Duże i płytkie zatoki

Siedliska morskie i przybrze˝ne,
nadmorskie i Êródlàdowe solniska i wydmy
Du˝e p∏ytkie zatoki
1160
Kod Physis: 11.125, 11.22, 11.35
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Definicja
54
Wcinajàce si´ w làd i oddzielone làdem od otwartego
morza i os∏oni´te od wp∏ywu falowania akweny o ograniczonym wp∏ywie wód s∏odkich (w przeciwieƒstwie do estuarium). Zbiorowiska roÊlinne i zwierz´ce charakteryzuje du˝a ró˝norodnoÊç biologiczna. Istotnym wyró˝nikiem
jest wyst´powanie zbiorowisk trawy morskiej (Zosteretea)
i rdestnic (Potametea). Charakterystyczne gatunki roÊlin
naczyniowych to: trawa morska Zostera marina i inne gatunki; rupia Ruppia spp., rdestnice Potamogeton spp,
bentosowe glony.
Kryteriom tym odpowiada Zatoka Pucka wewn´trzna, definiowana równie˝ w literaturze jako Zalew Pucki. Jednak ze
wzgl´du stosunkowo niewielki wp∏yw wód s∏odkich i znacznà wymian´ z wodami Zatoki Puckiej zewn´trznej oraz wyst´powanie ∏àk trawy morskiej uzasadnione jest zaliczenie
jej do kategorii du˝ych p∏ytkich zatok.
uwarunkowane intensywnoÊcià wymiany wód z Zatokà
Puckà zewn´trznà, nie wykazuje stratyfikacji pionowej
i jest niemal identyczne, jak zasolenie w powierzchniowej
warstwie ca∏ej Zatoki Gdaƒskiej (waha si´ pomi´dzy 7–8
PSU). Wieloletnie pomiary mogà wskazywaç na nieznacznie ni˝sze wartoÊci Êrednie zasolenia ni˝ w wodach powierzchniowych Zatoki Puckiej zewn´trznej.
Ze wzgl´du na wyst´powanie roÊlinnoÊci osiad∏ej równie˝
na zachodnim skraju Zatoki Puckiej zewn´trznej, obszar
siedliska powinien w∏àczaç wschodnie stoki Ryfu Mew do
g∏´bokoÊci oko∏o 5 m.
Podzia∏ na podtypy
Wyró˝niono tylko jeden podtyp.
1160-1 Zatoka Pucka
Umiejscowienie w polskiej
klasyfikacji fitosocjologicznej
(por. 1110)
Klasa Zosteretea maritimae
Rzàd Zosteretalia maritimae
Zwiàzek Zosterion maritimae ∏àki podmorskie
Zespó∏ Zostero-Furcellarietum zespó∏ zostery
morskiej i widlika
Klasa Ruppietea maritimae
Rzàd Ruppietalia maritimae
Zwiàzek Ruppion maritimae luêne ∏àki podmorskie
Zespó∏ Charetum balticae
Zespó∏ Tolypelletum nitifidae
Bibliografia
Charakterystyka
Zatoka Pucka wewn´trzna jest p∏ytkim akwenem o Êredniej g∏´bokoÊci oko∏o 3 m (maksymalnej oko∏o 10 m) i ca∏kowitej powierzchni oko∏o103 km2, oddzielonym od
otwartego morza Pó∏wyspem Helskim a od wschodniej
cz´Êci Zatoki (Zatoka Pucka zewn´trzna) przez pó∏zatopionà mielizn´ (Ryf Mew) biegnàcà od Cypla Rewskiego do
Pó∏wyspu Helskiego. Na dnie dominujà osady piaszczyste
i piaszczysto-muliste. Wyst´pujà równie˝ osady torfowe
oraz ˝wiry i otoczaki w strefie przybrze˝nej. Charakterystyczne sà trzy zag∏´bienia: Jama Rzucewska (5,7 m), Jama Kuênicka (9,7 m) oraz Jama Cha∏upska (4,0 m). Na
zró˝nicowanie struktury dna wp∏yn´∏y równie˝ prace refulacyjne, po których pozosta∏y wyrobiska o g∏´bokoÊciach
si´gajàcych 7–13 m. Znajdujà si´ tu ujÊcia rzek: Redy,
P∏utnicy, Zagórskiej Strugi, Gizdepki. Zasolenie wody jest
ANDRULEWICZ E. 1994. Morze Ba∏tyckie, jego zagro˝enia
i ochrona. PIOÂ, Warszawa.
ANDRULEWICZ E., CHUMBARENKO B. V., ˚MUDZI¡SKI L.
1994. Vistula Lagoon - A troubled region with great potential. WWF Bulletin, 1: 16–21.
ANDRULEWICZ E. 1996. Proposals for the Baltic Monitoring Programme (HELCOM BMP) and Coastal Monitoring Programme (HELCOM CMP) for the Polish marine areas of the Baltic
Sea. Oceanol. Studies, 1–2 ; 159–177.
ANDELL P., DURINCK J., SKOV H. 1994. Baltic marine areas
of outstanding importance for wintering seabirds. WWF
Bulletin, 5 ; 1–8.
ANEER G., BLOMQVIST M., HALLBACK H., MATTILA J., NELLBRING S., SKÓRA K., URHO L. 1992. Methods for sampling
of shallow water fish. The BMB public., 3.
ANONIM. 1995. Red list, guidelines, salmon and state of the Baltic. WWF Bulletin, 4–5: p 36.
ANONIM. 1994. Coastal Monitoring Programme (CMP) and
information on national programmes for river water quality. Proc. of EC Fifth Meeting, Nykoping, Sweden, 10–14
October 1994.
Piaszczyste Du˝e
∏awice
p∏ytkie
podmorskie
zatoki
KRUK-DOWGIA¸¸O L., CISZEWSKI P. 1994. Próba rekonstrukcji
∏àk podwodnych w wewn´trznej Zatoce Puckiej. W: Kruk-Dowgia∏∏o L., Ciszewski P. (eds.) Zatoka Pucka – mo˝liwoÊci rewaloryzacji ;145–154
KRUK-DOWGIA¸¸O L. Fitobentos Zatoki Gdaƒskiej latem 1992
roku. W: Kruk-Dowgia∏∏o L., Ciszewski P. (eds.) Zatoka Gdaƒska, stan Êrodowiska w 1992 r. IOÂ, W-wa ; 69–78.
KRUK-DOWGIA¸¸O L. 1996. The role of filamentos brown algae
in the degradation of the underwater meadows in the Gulf of
Gdaƒsk. Oceanol. Studies, 1–2; 125–135.
KRUK-DOWGIA¸¸O L. (ed.) 2000. Przyrodnicza waloryzacja
morskich cz´Êci obszarów chronionych HELCOM BSPA województwa pomorskiego. Nadmorski Park Krajobrazowy.
Crangon Nr 7; 185 pp.
KUCZY¡SKI J. 1995. Babka kràg∏a Neogobius melanostomus
(Pallas, 1811) – emigrant z Basenu Pontokaspijskiego w Zatoce Gdaƒskiej. Biul. Mor. Inst. Ryb., 2(135); 68-71).
LEGIE˚Y¡SKA E., WIKTOR K. 1981. Fauna denna Zatoki Puckiej
W∏aÊciwej. Zeszyty BiNoZ UG., Oceanografia 8 ; 63–77.
OSOWIECKI A. 2000. Kierunki wieloletnich zmian w strukturze
makrozoobentosu Zatoki Puckiej. Crangon Nr 3; 134 pp.
PEMPKOWIAK J. 1994. Ocena stopnia zagro˝enia metalami
ci´˝kimi Êrodowiska naturalnego wewn´trznej Zatoki Puckiej.
W: Kruk-Dowgia∏∏o, L., Ciszewski P. (eds.) Zatoka Pucka –
mo˝liwoÊci rewaloryzacji; 79–86.
PEMPKOWIAK J. 1994. Przyczyny katastrofy ekologicznej w rejonie Zatoki Puckiej. Mat. seminarium „Zanieczyszczenie i odnowa Zatoki Gdaƒskiej”. Gdynia 1991; 67–73.
PLI¡SKI M., WIKTOR K. 1987. Contemporary changes in coastal
biocenoses of the Gdaƒsk Bay (South Baltic). A review. Pol.
Arch. Hydrobiol., 34; 81–90.
PLI¡SKI M., FLORCZYK I. 1993. Makrofitobentos. W: Korzeniewski K. (ed.) Zatoka Pucka, Gdaƒsk; 416–421.
ROPELEWSKI A. 1952. Ssaki Ba∏tyku. Zak∏ad Ochrony Przyrody,
Kraków.
RÓ˚A¡SKA Z. 1966. Plankton przydenny Zatoki Puckiej. Zeszyty
Nauk. WSR, Olsztyn, XVI, 502.
SKÓRA K. 1994. The nearest and dearest peninsula. WWF Biull.,
1; 20–23.
SKÓRA K., STOLARSKI J. 1995. Round goby – a fishy invader.
WWF Bulletin, 1.
WIKTOR K. 1976. Zmiany w biocenozach wód przybrze˝nych
i przyujÊciowych Ba∏tyku jako wynik wzrostu zanieczyszczeƒ.
Studia i Mat. Oceanol., 15; 143–168.
WIKTOR K., PLI¡SKI M. 1992. Long -term changes in the biocoenosis of the Gulf of Gdaƒsk. Oceanologia, 32: 69–79.
ZAPOROWSKI R. 1994. Zasoby ryb dwuÊrodowiskowych i s∏odkowodnych w Zatoce Gdaƒskiej i Zalewie WiÊlanym oraz
w wodach Ârodkowego Wybrze˝a. Maszynopis, MIR, Gdynia
˚MUDZI¡SKI L., OSOWIECKI A. 1991. Long-term changes in the
bottom macrofauna of the Puck Lagoon. Acta Icht. Pisc. XXI,
Suppl. 259–264.
1160
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
ANONIM. 1992. A new and more powerful convention for the
Baltic. WWF Bulletin, 1.
B¸ASZKOWSKA, B., GERSTMANN E., KRUK-DOWGIA¸¸O L.,
CISZEWSKI P. 1994. Puck Lagoon- a treasure to be restored.
WWF Bulletin, 1:25–28.
B¸ASZKOWSKA B., SKÓRA E. K. 1994. Morskie obszary chronione szansà dla fok? Byç albo nie byç. Pismo Polsk. Klubu.
Ekol. Kraków.
CISZEWSKI P., DEMEL K., RINGER Z., SZATYBE¸KO M. 1962. Zasoby widlika w Zatoce Puckiej oszacowane metodà nurkowania. Prace Morsk. Inst. Ryb., 11/A ; 9–36.
CISZEWSKI P. 1994. Mo˝liwoÊci ochrony i rewaloryzacji zdegradowanych przybrze˝nych akwenów Ba∏tyku. Proc. EPI Seminar., Gdaƒsk, 14 maja 1993; 64–66.
HAGERHALL ANIANSON B. 1994. Alien species in the Baltic marine environment. WWF Bulletin, 4 : 10–14.
HAGERHALL ANIANSON B. 1995. Caution optimism - but seals
not yet out of danger. WWF Bulletin. 1.
HAGERHALL ANIANSON B., HAGERHALL B. 1995. Dramatic increase in oil spills in the Baltic. WWF Bulletin, 2–3: 3–11.
HAGERHALL ANIANSON B., HAGERHALL B. 1995. Is shipping
environment-friendly?. WWF Biulletin, 2–3; 38–40.
HAGERHALL ANIANSON B., HAGERHALL B. 1995. Oil death in
the Baltic. 1; 2–3, 55.
CARLTON T. AND GELLER J. B. 1993. Ecological Roulette: The
global transport of nonindigenous marine organisms.
Science, 261; 78–82.
CISZEWSKI P., DEMEL K., RINGER Z., SZATYBE¸KO M. 1962.
Zasoby widlika w Zatoce Puckiej oszacowane metodà nurkowania. Prace Morsk. Inst. Ryb., Gdynia , 11/A; 9–33.
CISZEWSKI P., CISZEWSKA I., KRUK-DOWGIA¸¸O L., OSOWIECKI A.,
RYBICKA D., WIKTOR J., WOLSKA-PYÂ M., ˚MUDZI¡SKI L.,
TROKOWICZ D. 1992. Trends of long-term alternations of the
Puck Bay ecosystem. Studia i Mat. Oceanol., 60: 34–83.
CISZEWSKA I., CISZEWSKI P. 1994. Porastanie naturalnego
i sztucznego pod∏o˝a przez makrofaun´ dennà wewn´trznej
Zatoki Puckiej. W: L. Kruk- Dowgia∏∏o i P. Ciszewski (eds.) Zatoka Pucka – mo˝liwoÊci rekultywacji. Wyd. IKÂ, W-wa.
CISZEWSKI P., KRUK-DOWGIA¸¸O L., ˚MUDZI¡SKI L. 1992.
Deterioration of the Puck Bay and biotechnical approaches
to its reclamation. Proc. of the 12th BMB Symp., Helsingor,
25–30 August 1991.
KLEKOT L. 1976. Zarys zmian biologicznych w Zatoce Gdaƒskiej
w ostatnich 40 latach. Studia i Mat. Oceanol., 15 : 133-142.
KRUK-DOWGIA¸¸O L. 1991. Long-term changes in the structure
of underwater meadows of the Puck Lagoon. Acta Ichtiol. et
Piscatoria, 21, Suppl.: 77–84.
KRUK-DOWGIA¸¸O L. 1994. Przyczyny zmian struktury roÊlinnoÊci
dennej Zatoki Puckiej oraz mo˝liwoÊci sterowania jej wyst´powania. Proc. EPI Seminar., Gdaƒsk, 14 Maja 1993 ; 47-63.
KRUK-DOWGIA¸¸O L. 1994. Rozmieszczenie i biomasa fitobentosu wewn´trznej Zatoki Puckiej, lato 1987 rok. W: Kruk-Dowgia∏∏o, L., Ciszewski P. (eds.) Zatoka Pucka – mo˝liwoÊci rewaloryzacji; 109–122.
Jan Warzocha
55
Siedliska morskie i przybrze˝ne,
nadmorskie i Êródlàdowe solniska i wydmy
1160
1
Zatoka Pucka
Kod Physis: 11.125, 11.22, 11.35
Cechy diagnostyczne
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Cechy obszaru
Wcinajàce si´ w làd i oddzielone làdem od otwartego
morza i os∏oni´te od wp∏ywu falowania akweny o ograniczonym wp∏ywie wód s∏odkich (w przeciwieƒstwie do
estuarium). Zbiorowiska roÊlinne i zwierz´ce charakteryzuje du˝a ró˝norodnoÊç biologiczna. Istotnym wyró˝nikiem jest wyst´powanie zbiorowisk trawy morskiej (Zosteretea) i rdestnic (Potametea). Inne charakterystyczne
gatunki roÊlin naczyniowych to: rupia Ruppia spp., rdestnice Potamogeton spp.
Fizjonomia i struktura zbiorowisk
roÊlinnych i zwierz´cych
Charakterystycznà cechà jest wyst´powanie zbiorowisk roÊlinnoÊci dennej, zarówno makroglonów, jak i roÊlin naczyniowych. Charakterystyczne gatunki to trawa morska
Zostera marina, zam´tnica b∏otna Zannichelia palustris,
rdestnica grzebieniasta Potamogeton pectinatus. W ujÊciach rzek wyst´pujà gatunki typowe dla zbiorników s∏odkowodnych: moczarka kanadyjska Elodea canadensis, rogatek sztywny Ceratophylum demersum. Glony bentosowe
reprezentowane sà przez zielenice, ramienice, brunatnice
i krasnorosty. W stanie obserwowanym do lat 60. 20 wie-
¸àki trawy morskiej w Zatoce Puckiej. Fot. St. Andrulewicz
56
ku wyst´powa∏y zbiorowiska glonów podwodnych;
morszczynu Fucus vesiculosus i widlika Furcellaria sp.
Obecnie dominujà nitkowate brunatnice Pilayella litoralis
i Ectocarpus siliculosus.
Zbiorowiska roÊlinnoÊci dennej tworzà dogodne warunki
dla wielu gatunków bezkr´gowców dennych. Nale˝à do
nich przede wszystkim skorupiaki i ma∏˝e oraz Êlimaki
i wieloszczety.
W ichtiofaunie charakterystyczne jest wyst´powanie zarówno gatunków morskich (np. Êledê, skarp, stornia, w´gorzyca, belona), jak i s∏odkowodnych (lin, leszcz, szczupak, okoƒ, p∏oç).
Reprezentatywne gatunki
RoÊliny
trawa morska Zostera marina, rdestnica grzebieniasta
Potamogeton pectinatus
Ryby s∏odkowodne
szczupak Esox lucius, okoƒ Perca fluviatilis, p∏oç Rutilus
rutilus
Ryby morskie
stornia Platichtys flesus, w´gorzyca Zoarces viviparus,
belona Belone belone
Odmiany siedliska
Brak.
Mo˝liwe pomy∏ki
Brak takiej mo˝liwoÊci.
Piaszczyste Du˝e
∏awice
p∏ytkie
podmorskie
zatoki
Identyfikatory fitososjologiczne
Zwiàzek Zosterion mariatimae
Zespó∏ Zostero-Furcellarietum zespó∏ zostery
morskiej i widlika
Zwiàzek Ruppion maritimae
Zespó∏ Charetum balicae
Zespó∏ Tolypelletum nitifidae
Dynamika zbiorowisk roÊlinnych
i zwierz´cych
1160
1
Siedliska przyrodnicze zale˝ne
i przylegajàce
Zatoka Pucka wewn´trzna jest powiàzana funkcjonalnie
z Zatokà Puckà zewn´trznà, a poprzez nià z ca∏ym ekosystemem Zatoki Gdaƒskiej. Istotne sà równie˝ zwiàzki z ujÊciami rzek (1130), przede wszystkim dla ryb (np. dla
szczupaka).
Rozmieszczenie geograficzne
i mapa rozmieszczenia
Zatoka Pucka wewn´trzna stanowi zachodnià cz´Êç Zatoki
Gdaƒskiej oddzielonà Cyplem Rewskim i biegnàcà w jego
przed∏u˝eniu do Kuênicy na Pó∏wyspie Helskim, pó∏zatopionà mieliznà zwanà Ryfem Mew.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
W ekosystemie Morza Ba∏tyckiego trudno jest wyodr´bniç
naturalnà zmiennoÊç od zmiennoÊci powiàzanej z dzia∏alnoÊcià cz∏owieka. Istotnà rol´ odgrywajà procesy wymiany
wód ba∏tyckich z Morzem Pó∏nocnym. Wlewy wód s∏onych
sà bardzo istotnym czynnikiem kszta∏tujàcym warunki panujàce w Ba∏tyku. Cz´stoÊç i wielkoÊç wlewów zale˝y od
wielu naturalnych czynników, a brak wlewów powoduje
stagnacj´ w g∏´bszych warstwach wód, deficyty tlenowe
i wp∏ywa na funkcjonowanie ca∏ego ekosystemu poprzez
powiàzania pomi´dzy siedliskami. Tak wi´c wiele obserwowanych zmian mo˝e byç wypadkowà wp∏ywu czynników
naturalnych i antropogenicznych.
Z procesem eutrofizacji wià˝e si´ drastyczne zmiany, które
zasz∏y w Zatoce Puckiej wewn´trznej w zbiorowiskach roÊlinnoÊci osiad∏ej, które zacz´to obserwowaç od lat 70.
ubieg∏ego wieku. Zmiany te dotyczà zarówno zmniejszenia
powierzchni ∏àk podwodnych, jak i zmian w strukturze dominacji. W tym okresie wygin´∏y niektóre gatunków brunatnic i krasnorostów (morszczyn Fucus vesiculosus, widlik
Furcellaria lumbricalis, Ceramium rubrum). Inne gatunki,
jak np. trawa morska, rdestnice, znacznie zmniejszy∏y swoje area∏y. Do wygini´cia widlika i morszczyna mog∏a si´
równie˝ przyczyniç ich eksploatacja w celach przemys∏owych prowadzona w latach 60. i 70. Zmniejszy∏a si´ ró˝norodnoÊç gatunkowa ∏àk podwodnych. Zacz´∏y dominowaç ∏àki jedno- lub dwugatunkowe, a zespó∏ z dominacjà
widlika i morszczyna Fuceto-Furcellarietum zupe∏nie wyginà∏. ¸àki trawy morskiej wyst´pujà jeszcze w pó∏nocnej
cz´Êci Zatoki Puckiej. Dominujàcymi gatunkami sta∏y si´
nitkowate brunatnice (Ectocarpus i Pilayella).
Zmiany w zbiorowiskach zwierz´cych odzwierciedlajà równie˝ proces eutrofizacji, przede wszystkim zmiany charakteru osadów dennych i redukcj´ zbiorowisk roÊlinnych
stwarzajàcych dogodne warunki bytowania wielu gatunków. W strukturze bezkr´gowców dennych nie stwierdzono
tak drastycznych, niekorzystnych zmian, jak w zbiorowiskach roÊlinnych. Wystàpi∏y jednak zmiany w strukturze dominacji polegajàce na redukcji gatunków fitofilnych
i zwi´kszeniu udzia∏u detrytofagów, wraz ze wzrostem
udzia∏u dna mulistego i piaszczysto-mulistego. Obserwowano równie˝ zmiany biomasy ogólnej spowodowane,
przede wszystkim, wzrostem biomasy ma∏˝y. W ostatnich
dekadach nie notowano kilku gatunków: Laomedea flexu-
osa (Hydrozoa), wirków Dendrocoelum lacteum i Procerodes ulvae, wieloszczeta Alkmaria romijni oraz skorupiaków
Asellus aquaticus, Corophium multisetosum. Pojawi∏ si´ nowy gatunek wieloszczeta Marenzelleria viridis.
Powa˝nie zredukowane zosta∏y równie˝ populacje wielu
gatunków ryb: szczupaka, sieji, okonia, belony, w´gorza,
p∏oci. W przypadku niektórych gatunków mo˝e byç to wynik degradacji zbiorowisk roÊlinnych stanowiàcych naturalne tarliska i miejsca ˝erowania. Sprzyja to rozwojowi gatunków oportunistycznych – dominowaç zaczà∏ ciernik. Pojawi∏ si´ równie˝ nowy gatunek – babka bycza Neogobius
melanostomus, której populacja rozwija si´ bardzo licznie
i mo˝e negatywnie wp∏ywaç na inne gatunki.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Siedlisko ma du˝e znaczenie dla zachowania ró˝norodnoÊci biologicznej w skali lokalnej. Wynika to z warunków
Êrodowiskowych umo˝liwiajàcych wyst´powanie zarówno
gatunków morskich, jak i s∏odkowodnych tworzàcych
zbiorowiska o stosunkowo du˝ej ró˝norodnoÊci gatunkowej. ¸àki podwodne w Zatoce Puckiej stanowià ciàgle
unikatowy biotop w Polskich Obszarach Morskich i stwa-
57
Siedliska morskie i przybrze˝ne,
nadmorskie i Êródlàdowe solniska i wydmy
1160
1
rzajà warunki bytowania rzadkim gatunkom bezkr´gowców fitofilnych. Utrzymanie zbiorowisk roÊlinnych stwarza
równie˝ szans´ odbudowy populacji gatunków ryb, których rozwój uzale˝niony jest od obecnoÊci roÊlin. Jest
bardzo wa˝nym miejscem zimowania i miejscem l´gowym ptaków wodnych. Najliczniejsze koncentracje tworzà
kaczki: lodówka, ∏yska, czernica, krzy˝ówka i gàgo∏,
a tak˝e ∏ab´dê niemy.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy
Siedliskowej
Ciosa Pelecus cultratus, foka szara Halichoerus grypus, foka
pospolita Phoca vitulina, foka obràczkowana Phoca hispida.
Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy Ptasiej
Najwa˝niejsze: rybitwa czarna Chlidonias niger, r. bia∏oczelna Sterna albifrons, r. wielkodzioba Sterna caspia, r.
rzeczna S. hirundo, r. popielata S. paradisaea, r. czubata
S. sandvicensis, ∏´czak Tringa glareola, terekia Xenus cinereus, ∏ab´dê krzykliwy Cygnus cygnus, ∏. ma∏y Cygnus
columbianus, nur rdzawoszyi Gavia stellata, n. czarnoszyi
G. arctica, bielik Haliaeetus albicilla, mewa ma∏a Larus
minutus, szlamnik Limosa lapponica, bielaczek Mergus
albellus, p∏atkonóg szyd∏odzioby Phalaropus lobatus, batalion Philomachus pugnax, rybo∏ów Pandion haliaetus,
perkoz rogaty Podiceps auritus.
Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko
Stany uprzywilejowane
W opracowanej przez Centrum Biologii Morza PAN
„Przyrodniczej waloryzacji morskich obszarów chronionych (HELCOM BSPA) województwa pomorskiego –
Nadmorski Park Krajobrazowy” zosta∏y wyodr´bnione
obszary w Zatoce Puckiej, które powinno si´ szczególnie chroniç ze wzgl´du na ich stosunkowo naturalny
charakter. Zaliczono tu p∏ytkowodny rejon rozciàgajàcy
si´ wzd∏u˝ Pó∏wyspu Helskiego, od Cha∏up do Kuênicy,
na którym wyst´pujà stosunkowo dobrze zachowane
∏àki podwodne i du˝a ró˝norodnoÊç gatunkowa oraz
gatunki rzadkie (np. ramienice Characeae). W rejonie
tym wyst´puje równie˝ du˝e bogactwo gatunkowe bezkr´gowców dennych i ryb powiàzanych funkcjonalnie
z zespo∏ami roÊlinnymi.
Inne obserwowane stany
Biocenoza Zatoki Puckiej wewn´trznej jest silnie zdegradowana. W zasadzie wi´kszoÊç jej sk∏adowych jest zmieniona w porównaniu ze stanem obserwowanym przed
kilkudziesi´ciu laty. W zbiorowiskach roÊlinnoÊci dennej
nastàpi∏o ca∏kowite wygini´cie niektórych gatunków,
zmniejszenie area∏ów zespo∏ów, jak i zmniejszenie ró˝norodnoÊci gatunkowej zespo∏ów i zmiany w strukturze dominacji. Istotnà cechà jest wzrost dominacji gatunków
oportunistycznych i pojawienie si´ gatunków obcych.
58
Tendencje do przemian w skali
kraju i potencjalne zagro˝enia
Obserwowane od kilkudziesi´ciu lat tendencje do zmian
siedliska wiàzane sà g∏ównie z procesem eutrofizacji.
Podstawowym êród∏em nadmiernego dop∏ywu substancji
biogennych i materii organicznej sà rzeki sp∏ywajàce ze
zlewiska Ba∏tyku. Istotnà rol´ odgrywajà równie˝ êród∏a
lokalne doprowadzajàce Êcieki bezpoÊrednio do Zatoki
Puckiej oraz opad z atmosfery. Nast´pstwem eutrofizacji
jest zmniejszenie przezroczystoÊci wody, wyst´powanie
deficytów tlenowych i zmiany charakteru osadów w procesie nadmiernego rozwoju glonów planktonowych i dekompozycji materii organicznej. W konsekwencji prowadzi to do degradacji zbiorowisk roÊlinnoÊci zakorzenionej, a nast´pnie zbiorowisk zwierzàt bezkr´gowych i ryb.
èród∏a lokalne powodujà zanieczyszczenie bakteryjne
pogarszajàce stan sanitarny i zmniejszajàce walory rekreacyjne akwenu.
Tymi samymi drogami, co zanieczyszczenia eutrofizujàce, wprowadzane sà substancje toksyczne. Ich wp∏yw
na biocenoz´ nie zosta∏ jeszcze dok∏adnie rozpoznany,
jednak obserwowane w abiotycznych i biotycznych
komponentach biotopu st´˝enia wskazujà na istniejàce
zagro˝enie.
Innym zagro˝eniem, majàcym równie˝ swoje êród∏a poza Zatokà Puckà, jest niezamierzone wprowadzanie gatunków obcych. Przenoszone sà one prawdopodobnie
g∏ównie z wodami balastowymi statków. W Zatoce Puckiej wewn´trznej nowy gatunek ryby (babka bycza) spowodowa∏ zmiany w strukturze ichtiofauny i mo˝e niekorzystnie wp∏ywaç na inne gatunki. Trudno jest jeszcze
oceniç rol´ innego zawleczonego gatunku wieloszczeta
Marenzelleria viridis.
SpoÊród lokalnych zagro˝eƒ szczególnie niebezpieczne
sà fizyczne (mechaniczne) zak∏ócenia dna i strefy brzegowej. Prowadzone w przesz∏oÊci wydobywanie piasku
do refulacji Pó∏wyspu Helskiego spowodowa∏o zmiany
w strukturze dna. G∏´bokie wyrobiska gromadzà materi´ organicznà oraz zanieczyszczenia toksyczne i przyczyniajà si´ do pogorszenia stanu biocenozy dennej.
Równie˝ przeprowadzane umacnianie brzegów powodowa∏o niszczenie pasa roÊlinnoÊci przybrze˝nej i miejsc l´gowych ptaków.
Nieracjonalna, nadmierna eksploatacja zasobów
przyczynia si´ równie˝ do pogorszenia stanu biocenoz. Uwa˝a si´, ˝e prowadzona w latach 1960–70.
eksploatacja widlika i morszczynu w celach przemys∏owych mog∏a si´ przyczyniç do wygini´cia tych gatunków. Jest to równie˝ bardzo wa˝ny czynnik w gospodarce rybackiej.
Prze∏owienie populacji ryb mo˝e prowadziç do zmian
struktury troficznej i wzrostu znaczenia gatunków oportunistycznych. Nast´pstwa tych zak∏óceƒ wp∏ywajà na funkcjonowanie ca∏ego ekosystemu.
Piaszczyste Du˝e
∏awice
p∏ytkie
podmorskie
zatoki
U˝ytkowanie gospodarcze
i potencja∏ produkcyjny
Ochrona
Przypomnienie o wra˝liwych cechach
siedliska
Zatoka Pucka wewn´trzna jest akwenem os∏oni´tym,
o ograniczonej wymianie wód z Zatokà Gdaƒskà, stàd te˝
jest szczególnie podatna na wp∏yw eutrofizacji stanowiàcej
g∏ówny czynnik zagro˝eƒ. Jest to akwen p∏ytki z wyst´pujàcymi na dnie ∏àkami roÊlin podwodnych, co powoduje du˝e zagro˝enie zak∏óceniami fizycznymi. Dotyczy to równie˝
strefy brzegowej, gdzie wyst´puje roÊlinnoÊç przybrze˝na
∏atwo ulegajàca zniszczeniu w trakcie niew∏aÊciwego
umacniania i zabudowy brzegu.
Zalecane metody ochrony
Podstawowym zadaniem powinno byç wykorzystanie istniejàcych ju˝ informacji o stanie siedliska i propozycji jego rekultywacji, a tak˝e zdobytych ju˝ doÊwiadczeƒ w przeprowadzanych próbach reintrodukcji gatunków. Zalecane metody ochrony zosta∏y szczegó∏owo opracowane w wydanej
przez Centrum Biologii Morza PAN „Przyrodniczej waloryzacji morskich obszarów chronionych (HELCOM BSPA) województwa pomorskiego – Nadmorski Park Krajobrazowy”. Do jednego z wa˝niejszych zadaƒ zaliczono opracowanie podstaw prawnych dla zarzàdzania morskà cz´Êcià
Nadmorskiego Parku Krajobrazowego, którego cz´Êcià
jest Zatoka Pucka wewn´trzna i która, w odró˝nieniu od
cz´Êci làdowej, podlega administracji morskiej.
Powinna zostaç rozwa˝ona propozycja w∏àczenia tego siedliska do sieci Ba∏tyckich Obszarów Chronionych i utworzenia rezerwatu przyrody obejmujàcego pozosta∏e jeszcze
∏àki podwodne Zostera marina.
Bardzo wa˝ne jest opracowywanie i wdra˝anie w ˝ycie zintegrowanych programów zarzàdzania, uwzgl´dniajàcych
zarówno walory przyrodnicze siedliska, jak i jego funkcje
gospodarcze.
1160
1
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Zatoka Pucka wewn´trzna jest ciàgle wa˝nym rejonem dla
lokalnej spo∏ecznoÊci rybackiej, pomimo znacznej degradacji zasobów rybnych. Dzia∏ania ochronne w zakresie odbudowy struktury ryb, np. zarybianie, sà istotne zarówno
z punktu widzenia gospodarczego, jak i ekologicznego.
Pozwalajà na mo˝liwoÊci po∏owów cennych gospodarczo
gatunków, jak równie˝ zmierzajà do przywrócenia struktury troficznej i ograniczenia rozwoju gatunków oportunistycznych. S∏u˝à temu równie˝ opracowywane, na podstawie badaƒ naukowych, zasady po∏owów okreÊlane w zezwoleniach wydawanych przez administracj´ morskà.
Bardzo istotne sà walory turystyczne i rekreacyjne Zatoki
Puckiej wewn´trznej. Dzia∏ania ochronne s∏u˝àce poprawie
jakoÊci wody przyczyniajà si´ jednoczeÊnie do odtworzenia
walorów rekreacyjnych, które uleg∏y znacznej degradacji.
Ograniczenie wzrostu eutrofizacji akwenu powinno byç realizowane, w zakresie lokalnym, przede wszystkim poprzez
ograniczenie dop∏ywu zanieczyszczeƒ ze êróde∏ rozproszonych (np. kontynuacja kanalizowania miejscowoÊci nadmorskich, rozwój ekologicznego rolnictwa) oraz poprzez
rozwój technologii oczyszczania Êcieków. Lokalnym êród∏em
materii organicznej mo˝e byç równie akwakultura. Stàd te˝
rozwa˝ajàc projekty hodowli ryb (np. pstràga) w sadzach,
nale˝y rozwa˝yç liczb´, wielkoÊç i lokalizacj´ sadz. Trzeba
jednak pami´taç, ˝e g∏ównym êród∏em substancji biogennych sà wody Wis∏y, a tym samym istnieje koniecznoÊç
ograniczenia dop∏ywu tych substancji z dorzecza Wis∏y. Niezb´dna jest wi´c realizacja zobowiàzaƒ o redukcji dop∏ywu
substancji biogenicznych i materii organicznej ze zlewiska
Ba∏tyku, okreÊlonych Konwencjà Helsiƒskà.
Ograniczenie zanieczyszczeƒ toksycznych zale˝y równie˝,
poza ograniczeniem bezpoÊredniego dop∏ywu do zatoki,
od wprowadzania czystych technologii w przemyÊle oraz
wycofywania substancji szkodliwych. èród∏a zanieczyszczeƒ toksycznych usytuowane w zlewisku Ba∏tyku sà wa˝nym zagro˝eniem nie tylko ze wzgl´du na rol´ rzek, ale
równie˝ opad toksykantów z atmosfery.
Zarzàdzanie i ochrona ryb powinny uwzgl´dniaç zarówno
ich znaczenie gospodarcze, jak i rol´ w funkcjonowaniu
ekosystemu. Istniejàce za∏o˝enia dzia∏alnoÊci rybackiej powinny byç uaktualniane w zale˝noÊci od aktualnego stanu
ekosystemu. Powinno si´ równie˝ konsekwentnie kontrolowaç przestrzeganie zarzàdzeƒ wydawanych przez administracj´ morskà, okreÊlajàcych dopuszczalne wielkoÊci po∏owów, okresy i wymiary ochronne oraz narz´dzia po∏owów. Niezb´dne sà równie˝ dzia∏ania zmierzajàce do odtworzenia struktury ichtiofauny, zarówno w celu zachowania gatunków wa˝nych w po∏owach, jak i ograniczenie rozwoju gatunków oportunistycznych (ciernik). Podstawowe
zabiegi to odtworzenie zdegradowanych tarlisk oraz miejsc
wychowu narybku i m∏odzie˝y oraz dalsze zarybianie. Powinno si´ równie˝ podejmowaç próby ograniczenia ÊmiertelnoÊci ptaków i ssaków morskich spowodowanej narz´dziami po∏owowymi.
Odtwarzanie istniejàcej wczeÊniej struktury ichtiofauny to
jednoczeÊnie kontrolowanie rozwoju gatunków obcych
(babka bycza), które wykorzystujà brak konkurencji w zdegradowanych Êrodowiskach. Zamierzone wprowadzanie
gatunków obcych (np. w celach hodowlanych) mo˝e byç
prowadzone tylko z uwzgl´dnieniem istniejàcych konwencji i uzgodnieƒ mi´dzynarodowych. Zapobieganie niezamierzonym introdukcjom (wody balastowe, narz´dzia rybackie itp.) wymaga w∏àczenia si´ do ogólnoÊwiatowych
dzia∏aƒ i przepisów ograniczajàcych mo˝liwoÊci transportu
gatunków obcych.
Zapobieganie fizycznej (mechanicznej) degradacji Êrodowiska to, przede wszystkim, nieeksploatowanie piasku do
refulacji pla˝, jak równie˝ bardzo wnikliwe analizowanie
koniecznoÊci ingerencji w strefie brzegowej (np. usypywanie pla˝y, umacnianie brzegów, budowle nadbrze˝ne). Na-
59
Siedliska morskie i przybrze˝ne,
nadmorskie i Êródlàdowe solniska i wydmy
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
1160
1
60
le˝y rekultywowaç fragmenty dna zniszczone w trakcie eksploatacji osadów (zag∏´bienia porefulacyjne). Powinno si´
zmierzaç do zachowania jak najwi´kszego, niezak∏óconego pasa roÊlinnoÊci przybrze˝nej (l´gowiska ptaków) oraz
warunków umo˝liwiajàcych zalewanie ∏àk przybrze˝nych –
wa˝nych tarlisk niektórych gatunków ryb. Wa˝ne jest równie˝ zachowanie w stanie mo˝liwie naturalnym najbardziej
atrakcyjnych pod wzgl´dem przyrodniczym fragmentów
strefy brzegowej (np. Ryf Mew z Cyplem Rewskim).
podstaw racjonalnego zarzàdzania i ochrony siedliska, jak
i ocen´ efektów stosowanych zabiegów i sukcesywne ich dopasowywanie do stanu Êrodowiska. Niezb´dne jest kontynuowanie badaƒ zmierzajàcych do opracowania praktycznych
za∏o˝eƒ i metod reintrodukcji gatunków, zarówno roÊlin
(morszczyn, widlik), jak i zwierzàt (szczupak, p∏oç, foki).
Wa˝ne jest równie˝ skoordynowanie dzia∏alnoÊci rybackiej
z badaniami naukowymi, równie˝ ichtiologicznymi, jak
i analizà powiàzaƒ z innymi sk∏adowymi ekosystemu.
Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami
ochronnymi
W 1978 roku utworzony zosta∏ Nadmorski Park Krajobrazowy, do którego w∏àczono równie˝ Zatok´ Puckà wewn´trznà. Zosta∏a tak˝e zg∏oszona propozycja w∏àczenia
jej do tworzonego w ramach HELCOM Ba∏tyckiego Systemu Obszarów Chronionych (HELCOM – Baltic Sea Protected Areas – BSPA).
Monitoring naukowy
Inwentaryzacje, doÊwiadczenia,
kierunki badaƒ
Zatoka Pucka by∏a przedmiotem wielu badaƒ naukowych.
Prace Instytutu Ochrony Ârodowiska, a nast´pnie Centrum
Biologii Morza PAN oraz Uniwersytetu Gdaƒskiego i Morskiego Instytutu Rybackiego, prowadzone we wspó∏pracy
z innymi instytucjami naukowymi, sà bogatym êród∏em informacji o zagro˝eniach i zmianach zachodzàcych w ekosystemie Zatoki Puckiej wewn´trznej. Pozwoli∏y na formu∏owanie propozycji sposobów rewaloryzacji zdegradowanych elementów tego ekosystemu.
Przysz∏e projekty naukowe powinny uwzgl´dniaç funkcjonowanie ca∏ego ekosystemu. Pozwoli to zarówno na okreÊlenie
Monitoring powinien uwzgl´dniaç wszystkie istotniejsze
elementy ekosystemu, a liczba stanowisk badawczych
i cz´stotliwoÊç poboru prób musi odzwierciedlaç zmiennoÊç przestrzennà i czasowà sk∏adowych ekosystemu. Istotne jest skoordynowanie istniejàcych programów monitoringowych (Combine HELCOM) z planowanymi w ramach
dyrektyw Unii Europejskiej oraz rozpocz´cie realizacji monitoringu ró˝norodnoÊci biologicznej zgodnie z zobowiàzaniami podj´tymi przez Polsk´ w ramach Konwencji
o Ró˝norodnoÊci Biologicznej.
Badania monitoringowe powinny stanowiç podstaw´ ocen
wp∏ywu na Êrodowisko, zgodnie z ustawà Prawo Ochrony
Ârodowiska okreÊlajàcà procedury, które muszà byç spe∏nione dla okreÊlonych typów projektów przed wydaniem
zgody na ich realizacj´. W ocenach wp∏ywu powinny byç
równie˝ uwzgl´dniane zalecenia zawarte w innych dyrektywach UE: Dyrektywie Siedliskowej, Dyrektywie Ptasiej, Dyrektywie Wodnej oraz zaleceniach HELCOM.
Jan Warzocha