Szurpek Rogera

3.4. Gatunki wymar∏e
Za gatunki wymar∏e na ziemiach polskich uznano umownie takie, których wyst´powania nie stwierdzono od XIX w. WÊród
czterech taksonów zaliczonych do tej grupy Plagiomnium drummondii jest gatunkiem szczególnie kontrowersyjnym, byç mo˝e nigdy niewyst´pujàcym w Polsce.
Niewykluczone, ˝e lista naszych gatunków wymar∏ych powinna byç d∏u˝sza, np. Dichelyma capillaceum notowana by∏a po raz
ostatni w pierwszej po∏owie XX w., póêniej nigdy niestwierdzona. Od niedawna pojawiajà si´ te˝ informacje o ca∏kowitym zaniku stanowisk Gladiolus paluster. Jednak ostateczne rozstrzygni´cie statusu tych gatunków w Polsce b´dzie wymaga∏o dalszych badaƒ.
Gatunki wymar∏e – mszaki
Orthotrichum rogeri
Brid.
Szurpek Rogera
Orthotrichum rogeri
1387
roÊlina ze sporogonem
Syn.: Orthotrichum subalpinum Limpr.
Bryophyta, Bryopsida, Orthotrichaceae – szurpkowate
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
Rodzaj Orthotrichum jest jednà z najtrudniejszych grup
mchów, stàd te˝ w przypadku podejrzenia odkrycia stanowiska szurpka Rogera nale˝y skonsultowaç si´ z doÊwiadczonym briologiem. W Polsce O. rogeri naj∏atwiej pomyliç
z dwoma pokrewnymi gatunkami z sekcji Diaphana, tj.
O. pallens i O. pumilum. Od bardzo rzadkiego w kraju
O. pallens ró˝ni si´ prawie ca∏kowicie zakrytymi otworami
powietrznymi w zarodni i wi´kszymi zarodnikami (O. pallens: 15-17 µm – O. rogeri: 17–24 µm), natomiast od raczej cz´sto spotykanego O. pumilum odró˝niç go mo˝na po kszta∏cie liÊci (u O. pumilum sà jajowato-lancetowate, cz´sto zakoƒczone 1–2-komórkowym ostrym koƒczykiem, natomiast u O. rogeri sà lancetowate lub wyd∏u˝onolancetowate, raczej t´po zakoƒczone). Ponadto u O. pumilum wyst´pujà czasami drobne, jajowatoelipsoidalne
rozmnó˝ki, których brak u O. rogeri.
Biologia i ekologia
Szurpek Rogera jest gatunkiem jednopiennym. Podobnie
jak wi´kszoÊç gatunków z rodzaju Orthotrichum, wiosnà
1mm
komórki górnej
cz´Êci listka
listki wegetatywne
wytwarza sporofity, natomiast zarodniki dojrzewajà, wg
Limprichta (1883), pod koniec lipca (informacje dotyczà
stanowiska w Karkonoszach).
Jest to epifit (Ellenberg i in. 1992) rosnàcy w niewielkich zbitych darniach. Wyst´puje na korze drzew liÊciastych. W Karkonoszach rós∏ na korze jarz´bu pospolitego Sorbus aucuparia. Stanowisko stwierdzono na wysokoÊci oko∏o 1250 m
n.p.m., w pi´trze subalpejskim (Limpricht 1883).
Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a i temperatury wynoszà wg Ellenberga i in. (1992): L = 7, T = 3.
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
Ze wzgl´du na skàpe dane trudne do ustalenia.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Szurpek Rogera roÊnie w ma∏ych, zbitych darniach czerniejàcych u do∏u, ciemnozielonych w górnej cz´Êci.
Gametofit: ∏ody˝ki oko∏o 0,5–1 cm d∏ugoÊci, pojedyncze,
w dole g´sto okryte g∏adkimi, ˝ó∏toczerwonymi chwytnikami. LiÊcie oko∏o 2,3–3 mm d∏ugoÊci, 1 mm szerokoÊci, lancetowate lub wyd∏u˝onolancetowate, t´po zaostrzone,
podwini´te powy˝ej nasady prawie do szczytu. ˚ebro koƒczy si´ nieco poni˝ej szczytu. Górne komórki liÊci 8–12 µm
szerokoÊci, okràg∏awokwadratowe, +/– gruboÊcienne,
zwykle z 2 pojedynczymi brodawkami. Komórki nasady liÊci prostokàtne, g∏adkie, nieco wyd∏u˝one w pobli˝u nerwu, na brzegach kwadratowe, u∏o˝one w kilku szeregach.
Sporofit: seta brunatniejàca, krótka. Zarodnia jajowata,
wystajàca ponad liÊcie, z 8 ˝ó∏tymi bruzdami zbudowanymi z 4 szeregów szerokich komórek, stopniowo zw´˝ajàca
si´ w kierunku sety, w stanie suchym nieco Êciàgni´ta poni˝ej ujÊcia. Perystom podwójny; z´by perystomu zewn´trznego w liczbie 8, brunatniejàce, w stanie suchym odgi´te,
segmenty perystomu wewn´trznego hialinowe lub jasno˝ó∏te. Czepek nagi, fa∏dowany.
1mm
Opis gatunku
Rozmieszczenie geograficzne
i szanse odnalezienia w Polsce
Szurpek Rogera jest gatunkiem subkontynentalno-górskim
(Düll 1994). Wyst´puje w pó∏nocnej, zachodniej i centralnej Europie oraz na Kaukazie i w Kaszmirze (Nyholm
1998).
W Polsce znany jest z doliny ¸omniczki w Karkonoszach,
z wysokoÊci oko∏o 1250 m n.p.m. (Limpricht 1883). Od tego czasu brak informacji o jego wyst´powaniu w tym regionie. Prowadzone ostatnio badania briologiczne na omawia-
197
Gatunki roÊlin
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
1387
nym terenie równie˝ nie przynios∏y pozytywnych rezultatów
(Fudali i in. 2002). Z du˝ym prawdopodobieƒstwem gatunek ten nale˝y uznaç za wymar∏y na terenie Polski. Obecnie
trudno stwierdziç, jakie czynniki zagra˝a∏y egzystencji tego
gatunku. Wydaje si´, ˝e, podobnie jak w przypadku wi´kszoÊci epifitów, jest to ska˝enie powietrza.
Rewizja materia∏ów zielnikowych z pozosta∏ych krajowych
stanowisk, tj. z Niziny Pó∏nocnopodlaskiej (Bloch 1974),
Kotliny Sandomierskiej (Karczmarz, Bloch 1983/85)
Beskidu Niskiego (Karczmarz 1979) i okolic PrzemyÊla
(Rehmann 1879, Szafran 1961) wykaza∏a, ˝e omawiany
gatunek podany zosta∏ b∏´dnie, a okazy nale˝à do innych
gatunków z rodzaju Orthotrichum (O. obtusifolium, O. pumilum, O. speciosum, O. affine i O. pallens).
Nale˝y dokonaç rewizji wszystkich materia∏ów zielnikowych
O. rogeri oraz gatunków pokrewnych. Ze wzgl´du na trudnoÊci z identyfikacjà omawianego mchu istnieje prawdopodobieƒstwo, ˝e w zielnikach odnajdà si´ materia∏y niepublikowane lub nieoznaczone, zawierajàce próby tego
gatunku. Kolejnym krokiem powinny byç szczegó∏owe badania terenowe, podobnie jak w przypadku bezlista okrywowego, oparte na jednakowej metodyce. W przypadku
odkrycia stanowisk O. rogeri nale˝y je jak najszybciej zabezpieczyç i objàç ochronà. Ze wzgl´du na charakter ekologiczny omawianego gatunku siedliskami jego wyst´powania b´dà najprawdopodobniej drzewa, które mo˝na objàç ochronà, np. w formie pomników przyrody.
Na stanowiskach nale˝y przeprowadziç d∏ugoterminowe
badania ekologiczne i populacyjne, zwiàzane przede
wszystkim z poznaniem jego aut- i synekologii, roli w dynamice przemian roÊlinnoÊci epifitycznej, efektywnoÊci rozprzestrzeniania si´ i preferencji siedliskowych. Do chwili
ustabilizowania si´ wielkoÊci polskich populacji jego stanowiska powinny byç pod ciàg∏à kontrolà.
Status gatunku
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – Za∏àcznik I;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – Za∏àcznik II.
198
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa – Êcis∏a, od 2001 r.
Kategorie IUCN:
„Red Data Book of European bryophytes” (Schumacker, Martiny 1995) – V;
„Zagro˝one gatunki mchów...” ˚arnowiec i in. 2004 – EX.
Bibliografia
BLOCH M. 1974. Mchy Niziny Pó∏nocnopodlaskiej. Mosses of the
North Podlasie Lowland. Ann. UMCS, C, 29: 427–444.
DÜLL R. 1994. Deutschlands Moose. 3 Teil. Orthotrichales: Hedwigiaceae – Hypnobryales: Hypnaceae. IDH Verl., Bad
Münstereifel, Ohlerath.
ELLENBERG H., WEBER H. E., DÜLL R., WIRTH V., WERNER W.,
PAULIßEN D. 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica 18.2: 5–258.
FUDALI E., STEBEL A., RUSI¡SKA A., KLAMA H., ˚ARNOWIEC J.,
PISAREK W., DUDA-KLIMASZEWSKI S., STANIASZEK M.,
WIERZCHOLSKA S. 2003. Materia∏y do brioflory wschodnich
Karkonoszy. Ann. Silesiae 32: 19–32.
KARCZMARZ K. 1979. Mszaki Pasma Bukowicy w Beskidzie Niskim.
Bryophyta of the Bukowica Range in the Low Beskids (Polish
Western Carpathians). Fragm. Flor. Geobot. 25.1: 191–206.
KARCZMARZ K., BLOCH M. 1983/1985. Mszaki Kotliny Sandomierskiej. Bryophytes of the Sandomierz Basin (Southern
Poland). Fragm. Flor. Geobot. 19.1: 73–108.
LIMPRICHT K. G. 1883. Einige neue Laubmoose. Jahresber.
Schles. Gesel. Vaterl. Cultur 60: 234–242.
*LIMPRICHT K. G. 1895. Die Laubmoose Deutschlands, Oesterreichs und der Schweitz. W: dr Rabrnhorst's L. Kryptogamen-Flora von Deutschlands, Oesterreichs und der Schweitz. 2
Aufl. 4.2 – Bryinae (Stegocarpae [Acrocarpae, Pleurocarpae
excl. Hypnaceae]). Eduard Kummer, Leipzig.
*NYHOLM E. 1998. Illustrated Flora of Nordic Mosses. Fasc. 4.
Nord. Bryol. Soc., Copenhagen, Lund.
REHMANN A. 1879. Przyczynek do bryjologii Galicyi. Sprawozd.
Komisji Fizjograf. Akad. Umiej´tnoÊci 13: 139–145.
ROZPORZÑDZENIE MINISTRA ÂRODOWISKA z dn. 11 wrzeÊnia 2001 w sprawie okreÊlenia listy gatunków roÊlin dziko
wyst´pujàcych obj´tych ochronà gatunkowà Êcis∏à i cz´Êciowà (Dz U Nr 106, poz. 1079 i Nr 100, poz. 1085).
*SZAFRAN B. 1961. Flora polska. RoÊliny zarodnikowe Polski
i ziem oÊciennych. Tom 2. PWN, Warszawa.
SCHUMACKER R., MARTINY P. 1995. Red Data Book of European bryophytes. Part. 2. Threatened bryophytes in Europe including Macaronesia. The European Committee for Conservation of Bryophytes, Trondheim.
˚ARNOWIEC J., STEBEL A., OCHYRA R. 2004. Threatened moss
species in the Polish Carpathians in the light of a new Redlist of mosses in Poland. W: Stebel A., Ochyra R. (red.)
Bryological studies in the Western Carpathians. Wydawnictwo Sorus, Poznaƒ, s. 9–28.
Adam Stebel