Czas wolny młodzieży i jego społeCzne uwarunkowania

506
Наукові записки. Серія “Психологія і педагогіка”
dr Monika Jurewicz
“Czas wolny młodzieży i jego społeczne
uwarunkowania”
Problem czasu wolnego młodzieży oraz sposoby jego wykorzystania należą do istotnych zagadnień współczesnego świata. Intensywny rozwój technicznych środków komunikacji stwarza młodym ludziom duże możliwości, ale też niesie ze sobą szereg pokus.
Zmniejszona aktywność ruchowa współczesnego człowieka, przewaga biernych form wypoczynku to ważne zagrożenia wpisujące się
w codzienną rzeczywistość.
Przez czas wolny rozumie się na ogół ten czas, który pozostaje
człowiekowi do jego swobodnej dyspozycji po wykonaniu czynności obowiązkowych takich jak praca, nauka, zajęcia w gospodarstwie
domowym, dojazd do domu oraz czynności związanych z zaspokojeniem potrzeb biologicznych i higienicznych (sen, jedzenie)1.
Czas wolny to taki rodzaj aktywności człowieka, który powinien
być źródłem wielu przyjemności, nie może mieć charakteru obowiązkowego ani też nie może stanowić podstawowego źródła dochodów.
Według A. Kamińskiego zagadnienie czasu wolnego powinno
być analizowane zarówno w kontekście ilościowym jak i jakościowym. W rozumieniu autora czas wolny “jest to ta część budżetu
czasu, która nie jest zajęta przez pracę zarobkową normalną i dodatkową, ani przez systematyczne kształcenie się uczelniane, ani
przez stałe obowiązki domowe – i może być spożytkowana bądź na
swobodne wczasowanie, bądź na życie rodzinne i aktywność przynoszącą doraźne korzyści”2.
W podobny sposób pojęcie czasu wolnego interpretował R. Wroczyński. Uważał, iż problem czasu wolnego dzieci i młodzieży oraz
sposoby jego wykorzystywania stanowią najważniejsze zagadnienia
K. Przecławski, Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce, WSIP,
Warszawa 1978, s. 56.
2
A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej. Praca socjalna i kulturalna,
PWN, Warszawa 1974, s. 352.
1
© dr Monika Jurewicz, 2009
Випуск 13.
507
społeczne. W swojej koncepcji czasu wolnego opierał się z jednej
strony na wykluczeniu czynności obowiązkowych, a z drugiej strony na preferowaniu takich zachowań jak: odpoczynek, rozrywka
oraz rozwój własnych zainteresowań zgodnie z zamiłowaniami i
upodobaniami3.
Podobne założenia odnajdujemy w rozważaniach A. Zawadzkiej, która za czas wolny przyjęła czas poza obowiązkami i zaspokajaniem elementarnych potrzeb fizjologicznych, którym jednostka
dysponuje dobrowolnie i wypełnia odpoczynkiem, rozrywką i pracą
nad sobą. Równocześnie jest to sfera życia w największym stopniu
kierowana osobistymi potrzebami, dyspozycjami, nawykami oraz
akceptowanymi wzorami postępowania4.
Czas wolny w życiu jednostki i społeczeństwa może pełnić wielorakie funkcje. Jak zauważa A. Kamiński możemy wyodrębnić trzy
zasadnicze funkcje czasu wolnego. Należą do nich: odpoczynek, zabawa i praca nad sobą. “Sens odpoczynku polega na odreagowaniu
zmęczenia i znużenia na odnowieniu sił fizycznych i psychicznych
zużytych nie tylko w pracy zawodowej, ale i w kłopotach zajęć i
obowiązków życia codziennego”5.
Zmiany, jakie dokonują się każdego dnia we współczesnym świecie wskazują na potrzebę racjonalnego organizowania czasu wolnego
człowieka. Z jednej strony zmiany wywołane i stymulowane przez
postęp naukowo-techniczny umożliwiają wzrost wydajności pracy
i efektywności całej gospodarki, co przyczynia się do podniesienia
poziomu i poprawy jakości życia ludzi. Z drugiej zaś tempo życia,
postępujące procesy cywilizacyjne powodują, iż dysponujemy coraz
mniejszą ilością czasu wolnego. Praca, dom, obowiązki, zajęcia dodatkowe, w planie dnia często brakuje czasu na odpoczynek.
W dobie współczesnej cywilizacji – zdaniem A. Kamińskiego –
czas wolny staje się nieodzownym elementem ludzkiego życia. Dzięki niemu możliwe jest odreagowanie tempa produkcji i związanych z
tym napięć psychicznych, jak również napięć wynikających ze stopnia zurbanizowania miejsca zamieszkania, a także z jego jakości6.
R. Wroczyński, Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 1985, s. 226.
A. Zawadzka, K. Ferenz, Społeczne aspekty wypoczynku młodych
kobiet, Wyd. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 1998, s. 11-14.
5
A. Kamiński, Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza,
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1965, s. 99.
6
M. Orłowska, Problemy czasu wolnego w pedagogice społecznej [w;] S.
Kawula (red.), Pedagogika społeczna, dokonania – aktualność – perspektywy,
Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2007, s. 591.
3
4
508
Наукові записки. Серія “Психологія і педагогіка”
Badacze, którzy zajmowali się problematyką czasu wolnego
również podejmowali próby określenia jego funkcji.
W grupie różnorodnych klasyfikacji można odnaleźć trzy zasadnicze funkcje czasu wolnego: odpoczynek, zabawa i praca nad
sobą.
Zdaniem A. Kamińskiego “sens odpoczynku polega na odreagowaniu zmęczenia i znużenia, na odnowieniu sił fizycznych i psychicznych zużytych nie tylko w pracy zawodowej, ale i w kłopotach
zajęć i obowiązków życia codziennego7.
Kolejna funkcja czasu wolnego to zabawa, rozrywka. W przeciwieństwie do pierwszej funkcji – rozrywka – postrzegana jest w
kategoriach wypoczynku czynnego. B. Sułkowski zwraca uwagę, iż
nasycona jest bogactwem wrażeń i zmiennością, dzięki czemu przynosi odprężenie po znużeniu monotonią codziennych obowiązków8
Trzecia z wyróżnionych funkcji czasu wolnego zakłada doskonalenie jednostki w dowolnej dziedzinie kultury. Jest funkcją kreatywną w sferze norm życia społecznego, postaw, wiedzy i wyobraźni.
Fakt ten podkreśla także A. Kamiński określając wszechstronny rozwój i udział w życiu społecznym w kategoriach “pracy nad sobą”.
Jak zauważa Z. Kwieciński rodzice w pogoni za pieniądzem
poświęcają dzieciom coraz mniej czasu, a w szkole z powodów finansowych zlikwidowano wiele działających kółek zainteresowań,
organizacji wychowawczych, które skupiały dzieci i pozwalały im
wszechstronnie się rozwijać. Problem ten szczególnie dotyka dzieci ze środowisk wiejskich, gdzie często szkoła jest jedynym ośrodkiem kulturalnym, a zajęcia pozalekcyjne są głównym sposobem
wychowania do czasu wolnego, ponieważ bezpośrednio organizują uczniom w różnych formach czas wolny9. Dlatego też problem
czynnego wypoczynku ucznia stanowi jedno z istotniejszych zagadnień pedagogicznych, a organizacja czasu wolnego jest zadaniem
tak samo ważnym, jak organizacja pracy szkolnej.
Zagadnienie czasu wolnego stało się, więc poważnym problemem życia społecznego. Warto jednak poznać, jakie są preferowane
przez dzieci i młodzież formy spędzania czasu wolnego. Dlaczego
warto? Otóż jak wynika z mojego doświadczenia szkoła, która jest
A. Kamiński, Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza,
Wrocław 1965, s. 99.
8
B. Sułkowski, Zabawa, Warszawa 1984, s. 27.
9
Z. Kwieciński, Organizacja czasu wolnego dziecka wiejskiego, WSIP,
Warszawa 1976, s. 49.
7
Випуск 13.
509
głównym organizatorem zajęć dla dzieci w czasie wolnym niejednokrotnie kieruje się innymi względami (finansowymi, organizacyjnymi, kadrowymi, lokalowymi) aniżeli rzeczywistymi potrzebami
poszczególnych grup dzieci i młodzieży w tym zakresie. Dość często szkoła koncentruje się wokół działalności czysto dydaktycznej
zapominając, lub niedoceniając, iż racjonalnie zaplanowany czas
wolny dzieci staje się szczególnie ważną sferą oddziaływań pedagogicznych.
W celu poznania preferowanych przez uczniów form spędzania
czasu wolnego przeprowadziłam szczegółowe badania w wybranych szkołach podstawowych województwa mazowieckiego. Badaniami zostali objęci uczniowie szóstej klasy szkoły podstawowej
w trzech środowiskach: wiejskim, miejskim, wielkomiejskim. Ogółem w badaniu uczestniczyło 280 uczniów. W tym z dużego miasta
pochodziło 96 uczniów (34,28%), z miasta średniej wielkości 89
uczniów (31,78%), ze wsi 95 uczniów (33,94%). Badania zostały
przeprowadzone od kwietnia do czerwca 2008 roku.
Analizę przeprowadziłam na podstawie danych pochodzących
z kwestionariusza ankiety. Kwestionariusz ankiety dla ucznia był
podstawowym narzędziem badawczym pozwalającym zebrać dane
o uczniu i jego rodzinie. Badanym uczniom zadałam pytanie:
W jaki sposób najchętniej spędzasz czas wolny? (proszę nadaj
wartości podanym formom spędzania czasu wolnego, przy czym 1 –
będzie oznaczała najchętniej wykorzystywane formy a 5 – najmniej
przez Ciebie lubiane).
oglądanie różnych programów telewizyjnych
uprawianie sportu
spotkania z koleżankami, kolegami
czytanie książek, czasopism
gry komputerowe
Pod pojęciem czasu wolnego rozumiałam “czas do dyspozycji
jednostki po wykonaniu przez nią zadań obowiązkowych, pracy zawodowej, nauki obowiązkowej w szkole, w domu oraz niezbędnych
zadań domowych”10.
Zdaniem W. Okonia czas wolny racjonalnie przeznacza się na:
odpoczynek to jest regenerację sił fizycznych i psychicznych, rozrywkę, która sprawia przyjemność, działalność społeczną o charakterze dobrowolnym i bezinteresownym, rozwój zainteresowań i
uzdolnień jednostki przez zdobywanie wiedzy i amatorską działal10
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1998, s.58.
Наукові записки. Серія “Психологія і педагогіка”
510
ność artystyczną, techniczną, naukową czy sportową11.
Zwrócenie uwagi na fakt, iż czas wolny jest częścią ogólnego
budżetu czasu sugeruje, iż nie można go analizować w oderwaniu
od innych składowych życia ludzkiego. Jednocześnie wskazuje na
istniejące związki między ilością posiadanego czasu wolnego a jego
treścią.
Jak zauważa M. Orłowska sam fakt posiadania określonej liczby godzin czasu wolnego o niczym nie stanowi. Muszą być jeszcze
spełnione pewne warunki, które najczęściej utożsamiane są z określonym statusem ekonomicznym i poziomem wykształcenia12.
Analiza zebranego materiału badawczego pozwala stwierdzić,
iż uczniowie dysponują przeciętnie 4-6 godzinami czasu wolnego.
Szczegółowa analiza wykazała, iż większą ilością czasu dysponują
uczniowie pochodzący ze środowiska miejskiego aniżeli ich rówieśnicy wychowujący się w środowisku wiejskim. Organizacja czasu
wolnego związana jest z najbliższym otoczeniem dziecka: rodziną,
szkołą, grupą rówieśniczą.
R. Wroczyński wyraża pogląd, iż “na skutek nadmiaru narzuconych obowiązków uczeń nie może wykorzystać czasu przeznaczonego na odnowę sił i skumulowanie energii umysłowej poprzez różne formy zajęć i odprężenie, bowiem czas ten jest mu pod różnymi
pozorami zabierany”13.
Istotnym czynnikiem warunkującym sposób spędzania czasu
wolnego jest poziom kulturowy rodziny. Im wyższy poziom kulturalny rodziny tym efektywniej wykorzystany czas wolny. Jak wykazują badania preferowany kierunek aktywności dzieci w czasie
wolnym nadaje rodzina poprzez osobisty przykład rodziców i opiekunów. Nawyki kulturalne rodziców, preferowane rodzaje zajęć,
panująca w domu atmosfera, pozycja rodziny w środowisku, status
społeczno-ekonomiczny rodziny kształtują system potrzeb dziecka
oraz sposoby ich zaspakajania. Młody człowiek w toku współdziałania i codziennego życia z rodziną przejmuje od niej część doświadczenia społecznego i kulturalnego, której oni są uczestnikami
i reprezentantami.
Tamże, s.58.
M. Orłowska, dz. cyt., s. 584.
13
R. Wroczyński, dz. cyt., s. 208.
11
12
Випуск 13.
511
Jakiego typu formy spędzania czasu wolnego preferują uczniowie szóstej klasy?
Wypowiedzi badanych uczniów szkoły podstawowej, świadczą
o tym, iż najbardziej powszechnym sposobem spędzania czasu wolnego jest uprawianie sportu (31%), następnie spotkania z kolegami
i koleżankami (27,78%), oglądanie różnych programów telewizyjnych (23,1%), gry komputerowe (25,09%) oraz czytanie książek i
czasopism (36,65%).
Jak wynika z przytoczonych danych wśród preferowanych zachowań w czasie wolnym dominuje wzór sportowo-towarzyski (zajęcia sportowe, spotkania z rówieśnikami). Ze społecznego punktu
widzenia niepokoi piąte miejsce zarezerwowane dla czytania książek i czasopism (aż 37% badanych udzieliło takiej odpowiedzi!).
Tymczasem czytelnictwo książek i czasopism jest formą masowego
uczestnictwa kulturalnego, źródłem wiedzy czy bieżącej informacji
o życiu w kraju i na świecie. Czytanie książek dostarcza ogromnej
wiedzy ogólnej, czynnie rozbudowuje słownictwo, uczy myślenia,
pomaga zrozumieć siebie i ludzi. Czytelnictwo książek oraz czasopism stanowi świadectwo aktywności kulturalnej. Jego zanik może
być wyznacznikiem degradacji kulturalnej człowieka.
Szczegółowe dane dotyczące preferowanych form spędzania
czasu wolnego ukazuje tabela 1.
Tabela 1.
Preferowane formy spędzania czasu wolnego.
Rozkład procentowy
Ranga
1
2
3
4
5
1
22,53
13,54
23,10
23,00
22,71
Formy spędzania czasu wolnego
2
3
4
5
31,00
20,42
8,80
17,25
22,57
27,78
17,86
18,75
20,94
21,66
20,94
13,36
12,89
18,12
20,90
25,09
15,94
9,56
36,65
15,14
Oznaczenia:
1.Oglądanie różnych programów telewizyjnych
2.Uprawianie sportu
3. Spotkania z koleżankami i kolegami
4. Czytanie książek i czasopism
5. Gry komputerowe
Razem
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
Наукові записки. Серія “Психологія і педагогіка”
512
A jak przedstawiają się wyniki badań w poszczególnych środowiskach?
Prezentację wyników badań, które umożliwiły poznanie preferowanych form spędzania czasu wolnego rozpoczniemy od danych dotyczących uczniów pochodzących ze środowiska wiejskiego. Uzyskane wyniki badań w tej grupie respondentów zestawiono w tabeli 2.
Tabela 2.
Preferowane formy spędzania czasu wolnego przez uczniów
szkół podstawowych w środowisku wiejskim. Rozkład procentowy
Ranga
1
2
3
4
5
1
33,33
12,76
21,28
15,62
16,84
Formy spędzania czasu wolnego
2
3
4
5
31,25
16,68
9,37
9,37
26,59
34,06
11,7
14,89
25,53
17,02
22,34
13,83
14,58
15,62
30,22
23,96
10,53
8,42
26,31
37,89
Razem
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
Wśród u c z n i ó w p o c h o d z ą c y c h z e ś r o d o w i s k a w
i e j s k i e g o najbardziej powszechnym sposobem spędzania czasu wolnego jest oglądanie telewizji (33,33%), w dalszej kolejności
spotkania z koleżankami i kolegami (34,06%), uprawianie sportu
(25,34%), czytanie książek i czasopism (30,22%) oraz gry komputerowe (37,89%).
Warto zauważyć, iż w tej grupie respondentów zajęcia rekreacyjno-sportowe nie należą do najwyżej punktowanych. Uprawianie
sportu znalazło się na trzeciej pozycji, podczas gdy w grupie wszystkich badanych sport jest wymieniany jako jeden z atrakcyjniejszych
sposobów spędzania czasu wolnego. Czynników warunkujących
taki stan rzeczy najprawdopodobniej jest wiele między innymi należą do nich: dostęp do bazy rekreacyjno-sportowej, wyposażenie sal,
postawa i zaangażowanie nauczycieli wychowania fizycznego czy
wreszcie upowszechnianie aktywnego trybu życia w środowisku lokalnym. Z wypowiedzi badanych wynika, że szkolna baza sportowa
jest wykorzystywana głównie do obligatoryjnych zajęć z wychowania fizycznego, a dodatkowe zajęcia nie oferują atrakcyjnych, oczekiwanych form ruchu. Biorąc pod uwagę znaczenie tej formy spędzania czasu wolnego dla rozwoju fizycznego ucznia należy uznać
ten stan za niezadowalający.
Przyjrzyjmy się z kolei odpowiedziom uczniów pochodzących
ze środowiska miejskiego.
Випуск 13.
513
Szczegółowe dane dotyczące preferowanych form spędzania
czasu wolnego przez uczniów szkół podstawowych w środowisku
miejskim przedstawia tabela 3.
Analiza zebranych danych pozwala stwierdzić, iż dominującą
formą spędzania czasu wolnego przez u c z n i ó w z e ś r o d o w i s k
a m i e j s k i e g o jest uprawianie sportu. Odpowiedziało tak prawie
32% badanych uczniów. Na drugim miejscu znalazły się spotkania z
rówieśnikami, kolegami i koleżankami (31,46%), następnie oglądanie telewizji (28,09%), gry komputerowe (32,95%). Zdecydowanie
najniższą, ostatnią pozycję zajęło czytanie książek i czasopism, Aż
34% badanych uczniów wskazało taką odpowiedź!.
Tabela 3.
Preferowane formy spędzania czasu wolnego przez uczniów
szkół podstawowych w środowisku miejskim. Rozkład procentowy
Ranga
1
2
3
4
5
1
17,98
12,36
28,09
25,00
22,5
Formy spędzania czasu wolnego
2
3
4
5
31,46
21,34
11,24
17,98
20,22
31,46
17,98
17,98
19,01
22,48
19,01
11,24
11,36
17,04
13,48
32,95
20,00
5,00
34,09
27,05
Razem
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
Podobnie przedstawiają się wyniki w grupie uczniów pochodzących ze środowiska wielkomiejskiego.
Uczniowiepochodzącyześrodowiskawi
e l k o m i e j s k i e g o w czasie wolnym najchętniej uprawiają
sport (30,30%). Aktywny tryb życia zachowuje pozycję dominującą, ale tuż obok na drugim miejscu, umieszczono gry komputerowe
(25,26%). Kolejną pozycję zajmują spotkania z kolegami i koleżankami (25,53%) oraz oglądanie różnych programów telewizyjnych
(28,15%). Znamienne jest, iż również w tej grupie badanych uczniów czytanie książek i czasopism zajęło ostatnią pozycję. Aż 38%
badanych uczniów wskazało taką odpowiedź!.
Dane dotyczące preferowanych form spędzania czasu wolnego przez uczniów pochodzących ze środowiska wielkomiejskiego
przedstawia tabela 4.
Наукові записки. Серія “Психологія і педагогіка”
514
Tabela 4.
Preferowane formy spędzania czasu wolnego przez uczniów
szkół podstawowych w środowisku wielkomiejskim.
Rozkład procentowy
Ranga
1
2
3
4
5
1
16,16
16,08
20,21
28,15
23,23
Formy spędzania czasu wolnego
2
3
4
5
30,3
23,23
6,06
24,25
23,26
21,77
13,68
25,26
18,08
25,53
21,28
14,9
12,63
21,36
18,45
19,47
14,14
12,12
37,37
13,14
Razem
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
Uogólniając powyższe dane mogę stwierdzić, iż preferencje
uczniów pochodzących ze środowiska miejskiego i wielkomiejskiego przedstawiają się w zasadzie dość podobnie. Niewielkie różnice
polegają na zamianie spędzania czasu wolnego przed komputerem
z pozycji drugiej (w przypadku środowiska wielkomiejskiego) na
pozycję czwartą (w środowisku miejskim). Najbardziej widoczna
różnica o charakterze jakościowym wystąpiła między uczniami
pochodzącymi ze środowiska wiejskiego i uczniami pochodzącymi ze środowiska miejskiego w preferowanych formach spędzania
czasu wolnego. Uczniowie pochodzący ze środowiska miejskiego
na pierwszym miejscu umieścili uprawianie sportu, co skłania do
poglądu, iż preferują sportowy, aktywny wzór zachowań. Natomiast
uczniowie pochodzący ze środowiska wiejskiego najchętniej oddają
się biernej formie spędzania czasu wolnego, a mianowicie chętnie
oglądają różne programy telewizyjne. W tym miejscu nasuwa się
szereg pytań:, dlaczego dominującą formą spędzania czasu wolnego
dla uczniów pochodzących ze środowiska wiejskiego jest oglądanie
telewizji?, Czy jest to rzeczywista forma wyboru, a może brak alternatywy?
Istotne różnice dotyczą również spędzania czasu wolnego przed
komputerem. Wśród uczniów pochodzących ze środowiska wielkomiejskiego gry komputerowe zajęły dominującą, pierwszą pozycję,
podczas gdy uczniowie ze środowiska wiejskiego umieścili je na
ostatniej, piątej pozycji. Najprawdopodobniej zaobserwowane różnice wiążą się z poziomem warunków kulturalnych rodziny badanych
uczniów. O ile prawie wszystkie badane rodziny posiadają telewizor
(98,05%), o tyle tylko 66% badanych posiada sprzęt komputerowy.
Najmniej rodzin badanych uczniów posiada dostęp do Internetu
(36,28%). Występują w tym zakresie duże różnice środowiskowe,
Випуск 13.
515
gdyż tylko 11,49% rodzin pochodzących ze środowiska wiejskiego
posiada dostęp do Internetu a 47,53% rodzin pochodzących ze środowiska miasta średniej wielkości i prawie 49% pochodzących ze
środowiska wielkomiejskiego14.
Zaobserwowane różnice dotyczące preferowanych form spędzania czasu wolnego przez uczniów w trzech środowiskach nie odbiegają istotnie od odpowiedzi ogółu badanych respondentów.
Mimo zacierania się różnic pomiędzy miastem a wsią, położenie
geograficzne i związane z nim funkcje ekonomiczne, kulturalne i
społeczne różnicują preferowane zachowania uczniów. Oddziałują na sposób bycia i życia w tym również sposób spędzania czasu
wolnego. Dzieci mieszkające w mieście dysponują większą ilością
czasu aniżeli ich rówieśnicy mieszkający na wsi, co bezpośrednio
wynika ze specyfiki stylu życia (prace w gospodarstwie domowym,
prace polowe).
Jak zauważa L. Lebioda właściwa organizacja czasu wolnego
sprzyja procesowi wychowania i socjalizacji. Dzięki temu właśnie
wchodzi w zakres oddziaływań profilaktycznych, mających na celu
prawidłowy rozwój osobowości młodzieży15.
Niezwykle ważne zadanie spełniają w tej sferze instytucje takie
jak szkoła, domy kultury, biblioteki, które z jednej strony powinny
kreować akceptowane społecznie formy spędzania wolnego czasu,
a jednocześnie wspomagać jednostkę w jej rozwoju intelektualnym
i fizycznym oraz przygotowywać do racjonalnego wykorzystywania
czasu wolnego, którym jednostka dysponuje.
14
M. Jurewicz, Kulturowe uwarunkowania poziomu czytelnictwa, Nowa
Szkoła 2007, nr 6, s. 5.
15
L. Lebioda, Czas wolny, Wychowawca 2004, nr 7 – 8.