Współczesne notowania Orthonevra stackelbergi THOMPSON et

Wiadomości Entomologiczne
34 (3) 59–68
Poznań 2015
Współczesne notowania Orthonevra stackelbergi
THOMPSON et TORP, 1982 i Orthonevra intermedia
LUNDBECK, 1916 (Diptera: Syrphidae) w Polsce
Reports of Orthonevra stackelbergi THOMPSON et TORP, 1982
and Orthonevra intermedia LUNDBECK, 1916 (Diptera: Syrphidae)
in Poland
Robert ŻÓRALSKI1, Paweł TRZCIŃSKI2
1
2
ul. Brzechwy 5/40, 84-240 Reda; e-mail: [email protected]
Katedra Entomologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu;
ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań; e-mail: [email protected]
ABSTRACT: Orthonevra stackelbergi THOMPSON et TORP, 1982 has been recorded
in Poland for the first time in approximately 120 years. Distribution maps of O. stackelbergi and O. intermedia LUNDBECK, 1916 in Poland are provided based on the new
material, supplemented with records from literature, as well as notes about the species
morphology, biology and ecology.
KEY WORDS: Diptera, Syrphidae, faunistics, new record, Orthonevra, Poland.
Wstęp
Rodzaj Orthonevra MACQUART, 1829 jest reprezentowany w Europie
przez 15 gatunków i aktualnie wymaga rewizji (SPEIGHT 2013). W Polsce
dotychczas wykazano 10 gatunków: O. brevicornis (LOEW, 1843),
O. elegans (MEIGEN, 1822), O. erythrogona (MALM, 1863), O. frontalis
(LOEW, 1843), O. geniculata (MEIGEN, 1830), O. incisa (LOEW, 1843),
O. intermedia LUNDBECK, 1916, O. nobilis (FALLEN, 1817), O. plumbago
(LOEW, 1840) (SOSZYŃSKI 2007), oraz O. stackelbergi THOMPSON et
TORP, 1982 (THOMPSON i TORP 1982).
Dorosłe muchówki są drobne lub średniej wielkości i mają intensywnie
zielony, metaliczny połysk. Charakteryzują się ponadto brakiem wzgórka
60
R. ŻÓRALSKI, P. TRZCIŃSKI
twarzowego (facial knob) u obu płci, błyszczącym pierwszym sternitem
odwłoka oraz uwstecznioną żyłką M1 na skrzydle. Większość gatunków
ma wydłużony trzeci człon czułków lub dwa pasy opylenia na tułowiu,
tuż za głową. Gatunki z rodzaju Orthonevra mogą być mylone z gatunkami innych rodzajów: Riponnensia MAIBACH, GOELDLIN et SPEIGHT,
1994, Melanogaster RONDANI, 1857, Chrysogaster MEIGEN, 1803,
Lejogaster RONDANI, 1857 oraz z nie występującymi na terenie Polski
przedstawicielami rodzaju Chrysosyrphus SEDMAN, 1965.
Muchówki z rodzaju Orthonevra preferują podmokłe lasy, mokre polany,
otwarte tereny w lasach liściastych i mieszanych, w szczególności tereny
sezonowo zalewane wodą. Larwy najprawdopodobniej rozwijają się w płytkich wodach stojących lub wolno płynących (SOSZYŃSKI 1995) i w mokrym
błocie o dużym udziale resztek roślinnych (SPEIGHT 2013). W przypadku
większości gatunków larwy nie zostały jeszcze opisane.
Orthonevra stackelbergi jest gatunkiem podobnym do O. intermedia.
Jedyna dotychczas wzmianka o tym gatunku w Polsce została podana
w pracy THOMPSONA i TORPA (1982): „Bodzentiyn (25 km ENE from
Kielce), 7 July 1895 (YAKOBSON) (1♂)”. Gatunek nie był więc potwierdzony w kraju od prawie 120 lat, mimo że aktualne rozmieszczenie
geograficzne na terenie Europy (SPEIGHT 2013) sugerowało jego obecność na terenie Polski.
Materiał i metody
W trakcie badań terenowych nad bzygowatymi (Syrphidae) w latach
2012-2014 autorzy wykazali z terenu Polski 3 samce O. stackelbergi.
W latach 2014-2015 dokonali rewizji przedstawicieli rodzaju Orthonevra
ze zbiorów prywatnych. W szczególności okazy oznaczone jako O. intermedia obu płci, wszędzie tam gdzie było to konieczne, zostały ponownie
spreparowane tak by uwidocznić cechy terminalne odwłoka. Identyfikacji
okazów dokonano przy użyciu klucza VAN VEENA (2004) oraz przez
porównanie struktur aparatu kopulacyjnego z rysunkami i opisami
dostępnymi w pracach: THOMPSONA & TORPA (1982), STACKELBERGA
(1953) i LUNDBECKA (1916).
Po zrewidowaniu materiału O. intermedia i O. stackelbergi z Polski
i uzupełnieniu o dane z literatury, stanowiska gatunków naniesiono na
mapy. Siatkę UTM oraz granice podprowincji wygenerowano przy pomocy
systemu gis.biomap.pl (Mapa Bioróżnorodności 2015). Wykaz skrótów:
RZ – R. ŻÓRALSKI, PT – P. TRZCIŃSKI, BS – B. SOSZYŃSKI, JKK – J.K.
WSPÓŁCZESNE NOTOWANIA ORTHONEVRA W POLSCE
61
KOWALCZYK, MS – M. SOSZYŃSKI, AK – A. KOSTRO-AMBROZIAK, MW
– M. WANAT.
Wyniki
Do pracy zidentyfikowano łącznie 63 okazy Orthonevra intermedia
i O. stackelbergi z Polski.
Orthonevra stackelbergi THOMPSON et TORP, 1982
Pobrzeża Południowobałtyckie: CF27 Czarny Młyn, 25 VI 2014, 1♂,
leg. RZ. Pojezierza Południowobałtyckie: XT29 Wielkopolski PN, OOŚ
Pojniki, 23 V 2012, 1♂, leg. PT. Pojezierza Wschodniobałtyckie: DE73
Zgniłocha, 28 VI 2013, 1♂, leg. RZ. EF79 Puszcza Borecka, 5 VI 1985,
1♂, leg. BS. Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie: FE66 Rubcowo, Puszcza
Augustowska, 23 VI 1977, 1♀, leg. BS. idem, 20 VII 1977 1♂, leg. BS.
FE00 Biebrzański PN: Grobla Honczarowska, Uroczysko Pogorzały,
14 VII 2006, 1♂, leg. AK.
Gatunek podawany był dotychczas z Norwegii, Szwecji, Finlandii,
Danii, Litwy, Estonii, europejskiej część Rosji (SPEIGHT 2013), a także
Niemiec (SSYMANK i in. 2011). W Polsce znany dotychczas z jednego
okazu z Wyżyny Małopolskiej: DB94 Bodzentyn (Góry Świętokrzyskie),
7 VII 1895, 1♂, leg. T. JAKOBSON (THOMPSON i TORP 1982). Wzmianka
o tym okazie (jako O. intermedia) była wcześniej zamieszczona w pracy
BAŃKOWSKIEJ (1961) (ryc. 2).
Orthonevra intermedia LUNDBECK, 1916
Niziny Środkowopolskie: CC83 Rąbień ad Łódź, 11 VI 1981, 3♂2♀,
leg. BS. DC10 Moszczenica ad Piotrków Trybunalski, 11 VI 2014, 1♂,
leg. BS. Pobrzeża Południowobałtyckie: CF27 Czarny Młyn, 25 VI 2014,
4♂3♀, leg. RZ. idem, 25 VI 2014, 1♀, leg. BS. CF27 Ostrowo, przy Rez.
Bielawa, 25 VI 2014, 1♂, leg. RZ. CF46 Rez. Torfowe Kłyle ad Jastarnia,
19 VI 2002, 1♂, leg. BS. CF81 Rez. Ujście Nogatu ad Elbląg, 3 VIII
2009, 1♂, leg. MS. WA82 Dąbkowice ad Darłowo, 9 VIII 2002, 1♂ 1♀,
leg. BS. Pojezierza Południowobałtyckie: CD97 Zakrocz ad Rypin,
11 VII 2011, 2♂5♀, leg. PT. CF12 Garcz, 23 VII 1997, 1♂, leg. JKK.
CF24 L-ctwo Piekiełko, 24 VII 2000, 2♂, leg. JKK (CIECHANOWSKI i in.
2001, ŻÓRALSKI i KOWALCZYK w druku). CF25 Wejherowo – Dolina
Cedronu, 24 VII 2000, 1♂, leg. JKK (CIECHANOWSKI i in. 2001,
ŻÓRALSKI i KOWALCZYK w druku). CF34 Gdynia-Chwarzno, 18 VII
2014, 1♀, leg. RZ (ŻÓRALSKI i KOWALCZYK w druku). XU42 PK Puszcza
62
R. ŻÓRALSKI, P. TRZCIŃSKI
Zielonka, 29 VI 2013, 3♂2♀, leg. PT. Pojezierza Wschodniobałtyckie:
EE58 Giżycko, 6 VI 1985, 1♀, leg. BS. FE57 Rez. Starożyn, Puszcza
Augustowska, 20 VI 1977 2♀, leg. BS. idem, 12 VII 1977 1♂, leg. BS.
FE39 Rez. Walik - Wigierski PN, 25 V 1993 1♂, leg. BS. FF21 Suwalski
PK, jez. Linówek, 14 VIII 2007, 1♂, leg. AK. Polesie: FB79 Kosyń,
Sobiborski PK, 18 V 2002, 1♂, leg. BS. FC50 Wytyczno ad Poleski PN,
20 VI 1994, 1♂ 1♀, leg. BS. Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie: FD15
Kostry – Litwa, 4 VII 2007, 1♂, leg. AK. FE66 Rubcowo – Puszcza
Augustowska, 22 VI 1977, 1♂1♀ leg. BS. idem, 25 VII 1977 1♀, leg.
JKK. FD75 Gnilec, 14 VI 1983, 1♂, leg. MW. FE00 Biebrzański PN,
Bagno Ławki, 29 VII 2006, 3♂, leg. AK. Wyżyna Lubelsko-Lwowska:
FB41 Roztoczański PN, Zamość, 12 VII 1978, 1♀, leg. BS. Wyżyna
Małopolska: DB28 Aleksandrów ad Przedbórz, 18 VI 1972, 2♂, leg. BS.
Gatunek o szerokim zasięgu w Palearktyce: od północnej i centralnej
Europy (Wielka Brytania, Norwegia, Dania, Holandia, Belgia, Niemcy,
Polska, Szwajcaria, Węgry, europejska część Rosji) przez Syberię do Pacyfiku (Kamczatka, Sahalin) (SPEIGHT 2013). Z Polski rzadko podawany,
wykazany z: Puszczy Kampinowskiej i okolic Warszawy (BAŃKOWSKA
1981); Puszczy Białej (BAŃKOWSKA 1994); Puszczy Białowieskiej (BAŃKOWSKA 1994, 1995); Pobrzeży Południowobałtyckich: Słupsk (Stolp:
Stlolpwiesen), Strzelinko (Kl. Strellin) (KARL 1935); Gdańsk (KACZOROWSKA 2006); Wyżyny Małopolskiej: Młodzawy, Krzyżanowice (BAŃKOWSKA 1961). Brak jest doniesień z zachodniej i południowej części
kraju (ryc. 3).
Uwagi o morfologii
Dorosłe osobniki O. stackelbergi (ryc. 1. a, b) i O. intermedia (ryc. 1.
d, e, g, h) można odróżnić między sobą wyłącznie po cechach widocznych
w strukturach terminalnych odwłoka obu płci. Samiec O. stackelbergi ma
surstylus wąski i wydłużony, bez wyraźnego wcięcia u szczytu; penis
(aedeagus) z długim wyrostkiem ejakulacyjnym oraz symetrycznym płatem
dorsalnym (ryc. 1. c). Samiec O. intermedia ma surstylus szeroki, z wyraźnym
wcięciem u szczytu (ryc. 1. i); penis z krótkim wyrostkiem ejakulacyjnym
oraz asymetrycznym płatem dorsalnym (ryc. 1. f). Samica O. stackelbergi
ma głębokie wyżłobienia boczne u szczytu sternitu 8 oraz widełki genitalne (genital fork) w kształcie litery „U” (ryc. 1. k). Samica O. intermedia ma sternit 8 bez bocznych wyżłobień oraz widełki genitalne
w kształcie litery „V” (ryc. 1. j).
WSPÓŁCZESNE NOTOWANIA ORTHONEVRA W POLSCE
63
Rysunek aparatu genitalnego samca O. stackelbergi został po raz
pierwszy podany w pracy STACKELBERGA (1953). Jak się później okazało
błędnie pod nazwą O. intermedia, zamiast jako aparat kopulacyjny nowego
gatunku. W tej samej pracy pod nazwą Orthonevra rossica STACKELBERG, 1953 sp. n. podano po raz pierwszy rysunek aparatu kopulacyjnego
właściwej O. intermedia. Poprawne rysunki struktur terminalnych odwłoka
obu płci znajdują się w pracach THOMPSONA i TORPA (1982) (uwaga na
omyłkę serii numeracyjnych rycin w sekcji „description”) oraz VAN
VEENA (2004).
Kolor ciała obu gatunków jest zmienny, od różnych odcieni zielnego
po szmaragdowy, przy tym zawsze metaliczny (ryc. 1. a, b, d, e, g, h).
Gatunki O. stackelbergi i O intermedia odróżnia się od pozostałych
gatunków z rodzaju następującą kombinacją cech: 1) golenie wszystkich
odnóży przynajmniej w 1/3 długości jasne; 2) czułki wydłużone, około
3 razy dłuższe niż ich największa szerokość; 3) twarz przy widoku z przodu
tej samej szerokości lub tylko nieznacznie szersza od szerokości oka.
Cechy pomocnicze to: skrzydło bez jakichkolwiek przyczernień oraz pterostigma jednobarwna. Należy zwrócić uwagę, że na terenie Polski zdarzają
się okazy Orthonevra geniculata, głównie samic, u których przyczernienie żyłki r-m oraz dwubarwna pterostigma nie są wyraźnie widoczne,
co może prowadzić do pomyłek w identyfikacji gatunku.
Uwagi o biologii i ekologii
Larwy O. stackelbergi i O. intermedia nie zostały dotąd opisane. W dwóch
przypadkach okazy O. stackelbergi zostały złowione w tym samym
miejscu i czasie (w tej samej próbie lub w następujących po sobie dniach)
co bardziej liczna O. intermedia, przy jednoczesnym braku innych
przedstawicieli rodzaju. Gatunki mają więc podobne preferencje
siedliskowe i mogą współwystępować. Biotopy w których oba gatunki
były spotykane w Polsce to obszary leśne znajdujące się w bezpośredniej
bliskości torfowisk, w szczególności miejsca odsłonięte, takie jak: dukty
leśne i polany. To środowisko odmienne od tego, które zasiedla
O. geniculata – ten wiosenny gatunek preferuje płytkie śródleśne
jeziorka, obszary sezonowo zalewane wodą i źródliska.
64
R. ŻÓRALSKI, P. TRZCIŃSKI
Ryc. 1. Orthonevra stackelbergi: a, b – samiec; c – aparat genitalny samca; k – aparat
genitalny samicy; Orthonevra intermedia: d, e – samiec; f, i – aparat genitalny samca;
g, h– samica; j – aparat genitalny samicy (fot. P. TRZCIŃSKI i R. ŻÓRALSKI).
Fig. 1. Orthonevra stackelbergi: a, b – male; c – male terminalia; k – female terminalia;
Orthonevra intermedia: d, e – male; f, i – male terminalia; g, h – female; j – female
terminalia.
WSPÓŁCZESNE NOTOWANIA ORTHONEVRA W POLSCE
65
Na podstawie odłowionych okazów można stwierdzić że gatunek
O. stackelbergi spotykany jest w Polsce od końca maja do drugiej połowy
lipca. Okres pojawu O. intermedia trwa od końca maja do pierwszej
połowy sierpnia, ze szczytem pojawu w czerwcu. Oba gatunki mają jedno
pokolenie w roku i występują fenologicznie w podobnym okresie.
Ryc. 2. Stanowiska Orthonevra stackelbergi THOMPSON et TORP, 1982 w Polsce
• – dane nowe lub rewidowane przez autorów, o – dane znane z literatury
(nie rewidowane).
Fig. 2. Distribution of Orthonevra stackelbergi in Poland
• – new or revised data, o – literature data (not revised).
66
R. ŻÓRALSKI, P. TRZCIŃSKI
Ryc. 3. Stanowiska Orthonevra intermedia LUNDBECK, 1916 w Polsce
• – dane nowe lub rewidowane przez autorów, o – dane znane z literatury
(nie rewidowane).
Fig. 3. Distribution of Orthonevra intermedia in Poland
• – new or revised data, o – literature data (not revised).
Podsumowanie
Z uwagi na fakt, że status taksonomiczny O. stackelbergi i O. intermedia
był niejasny i został ustalony dopiero w pracy THOMPSONA i TORPA (1982),
cały materiał z Polski oznaczony jako „intermedia” wymagał rewizji.
W trakcie badań zweryfikowano znaczną część krajowego materiału reprezentującego te gatunki. Opublikowano 6 nowych stanowisk O. stackelbergi oraz 24 nowe stanowiska O. intermedia w Polsce wraz z uwagami
o biologii i ekologii obu gatunków. To pierwsze doniesienia o O. stackelbergi od prawie 120 lat i jest to gatunek znacznie rzadziej spotykany
WSPÓŁCZESNE NOTOWANIA ORTHONEVRA W POLSCE
67
w Polsce od O. intermedia. Dwukrotnie potwierdzono ich współwystępowanie.
Podziękowania
Autorzy pracy chcieliby serdecznie podziękować B. SOSZYŃSKIEMU,
J. K. KOWALCZYKOWI, Ł. MIELCZARKOWI, A. KOSTRO-AMBROZIAK,
E. KACZOROWSKIEJ oraz M. WANATOWI za udostępnienie materiału oraz
podzielenie się spostrzeżeniami na temat przedmiotowych gatunków,
a także A. KLASIE za cenne uwagi do finalnej treści pracy.
SUMMARY
The genus Orthonevra MACQUART, 1829 (Diptera: Syrphidae) is represented in
Europe by 15 species, in Poland by 10 species.
The final taxonomic status of two similar species: O. stackelbergi and O. intermedia
was established in the work of THOMPSON and TORP (1982) and all the material from
Poland labelled “intermedia” required revision. So far, only one record of O. stackelbergi has been known from Poland, dated 1895.
During the field study in Poland in the years 2012-2014 the authors discovered
3 specimens (males) of O. stackelbergi, which are the first Polish records of this species
in 120 years. In the second part of the study (2014-2015), the authors conducted
a revision of specimens of the genus Orthonevra from private collections. The revised
data of O. stackelbergi and O. intermedia based on 63 specimens, supplemented with
literature data was used to draw the distribution maps of both species in Poland. In total,
6 new localities of O. stackelbergi and 24 new localities of O. intermedia in Poland are
reported.
The authors provide notes about the morphology, biology and phenology of both
species.
PIŚMIENNICTWO
BAŃKOWSKA R. 1961: Studia nad muchówkami z rodziny Syrphidae (Diptera) Doliny
Nidy. Fragmenta Faunistica, 9 (13): 153-201.
BAŃKOWSKA R. 1981: Hoverflies (Diptera, Syrphidae) of Warsaw and Mazovia.
Memorabilia Zoologica, 35: 57–78.
BAŃKOWSKA R. 1994: Diversification of Syrphidae (Diptera) fauna in the canopy of
Polish pine forests in relation to forest stand age and forest health zones. Fragmenta
Faunistica, 36: 469-484.
BAŃKOWSKA R. 1995: Fauna Syrphidae (Diptera) Puszczy Białowieskiej. Fragmenta
Faunistica, 37: 451-483.
CIECHANOWSKI M., GARBALEWSKI A., KOWALCZYK J.K., OŻAROWSKI D. 2001: Waloryzacja faunistyczna wybranych dolin Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Przegląd
Przyrodniczy, 12 (1-2): 69-91.
68
R. ŻÓRALSKI, P. TRZCIŃSKI
KACZOROWSKA E. 2006: Hover flies (Diptera: Syrphidae) of the coastal and marine
habitats of Poland. Part II - ecological characteristics. Polish Journal of Entomology,
75: 471-489.
KARL O. 1935. Die Fliegenfauna Pommerns. Diptera, Brachycera. Stettiner Entomologische Zeitung, 96 (2): 242–261.
MAPA BIORÓŻNORODNOŚCI [online]: Krajowa Sieć Informacji o Bioróżnorodności.
http://gis.biomap.pl (dostęp 01 05 2015).
LUNDBECK W. 1916: Diptera Danica 5 (Lonchopteridae, Syrphidae). Copenhagen. 591 ss.
SOSZYŃSKI B. 1995: Orthonevra plumbago (Loew, 1840) (Syrphidae, Diptera) z rezerwatu „Piskorzeniec” w Przedborskim Parku Krajobrazowym. Biuletyn Entomologiczny, 3/3: 3.
SOSZYŃSKI B. 2007: Bzygowate (Syrphidae) i wyślepkowate (Conopidae). (s. 102-106,
193-198) [W:] W. BOGDANOWICZ, E. CHUDZICKA, I. PILIPIUK., E. SKIBIŃSKA (red.).
Fauna Polski. Charakterystyka i wykaz gatunków. T. II. MiIZ PAN, Warszawa.
509 ss.
SPEIGHT M.C.D. 2013: Species accounts of European Syrphidae (Diptera). Syrph the
Net, the database of European Syrphidae, vol. 72, Syrph the Net publications,
Dublin. 316 ss.
SSYMANK A., DOCZKAL D., RENNWALD K., DZIOCK F. 2011: Rote Liste und Gesamtartenliste der Schwebfliegen (Diptera: Syrphidae) Deutschlands. [In:] M. BINOTHAFKE, S. BALZER, N. BECKER, H. GRUTTKE, H. HAUPT, N. HOFBAUER, G. LUDWIG,
G. MATZKE-HAJEK, M. STRAUCH (red.). Rote Liste gefährdeter Tiere, Pflanzen und
Pilze Deutschlands. Band 3: Wirbellose Tiere (Teil 1). Münster (Landwirtschaftsverlag). Naturschutz und Biologische Vielfalt, 70 (3): 13-83.
STACKELBERG A.A. 1953: Palearkticheskie vidy roda Orthoneura Macq. (Diptera,
Syrphidae). Entomologiceskoe Obozrenie, 33: 342-357.
THOMPSON C.F., TORP E. 1982: Two new Palaearctic Syrphidae (Diptera). Entomologica
Scandinavica, 13: 441-444.
VAN VEEN M.P. 2004: Hoverflies of Northwest Europe: identification keys to the
Syrphidae. KNNV Publ., Utrecht. 256 ss.
ŻÓRALSKI R., KOWALCZYK J.K. (w druku): Syrphidae (Diptera) Trójmiejskiego Parku
Krajobrazowego i terenów przyległych. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 34, 1.