Bezlist okrywowy

3. Cz´Êç szczegó∏owa
3.1. Mszaki
27
Mszaki
Buxbaumia viridis
(Moug. ex Lam. & DC.)
Brid. ex Moug. & Nestl.
Bezlist okrywowy
Buxbaumia viridis
1386
Syn.: Buxbaumia indusiata Brid.
Bryophyta, Bryopsida, Buxbaumiaceae – bezlistowate
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
Bezlista okrywowego mo˝na pomyliç z pokrewnym gatunkiem Buxbaumia aphylla, od którego ró˝ni si´ nast´pujàcymi cechami: grzbietowa i brzuszna cz´Êç puszki nie jest
oddzielona (u B. aphylla wyst´puje okr´˝nie przebiegajàce
wa∏eczkowate zgrubienie), seta ma kolor brunatny lub jasnobrunatny (u B. aphylla czerwony lub krwistoczerwony),
perystom zewn´trzny z∏o˝ony jest z czterech warstw z´bów
(u B. aphylla z jednej warstwy).
Biologia gatunku
Forma ˝yciowa
Bezlist okrywowy jest terofitem (Ellenberg i in. 1992) rosnàcym na murszejàcym drewnie i humusie.
Biologia rozmna˝ania
Bezlist okrywowy jest roÊlinà dwupiennà. ˚ó∏tozielone, g∏adkie zarodniki o Êrednicy oko∏o 12 µm, dojrzewajà latem.
roÊlina ze sporogonem
Aspekty populacyjne
Bezlist okrywowy roÊnie z regu∏y pojedynczo, rzadko
w wi´kszej liczbie osobników. Na wi´kszoÊci stanowisk
w Polsce jego populacje by∏y nieliczne.
Charakterystyka ekologiczna
Autekologia
Bezlist okrywowy podawany by∏ z terenu Polski przede
wszystkim z murszejàcego drewna, g∏ównie bukowego i jod∏owego, rzadko z bogatej w humus gleby. Jest gatunkiem
s∏abo konkurencyjnym, w zwiàzku z czym zarastanie pod∏o˝a przez inne gatunki mszaków, porosty lub roÊliny naczyniowe powoduje jego ust´powanie.
Jest gatunkiem cieniolubnym siedlisk Êwie˝ych i wilgotnych, umiarkowanie acydofilnym.
Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury i reakcji (odczynu pod∏o˝a) wynoszà wg Ellenberga i in.
(1992): L = 2, T = 4, R = 5.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Bezlist okrywowy roÊnie pojedynczo lub w niewielkich skupieniach. Obserwowane sà z regu∏y tylko sporofity; gametofity,
szczególnie m´skie, sà niewielkie i trudne do zauwa˝enia.
Gametofit m´ski: bezpoÊrednio ze splàtka wyrastajà plemnie otoczone jednym muszlowatym liÊciem.
Gametofit ˝eƒski: ∏ody˝ka d∏ugoÊci do 1 mm, nierozga∏´ziona. LiÊcie w stanie m∏odocianym kszta∏tu jajowatego lub
jajowato-lancetowatego, na szczycie nieregularnie wycinane, u góry bezbarwne, u do∏u zielone. Ich komórki sà wyd∏u˝one, pi´cio- lub szeÊcioboczne. ˚ebra brak. Z czasem
liÊcie brunatniejà, u do∏u stajà si´ bezbarwne, a z brze˝nych komórek wyrastajà d∏ugie, przypominajàce splàtek
nitkowate twory. W okresie dojrzewania sporogonu liÊcie
zupe∏nie zanikajà, a ∏ody˝ka, w której tkwi seta, otoczona jest zbitym k∏´bkiem nitek powsta∏ych z komórek liÊci.
Sporofit: dorasta do 12 mm; seta brunatna, d∏ugoÊci oko∏o 7 mm i Êrednicy oko∏o 0,5 mm, grubo brodawkowana.
Zarodnia jajowata, asymetryczna, m∏oda ˝ó∏tozielona,
w starszym wieku brunatnozielona, na stronie grzbietowej
s∏abo, na stronie brzusznej nieco silniej wypuk∏a, osiàga
oko∏o 6 mm d∏ugoÊci. Perystom zewn´trzny zbudowany jest
z 4 warstw z´bów.
1mm
Opis gatunku
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
Bezlist okrywowy zwiàzany jest na terenie Polski przede
wszystkim z lasami bukowymi ze zwiàzku Fagion sylvaticae, zw∏aszcza wyst´pujàcymi w reglu dolnym (z podzwiàzków: Dentario glandulosae-Fagenion, Luzulo-Fagenion).
Notowany by∏ tak˝e ze zbiorowisk o charakterze acydofilnych dàbrów z klasy Quercetea robori-petraeae oraz z borów z klasy Vaccinio-Piceetea: z kontynentalnych borów
29
Gatunki roÊlin
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
1386
mieszanych Querco roboris-Pinetum (zwiàzek Dicrano-Pinion) i z dolnoreglowego boru jod∏owo-Êwierkowego (zespó∏ Abieti-Piceetum montanum ze zwiàzku Piceion abietis).
Na ostatnim obserwowanym stanowisku w Beskidzie Ma∏ym zanotowany zosta∏ na glebie w zespole jaworzyny
karpackiej Sorbo aucupariae-Aceretum pseudoplatani
(˚arnowiec, Klama 1994) reprezentujàcym zwiàzek Tilio
platyphyllis-Acerion pseudoplatani (klasa Querco-Fagetea). Nale˝y podkreÊliç, ˝e przedstawienie szczegó∏owej
charakterystyki zbiorowisk roÊlinnych, w których roÊnie
B. viridis napotyka na pewne trudnoÊci, poniewa˝ spora
cz´Êç danych nie zawiera ˝adnych informacji na ten temat lub te˝ sà one bardzo ogólne („buczyna”, „las mieszany”). W ostatnich latach odnaleziono kilka stanowisk
w czeskiej cz´Êci Beskidu Âlàskiego (Plášek 2001), gdzie
gatunek ten wyst´powa∏ wy∏àcznie na drewnie Êwierkowym. Poszukiwania po polskiej stronie tego pasma nie
przynios∏y do tej pory rezultatu (Plášek, Stebel 2002),
chocia˝ istnieje du˝e prawdopodobieƒstwo odnalezienia
B. viridis na podobnych siedliskach, tym bardziej ˝e
drewno Êwierkowe nale˝y do najpospolitszych substratów
epiksylicznych w Beskidach Zachodnich. W syntaksonomii zbiorowisk mszystych bezlist okrywowy uwa˝any jest
za gatunek charakterystyczny dla klasy Lepidozio-Lophocoletea heterophyllae, skupiajàcej zespo∏y i zbiorowiska
mszaków zwiàzanych z murszejàcym drewnem (Hübschmann 1986).
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
9140 – górska jaworzyna zio∏oroÊlowa – zio∏oroÊlowy
bukowo-jaworowy las zboczowy;
9110 – kwaÊne buczyny – ubogi górski las bukowy regla
dolnego, rzadziej ni˝szych po∏o˝eƒ;
9130 – ˝yzne buczyny – ˝yzne lasy bukowe z jod∏à i jaworem;
9410-3 – dolnoreglowy bór mieszany jod∏owo-Êwierkowy.
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´powanie na Êwiecie
Bezlist okrywowy jest gatunkiem borealno-górskim (Düll,
Meinunger 1989), wyst´pujàcym w Europie i Ameryce Pó∏nocnej. Dok∏adne rozmieszczenie B. viridis przedstawili
Szmajda i in. (1991).
Wyst´powanie w Polsce
W Polsce gatunek notowany g∏ównie z Sudetów i Karpat
Zachodnich, pasa wy˝yn po∏udniowych oraz z zachodniej
i pó∏nocnej cz´Êci kraju. Ze Êrodkowej i Êrodkowo-wschodniej cz´Êci nie by∏ do tej pory podawany. W górach roÊnie do wysokoÊci 1100 m n.p.m. (Szmajda i in.
1991).
30
Status gatunku
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – Za∏àcznik I;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – Za∏àcznik II.
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa w Polsce – Êcis∏a, od 2001 r.
Kategorie IUCN:
„Red Data Book of European bryophytes” (Schumacker, Martiny 1995) – V;
„Zagro˝one gatunki mchów...” (˚arnowiec i in.2004) – E.
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
Stan i dynamika populacji
Z terenu Polski B. viridis znana jest z oko∏o 80 stanowisk,
z czego oko∏o 52% podano przed 1900 rokiem, w latach 1901–1950 odkryto bàdê potwierdzono wyst´powanie tego mchu na 23% stanowisk, w latach 1951–1990
odkryto bàdê potwierdzono 25% stanowisk. Ostatnie w XX
w. notowanie pochodzi z 1983 r., z terenu Beskidu Ma∏ego
(J´drzejko, ˚arnowiec 1986; ˚arnowiec, Klama 1994).
Na prawie wszystkich stanowiskach bezlist okrywowy wyst´powa∏ nielicznie, cz´sto notowano tylko pojedyncze sporofity. Pomimo poszukiwaƒ, jego stanowiska nie zosta∏y
potwierdzone nawet na obszarach obj´tych od dawna ochronà, np. w Babiogórskim Parku Narodowym czy
te˝ w Gorczaƒskim Parku Narodowym. Dopiero w lipcu
2004 r. B. viridis zosta∏a odnaleziona w Tatrzaƒskim Parku
Narodowym. Trzy sporofity tego mchu obserwowano na
rozk∏adajàcych si´ korzeniach jod∏y (Picea abies), w 5060-letnim drzewostanie Êwierkowym, na wysokoÊci 1020 m
n.p.m. (Phelippe, Ochyra 2004).
Potencjalne zagro˝enia
Obecnie trudno jednoznacznie stwierdziç, jakie czynniki
powodujà, ˝e omawiany mech jest tak rzadko spotykany
w Polsce. Niewàtpliwie du˝y wp∏yw na t´ sytuacj´ ma inten-
Mszaki
sywna gospodarka leÊna, która swym zasi´giem obj´∏a
zdecydowanà wi´kszoÊç lasów w kraju. Wed∏ug Szmajdy
i in. (1991) B. viridis jest gatunkiem, który wyraênie unika
miejsc b´dàcych pod wp∏ywem dzia∏alnoÊci cz∏owieka.
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Propozycje dotyczàce siedlisk
Dla zachowania stanowisk B. viridis wydaje si´ konieczne
zachowanie rozleg∏ych p∏atów starodrzewu, wy∏àczonych
z dzia∏alnoÊci gospodarczej i u˝ytkowania turystyczno-rekreacyjnego. Niezwykle wa˝ne jest utrzymanie na tych obszarach du˝ej masy martwego drewna oraz odpowiednich
stosunków wilgotnoÊciowych.
Ewentualny wp∏yw dzia∏aƒ ochronnych
na inne gatunki
Ochrona stanowisk bezlistu okrywowego nie wp∏ynie niekorzystnie na inne chronione i zagro˝one gatunki.
Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami
ochronnymi
Stanowiska bezlistu okrywowego znane sà z niektórych
parków narodowych (Gorczaƒski Park Narodowy, Babiogórski Park Narodowy) i kilku rezerwatów przyrody (np.
„Sokole Góry” na Wy˝ynie Krakowsko-Cz´stochowskiej,
„Przysiecz” na Równinie Niemodliƒskiej, „Puszcza Ânie˝ki
Bia∏ej” w Górach Bialskich – por. Szmajda i in. 1991). Aktualnie nie prowadzi si´ w tych obiektach specjalnych dzia∏aƒ zwiàzanych z ochronà tego gatunku.
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Aby skutecznie chroniç bezlista okrywowego, nale˝y
przede wszystkim dokonaç kontroli wszystkich podanych
w literaturze stanowisk, a tak˝e przeprowadziç poszukiwa-
1386
Monitoring
Populacje B. viridis, dopóki nie osiàgnà odpowiedniej liczebnoÊci, powinny byç pod ciàg∏à kontrolà.
Bibliografia
DÜLL R., MEINUNGER L. 1989. Deutschlands Moose. Die Verbreitung der deutschen Moose in der BR Deutschland und in
der DDR, ihre Höhenverbreitung, ihre Arealtypen, sowie Angaben zum Rückgang der Arten. 1 Teil. IDH Verl., Bad
Münstereifel, Ohlerath.
ELLENBERG H., WEBER H. E., DÜLL R., WIRTH V., WERNER W.,
PAULISSEN D. 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica 18.2: 5–258.
HÜBSCHMANN V. A. 1986. Prodromus der Moosgesellschaften
Zentraleuropas. Bryophytorum Bibilotheca 32: 1–413.
J¢DRZEJKO K., ˚ARNOWIEC J. 1986. Mchy okolic Kóz w województwie bielsko-bialskim (Beskid Ma∏y, Pogórze Âlàskie). Pr.
Nauk. Uniw. Âlàskiego 808, Acta Biol. Silesiana 21:
125–140.
*LIMPRICHT K. G. 1895. Die Laubmoose Deutschlands, Oesterreichs und der Schweitz. W: dr Rabrnhorst's L. Kryptogamen-Flora von Deutschlands, Oesterreichs und der Schweitz. 2
Aufl. 4.2 – Bryinae (Stegocarpae [Acrocarpae, Pleurocarpae
excl. Hypnaceae]). Eduard Kummer, Leipzig, s. 853.
*NYHOLM E. 1969. Illustrated Moss Flora of Fennoscandia. II.
Musci. Fasc. 6. The Botanical Society of Lund, Stockholm.
PHELIPPE M., OCHYRA R. 2004. Occurrence of the moss
Buxbaumia viridis (Bryopsida, Buxbaumiaceae) in the Tatras
National Park (Poland). W: Stebel A., Ochyra R. (red.)
Bryological studies in the Western Carpathians. Wydawnictwo Sorus, Poznaƒ, s. 29–36.
PLÁŠEK V. 2001. Příspěvek k rozšíření mechu Buxbaumia viridis
v Moravskoslezských Beskydech. Čas. Slez. Muz. Opava
(A), 50 (supl.): 11–19.
PLÁŠEK V., STEBEL A. 2002. Bryophytes of the Čantoryjský hřbet
range (Czantoria range) and its foothills (Western Carpathians – Czech Republic, Poland). Čas. Slez. Muz. Opava
(A), 51: 1–87.
ROZPORZÑDZENIE MINISTRA ÂRODOWISKA z dn. 11 wrzeÊnia 2001 r. w sprawie okreÊlenia listy gatunków roÊlin dziko
wyst´pujàcych obj´tych ochronà gatunkowà Êcis∏à i cz´Êciowà (Dz U Nr 106, poz. 1079 i Nr 100, poz. 1085).
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Propozycje dotyczàce gatunku
Na terenach, gdzie istnieje du˝e prawdopodobieƒstwo odkrycia czy te˝ potwierdzenia stanowisk B. viridis (np. w licznych rezerwatach leÊnych w Beskidach i Sudetach, w Babiogórskim lub Gorczaƒskim Parku Narodowym), nale˝y
prowadziç intensywne obserwacje. W przypadku odkrycia
lub potwierdzenia stanowisk bezlista okrywowego, miejsca
takie nale˝y jak najszybciej zabezpieczyç i objàç ochronà.
W pierwszej kolejnoÊci nale˝y wyznaczyç sieç stanowisk reprezentatywnych dla poszczególnych jednostek geobotanicznych, w których chronione by∏yby lokalne genotypy
bezlista okrywowego. W ich obr´bie trzeba dà˝yç do takiego wzrostu liczebnoÊci lokalnych populacji, który gwarantowa∏by ich przetrwanie bez ingerencji cz∏owieka.
Nale˝y mieç tu na uwadze dwupiennoÊç tego gatunku,
co mo˝e byç przyczynà ograniczenia mo˝liwoÊci jego reprodukcji.
nia na terenach, gdzie istnieje prawdopodobieƒstwo utrzymania si´ populacji tego gatunku. Badania powinny
uwzgl´dniç aspekty ekologiczne, populacyjne i fenologiczne. Nale˝y je przeprowadziç wed∏ug ustalonej metodyki,
w jednakowym czasie (oko∏o 2–3 lat) w ca∏ym zasi´gu
na terenie Polski, aby otrzymane dane by∏y porównywalne.
Dopiero w ten sposób zdobyte informacje umo˝liwià podj´cie dalszych badaƒ (genetycznych, fizjologicznych) oraz
racjonalnych dzia∏aƒ zwiàzanych z ochronà tego gatunku.
31
Gatunki roÊlin
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
1386
32
*SZAFRAN B. 1957. Flora polska. RoÊliny zarodnikowe Polski
i ziem oÊciennych. T. 1. PWN, Warszawa.
SCHUMACKER R., MARTINY P. 1995. Red Data Book of European bryophytes. Part. 2: Threatened bryophytes in Europe including Macaronesia. The European Committee for Conservation of Bryophytes, Trondheim.
SZMAJDA P., BEDNAREK-OCHYRA H., OCHYRA R. 1991. M.
639. B. viridis (DC.) Mougl. & Nestl. W: Ochyra R., Szmajda P.
(red.) Atlas rozmieszczenia roÊlin zarodnikowych w Polsce.
Ser. V. Mchy (Musci). 7: 47–52 + 1 mapa. Instytut Botaniki
PAN, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Kraków – Poznaƒ.
˚ARNOWIEC J., KLAMA H. 1994. Nowe stanowiska Sorbo aucupariae-Aceretum carpaticum Cel. et Wojt. (1961) 1978 w
Karpatach Zachodnich. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B, 43:
125–131.
˚ARNOWIEC J., STEBEL A., OCHYRA R., 2004. Threatened moss
species in the Polish Carpathians in the light of a new Redlist of mosses in Poland. W: Stebel A., Ochyra R. (red.) Bryological studies in the Western Carpathians. Wydawnictwo
Sorus, Poznaƒ, s. 9–28.
Adam Stebel