ROZDZIAŁ 5 ZWIĄZKI BEZROBOCIA I INFLACJI W ŚWIETLE

Małgorzata Kokocińska
Marcin Puziak
ROZDZIAŁ 5
ZWIĄZKI BEZROBOCIA I INFLACJI W ŚWIETLE WYBRANYCH
WSKAŹNIKÓW MAKROEKONOMICZNYCH W POLSCE I UE-12
Wprowadzenie
Rynek pracy należy do jednych z najważniejszych aspektów funkcjonowania współczesnej gospodarki. W wymiarze zarówno praktycznym jak i teoretycznym najczęściej podejmowanym zagadnieniem jest zjawisko bezrobocia, jako bezpośrednio wpływające na sytuację ekonomiczno – społeczną danego kraju. Śledząc myśl ekonomiczną można zauważyć, że
pojęcie równowagi zazwyczaj jest łączone z określonym poziomem i koncepcją stopy bezrobocia . Powiązane są z tym poglądy na temat zdolności rynków do oczyszczania się przy naturalnej stopie bezrobocia.. Z tego szerokiego podejścia wywodzą się różnego typu analizy
cząstkowe, orientujące się na związki między niektórymi szczególnie kategoriami, mającymi
swoje odzwierciedlenie w faktach empirycznych. Jednym z takich wątków, zarówno w teorii
ekonomii jak i praktyce gospodarczej jest związek pomiędzy bezrobociem, a inflacją1
Wzajemne związki bezrobocia i inflacji są od lat przedmiotem sporu wśród różnych szkół
ekonomii. Najbardziej popularną egzemplifikacją tego związku jest krzywa Phillipsa, która
zapoczątkowała dyskusję na ten temat i zainspirowała próby jej weryfikacji empirycznej w
różnych okresach i okolicznościach. Krzywa Phillipsa została wyprowadzona ze statystycznej
analizy na temat zależności między bezrobociem, a stopą zmian płac nominalnych, którą
przeprowadził A.W. Phillips dla Wielkiej Brytanii w okresie 1861-1957. Z obserwacji wynikało, iż oszacowana zależność była nieliniowa i ujemna (Snowdon, 1998). W następstwie
pionierskiej pracy Phillipsa rozwinęły się dwa nurty, jeden empiryczny, a drugi teoretyczny.
Prace empiryczne z tego zakresu miały na celu ustalenie, czy w innych gospodarkach
rynkowych występuje stała zależność pomiędzy inflacją, a bezrobociem (Santomero, Seater,
1978). Ujemna zależność pomiędzy bezrobociem stanowi wyzwanie praktyczne dla polityków, gdyż pożądane osiągnięcie jednocześnie niskiego poziomu inflacji i niskiej stopy bezrobocia, w świetle powyższych analiz zdaje się być bardzo trudnym lub nawet nieosiągalnym
celem.
Z kolei pierwszej próby przedstawienia teoretycznej podstawy dla odkrycia Phillipsa
próbował dostarczyć Lipsey poprzez połączenie dwóch postulowanych zależności: dodatniej
zależności liniowej między stopą wzrostu płac nominalnych, a nadwyżką popytu oraz ujemnej
zależności nieliniowej między nadwyżką popytu a bezrobociem. Lipsey twierdził, że bezrobocie będzie maleć w reakcji na dodatnią nadwyżkę popytu na siłę roboczą, jednak nigdy nie
spadnie do zera, natomiast przy stale rosnącej nadwyżce popytu ubytki bezrobocia będą coraz
1
W Polsce według ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 bezrobotny oznacza osobę zdolną do podjęcia pracy, która
jest w wieku produkcyjnym, nie uczy się w systemie dziennym, a która nie znajduje zatrudnienia w pełnym
wymiarze czasu, to ewentualnie do przypisu przy źródłach danych, natomiast stopa bezrobocia to procentowy
stosunek ludzi bezrobotnych do wszystkich ludzi zdolnych do pracy (zasób siły roboczej) Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto standaryzowaną stopę bezrobocia, która jest publikowana przez OECD, oparta na jednolitej definicji ILO (International Labour Organisation) Z kolei inflacja oznacza nieskrępowany, naturalny
wzrost cen; najczęściej stosowanym miernikiem do obserwacji tego zjawiska jest CPI (Consumer Price Index),
czyli indeks wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych.
50
Małgorzata Kokocińska, Marcin Puziak
mniejsze Z powyższego wynika wniosek, iż stopa zmian płac nominalnych zależy od stopnia
nadwyżki popytu (lub podaży) na rynku siły roboczej, prezentowanej przez poziom bezrobocia.
Krzywa Phillipsa została bardzo szybko zaakceptowana przez keynesizm, gdyż tłumaczyła wyznaczanie cen i inflacji, czego ówcześnie brakowało w modelu makroekonomicznym; wielu keynesistów interpretowało krzywą Phillipsa w ten sposób, że implikuje ona stałą
długookresową relację zamienną, która daje możliwość wyboru władzom zestaw możliwych
kombinacji inflacji i bezrobocia dla celów polityki (Samuelson, Solow, 1960). Na przełomie
lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych można było jednak obserwować jednoczesny wzrost
inflacji i bezrobocia. Fakty empiryczne zaprzeczyły, więc ustaleniom teoretycznym. W konsekwencji, na gruncie teoretycznym koncepcję stałej zależności między stopą inflacji, a stopą
bezrobocia zakwestionowali niezależnie od siebie Friedman (Friedman, 1968) i Phelps
(Phelps, 1967) przecząc stałej zamiennej zależności pomiędzy tymi wielkościami. Problem
teoretyczny związany z oryginalną krzywą Phillipsa polegał na tym, że stopa zmian płac nominalnych była wyznaczana całkiem niezależnie od stopy inflacji, co z kolei implikowało, że
robotnicy nie są racjonalni i doznają iluzji pieniężnej, opierając swoje decyzje odnośnie podaży pracy tylko i wyłącznie na podstawie płac nominalnych, nie zwracając uwagi na poziom
cen. Friedman dowiódł, że istotne jest rozróżnienie pomiędzy długim, a krótkim okresem;
uwzględniając problem iluzji pieniężnej i oczekiwań adaptacyjnych okazało się, że istnieje
pewien naturalny poziom bezrobocia, do którego gospodarka wraca każdorazowo, po krótkookresowych szokach popytowych (Woźniak, 2006). Wymienność inflacji i bezrobocia występuje jedynie w krótkim okresie. Długookresowa krzywa Phillipsa (wsparta oczekiwaniami)
jest w istocie pionowa. Hipotezę naturalnej stopy bezrobocia rozwinęli przedstawiciele nowej
ekonomii klasycznej łącząc ją z oczekiwaniami racjonalnymi. Przyjęcie hipotezy racjonalnych oczekiwań, w miejsce jedynie adaptacyjnych, prowadziło do wniosku o braku wymienności pomiędzy inflacją, a bezrobociem nawet w krótkim okresie (Woźniak, 2005). Wprowadzenie do dyskursu teoretycznego hipotezy naturalnej stopy bezrobocia i uwzględnienie koncepcji racjonalnych oczekiwań podmiotów gospodarczych skutkował rozstrzygnięciami, co
do sztywności czy giętkości cen oraz pojęcia równowagi. Najdalej posuniętą w kierunku akceptacji mechanizmu rynkowego, z bardzo ograniczoną rolą interwencyjną państwa, i jednocześnie najbardziej spójną koncepcją teoretyczną w tym zakresie jest teoria realnego cyklu
koniunkturalnego, która zakłada racjonalne oczekiwania, giętkie ceny i opróżnianie się rynku
przy ruchomej stopie naturalnej. Szkoła nowo keynesowska pozostała na stanowisku sztywności cenowych i w związku z tym ograniczonych możliwości oczyszczania się rynku, mimo
zaakceptowania racjonalnych oczekiwań.
Tak więc, zauważony i zbadany empirycznie pierwotny związek między bezrobociem,
a kształtowaniem się płac nominalnych, poprzez przyjmowanie kolejnych założeń zmieniał na
gruncie teorii swój charakter. Dodatkowym impulsem dla znaczenia praktycznego tego
związku stała się debata nad charakterem źródeł niestabilności gospodarczych, które niezależnie od ewolucji szkół ekonomicznych realnie występują na poziomie całych gospodarek,
jak też większości rynków. Przełomem myślowym w tym zakresie było przejście od koncepcji zakłóceń pieniężnych do wstrząsów podażowych, głównie technologicznych. Wiązało się
to z dokonującą się w ostatnich dekadach XX wieku rewolucją technologiczną, głównie informatyczną, istotnie zmieniającą metody produkcji, ale także długookresowe relacje między
nakładami pracy i kapitału i ich wkładu dla wzrostu gospodarczego. W krótkich okresach
związki między pracą, a kapitałem przestały być tak oczywiste jak przedtem. Decydującą rolę
zaczęło odgrywać tempo zmian produktywności pracy i kapitału. W różnych gospodarkach i
okresach było ono odmienne i pociągało za sobą zróżnicowane skutki makroekonomiczne, w
tym dla poziomu bezrobocia. Drugi człon omawianej zależności, czyli inflacja pozostała bardziej powiązana z wahaniami produktu, ze względu na koncepcję oczyszczania się rynku
Związki bezrobocia i inflacji w świetle wybranych wskaźników makroekonomicznych ...
51
(nowi klasycy) czy też z rolą polityki monetarnej państwa, ze względu na koncepcję sztywności cenowych (nowi keynesiści). Ogniwem przywracającym powiązanie stopy bezrobocia i
stopy inflacji stał się rodzaj zaburzeń, rozumiany jako płynący ze strony podażowej czy popytowej. Współcześnie brak jest konsensusu między podejściami, co do źródeł zaburzeń gospodarczych. Równolegle istnieją koncepcje o dominującej roli zakłóceń podażowych versus
eklektycznie pojmowanych popytowo - podażowych. W związku z tym nadal pozostaje
otwarte pole do dyskusji na to, ile potrzeba czasu dla gospodarki, aby powróciła do zależności
długookresowych po przejściowych zaburzeniach, niezależnie od źródeł ich powstawania. W
tej sytuacji, nawet różnie nachylone krzywe Phillipsa w krótkim okresie (ujemnie i dodatnio)
daje się pogodzić z pionową długookresową krzywą Phillipsa.
Przykładem poglądu o pozostającej aktualności koncepcji krzywej Phillipsa jest sformułowana swego czasu opinia na wygłoszonym wykładzie z okazji otrzymania nagrody Nobla przez Friedmana, który przedstawił wytłumaczenie istnienia w okresie kilku lat dodatnio
nachylonej krzywej Phillipsa, które jednocześnie daje się pogodzić z pionową krzywą Phillipsa. Friedman zauważył, że przy wyższej inflacji, stopa inflacji staje się coraz bardziej
chwiejna, co zwiększa niepewność, a to może wpływać na wzrost stopy bezrobocia; wzrost
niepewności może z kolei prowadzić do zmniejszania inwestycji, co z kolei oddziaływuje w
sposób negatywny na bezrobocie; następnie twierdził, iż w okresach chwiejnej i wysokiej
inflacji rząd jest skłonny do większej ingerencji w proces kształtowania cen, co wpływa na
zmniejszenie efektywności systemu cen i prowadzi do bezrobocia. Tak więc, dodatnia korelacja pomiędzy stopą bezrobocia i inflacji występuje, gdy pod wpływem nieprzewidzianego
wzrostu stopy inflacji i jej chwiejności zwiększa się bezrobocie. Pomimo, iż okres przejściowy może być dość długi to jednak zdaniem Friedmana, gdy gospodarka dostosuje się do istniejącej sytuacji (np. wysoka i chwiejna inflacja) to stopa bezrobocia powróci do swojej naturalnej stopy, czyli stopy nie podwyższającej inflacji. Argumentacja ta nie traci aktualności
mimo dalszej ewolucji myśli ekonomicznej.
Sam fakt poszerzania analiz na temat związków bezrobocia i inflacji o aspekt źródeł
zakłóceń relacji obu zmiennych skierowuje uwagę na problem samych wahań, czyli powiązania zmian na rynku pracy z okresami wyższej i niższej aktywności gospodarczej. Posługując
się nomenklaturą teorii cyklu koniunkturalnego należałoby wskazać na tradycyjnie przytaczane antycykliczne zachowanie się stopy bezrobocia, co oznacza, że ożywienie gospodarcze
wpływa na spadek bezrobocia, a spadek aktywności gospodarczej wpływa na jej wzrost, najczęściej z pewnym opóźnieniem czasowym. Jak dowodzą analizy empiryczne, powyższe zależności są jednak znacznym uogólnieniem, zaś obserwacja przebiegu danych dotyczących
wielkości zatrudnienia oraz bezrobocia w ramach cykli koniunkturalnych wskazuje na wiele
odstępstw od tej ogólnej reguły (Drozdowicz – Bieć, 2006a). Mniej odstępstw obserwuje się
w zakresie typowego procyklicznego zachowania się inflacji. W większości cykli koniunkturalnych obserwowanych w krajach wysoko rozwiniętych, wzrostowi aktywności gospodarczej
towarzyszył wzrost inflacji wyrażonej stopą wzrostu wskaźnika cen CPI, zaś spadkowi aktywności gospodarczej towarzyszył spadek wzrostu wskaźnika cen CPI. Zdarzają się jednak
dynamiczne i długookresowe fazy wzrostowe gospodarek, którym nie towarzyszył zbyt
gwałtowny wzrost inflacji, jak również okresy, w których inflacja pozostawała wysoka przy
bardzo słabym wzroście gospodarczym (Drozdowicz – Bieć, 2006b). Warto zauważyć, że
pierwszy z wymienionych typ odchyleń związany jest z okresem lat dziewięćdziesiątych, charakteryzujących się szokowymi zmianami technologicznymi, a drugi typ odchyleń ma raczej
historyczny charakter związany z szokiem naftowym początku lat siedemdziesiątych.
Podobnie, brak jest w pełni jednoznacznych potwierdzeń, co do negatywnego nachylenia
krzywej Phillipsa w krótkich okresach. Jak już wspomniano wyżej, problemem praktycznym
jest raczej znalezienie argumentów dla wyjaśnienia nietypowych zachowań przebiegu bezrobocia i inflacji w krótkich okresach, czyli zdiagnozowania źródeł zakłóceń tego stylizowane-
52
Małgorzata Kokocińska, Marcin Puziak
go fakty. Uwzględnienie wahań produktu może być w tych przypadkach kluczowe dla weryfikowania krótkookresowych zależności, ale też wskazywać na ewentualną tendencję do osiągania kolejnych stanów równowagi w perspektywie długookresowej przy różnych poziomach
naturalnej stopy bezrobocia.
Przedstawiony powyżej krótki przegląd podstaw teoretycznych zainteresowania ekonomistów zależnością między stopą bezrobocia, a stopą inflacji wskazuje, że krzywa Phillipsa
może być i była w przeszłości analizowana z różnego punktu widzenia i, że jej analiza znajduje uzasadnienie w każdym okresie rozwoju gospodarki rynkowej. Istotne wydaje się jednak
podkreślenie, że analiza przyczynowo – skutkowa musi uwzględniać zmieniające się otoczenie ekonomiczne oraz specyficzne cechy danego systemu gospodarczego. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zmianę otoczenia ekonomicznego wyznaczyły przede wszystkim
zmiany technologiczne i globalizacyjne, które wpłynęły na istotne zmiany w produktywności
pracy oraz podniesienie się stopnia konkurencyjności przedsiębiorstw. Odbicie tych światowych tendencji znajduje również pewne potwierdzenie w polskiej gospodarce. Ze względów
poznawczych interesujące wydaje się zatem przeanalizowanie kształtowania się przebiegu
obu wielkości w Polsce, w warunkach nie kompletnej jeszcze gospodarki rynkowej, ale włączonej już w światowy system gospodarczy i podjęcie próby powiązania stopy inflacji i bezrobocia z kategoriami o charakterze efektywnościowym, dotyczącymi kapitału i pracy. Dla
celów porównawczych, tym samym zabiegom metodycznym poddano szeregi czasowe dotyczące bezrobocia i inflacji w krajach UE 12. Przyjęto założenie, że posługiwanie się kategoriami średnimi dla dwunastu krajów jest w tym przypadku dopuszczalne, że względu na koordynację polityki monetarnej oraz spełnianie kryteriów z Maastricht przez kraje należące do
strefy euro. Rozbieżności między poszczególnymi krajami, jeśli chodzi o główne wielkości
ekonomiczne, szczególnie stopę inflacji i stopę bezrobocia w większości przypadków nie są
duże i średnia w dużym przybliżeniu reprezentuje relacje realnie zachodzące w poszczególnych krajach. Rozpiętości obydwu wielkości w badanym okresie przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Rozpiętości (punkty procentowe) między maksymalną i minimalną wartością stopy
bezrobocia i stopy inflacji w krajach strefy euro w okresie 1996 – 2006
Kraje UE-12
Austria
Belgia
Finlandia
Francja
Niemcy
Grecja
Irlandia
Włochy
Luksemburg
Holandia
Portugalia
Hiszpania
Rozpiętości stopy bezrobocia
MIN
MAX
Rozpiętości stopy inflacji
MIN
MAX
1,8%
3,6%
8,3%
3,3%
2,7%
3,7%
8,9%
4,9%
3,2%
4,6%
4,0%
10,5%
2,7%
2,5%
3,6%
2,1%
2,2%
6,6%
5,3%
3,8%
3,6%
3,5%
3,0%
2,6%
3,1% (II 01)
3,2% (III 05)
3,4% (IV 00)
2,4% (II 96)
2,5% (II 01)
8,6% (II 96)
6,6% (IV 00)
5,2% (I 96)
3,5% (IV 00)
4,4% (II 01)
4,8% (I 01)
4,1% (II 01)
3,4% (IV 00)
6,2% (I 01)
7,2% (I 07)
8,3% (III 01)
7,1% (III 01)
8,6% (IV 06)
3,8% (I 01)
6,5% (IV 06)
1,9% (II 01)
2,2% (II 01)
3,9% (IV 01)
8,3% (I 07)
5,2% (III 05)
9,9% (I 96)
15,1% (I 96)
11,7% (IV 96)
9,8% (II 05)
12,3% (IV 99)
12,0% (I 96)
11,4% (IV 98)
5,1% (IV 04)
6,2% (I 06)
7,8% (IV 06)
18,3% (I 96)
0,4% (II 99)
0,7% (II 98)
-0,2% (II 04)
0,3% (I 99)
0,3% (I 99)
2,0% (III 99)
1,3% (III 97)
1,4% (I 99)
-0,1% (I 99)
0,9% (IV 06)
1,8% (III 97)
1,5% (IV 98)
Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych Eurostat i OECD
Jak wynika z danych w tabeli 1, rozpiętości w zakresie stopy bezrobocia w całym badanym okresie nie przekraczają, poza kilkoma wyjątkami pięciu punktów procentowych, a
rozpiętości w zakresie inflacji nie przekraczają, poza przypadkiem Grecji czterech punktów
procentowych. Daje się również zauważyć, że relatywnie wysokie wskaźniki, dotyczą zarów-
Związki bezrobocia i inflacji w świetle wybranych wskaźników makroekonomicznych ...
53
no stopy bezrobocia jak i stopy inflacji miały miejsce głównie w początkowym okresie analizowanego przedziału czasowego. Zestawienie maksymalnych i minimalnych poziomów stopy
bezrobocia w poszczególnych krajach z kolei wskazuje na intensywność przemian gospodarczych, w szczególności w takich krajach, jak Hiszpania, Irlandia i Finlandia, które radykalne
zmiany strukturalne okupowały początkowo wysokim bezrobociem. Jeśli chodzi o stopę inflacji to najsilniejsza dynamika zmian miała miejsce w takich krajach, jak Grecja, Irlandia i
Włochy, co z kolei wiązało się z zobowiązaniami wobec spełnienia kryteriów z Maastricht w
stosunkowo krótkim czasie.
Kształtowanie się wielkości stopy bezrobocia i stopy procentowej można traktować
jako skutek określonej ścieżki rozwoju, która w poszczególnych krajach może być i z reguły
jest odmienna. Czynniki objaśniające ścieżkę wzrostu PKB zależą od celu badań i przyjętej
koncepcji analizy. W niniejszym artykule jako główne czynniki objaśniające ścieżkę wzrostu
gospodarczego przyjęto czynniki o charakterze efektywnościowym, wynikające z dokonującego się przełomu technologicznego i organizacyjnego we współczesnych gospodarkach rynkowych. Zaliczono do nich takie wskaźniki jak produktywność pracy (PKB na jednego zatrudnionego), techniczne uzbrojenie pracy (inwestycje w kapitał stały na jednego zatrudnionego)
Dla zobrazowania związków stopy bezrobocia i inflacji posłużono się szeregami danych dla okresu 1996 – 2006. Dane są prezentowane w ujęciu kwartalnym i mają charakter
pierwotny. W związku z tym oczyszczono je z sezonowości. (metoda Cenzus X-11) Zmiany
badanych wskaźników przedstawiono w postaci tempa zmian rocznych w ujęciu kwartał do
kwartału roku poprzedniego.
Związki bezrobocia i inflacji w Polsce w latach 1995-2006 na tle UE-12
Obserwowane w czasie zmiany stopy bezrobocia i inflacji w Polsce pozwalają na ich
systematykę i wyodrębnienie określonych faz. Jako kryterium wyodrębnienia faz przyjęto
kierunkowe zmiany stopy bezrobocia.
Zależności pomiędzy stopą bezrobocia, a stopą inflacji w Polsce obrazuje rysunek 1.
Rysunek 1. Stopa bezrobocia i stopa inflacji w Polsce w latach 1996-2006
Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych Eurostat i OECD.
54
Małgorzata Kokocińska, Marcin Puziak
Kierunki zmian stopy bezrobocia pozwalają wyróżnić trzy fazy:
• Pierwszą, która trwała od początku badanego okresu, do II kwartału 1998;
• Drugą, która obejmowała okres od III kwartału 1998 do III kwartału 2002;
• Trzecią, która kończy się z okresem badawczym, czyli wraz z obserwacją z IV kwartału 2006.
Po początkowym okresie spadku stopy bezrobocia do najniższego punktu w II kwartale 1998
roku, okres systematycznego jej wzrostu trwał cztery lata, a kolejny okres spadku dotychczas
dobiega pięciu lat.
Analizując zależności pomiędzy stopą bezrobocia, a stopą inflacji można w ramach drugiej i trzeciej fazy wyznaczyć dodatkowo subfazy/podokresy:
• w przypadku drugiej fazy, występującej od II kwartału 1998 do III kwartału 2002
,obserwacją dzielącą tą fazę na dwie części jest obserwacja z III kwartału 2000;
• w przypadku trzeciej fazy, występującej od III kwartału 2002 roku do końca badanego okresu czasu, obserwacją dzielącą jest obserwacja z III kwartału 2004 roku.
W okresie do II kwartału 1998 w Polsce można było obserwować jednoczesny spadek
stopy bezrobocia oraz inflacji; tempo spadku bezrobocia w tym okresie było dość znaczące
(od 12,9% do 9,9%), natomiast temu zjawisku towarzyszył bardzo szybki spadek stopy inflacji, która w analizowanym okresie spadła z 20,6% do 12,8%.
W okresie od II kwartału 1998 do III kwartału 2002 można było obserwować dwojakie
zależności pomiędzy stopą bezrobocia, a stopą inflacji; w pierwszej części tej fazy (do III
kwartału 2000) daje się zauważyć jednokierunkową zależność badanych wskaźników, tym
razem, odwrotnie niż poprzednio, wzrostowi stopy bezrobocia towarzyszył wzrost inflacji;
analizowane wskaźniki osiągnęły na końcu tej subfazy odpowiednio 16% (bezrobocie) oraz
10,6% (inflacja). Pierwsza faza drugiego okresu charakteryzowała się znacznymi wahaniami
stopy inflacji, zwiększającej ryzyko działalności gospodarczej. W drugiej części drugiej fazy,
która zakończyła się w III kwartale 2002 roku można było obserwować dalszy, silny wzrost
bezrobocia oraz bardzo szybki spadek inflacji; bezrobocie wzrosło do najwyższego poziomu
w całym badanym okresie i wyniosło 20,3% (III kwartał 2002), natomiast inflacja spadła do
poziomu 1,2% (także III kwartał 2002). W okresie tym ujawniła się bardzo silna ujemna zależność pomiędzy inflacją i bezrobociem. Charakterystyczne jest, że zmiany stopy inflacji w
tym okresie były systematycznie i konsekwentnie malejące, pozbawione większych wahań, co
nie wpływało na zwiększenie ryzyka gospodarowania.
W okresie od III kwartału 2002 do IV kwartału 2006 można było obserwować dwojakiego typu zależności pomiędzy stopą bezrobocia, a stopą inflacji; w pierwszej subfazie tego
okresu, spadkowi bezrobocia towarzyszył wzrost inflacji, czyli kontynuowana była ujemna
zależność obu wskaźników. Sytuacja ta trwała do III kwartału 2004 roku, kiedy to bezrobocie
spadło do poziomu 18,6%, natomiast inflacja przyspieszyła do poziomu 4,4%. Przejściowy
wzrost cen w tym charakterystycznym okresie mógł być spowodowany wejściem Polski do
Unii Europejskiej. W drugiej części trzeciej fazy zachodziły ponownie tendencje jednokierunkowe, czyli dalszemu spadkowi bezrobocia towarzyszył spadek inflacji, a wskaźniki te na
koniec całego analizowanego okresu wyniosły odpowiednio 12,6% dla bezrobocia oraz 1,3%
dla inflacji. Z punktu widzenia chwiejności stopy inflacji, była ona ponownie większa.
Podsumowując, w przypadku Polski, można było obserwować w trzech wyróżnionych
okresach dodatnią korelację stopy bezrobocia oraz stopy inflacji, natomiast w dwóch ujemną,
zgodna z koncepcją krzywej Phillipsa. Należy zauważyć, że okresy, w których występowała
ujemna korelacja były naznaczone bardziej jednoznacznymi i wyrazistymi zależnościami, niż
okresy, w których zależności miały generalnie zależność dodatnią. Dlatego współczynnik
korelacji Persona, obliczony dla całego badanego okresu jest wysoki i wynosi -0,72. W nawiązaniu do hipotezy związanej z krzywą Phillipsa można więc stwierdzić, że w Polsce w
badanym okresie różnokierunkowe zmiany stopy bezrobocia i stopy inflacji występowały
Związki bezrobocia i inflacji w świetle wybranych wskaźników makroekonomicznych ...
55
jedynie w okresie od III kwartału 2000 do III kwartału 2004. W pozostałych okresach koncepcja ta nie znajduje empirycznego potwierdzenia.
Dla porównania, na rysunku 2 przedstawiono sytuację przebiegu zmian stopy bezrobocia oraz stopy inflacji dla grupy krajów UE-12 w latach 1996-2006.
Stosując te same kryteria wyodrębniania faz jak przy analizie polskiej gospodarki, w przypadku UE-12 także można wyróżnić trzy fazy;
• Pierwszą, która trwała do II kwartału 2001;
• Drugą, która od III kwartału 2001 do II kwartału 2004;
• Trzecią, która kończy się wraz z dostępnymi obserwacjami w IV kwartale 2006.
W okresie do II kwartału 2001 roku, w przypadku krajów UE-12 można obserwować
spadek stopy bezrobocia, któremu towarzyszyła malejąca i rosnąca stopa inflacji, ale pozbawiona większych wahań, wpływających na niepewność gospodarowania. Wraz z tendencją do
wzrostu stopy inflacji pod koniec trwania pierwszej fazy, nastąpił dość szybki spadek bezrobocia. Pod koniec analizowanego okresu bezrobocie spadło do poziomu 7,7%, a stopa inflacji
wyniosła 3,5%. Stopa bezrobocia i stopa inflacji w swoich tendencjach zachowywały się odwrotnie, zgodnie z koncepcją krzywej Phillipsa.
Druga faza, trwająca do II kwartału 2004 roku przebiegała pod znakiem wzrostu bezrobocia w krajach UE-12, przy jednoczesnym spadku stopy inflacji. Na końcu badanego
okresu stopa bezrobocia wyniosła 8,9%, natomiast stopa inflacji wyniosła 2%. Druga faza
charakteryzowała się mniejsza siłą zmian obu wielkości, a kierunkowe ich zmiany były w
stosunku do siebie odwrotne.
Rysunek 2. Stopa bezrobocia i stopa inflacji w krajach UE-12 w latach 1996-2006
Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych Eurostat i OECD.
Trzecia faza, której obserwacje zakończono w IV kwartale 2006 roku charakteryzowała się tendencją spadkową bezrobocia oraz dość stabilną, z lekką tendencją wzrostową stopy inflacji. Na koniec badanego okresu stopa bezrobocia wyniosła 7,6%, natomiast stopa inflacji 2,1%. Tendencje zachodzące w trzeciej fazie miały, podobnie jak w drugiej łagodny
przebieg, pozbawiony istotniejszej chwiejności w kształtowaniu się stopy inflacji.
56
Małgorzata Kokocińska, Marcin Puziak
Podsumowując, w całym badanym okresie w grupie krajów UE-12 można było obserwować ujemną zależność pomiędzy stopą bezrobocia, a stopą inflacji, która w różnych
okresach przybierała, bądź traciła na sile, natomiast dla całego badanego okresu współczynnik
korelacji Pearsona wyniósł -0,46. W porównaniu z Polską oznacza to, iż zmiany zachodzące
w wysoko rozwiniętych gospodarkach są bardziej umiarkowane i pozbawione silnych impulsów, wywołujących zmiany stopy inflacji i bezrobocia. Wzajemne relacje, co do kierunków
zmian analizowanych wielkości potwierdzają stylizowany fakt w postaci ujemnego nachylenia stopy bezrobocia i stopy inflacji. W przypadku tej grupy krajów nie występują okresy zakłócające te relacje, choć wyraźnie daje się zauważyć, odbijające się w tych symptomatycznych wskaźnikach, intensywniejsze przemiany w gospodarkach strefy euro, które miały miejsce w pierwszej połowie analizowanego okresu.
Dotychczasowa analiza koncentrowała się dla przejrzystości na wzajemnych związkach stopy bezrobocia i stopy inflacji, odwołując się jedynie do czynnika ryzyka w działalności gospodarce, związanego z chwiejnością stopy inflacji. Wahania i kierunkowe zmiany analizowanych kategorii, jak wspomniano w części teoretycznej, wiążą się silnie i wahaniami
produktu i również przyjmują postać tzw. stylizowanych faktów. W myśl powszechnie akceptowanych zależności empirycznych bezrobocie ma charakter antycykliczny, a inflacja procykliczny. Uwzględniając wahania i kierunkowe zmiany stopy wzrostu PKB w powiązaniu ze
zmianami stopy bezrobocia i inflacji można wyciągnąć dodatkowe wnioski, dotyczące z jednej strony powiązań analizowanych wielkości z cyklicznością gospodarki, oraz z drugiej strony powiązań kwestii pro czy antycyklicznych zachowań stopy bezrobocia i stopy inflacji z
empirycznym potwierdzaniem się krzywej Phillipsa.
W nawiązaniu do wyodrębnionych w przypadku Polski trzech faz i dwóch subfaz według pierwotnego kryterium kierunkowych zmian stopy bezrobocia, można sformułować następujące ogólne wnioski:
• w pierwszej fazie, tempo wzrostu realnego PKB charakteryzowało się fluktuacjami o
podobnych amplitudach, natomiast kierunki zmian, zarówno stopy inflacji jak i bezrobocia
były zasadniczo ujemne. Ten fakt oznacza, że bezrobocie było antycyliczne, a inflacja procykliczna jedynie w bardzo krótkich okresach, wyznaczanych przez fluktuacje (faza wzrostowa lub spadkowa) PKB;
• w drugiej fazie, obserwacje przebiegu wszystkich trzech wielkości w pierwszej subfazie
upoważniają do takiego samego wniosku jak wyżej, co nie pozostaje w sprzeczności z odwróceniem się kierunku zmian stopy inflacji i bezrobocia. W drugiej subfazie ujawniła się
wyraźna tendencja spadkowej stopy PKB, co znalazło jednoznaczne potwierdzenia procyklicznego zachowania się inflacji i antycyklicznego zachowania się stopy bezrobocia;
• w trzeciej fazie, stopniowe ożywianie się gospodarki w pełni potwierdzało kontynuację
wszystkich trzech stylizowanych faktów, szczególnie w wyodrębninej subfazie tego okresu. Kolejne lata, związane z wejściem Polski do UE w części zakłóciły ten obraz, gdyż
mimo kontynuowanego wzrostu, inflacja pozostaje stabilna, a stopa bezrobocia spada pod
wpływem nakładającego się na wzrost gospodarczy czynnika emigracji zarobkowej.
Podsumowując, zależności opisujące krzywą Phillipsa znajdują empiryczne potwierdzenie głównie w okresach, kiedy równocześnie ujawniają się pozostałe dwa stylizowane
fakty, w postaci procyklicznego kształtowania się inflacji i antycyklicznego kształtowania się
stopy bezrobocia.
Dla porównania, w łącznie traktowanych gospodarkach UE -12, w wyodrębnionych
fazach, opisane wyżej zależności przebiegały następująco:
• w pierwszej fazie, która według przyjętego kryterium kierunkowych zmian stopy bezrobocia, była stosunkowo najdłuższa, bo obejmowała połowę przyjętego okresu badawczego, zmiany tempa realnego PKB charakteryzowały się wysoką amplitudą i ujawniły
się w postaci dwóch wzrostów i dwóch spadków aktywności gospodarczej. Na tym tle sto-
Związki bezrobocia i inflacji w świetle wybranych wskaźników makroekonomicznych ...
57
pa bezrobocia wykazywała stały systematyczny spadek i tym samym nie wykazywała
fluktuacji o charakterze antycyklicznym. W tej sytuacji cechę te posiadała automatycznie
przy krótkokresowych ożywieniach gospodarki. Natomiast stopa inflacji przez większość
obserwacji kwartalnych tego okresu zachowywała się procyklicznie;
• w drugiej fazie , wszystkie zależności miały już bardziej jednoznaczny charakter. Spadkowej tendencji tempa wzrostu PKB towarzyszyła spadkowa tendencja stopy inflacji i
wzrostowa tendencja stopy bezrobocia. W powiązaniu z tym zależności powiązane z pojęciem krzywej Phillipsa przyjęły modelowy charakter odwrotnej zależności;
• w trzeciej fazie, w jej pierwszej części, do końca 2005 roku, mimo spadkowego i niskiego tempa wzrostu PKB stopa bezrobocia spadała, czyli nie potwierdzała stylizowanego
faktu antycykliczności, natomiast w ostatnim analizowanym okresie jej dalszy spadek
związany już był z ożywieniem gospodarczym. Stopa inflacji natomiast w trakcie trwania
trzeciej fazy cały czas zachowywała się procyklicznie.
Podsumowując, w całym badanym okresie, przeciętnie w całej UE-12 jednoczesna
zbieżność wszystkich trzech stylizowanych faktów miała miejsce w większości kwartałów
drugiej i trzeciej fazy. W fazach tych przebiegi badanych zmiennych pozbawione są też radykalniejszej dynamiki zmian oraz gwałtowniejszych fluktuacji.
Charakterystyka badanych zjawisk w Polsce i UE -12 jest odrębna, co do przedziałów czasowych wyodrębnionych faz, co do dynamiki zmian poszczególnych wielkości i co do skali
potwierdzania się stylizowanych faktów, jednak cechą wspólną jest normalizowanie się wzajemnych relacji między stopą bezrobocia, stopą inflacji i stopą wzrostu PKB wraz z upływem
czasu. Warto też zauważyć, że rosnące w czasie potwierdzenia empiryczne określonych, powszechnie uznanych zależności nie oznaczają ich ustabilizowania. Można raczej stwierdzić,
że z czasem zanikają odchylenia od tychże standardowych zależności, które wywołane zostały przez silne impulsy o charakterze efektywnościowym i podłożu technologicznym. Jako
główne mierniki tych impulsów przyjęto zmiany produktywności pracy technicznego uzbrojenia pracy.
Związki bezrobocia z produktywnością pracy oraz technicznym uzbrojeniem pracy w
Polsce i UE-12 w latach 1995-2006
Zależności zachodzące pomiędzy tempem zmian produktywności pracy i tempem
zmian technicznego uzbrojenia pracy w odniesieniu do zmieniającej się stopy bezrobocia w
latach 1996-2006 w Polsce oraz krajach UE-12 stanowią uzupełnienie analizy przyczynowo skutkowej między kształtowaniem się stopy bezrobocia, a pozostającymi w logicznym związku makroekonomicznymi kategoriami zmiany te opisujące.
Produktywność pracy otrzymano poprzez podzielenie realnego PKB na jednego zatrudnionego, a później przekształcono dane w szereg czasowy tempa zmian rocznych (kwartał
do kwartału). Pod pojęciem technicznego uzbrojenia pracy rozumie się wartość inwestycji w
kapitał stały w przeliczeniu na jednego pracownika. Związki między tempem zmian technicznego uzbrojenia pracy i tempem zmian produktywności pracy w Polsce w kontekście kształtowania się stopy bezrobocia przedstawia rys.3
58
Małgorzata Kokocińska, Marcin Puziak
Rysunek 3. Stopa bezrobocia oraz tempo zmian produktywności pracy i technicznego uzbrojenia pracy w Polsce w latach 1996-2006
Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych Eurostat i OECD.
Z rysunku wynika, iż w okresie pierwszej wyodrębnionej fazy, czyli do II kwartału
1998 roku tempo zmian produktywności pracy w Polsce było relatywnie wysokie, w granicach 5% w skali roku, czemu towarzyszyło bardzo wysokie (niektórych latach w przedziale
20 – 25 %) tempo zmian technicznego uzbrojenia pracy, będące skutkiem wysokiego tempa
zmian inwestycji w pierwszej połowie lat 90. w Polsce. Tempo zmian technicznego uzbrojenia pracy przekładało się na wzrost tempa zmian produktywności pracy. Na tym tle można
było obserwować spadek bezrobocia, który nie pozostawał w konflikcie i nie był substytucyjny wobec wzrostu produktywności pracy.
W drugiej fazie, przy charakterystycznym stałym wzroście stopy bezrobocia aż do poziomu 20%, tempo zmian nakładów kapitałowych na jednego zatrudnionego systematycznie
spadało i było amortyzowane utrzymującym się, wynikającym z poza kapitałowych przyczyn,
wysokim tempem wzrostu produktywności pracy, który podtrzymał spadające tempo wzrostu
PKB na dodatnim poziomie.
Odwrócenie się tendencji wzrostowej stopy bezrobocia wraz z przejściem do trzeciej
wyodrębnionej fazy wiąże się jednocześnie ze wzrastającym tempem technicznego uzbrojenia
pracy, aczkolwiek o nieporównywalnie niższej sile w stosunku do pierwszej połowy lat 90.
Skorelowane z tym pozostają kierunkowe zmiany produktywności pracy, jednak dotyczące
innego rzędu wielkości w stosunku do okresu przed akcesją do UE. Wzrost nakładów kapitałowych i wzrost produktywności pracy, począwszy od 2005 roku wywołują przy ceteris paribus stosunkowo silny spadek stopy bezrobocia. Czynnikiem korygującym musi w tym przypadku być stopa emigracji osób w wieku produkcyjnym, a także czynniki o charakterze demograficznym. Uwzględnienie czynników ograniczających zasób siły roboczej, należy przypuszczać, że przewidywana w Polsce w kolejnych latach wysoka fala inwestycji, przy ograniczonym już tempie wzrostu produktywności pracy, nie spowoduje podobnego skutku wzrostu
stopy bezrobocia, jaki miał miejsce we wcześniejszym okresie.
Zestawienie analogicznych wielkości dla łącznie traktowanej UE -12 prowadzi w czę-
Związki bezrobocia i inflacji w świetle wybranych wskaźników makroekonomicznych ...
59
ści do podobnych, a części do odmiennych wniosków.
Rysunek 4. Stopa bezrobocia oraz tempo zmian produktywności pracy i technicznego uzbrojenia pracy w krajach UE-12 w latach 1996-2006
Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych Eurostat i OECD.
Podobieństwa wynikają z faktu znacznych nakładów kapitałowych w przeliczeniu na jednego
zatrudnionego, jakie miały miejsce, podobnie jak w Polsce w połowie lat 90., co ma związek
z dokonującą się w tych latach rewolucją technologiczną. Podobny przebieg nie oznacza jednak tak szokowych zmian, jakie miały miejsce w Polsce, gdzie rolę odgrywały dodatkowo
czynniki transformacyjne. Zmiany technicznego uzbrojenia pracy pociągały za sobą zmiany
produktywności pracy. Tempo zmian produktywności pracy znajdowało się w przedziale od
0% do 2%, natomiast tempo zmian technicznego uzbrojenia pracy przyjmowało wartości od 2% do około 8%;Nadchodząca, długotrwała recesja spowodowała spadek tempa nakładów
inwestycyjnych i jedynie podtrzymanie na niskim poziomie dodatnich zmian ( w niektórych
kwartałach były one nawet ujemne) produktywności pracy. Skutkiem tego następował systematyczny wzrost stopy bezrobocia, utożsamiany z wyodrębniona drugą fazą zmian na rynku
pracy w krajach strefy euro. W trzeciej fazie ponownie bardziej aktywna rola przypada nakładom kapitałowym, które dopiero od 2005 roku zaczynają przekładać się na słabe tendencje
wzrostowe produktywności pracy. W ślad za tym następuje spadek stopy bezrobocia.
Podsumowują można stwierdzić, iż w przypadku Polski tempo zmian produktywności
pracy było zdecydowanie wyższe niż w krajach UE-12, przy jednoczesnym wyższym tempie
zmian technicznego uzbrojenia pracy, z kolei w UE-12 zmiany te zachodziły przy zdecydowanie niższej stopie bezrobocia. Prowadzi to do konkluzji, iż siła zmian, przy zachowanych
podobnych tendencjach i relacjach między wszystkimi analizowanymi wielkościami była w
badanym okresie czynnikiem przesądzającym o skutkach występujących na rynku pracy w
Polsce.
60
Małgorzata Kokocińska, Marcin Puziak
Podsumowanie
Przeprowadzona analiza miała na celu połączenie wybranych kategorii makroekonomicznych, które uznano za kluczowe w wyjaśnianiu zmian na rynku pracy w Polsce. Jako
punkt odniesienia przyjęto grupę krajów wysoko rozwiniętych, należących do strefy euro.
Całość rozważań osadzono w zmianach współczesnej myśli ekonomicznej, ze szczególnym
uwzględnieniem kategorii bezrobocia i tzw. stylizowanych faktów, które w tym obszarze odgrywają znacząca rolę. Zaliczyć do nich można związki między stopą inflacji i stopą bezrobocia, procykliczne zachowanie się stopy inflacji i antycykliczne zachowanie się stopy bezrobocia. Dodatkowo, z perspektywy wzrostu gospodarczego i wahań produktu, uwzględniono
czynniki efektywnościowe, w postaci zmian technicznego uzbrojenia pracy i zmian produktywności pracy, które w związku z dokonująca się w latach 90. rewolucją technologiczną , w
istotny sposób wpływały na rynek pracy.
Przeprowadzona analiza dowiodła, że nie istnieje prosta zależność pomiędzy stopą
bezrobocia i stopą inflacji, gdyż współczesne gospodarki, szczególnie europejskie, które z
jednej strony uczestniczą w procesie globalizacji, a z drugiej się integrują, stają przed bardzo
złożonymi problemami związanymi w kwestiami wyboru odpowiedniej polityki gospodarczej, natomiast gospodarka w procesie transformacji, taka jak Polska dokonuje wyborów pod
presją konwergencji i w warunkach znacznie niższego poziomu rozwoju gospodarczego.
Równocześnie jednak daje się zauważyć wiele zbieżności we wzajemnych relacjach poszczególnych wskaźników, co do ich kierunków zmian i sposobu powiązań. Świadczy to o rosnącej
dojrzałości gospodarki rynkowej w Polsce.
BIBLIOGRAFIA:
1. Drozdowicz – Bieć M. (2006a), Cykl koniunkturalny a rynek pracy, w: Wskaźniki wyprzedzające red. M. Drozdowicz – Bieć, Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa, s. 199-205
2. Drozdowicz – Bieć M. (2006b), Cykl koniunkturalny a inflacja, w: Wskaźniki wyprzedzające red. M. Drozdowicz – Bieć, Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego,
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa, s. 147 - 162
3. Friedman M. (1968), The Role of Monetary Policy, American Economic Review, Vol. 58,
No. 1, s. 1-17
4. Friedman M. (1977), Inflation and Unemployment, Journal of Political Economy, Vol. 85,
No. 3, s. 451-472
5. Jarmołowicz W., Woźniak B., (2005), Bezrobocie równowagi a polityka państwa wobec
rynku pracy, w: Teoretyczne aspekty gospodarowania, red. D. Kopycińska, Wydawnictwo
Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s. 55-67.
6. Kokocińska M., Gaweł A. (2004), Modelling Employment in Poland: a Quantitative vs
Qualitative Approach, Journal of Transforming Economies and Societes, nr 3/2004, Cracow University of Economics and the Leon Koźmiński Academy of Enterpreneurship and
Management, Kraków, s. 2 - 14
7. Kokocińska M. (2007), Bezrobocie w Polsce w świetle neoklasycznej teorii wzrostu gospodarczego, w: Bezrobocie we współczesnych gospodarkach rynkowych, red
D,Kopycińska, wyd. Uniwerwytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006, s. 38 – 50
8. Lipsey R, (1978), The Place of the Phillips Curve in Macroeconomic Models, w: Stability
and Inflation, red. A. Bergstrom, John Wiley, Chichister
9. Lipsey R. (1981), The Understanding and Control of Inflation: Is There a Crisis in Macroeconomics?, Canadian Journal of Economics, vol. 14, s. 545-576.
Związki bezrobocia i inflacji w świetle wybranych wskaźników makroekonomicznych ...
61
10. Phelps E. (1967), Phillips Curves, Expectations of Inflation and Optimal Unemployment
Over Time, Economica, Vol. 34, No. 135, s. 254-281
11. Phillips A. (1958), The Realtionship Between Unemployment and the Rate of Change of
money Wage Rates in the United Kingdom, 1861-1957, Economica, vol. 25, no. 100, s.
283-299
12. Samuelson P., Solow R. (1960), Analytical Aspects of Anti-Inflationary Policy, American
Economic Review, vol. 50, no. 2, s. 177-194
13. Santomero A., Seater J. (1978), The Inflation-Unemployment Trade-Off: A Critique of
the Literature, Journal of Economic Literature, vol. 16, no. 2, s. 499-544
14. Snowdon B., Vane H., Wynarczyk P. (1998), Współczesne Nurty Teorii Makroekonomii,
PWN, Warszawa
15. Solow R., Taylor J. red. Friedman B. (2002), Inflacja, Bezrobocie, a polityka Monetarna,
CeDeWu, Warszawa.
16. Woźniak B., (2006), Związki bezrobocia i inflacji, w: Makroekonomiczne tendencje w
Polsce na tle międzynarodowym, red. M. Kokocińska, Wydawnictwo WSKiZ, Poznań,
2007 ss. 77 - 103