysunek i.1.
Saldo budżetu (B)
Rysunek i.1. Sprzężenie zwrotne pomiędzy saldem budżetowym a wahaniami PKB
Y=g(B)
B=f(Y)
B2
B0
Y0
Y2
Y1 produkcja (Y)
Źródło: S. Murchison i J. Robbins, 2002.
Wpływ wahao koniunktury na wielkośd cyklicznego komponentu deficytu
budżetowego uzależnia saldo budżetowe od wysokości produkcji (B=f(Y)). Jednak z drugiej strony wielkośd produkcji determinowana jest przez deficyt budżetowy. Zwiększenie deficytu budżetowego powoduje wzrost popytu globalnego (Y=g(B)).
Spowodowany cyklicznymi wahaniami wzrost PKB generuje przesunięcie
krzywej Y=g(B) w prawo oraz zwiększenie poziomu produkcji z Y0 do Y1. Jednocześnie wzrost produkcji staje się przyczyną powstania cyklicznej nadwyżki budżetowej i polepszenia salda budżetowego z B0 na B2. Polepszenie salda budżetowego w wyniku działania automatycznych stabilizatorów koniunktury staje
się powodem ograniczenia produkcji z Y1 do Y2.
Przedstawiony powyżej mechanizm działania automatycznych stabilizatorów
koniunktury nie pozostawia wątpliwości w kwestii antycyklicznego charakteru
pasywnej polityki fiskalnej.
i.1.1. Automatyczne stabilizatory koniunktury w świetle teorii ekonomii
Teoretyczna analiza działania automatycznch stabilizatorów fiskalnych wykorzystująca nowoczesną teorię konsumenta wskazuje kilka możliwych kanałów
ograniczania przez nie siły reakcji sektora prywatnego na wahania koniunktury.
Automatyczna stabilizacja zachodzi również w sytuacji, w której gospodarstwa
domowe są w pełni świadome presji będącej wynikiem międzyokresowych
ograniczeo dostosowawczych budżetu rządowego oraz posiadają zdolnośd roz-
różnienia pomiędzy zagregowanymi, a idiosynkratycznymi zmianami dochodów.
Za kluczowy uznaje się wpływ systemu podatkowego i właściwej mu płynności,
funkcji socjalnej i redystrybucyjnej na stabilizację szoków dochodowych (D. Cohen i G. Follette, 2000).
Wykorzystując modele keynesowskie Ch. Romer (1999) podkreśla prominentną rolę automatycznych stabilizatorów fiskalnych3 w neutralizowaniu
skrajnych okresów cyklu koniunkturalnego poprzez zamienianie okresu bliskiego recesji w okres normalnego wzrostu oraz stymulowanie wzrostu gospodarczego w pierwszych latach ożywienia. Przy założeniu, że bieżący dochód
osobisty oraz podatki stanowią jedyne determinanty popytu konsumpcyjnego
wykorzystany model pokazuje wpływ zagregowanej konsumpcji bieżącej oraz
produkcji na wielkośd zaagregowanego popytu. Działanie automatycznych stabilizatorów fiskalnych zmiejszając skutki szoku, powoduje również ograniczenie
fluktuacji rozporządzalnych dochodów osobistych4.
Na rolę automatycznych stabilizatorów koniunktury w kontekście optymalizacji problemu wyboru konsumenta po raz pierwszy wskazuje L. Christiano
(1984). Stworzony przez niego model obejmuje dwa okresy. W obu okresach
konsumenci dążą do maksymalizacji oczekiwanej użyteczności, która dla każdego z nich jest stała. W pierwszym okresie, wysokośd dochodów jest niepewna ze
względu na możliwośd zarówno powszechnych, jak i indywidualnych nieoczekiwanych zmian. Natomiast w drugim okresie występuje pewnośd w aspekcie wysokości dochodów. Pierwszy okres zakłada działanie podatku od wynagrodzeo,
w drugiej fazie występuje natomiast podatek ryczałtowy. Eliminują one możliwośd spełniania przez podatek dochodowy funkcji zabezpieczającej. Ponadto,
każda zmiana łącznej wielkości wpływów budżetowych z tytułu podatku dochodowego w pierwszym okresie jest kompensowana poprzez równoważny jej
wzrost bieżącej wartości wpływów podatkowych w drugim okresie. Dopuszcza
się również możliwośd zadłużania, zarówno w przypadku indywidualnych podmiotów gospodarki, jak i sektora rządowego.
Początkowe rozważania L. Christiano skupiają się na przypadku gospodarki,
w której każdy podmiot dysponuje pełną informacją o rynku, a zatem gospodar3
Z uwzględnieniem oddziaływania podstawy podatku dochodowego i zmniennych wielkości
transferów socjalnych np. w formie zasiłków dla bezrobotnych.
4
Powyższy mechanizm zachodzi jedynie w podstawowej postaci modelu Keynesa. Gdy
zmnienna określająca wielkośd zaagregowanego popytu jest równa zero automatyczna
stabilizacja koniunktury jest zbędna. W modelu z pełnym zatrudnieniem, gdy zaagregowana
podaż dóbr jest zupełnie nieelastyczna lub gdy dopuszcza się płynnośd kursu walutowego,
działanie automatycznych stabilizatorów kompensowane jest dostosowaniami zmiennych stawek
wynagrodzeo, cen oraz kursów walutowych.
stwa domowe są w stanie rozróżnid pomiędzy zagregowanymi i idiosykratycznymi szokami dochodowymi. W powyższym przypadku niemożliwe staje się zaobserwowanie dodatniej korelacji pomiędzy szokiem dochodowym a konsumpcją, z powodu uprzedniego wyeliminowania zmian wysokości wpływów podatkowych, a co z tym związane, wysokośd świadczeo socjalnych pozostaje na stałym poziomie. Zauważyd należy jednak, że siła oddziaływania idiosynkratycznych szoków dochodowych na konsumpcję indywidualną jest ograniczana działaniem podatku dochodowego. Spowodowane szokiem dochodowym wahania
wywołują niedostrzegalne zmiany w łącznej wysokości wpływów podatkowych
w obu okresach, ale w znacznym stopniu zmieniają wysokośd indywidualnych
obciążeo podatkowych, przez co uaktywniają działanie mechanizmu automatycznej stabilizacji koniunktury.
i.1.3. Automatyczne stabilizatory koniunktury w długim okresie
Oparcie polityki fiskalnej na automatycznych stabilizatorach w dłuższym okresie
może byd przyczyną zarówno pozytywnych, jak i negatywnych zjawisk w gospodarce. Z jednej strony osiągnięcie długoterminowych celów zrównoważonego
wzrostu gospodarczego, pełne zatrudnienie i stabilnośd cen wymagają krótkookresowej polityki stabilizacyjnej służącej utrzymaniu na odpowiednim poziomie wielkości zagregowanego popytu. Powtarzające się okresy jedynie częściowego wykorzystania zasobów w dłuższym czasie mogą doprowadzid do spadku
poziomu inwestycji oraz trudności w utrzymaniu dochczasowego poziomu zasobów materialnych, a przede wszystkim zatrudnienia. Pomimo iż, w okresach
przegrzania gospodarki zachodzą procesy przeciwne do powyższych należy
podkreślid, że gwałtowne odchylenia od trendu wyznaczającego równowagę w
długim okresie mogą mied negatywne skutki dla potencjalnego rozwoju gospodarczego (P. van den Noord, 2000).
Ponadto, oparcie polityki fiskalnej na działaniu automatycznych stabilizatorów koniunktury oraz utrzymywaniu stopy podatkowej na stałym poziomie w
okresie cyklu uznaje się za rozwiązanie mniej kosztowne od corocznych dostosowao systemu podatkowego, wdrożeniu których towarzyszą znaczne opóźnienia. Poza tym, sektor publiczny charakteryzuje się mniejszymi ograniczeniami
płynności oraz niższą premią za ryzyko, co czyni go bardziej efektywnym w wygładzaniu wielkości globalnej konsumpcji od gospodarstw domowych[p.
Należy zauważyd, że automatyczne stabilizatory koniunktury mogą nie spełniad swojej roli lub wywoływad efekt przeciwny do oczekiwanego. Sytuacja taka
może zaistnied, gdy towarzyszący recesji wzrost deficytu budżetowego spowoduje podniesienie stóp procentowych w związku z większym długiem publicznym. Jeśli okolicznościom tym towarzyszyd będzie związany z działaniem automatycznych stabilizatorów podczas recesji spadek konsumpcji sektora prywatnego i inwestycji, możliwe jest dalsze pogłębienie recesji (P. van den Noord,
2000; C. Gabriel Di Bella, 2002).
Dodatkowo, w przypadku trwałego szoku podażowego działanie automatycznych stabilizatorów koniunktury przyczynia się do dodatkowego opóźnienia
dostowao PKB do nowego poziomu potencjalnego (A. Brunila, M. Buti i J. Veld,
2002).
i.1.2. Determinanty efektywności działania automatycznych stabilizatorów
fiskalnych
Siła oddziaływania automatycznych stabilizatorów fiskalnych determinowana
jest przez wiele czynników, z których największą rolę odgrywa wielkośd sektora
publicznego w gospodarce danego kraju. Im większą częśd PKB stanowią wydatki rządowe, tym większa wrażliwośd bilansu środków publicznych na wahania
aktywności ekonomicznej. (J. Gali, 1994; A. Fatas i I. Mihov, 2001).
Za kolejny czynnik mający wpływ na efektywnośd automatycznych stabilizatorów koniunktury uznaje się otwartośd gospodarki. Wraz ze wzrostem poziomu otwartości gospodarki zmniejsza się skutecznośd automatycznej stabilizacji
fiskalnej. W modelu gospodarki, w której występują jedynie dobra handlowe,
wynikający z wyeliminowania automatycznych stabilizatorów wzrost zmienności krajowego popytu prowadzi wyłącznie do zwiększenia wahao bilansu handlowego, nie wywołując fluktuacji po stronie podażowej (D. Rodrik, 1998).
Na zakres działania automatycznych stabilizatorów wpływa również obowiązujący w danej gospodarce system podatkowy, a w szczególności wrażliwośd
podstaw opodatkowania na wahania koniunkturalne. Ponadto, znaczną rolę
odgrywa wielkośd transferów socjalnych oraz progresywnośd systemu podatkowego (A. Auerbach i D. Feenberg, 2000; L. Christiano i S. Harrison, 1998).
Oprócz czynników o charakterze typowo makroekonomicznym na efektywnośd działania automatycznych stabilizatorów wpływa także poziom korupcji w
danym kraju (A. Alesina i G. Tabellini, 2005) oraz stopieo polaryzacji dochodów
społeczeostwa (J. Woo, 2005).
i.2. Metodologia zastosowana przy ocenie antycyklicznej efektywności
automatycznych stabilizatorów
Efektywnośd automatycznych stabilizatorów zależy w dużej mierze od tego, w
jakim stopniu wielkośd konsumpcji zależy od dochodu permanentnego, a w jakim od dochodu bieżącego. Wyniki symulacji przeprowadzonej w oparciu o
makromodel ekonomiczny QUEST II zawarte w opracowaniu W. Roegera i J.
Velda (1997) potwierdzają, iż im niższa kraocowa skłonnośd do konsumpcji, tym
słabsze działanie instrumentów pasywnej polityki fiskalnej.
M. Mackiewicz (2008) wyodrębnia dwa sposoby zbadania skuteczności automatycznych stabilizatorów. Pierwszy opiera się na analizie różnic między rzeczywistymi wahaniami PKB, a wahaniami, które miałyby miejsce, gdyby wydatki
publiczne i podatki w ogóle nie występowały. Natomiast drugi sposób obejmuje
analizę rozbieżności pomiędzy rzeczywistymi wahaniami PKB, a wahaniami, które miałyby miejsce, gdyby działanie automatycznych stabilizatorów zniwelowane było przez stosowane instrumenty aktywnej polityki fiskalnej. Ze względu na
trudności pomiarowe skuteczności dyskrecjonalnej polityki paostwa w opracowaniu odwołono się do pierwszego ze sposobów. Szczególną rolę w przeprowadzonej analizie skuteczności automatycznych stabilizatorów odgrywa koniecznośd wyznaczenia krótkookresowych elastyczności poszczególnych kategorii budżetowych względem PKB.
i.2.1. Skutecznośd automatycznych stabilizatorów po stronie wydatkowej
Ze względu na empiryczne trudności określenia stabilnej zależności między wydatkami socjalnymi i na służbę zdrowia, a luką produkcyjną w niniejszym opracowaniu ograniczono się do wydatków na pasywne formy przeciwdziałania bezrobociu. Wpływają one na zmianę wysokości dochodów pozostających do dyspozycji, które bezpośrednio przekładają się na wielkośd konsumpcji, a przez to
pozwalają na wygładzenie wahao koniunktury. Wpływ polityki fiskalnej w tym
obszarze jest tym silniejszy, im większy jest spadek poziomu konsumpcji na skutek spadku zasiłku dla bezrobotnych. Przy założeniu, że elastycznośd dochodów
do dyspozycji względem wydatków na zasiłki dla bezrobotnych wynosi -1, siłę
wpływu wydatków na pasywne formy przeciwdziałania bezrobociu na zmianę
poziomu konsumpcji wyznaczyd można za pomocą wzoru (M. Mackiewicz,
2008):
C
UB
,
  C ,YDYS UB ,Y
Y
Y
(1)
gdzie:
 C,Y
DYS
- elastycznośd konsumpcji względem dochodów do dyspozycji (kraoco-
wa skłonnośd do konsumpcji),
UB,Y - krótkookresowa elastycznośd wydatków na pasywne formy przeciwdziałaniu bezrobociu względem PKB,
Y – produkt krajowy brutto.
Elastycznośd wydatków rządowych przeznaczonych na zasiłki dla bezrobotnych względem PKB w niniejszym artykule wyliczona została jako:
UB,Y   Z ,Y
1 u
,
u
(2)
gdzie :
 Z ,Y – krótkookresowa elasycznośd zatrudnienia względem PKB,
u – stopa bezrobocia.
Krótkookresową elastycznośd zatrudnienia względem PKB obliczono uzależniając tempo wzrostu liczby pracujących w stosunku do analogicznego kwartału
roku poprzedniego od tempa wzrostu PKB w stosunku do tego samego okresu
(A. Czyżewski i N. Łapioska-Sobczak, 2001). W analogiczny sposób wyliczony został parametr  C,YDYS . Ze względu na brak danych kwartalnych dotyczących dochodów pozostających do dyspozycji, tempo ich wzrostu oszacowano w oparciu
o tempo wzrostu PKB w stosunku do analogicznego kwartału roku poprzedniego (M. Mackiewicz, 2008).
Im otrzymana podczas estymacji wartośd
C
jest większa, tym silniejszy jest
Y
wpływ wydatków publicznych na wygładzenie wahao koniunktury.
i.2.2. Skutecznośd automatycznych stabilizatorów po stronie dochodowej
Antycykliczną efektywnośd automatycznych stabilizatorów po stronie dochodowej badad można ze względu na podatki dochodowe od osób fizycznych,
prawnych, czy podatki pośrednie (VAT i akcyza). Ze względu na trudności w po-
zyskaniu danych w niniejzym opracowaniu ograniczono się do zbadania antycyklicznej efektywności podatku dochodowego od osób fizycznych i podatku od
wartości dodanej (VAT).
Podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT) jak i wysokośd odprowadzanych składek na ubezpieczenie społeczne wpływają na dochód pozostający do
dyspozycji, a przez to na wysokośd konsumpcji. W obliczeniach przyjęto założenie jednakowej wrażliwości wszystkich dochodów z podatków bezpośrednich
względem wahao koniunktury. Dodatkowo zakładając, że elastycznośd dochodów do dyspozycji względem podatków bezpośrednich wynosi -1, siłę oddziaływania wpływów z podatku PIT i ubezpieczeo społecznych na poziom konsumpcji wyznaczyd można przy pomocy równania (C. Giorno, 1995):
C
DT 

  C ,YDYS   DT ,Y
,
Yd
Y 

 DT ,Y   Z ,Y  w,Z  DT ,w   Z ,Y ,
(4)
(5)
gdzie:
DT - dochody publiczne z podatków bezpośrednich,
 DT ,Y - krótkookresowa elastycznośd dochodów publicznych z podatków bezpośrednich względem PKB,
 w,Z - krótkookresowa elastycznośd przeciętnego poziomu płac względem zatrudnienia,
 DT ,w - krótkookresowa elastycznośd wpływu z podatków bezpośrednich na
jednego zatudnionego względem przeciętnego dochodu.
Ocenę efektywności wpływu podatków bezpośrednich na wygładzenie wahao koniunktury oparto o wyliczenie krótkookresowej elastyczności stawki płac
względem PKB, którą wyznacza się ze wzoru:
(6)
 w,Y   Z ,Y  w,Z ,
Wartośd parametru  w,Z oszacowano uzależniając tempo wzrostu przeciętnego
realnego poziomu wynagrodzenia w stosunku do analogicznego okresu roku
poprzedniego od tempa wzrostu zatrudnienia i wydajności w stosunku do tego
samego okresu.
W celu wyznaczenia wpływu podatku VAT na wygładzenie wahao koniunktury przyjęto założenie jego jednostkowej elastyczności wpływu względem bazy
podatkowej. W ten sposób do oszacowania siły wpływu podatku od wartości
dodanej na wygładzanie wahao koniunktury użyto wzoru (M. Mackiewicz,
2008):
C
VAT
  TBVAT ,Y
YVAT
Y
(7)
gdzie:
VAT – wpływy budżetowe z podatku od wartości dodanej,
 TBVAT ,Y - krótkookresowa elastycznośd bazy podatkowej VAT względem PKB.
Na bazę podatkową VAT składa się zarówno spożycie indywidualne, jak i bieżące zakupy rządowe. W przypadku tych ostatnich można założyd, że elastycznośd względem poziomu produkcji kształtuje się na poziomie zero. Wówczas
(8)
 TBVAT ,Y   C ,Y
gdzie:
 C,Y - krótkookresowa elastycznośd konsumpcji względem PKB.
Parametr  C,Y obliczono biorąc pod uwagę tempo zmiany konsumpcji w stosunku do tempa zmiany produkcji oraz udział spożycia indywidualnego w spożyciu globalnym danego kraju.
i.3. Porównanie efektywności automatycznych stabilizatorów koniunktury w wybranych krajach europejskich – analiza elastyczności
Do oszacowania efektywności automatycznych stabilizatorów w niniejszym
opracowaniu wykorzystano dane kwartalne z lat 1998-2008 obejmujące szeregi
czasowe PKB, zatrudnienia, spożycia indywidualnego i przeciętnego poziomu
wynagrodzeo pochodzące z bazy danych OECD. Wszelkie niezbędne obliczenia
wykonano w programie GRETL v. 1.8.0.
W oparciu o zebrane dane wyliczono elastycznośd PKB względem pasywnych
form przeciwdziałaniu bezrobociu jako iloczyn krótkookresowej elastyczności
zatrudnienia i wydatków na pasywne formy bezrobocia względem PKB. Wyniki
wyliczeo zaprezentowano w tabeli i.1.
Tabela i.1. Porównanie elastyczności PKB względem pasywnych wydatków na przeciwdziałanie bezrobociu w wybranych krajach
Rodzaj miary/wskaźnika
Polska
Słowacja
Francja
Niemcy
Krótk. elastycznośd zatrudnienienia
0,2059
0,1573
0,2010
0,1739
względem PKB ( Z ,Y )
Średnia stopa bezrobocia w analizowanym okresie (u)
Krótk. elastycznośd wydatków na
pasywne formy przeciwdziałaniu
bezrobociu względem PKB (UB ,Y )
13,82%
15,52%
8,64%
8,97%
1,2843
0,8562
2,1265
1,7639
Kraocowa skłonnośd do konsumpcji
przy przejściowej zmianie dochodów ( C ,YDYS )
0,1475
0,2296
0,1201
0,4064
Elastycznośc PKB względem wydatków na pasywne formy przeciwdziałaniu bezrobociu
0,1894
0,1966
0,2554
0,7168
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych OECD.
Z przeprowadzonego badania wynika, iż najwyższą antycykliczną efektywnością cechują się wydatki na pasywne formy przeciwdziałaniu bezrobociu w
Niemczech. W pozostałych trzech krajach efektywnośd ta jest zbliżona i oscyluje
wokół wartości 0,2.
Przyczyn występowania niewielkiej zależności pomiędzy PKB a zatrudnieniem we wszystkich analizowanych krajach upatrywad należy w wysokości kosztów zatrudnienia, bezzatrudnieniowym wzroście gospodarczym, bądź też braku
elastycznych form zatrudnienia. Udział kosztów związanych z zatrudnieniem w
PKB w analizowanych krajach wynosi odpowiednio: 44% - Polska, 45% - Słowacja, 60% - Francja i 58% - Niemcy. Znaczące różnice występują również w elastyczności rynku pracy w poszczególnych krajach. Mimo iż Francja i Niemcy mają stosunkowo wysokie koszty zatrudnienia, to jednak w krajach tych udział
osób zatrudnionych na częśd etatu w stosunku do zatrudnionych na cały etat
wynosi odpowiednio 0,15 i 0,28. W Polsce stosunek ten wynosi 0,10, a na Słowacji tylko 0,02. Tak mało elastyczny rynek pracy wraz z wysokim przeciętnym
poziomem bezrobocia powoduje, że elastycznośd wydatków na pasywne formy
przeciwdziałaniu bezrobociu względem PKB jest w tym kraju najniższa.
Na uwagę zasługuje wysoki poziom kraocowej skłonności do konsumpcji w
Niemczech wynoszący 0,41. W pozostałych krajach wartośd ta nie przekracza
0,25. Elastycznośd dochodowa popytu zależy przede wszystkim od udziału dóbr
podstawowych w ogólnym koszyku produktów.
Przyjmując szacunkowy udział wydatków na pasywne formy bezrobocia w
produkcie krajowym brutto w danym kraju na poziomie 1,5%5 można stwierdzid, że krótkookresowy wzrost PKB o 1% prowadzid będzie do ograniczenia
wydatków na pasywne formy przeciwdziałania bezrobociu, a przez to wpłynie
na ograniczenie dochodów do dyspozycji i zmniejszenie wzrostu konsumpcji indywidualnej o 0,003% PKB w przypadku Polski i Słowacji, o 0,004% PKB w przypadku Francji oraz o 0,011% PKB w przypadku Niemiec.
Oszacowano również wpływ podatków bezpośrednich od osób fizycznych na
niwelowanie wahao koniunktury. Wyniki obliczeo zestawiono w tabeli i.2.
Tabela i.2. Porównanie elastyczności płac względem pasywnych wydatków na przeciwdziałanie bezrobociu w wybranych krajach
Rodzaj miernika
Polska
Słowacja Francja
Niemcy
Krótkookresowa elastycznośd zatrudnienia względem PKB ( Z ,Y )
0,2059
0,1573
0,2010
0,1739
Krótkookresowa elastycznośd
względem zatrudnienia ( w,Z )
płac
0,2609
0,3802
0,1968
0,1850
Krótkookresowa elastycznośd
względem wydajności
Krótkookresowa elastycznośd
względem PKB ( w,Y )
płac
0,5993
0,2838
0,1656
0,0046
0,0537
0,0598
0,0396
0,0327
płac
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych OECD.
Ze względu na trudności w pozyskaniu porównywalnych danych dotyczących
wysokości wpływów budżetowych z tytułu podatków bezpośrednich od osób
fizycznych w poszczególnych krajach nie jest możliwe wyliczenie krótkookresowej elastyczności wpływów z PIT względem PKB. Niemniej, zgodnie z równaniem (6) w oparciu o krótkookresową elastycznośd płac względem PKB, można
porównad efektywnośd podatków bezpośrednich od osób fizycznych jako automatycznych stabilizatorów koniunktury w poszczególnych krajach. Efektywnośd ta, w porównaniu z wydatkami na zasiłki dla bezrobotnych okazuje się dużo niższa we wszystkich rozważanych krajach. Zauważa się jednak różnicę w poziomie elastyczności płac względem PKB pomiędzy Polską i Słowacją a Francją i
Niemcami. Niska efektywnośd stabilizatora wynika z tego, iż w przypadku tymczasowej poprawy koniunktury, przedsiębiorcy bardziej skłonni są osiągad wyż5
Wartośd szacunkowa, służąca zobrazowaniu wielkości wpływu wydatków na zasiłki dla
bezrobotnych w poszczególnych krajach na niwelowanie wahao PKB.
sze zyski, niż podwyższad wynagrodzenia swoim pracownikom. W związku z
tym, znacznie bardziej efektywny dla wygładzania wahao PKB mógłby okazad
się podatek dochodowy od osób prawnych, co wykazał w przypadku Polski M.
Mackiewicz (2008).
Ostatnim analizowanym automatycznym stabilizatorem był podatek od wartości dodanej w wybranych krajach. Wyniki przeprowadzonych wyliczeo elastyczności wielkości spożycia względem PKB, które pozwalałyby na porównanie
efektywności tego stabilizatora w badanych krajach przedstawiono w tabeli i.3.
Tabela i.3. Porównanie elastyczności płac względem pasywnych wydatków na przeciwdziałanie bezrobociu w wybranych krajach
Rodzaj miary/wskaźnika
Polska
Słowacja Francja
Niemcy
Krótkookresowa elastycznośd spożycia indywidualnego względem PKB
0,3107
0,5274
0,3207
0,2545
( C ,Y )
Udział spożycia indywidualnego w
spożyciu ogółem
Krótkookresowa elastycznośd spożycia względem PKB ( TB,Y )
77,88%
73,39%
70,66%
75,45%
0,2422
0,3871
0,2266
0,1920
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych OECD.
Podatek pośredni jako najefektywniejszy stabilizator w grupie badanych krajów występuje w Słowacji. W kraju tym krótkookresowa elastycznośd spożycia
względem PKB jest najwyższa i wynosi 0,3871. Poziom konsumpcji, jest zależny
od poziomu posiadanych dochodów. W związku z tym w przypadku Niemiec,
gdzie efektywnośd podatku dochodowego od osób fizycznych jest najniższa,
najmniejszy poziom także osiąga krótkookresowa elastycznośd spożycia względem PKB.
W tabeli i.4. zestawiono efektywnośd działania automatycznych stabilizatorów w poszczególnych gospodarkach w celu wybrania kraju, w którym łączny
ich wpływ osiąga poziom największy.
Tabela i.4. Porównanie elastyczności płac względem pasywnych wydatków na przeciwdziałanie bezrobociu w wybranych krajach
Automatyczny stabilizator
Polska
Słowacja Francja
Niemcy
Pasywne formy przeciwdziałaniu
0,1894
0,1966
0,2554
0,7168
bezrobociu
Podatek dochodowy od osób fizycz0,0537
0,0598
0,0396
0,0327
nych
Podatek bezpośredni
0,2422
0,3871
0,2266
0,1920
Źródło: Obliczenia własne na podstawie OECD
Z tabeli i.4. jednoznacznie wynika, iż najwyższa efektywnośd automatycznych stabilizatorów występuje w Niemczech, które charakteryzują się najwyższym poziomem krótkookresowej elastyczności PKB względem wydatków na
pasywne formy przeciwdziałaniu bezrobociu. W przypadku Słowacji, w której
efektywnośd automatycznych stabilizatorów jest również stosunkowo wysoka
znaczącą rolę odgrywa podatek bezpośredni. Najniższe znaczenie dla wygładzenia wahao koniunktury automatyczne stabilizatory mają we Francji i w Polsce.
Warto zaznaczyd, że efektywnośd automatycznych stabilizatorów w Niemczech
była również najwyższa w badanej grupie krajów w wynikach otrzymanych z
modeli makroekonomicznych NIGEM i INTERLINK (Tabela i.5). Niestety, Polski
zabrakło w tym zestawieniu.
Tabela i.5. Ocena efektywności automatycznych stabilizatorów w wybranych krajach
wyznaczona zgodnie z modelami INTERLINK i NIGEM
Kraj
INTERLINK
NIGEM
Niemcy
31
18
Słowacja
26
Francja
14
7
Źródło: Komisja Europejska, 2001.
i.3.1. Wyjaśnienie różnic w efektywności automatycznych stabilizatorów w
poszczególnych krajach
We wszystkich rozważanych krajach istnieją znaczące różnice w poziomie
wydatków rządowych i długu publicznego w stosunku do PKB, a także w poziomie otwarcia gospodarki, stopnia zróżnicowania dochodów społeczeostwa i
częstości zdarzeo o charakterze korupcyjnym. Zestawienie wymienionych czynników zawiera tabela i.6.
O wysokiej antycyklicznej efektywności polityki fiskalnej w Niemczech decydowad może najniższy w analizowanej grupie krajów poziom korupcji, stosunkowo niski stopieo polaryzacji wynagrodzeo, a także wysoki udział wydatków
rządowych w wartości produktu krajowego brutto.
Tabela i.6. Zestawienie możliwych czynników różnicujących poziom efektywności automatycznych stabilizatorów w poszczególnych krajach (wartośd średnia w badanym
okresie)
Czynnik
Polska
Słowacja
Francja
Niemcy
Udział wydatków rządowych w PKB
43,43%
43,72%
52,88%
47,17%
Udział eksportu w PKB
31,35%
71,11%
26,32%
36,08%
Udział długu publicznego w PKB
43,13%
38,10%
61,40%
62,62%
Indeks Giniego (stopieo polaryzacji
0,35
0,27
0,28
0,28
wynagrodzeo)
Indeks CPI (10 - oznacza całkowity
4,00
4,10
6,92
7,82
brak korupcji w kraju)*
Źródło: Komisja Europejska, 2001.
*Wskaźnik pochodzący z danych Trnsparency International.
W przypadku Polski przyczyn najniższej efektywności pasywnej poltyki fiskalnej, doszukiwad się można w najwyższym poziomie korupcji, największym
stopniu polaryzacji wynagrodzeo oraz najniższym udziału wydatków rządowych
w stosunku do PKB.
W przypadku Słowacji, charakteryzującej się najwyższym stopniem otwartości gospodarki występuje jednocześnie najniższy stopieo polaryzacji wynagrodzeo i udziału długu publicznego w PKB. Warto zaznaczyd, że chod wartośd Indeksu CPI jest w tym kraju stosunkowo niska, to w przeciwieostwie do Polski,
ma on stałą tendencję rosnącą.
W omawianych krajach ponadto istnieje silne zróżnicowanie systemów podatkowych, zwłaszcza w obszarze podatków bezpośrednich od osób fizycznych.
Zarówno Francja, jak i Niemcy mają mocno zróżnicowane stawki podatkowe
uzależnione od poziomu osiąganych dochodów, Słowacja zaś – podatek liniowy.
Zgodnie z przyjętą teorią, to własnie istnienie progresywnego systemu podatkowego wpływa na efektywnośd automatycznych stabilizatorów polityki fiskalnej.
Podsumowanie i wnioski
Celem opracowania jest analiza porównawcza antycyklicznej efektywności automatycznych stabilizatorów koniunktury w wybranych krajach Unii Europejskiej oraz identyfikacja ewentualnych przyczyn zróżnicowania.
Francja, Niemcy oraz Słowacja to kraje należące do wspólnego obszaru walutowego. Ponieważ w krajach eurolandu polityka pieniężna prowadzona jest w
oparciu o ponadnarodowe organy unijne i nie może służyd łagodzeniu asymetrycznych szoków gospodarczych, polityka antycykliczna w obrębie poszczegól-
nych krajów będzie oparta jedynie na polityce fiskalnej. Obowiązujący w krajach
członkowskich Unii Europejskiej Pakt Stabilności i Wrostu ogranicza z kolei zakres możliwości związanych z wykorzystaniem instrumentów polityki fiskalnej,
np. ustanowiono sztywną granicę 3% PKB dla deficytu sektora finansów publicznych.
W obliczu powyższych ograniczeo szczególnej wagi nabiera wykorzystanie
automatycznych stabilizatorów koniunktury w celu łagodzenia skutków fluktuacji gospodarczych. Wstępując do europejskiego obszaru walutowego z regulacjami będzie musiała zmierzyd się również polska gospodarka.
Empiryczna analiza antycyklicznej efektywności pasywnej polityki fiskalnej
oparta o wkażniki elastyczności poszczególnych kategorii budżetowych względem PKB wykazała, że ich wpływ na wygładzenie wahao koniunktury jest raczej
niewielki. Przypuszczalnie największym wpływem na ograniczenie wahao PKB
charakteryzuje się podatek CIT, co wynika z silnej reakcji tej kategorii budżetowych na wahania PKB. Warto jednak zauważyd, że zwiększenie podatku dochodowego od osób prawnych mogłoby nieśd ze sobą skutek w postaci obniżenia
poziomu atrakcyjności inwestowania w danym kraju.
Analiza została przeprowadzona w opraciu o historyczne dane obejmujące
lata 1998-2008, a także nie uwzględnia wszystkich możliwych czynników charakteryzujących daną kategorią budżetową. W związku z tym wyniki przeprowadzonego badania należy traktowad z pewną dozą ostrożności. Niemniej,
dzięki użyciu tej samej metodologii i jednego źródła danych dla wszystkich rozpatrywanych krajów wyniki analizy mogą z powodzeniem służyd porównaniu
efektywności automatycznych stabilizatorów w poszczególnych krajach.
Bibliografia
Auerbach A., Feenberg D. (2000), The significance of federal taxes as automatic stabilizers, “Journal of Economic Perspectives”, nr 14.
Alesina A., Tabellini G. (2005), Why is fiscal policy often procyclical?, mimeo, Harvard.
Brunila A., Buti M., in`t Veld J. (2002), Fiscal Policy in Europe: how effective are
automatic stabilizers?, “European Economy, Economic Papers”, nr 177.
Christiano L. (1984), A Reexamination of the Theory of Automatic Stabilizers, “Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy”, nr 20.
Christiano L., Harrison S. (1996), Chaos, Sunspots and Automatic Stabilizers, “NBER
Working Paper”, nr 5703.
Cohen D., Follette G. (1999), The Automatic Stabilizers: Quietly Doing Their Thing,
“Finance abd Economics Discussion Series”, Board of Governors of the Federal
Reserve System.
Czyżewski A., N. Łapioska-Sobczak (2001), Zatrudnienie i bezrobocie a płace i koszty
pracy w wybranych krajach Unii Europejskiej, „Ekonomista”, nr 4.
Eaton J., Rosen H. (1980), Optimal redistributive taxation and uncertainty, “Quarterly Journal of Economics”, nr 95.
European Commission (2001), European Economy. Public finances in EMU – 2001,
“Ofice for Official Publications of the EC”.
Fatas A., Mihov I. (2001), Government size and automatic stabilizers, “Journal of International Economics”, nr 55.
Gabriel Di Bella C. (2002), Automatic Fiscal Stabilizers in France, “IMF Working Paper”, nr 02/199.
Gali J. (1994), Government size and automatic stabilizers, “European Economic Review”, nr 38.
Giorno C., (1995), Estimating potential Output, Output Gaps, and Structural Budget
Balances, “OECD Economics Department Working Papers”, nr 152.
Mackiewicz. M., Krajewski P. (2008), Skala i efektywnośd antycyklicznej polityki fiskalnej w kontekście wstąpienia Polski do strefy euro, Narodowy Bank Polski,
projekt zrealizowany na potrzeby Raportu nt. pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej.
Murchison S., Robbins J. (2002), Fiscal Policy and the Business Cycle: New Approach
to Identifying the Interaction, “The Impact of Fiscal Policy”, Banca D`Italia.
Musgrave R., Musgrave P. (1989), Public Finance in Theory and Practice, McGraw
Hill International Editions, New York.
van den Noord P. (2000), The Size and Role of Automatic Fiscal Stabilizers in the
1990s and Beyond, “OECD Economics Department Working Papers”, nr 230.
Rodrik D. (1998), Why Do More Open Economies Have Bigger Governments?, “Journal of Political Economy”, nr 106.
Roger W., J. in’t Veld (1997), QUEST II:A Multi Country Business Cycle and Growth
Model, “European Commission Economic Papers”, nr 123.
Romer Ch. (1999), Changes in Business Cycles: Evidence and Explanations, “NBER
Working Paper”, nr. W6948.
Stiglitz J. (1988), Economics of the Public sector, W.W. Norton&Co., New York, London.
Woo J. (2005), The Behavior of Fiscal Policy: Cyclicality and Discretionary Fiscal Decisions, “Fiscal policy workshop” January, University of Oslo.