Dzwonek karkonoski

Gatunki roÊlin
*4069
Campanula bohemica
Hruby in Polivka, Domin Podp.
Dzwonek karkonoski
Campanula bohemica
*gatunek priorytetowy
1cm
Syn.: Campanula corcontica Šourek, C. baumgartenii
J. Becker subsp. bohemica (Hruby) Tacik
Spermatophyta, Magnoliophytina [= Angiospermae],
Magnoliopsida [= Dictotyledoneae], Campanulaceae
– dzwonkowate
owoc
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
Na ni˝ej po∏o˝onych stanowiskach w Karkonoszach C. bohemica wyst´puje w sàsiedztwie dzwonka okràg∏olistnego C. rotundifolia, od którego odró˝nia si´ mi´dzy innymi
przechylonymi pàkami kwiatowymi (1) oraz wyraênym
drobnym i sztywnym orz´sieniem kantów dolnej cz´Êci ∏odygi (2) i nasady liÊci. Cz´sto dochodzi do wytworzenia
form mieszaƒcowych C. pilousii Šourek = C. bohemica x
rotundifolia (Šourek 1953).
Biologia gatunku
Forma ˝yciowa
Dzwonek karkonoski jest roÊlinà zielnà wieloletnià – hemikryptofitem. P´dy kwiatostanowe wyrastajà zwykle po kilka
ze wspólnego, doÊç krótkiego k∏àcza, najcz´Êciej w miejscach nasad liÊci rozetkowych z poprzedniego sezonu wegetacyjnego.
88
1cm
RoÊlina làdowa o wyprostowanych lub nieco zwieszonych
p´dach, osiàgajàcych 10–40 cm d∏ugoÊci. ¸odygi s∏abo
kanciaste, w dolnej cz´Êci przewa˝nie odstajàco ow∏osione
(for. hirsuta) lub – rzadziej – nagie (for. glabra).
RoÊlina tworzy p∏onne rozetki z liÊçmi sercowatookràg∏awymi, karbowanopi∏kowanymi lub ca∏obrzegimi oraz p´dy kwiatostanowe o liÊciach pod∏ugowatych, wàsko- lub
szerokolancetowatych, przewa˝nie zaostrzonych,
na brzegu krótko, odstajàco ow∏osionych. Blaszki liÊciowe w rozetce o wymiarach 5–15 (25) mm d∏ugoÊci
i (4)–10 (15) mm szerokoÊci; blaszki ∏odygowe odpowiednio 20–50 x 3–10 (15) mm. Kwiatostan groniasty,
z∏o˝ony zwykle z 2–5 kwiatów, o dzia∏kach kielicha równowàskolancetowatych, przewa˝nie wzniesionych, 2 razy
krótszych od korony. Ciemnofioletowe p∏atki korony
do 15–25 mm d∏ugoÊci. Owoce – wyd∏u˝one torebki
o wymiarach 2–5 x 5–10 mm, otwierajàce si´ w pobli˝u
nasady. Nasiona elipsoidalne, 0,7–1,0 mm d∏ugoÊci.
1
1
10cm
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Opis gatunku
pàki kwiatowe
2
dolna cz´Êç ∏odygi
2
Campanula
rotudnifolia
Rozmna˝anie generatywne
RoÊlina kwitnie w lipcu i sierpniu (w niektórych latach tak˝e
we wrzeÊniu) i przewa˝nie owocuje. Owoce rozwijajà si´
zwykle w sierpniu, w tym te˝ czasie dojrzewajà nasiona. Rozsiewanie zachodzi prawdopodobnie g∏ównie przy udziale
wiatru. Rozmna˝anie dzwonka karkonoskiego z nasion zdarza si´ przypuszczalnie sporadyczne – wyjaÊnienie tej kwestii
wymaga przeprowadzenia dodatkowych badaƒ.
Rozmna˝anie wegetatywne
RoÊlina posiada dobrze rozwini´te, podziemne k∏àcza,
z których w nast´pnym roku wyrastajà p´dy z kwiatami.
Jest to prawdopodobnie g∏ówny sposób odnawiania si´
gatunku.
Aspekty populacyjne
Dzwonek karkonoski roÊnie przewa˝nie w niewielkich, rozproszonych grupach z∏o˝onych z kilku p´dów zakoƒczonych kwiatostanem, rzadziej w postaci pojedynczych osobników. Na wi´kszoÊci stanowisk w Polsce liczebnoÊç populacji waha si´ od kilku do kilkudziesi´ciu okazów – ca∏kowità liczb´ p´dów kwiatostanowych oceniono u nas
na oko∏o 800. Aktualnie obserwuje si´ spadek liczebnoÊci
gatunku na wielu stanowiskach.
RoÊliny kwiatowe
Rozmieszczenie geograficzne
Autekologia
Dzwonek karkonoski jest gatunkiem górskim, wchodzàcym
w sk∏ad ró˝norodnych, nieleÊnych zbiorowisk roÊlinnych,
od pi´tra regla dolnego po pi´tro subalpejskie. Za najbardziej pierwotne uwa˝a si´ stanowiska po∏o˝one w obr´bie
kot∏ów polodowcowych Karkonoszy (Chejnová i in. 2000).
Gatunek preferuje gleby mineralno-próchniczne, Êwie˝e
i wilgotne, bogate w zwiàzki humusowe, o odczynie s∏abo
kwaÊnym lub oboj´tnym. Jest zaliczany do roÊlin umiarkowanie Êwiat∏olubnych, rozwijajàcych si´ na siedliskach mezotroficznych, o klimacie umiarkowanie zimnym i ch∏odnym.
Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury, reakcji (odczynu gleby) i trofizmu wg Zarzyckiego i in. (2002)
wynoszà odpowiednio: L = 4, T = 2–3, R = 4, Tr = 3.
Wyst´powanie w Êwiecie
Campanula bohemica s. str. jest gatunkiem neoendemicznym Karkonoszy. Wyst´puje wy∏àcznie w tym paÊmie górskim, na wysokoÊci (600) 900–1500 m n.p.m. i jest traktowany jako takson subalpejski (tzn. w pi´trze subalpejskim ma optimum wyst´powania). Spotykany jest po polskiej i czeskiej stronie. W Czechach znajduje si´ kilkakrotnie wi´ksza liczba stanowisk (Šourek 1969; Krahulec
i in. 1996; Chejnová i in. 2000), ponadto poszczególne
populacje cz´sto z∏o˝one sà z setek osobników. ¸àcznie
znajduje si´ tam ponad 200 stanowisk gatunku.
Campanula bohemica obejmuje 2 wikaryzujàce ze sobà
taksony (traktowane przewa˝nie w randze podgatunków): C. bohemica subsp. bohemica (C. bohemica s. str.)
wyst´pujàca w polskich i czeskich Karkonoszach w Sudetach Zachodnich oraz C. bohemica subsp. gelida ograniczona do jednego stanowiska w Wysokim Jesioniku w Sudetach Wschodnich w Czechach (Podlech 1965; Kovanda 1977; Procházka, Bureš 1999).
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
W zale˝noÊci od warunków siedliskowych i stanowisk w polskiej lub czeskiej cz´Êci Karkonoszy omawiany gatunek wyst´puje w rozmaitych zbiorowiskach roÊlinnych:
• w polskich Karkonoszach gatunek spotykany na zubo˝a∏ych florystycznie ∏àkach, nawiàzujàcych do górskich
zbiorowisk zwiàzku Polygono-Trisetion (klasa Molinio-Arrhenetheretea), górskich wrzosowiskach (Arnico-Callunetum ze zwiàzku Nardion z klasy Nardo-Callunetea), traworoÊlach (Crepido-Calamagrostietum villosae z klasy
Betulo-Adenostyletea) i w zespo∏ach piargów ze zwiàzku
Androsation alpinae z klasy Thlaspietea rotundifolii
(Kwiatkowski 1997, 2000, 2004). Sporadycznie
notowany w obr´bie wysokogórskich muraw acidofilnych z klasy Juncetea trifidi, zw∏aszcza zespo∏u Carici rigidae-Festucetum airoidis, zaroÊli kosodrzewiny Pinetum
mugi „sudeticum” (klasa Vaccinio-Piceetea) oraz na stanowiskach antropogenicznych wzd∏u˝ szlaków turystycznych i w pobli˝u schronisk;
• w czeskich Karkonoszach dzwonek karkonoski jest najcz´Êciej sk∏adnikiem górskich ∏àk ze zwiàzku Polygono-Trisetion, zw∏aszcza zespo∏ów Melandrio-Phleetum alpini i Geranio-Trisetetum, oraz muraw bliêniczkowych
i wrzosowisk z klasy z Nardo-Callunetea (zespo∏y: Polygono-Deschampsietum flexuosae, Sileno vulgaris-Nardetum, Thesio alpini-Nardetum, Solidagini-Nardetum, Arnico-Callunetum); ponadto wchodzi w sk∏ad wysokogórskich muraw z klasy Juncetea trifidi (Krahulec i in. 1996,
Chejnová i in. 2000).
Wyst´powanie w Polsce
W naszym kraju dzwonek karkonoski wyst´puje jedynie
w Karkonoszach, na oko∏o 60 stanowiskach, w przedziale
wysokoÊci 1050–1430 m n.p.m. Stanowiska koncentrujà
si´ g∏ównie w pi´trze subalpejskim. Najbogatsze w osobniki populacje stwierdzono:
• w Karkonoszach Zachodnich – Hala Szrenicka, nad
Szrenickim Potokiem, rejon ¸abskiego Szczytu, Ânie˝ne
Kot∏y, Czarny Kocio∏ Jagniàtkowski, nad potokiem Sopot, na zachód od Prze∏´czy Karkonoskiej;
• w Karkonoszach Wschodnich – Kocio∏ Wielkiego Stawu, Polana, Kocio∏ Ma∏ego Stawu, Hala Z∏otówka,
nad Z∏otym Potokiem, rejon Kopy, Kocio∏ ¸omniczki,
nad ¸omniczkà, rejon Ânie˝ki, Czarna i Ârednia Kopa,
Prze∏´cz Okraj.
*4069
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Charakterystyka ekologiczna
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
6520 – górskie ∏àki konietlicowe u˝ytkowane ekstensywnie;
6230-3 – sudeckie murawy bliêniczkowe;
8110-3 – piargi i go∏oborza krzemianowe pi´tra subalpejskiego, alpejskiego i niwalnego w Karkonoszach;
6150-3 – wysokogórskie murawy acidofilne w Sudetach.
89
Gatunki roÊlin
Status gatunku
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
*4069
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – nie uwzgl´dniono;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – gatunek proponowany
przez Polsk´ jako uzupe∏nienie do Za∏àcznika II DS, uzyska∏ akceptacj´ ekspertów Unii Europejskiej (Makomaska-Juchiewicz i in. 2001); w∏àczony na mocy Traktatu
Akcesyjnego podpisanego w Atenach w 2003 r.
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa – Êcis∏a, od 2004 r.
Kategorie IUCN:
„Czerwona lista IUCN” (1996) – V;
„Czerwona ksi´ga [...] Czech i S∏owacji“ (Čeřovský
i in.1999) – CR.
„Czarna i czerwona lista roÊlin naczyniowych Czech”
(Procházka 2001) – EN;
„Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001) – EN;
„Zagro˝one roÊliny naczyniowe Sudetów“ (Fabiszewski,
Kwiatkowski 2002) – EN.
Wyst´powanie gatunku na obszarach
chronionych w Polsce
Ca∏a krajowa populacja gatunku znajduje si´ na terenie
Karkonoskiego Parku Narodowego.
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
Stan i dynamika populacji
Ze wzgl´du na brak jakichkolwiek wczeÊniejszych danych dotyczàcych liczebnoÊci gatunku, tak ca∏kowitej, jak i na poszczególnych stanowiskach, nie jest mo˝liwe ustalenie stanu populacji, a zw∏aszcza jej dynamiki.
Wed∏ug obserwacji autora prowadzonych od blisko 10 lat
na wielu stanowiskach nastàpi∏ znaczny spadek liczby osobników. Dotyczy to przede wszystkim stanowisk w ni˝szych po∏o˝eniach oraz znajdujàcych si´ w miejscach dawnych ∏àk, które z braku odpowiednich zabiegów gospodarczych (wypas,
koszenie) uleg∏y zanikowi. Na pozosta∏ych stanowiskach,
zw∏aszcza w rejonie kot∏ów polodowcowych, dzwonek karkonoski nie wykazuje wyraênych oznak spadku liczby osobników.
Potencjalne zagro˝enia
Do najwa˝niejszych przyczyn zagro˝enia populacji dzwonka
karkonoskiego (Kwiatkowski 2001) zaliczyç nale˝y:
• zaniechanie stosowania tradycyjnych zabiegów gospodarczych (wypas i koszenie) – naturalne procesy sukcesji powodujà wówczas ca∏kowity zanik lub opanowywanie (zarastanie) przez ekspansywne gatunki traw (trzcinnik ow∏osiony
Calamagrostis villosa, Êmia∏ek pogi´ty Deschampsia flexuosa i darniowy, D. caespitosa) odpowiednich dla gatunku
zbiorowisk, zw∏aszcza pó∏naturalnych górskich ∏àk;
90
• zmiany stosunków wodnych, zw∏aszcza obni˝enie poziomu
wód gruntowych, odpowiadajà za lokalne zmniejszenie stanu populacji na poszczególnych stanowiskach;
• eutrofizacja siedlisk w wyniku depozycji zwiàzków azotu
z imisji transgranicznych zanieczyszczeƒ powietrza, prowadzàca, m.in. do zwi´kszonego udzia∏u gatunków ekspansywnych, zw∏aszcza traw;
• presja turystyczna (tj. wychodzenie poza oznakowanie szlaki), przyczyniajàca si´ do mechanicznego niszczenia okazów gatunku;
• naturalne procesy hybrydyzacji prowadzàce do „rozmycia”
cech gatunku i cz´stego powstawania taksonu mieszaƒcowego Campanula bohemica x rotundifolia.
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Propozycje dzia∏aƒ ochronnych
Ca∏a polska populacja dzwonka karkonoskiego wyst´puje
w parku narodowym, a mimo to obserwuje si´ wyraêne wymieranie osobników na niektórych stanowiskach. Jest to
spowodowane zmianà charakteru siedliska, a zw∏aszcza
przekszta∏ceniem zbiorowisk roÊlinnych. Celowe jest zatem:
• wznowienie tradycyjnych sposobów gospodarowania
na niektórych stanowiskach, wytypowanych przez s∏u˝by
parku i naukowców. Stymulowa∏oby to rozwój charakterystycznej flory ∏àkowej;
• przeprowadzanie okresowego monitoringu stanu zbiorowisk roÊlinnych i populacji na poszczególnych stanowiskach.
Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami
ochronnymi
Jak wspomniano, wszystkie okazy C. bohemica wyst´pujà
na obszarze Karkonoskiego Parku Narodowego. Poza pracami typu okresowego monitoringu nie prowadzi si´ tu
˝adnych dzia∏aƒ z zakresu czynnej ochrony.
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Ze wzgl´du na endemiczny charakter dzwonka karkonoskiego i stwierdzony fakt wyraênego zmniejszania si´ liczebnoÊci populacji niezb´dny jest sta∏y monitoring stanowisk oraz badania z zakresu:
• biologii (procesy rozmna˝ania);
• taksonomii gatunku w obr´bie ca∏ego zasi´gu geograficznego;
• ekologii gatunku, populacji i zbiorowisk roÊlinnych oraz
badania siedliskowe.
Nale˝y tak˝e podjàç próby uprawy gatunku ex situ (zabezpieczenie banku genów). Bardzo cenna wydaje si´ inicjatywa powo∏ania kolekcji roÊlin górskich przy Karkonoskim
Parku Narodowym (alpinarium). Umo˝liwi to w przysz∏oÊci
przeprowadzenie ÊciÊle kontrolowanych akcji wprowadzenia dzwonka karkonoskiego na naturalne stanowiska zast´pcze, w przypadku drastycznego zaniku osobników.
RoÊliny kwiatowe
Monitoring
Ze wzgl´du na wyst´powanie dzwonka karkonoskiego
na licznych (blisko 60) stanowiskach proponuje si´ wytypowaç kilka/kilkanaÊcie z nich do prowadzenia okresowego
(co 2–3 lata) monitoringu stanu poszczególnych populacji.
W tym celu nale˝y wybraç zarówno stanowiska bardzo bogate w osobniki (np. w okolicy Hali pod ¸abskim Szczytem), jak i ubogie (np. nad potokiem Sopot). Obserwacje
te pozwolà okreÊliç stan aktualny oraz kondycj´ (tendencje
dynamiczne) gatunku na reprezentatywnych stanowiskach.
Bibliografia
Pawe∏ Kwiatkowski
*4069
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
ČEŘOVSKÝ J., FERÁKOVÁ V., HOLUB J., MAGLOCKÝ S.,
PROCHÁZKA F. 1999. Červená kniha ohrozených a vzácných
druhov rastlin a živočichov ŠR a ČR. 5. Vyššíe rastliny. Príroda
a. s., Bratislava.
CHEJNOWÁ S., PETRÁS P., KRAHULEC F. 2000. Fytocenologická
charakteristika druhů Campanula bohemica Hruby a Campanula rotundifolia L. v Krkonošich. Opera Corcontica 37: 211–216.
FABISZEWSKI J., KWIATKOWSKI P. 2002. Threatened vascular
plants of the Sudeten Mountains. Acta Soc. Bot. Pol. 71:
339–350.
KAèMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody
PAN, Kraków.
KOVANDA M. 1977. Polyploidy and Variation in the Campanula
rotundifolia Complex. Pt. II (taxonomic). 2. Revision of the
groups Vulgares and Scheuchzerianae in Czechoslovakia
and adjacent regions. Folia Geobot. Phytotax. 12: 23–89.
KRAHULEC F., BLAŽKOVÁ D., BALÁTOVÁ-TULÁČKOVÁ E. 1996.
Louky Krkonoš: rostlinná společenstva a jejich dynamika.
Opera Corcontica 33: 3–250.
KWIATKOWSKI P. 1997. The distribution of selected threatened
grass species (Poaceae) in the Sudety Mts. (Poland). Fragm.
Flor. Geobot. 42: 275–293.
KWIATKOWSKI P. 2000. Pozycja taksonomiczna i rozmieszczenie
Carex pallescens var. corcontica w polskich Karkonoszach.
Opera Corcontica 37: 275–280.
KWIATKOWSKI P. 2001. Campanula bohemica Hruby in Polivka,
Domin et Podpěra, W: Kaêmierczakowa R., Zarzycki K. (red.)
Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe.
Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering
plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s. 359–360.
KWIATKOWSKI P. 2004 (w druku). The vegetation of the Czarny
Kocio∏ Jagniàtkowski in the Karkonosze Mts. Opera Corcontica.
MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA J., ZAJÑC K.
2001. Dyrektywa Siedliskowa – wyst´pujàce w Polsce gatunki wa˝ne dla Wspólnoty Europejskiej. Chroƒmy Przyr.
Ojcz. 57.2: 5–60.
PODLECH D. 1965. Revision der europäischen und nordafrikanischen Vertreter der Subsect. Heterophylla (Wit.) Fed. der Gattung Campanula L. Feddes Repert. 71: 50–187.
PROCHÁZKA F. (red.) 2001. Černý a Červený seznam cévnatých
rostlin České republiky (stav v roce 2000). Přiroda 18:
1–166.
PROCHÁZKA F., BUREŠ L. 1999. Campanula bohemica Hruby
subsp. gelida (Kovanda) Kovanda, W: Čeřovský J., Feráková V.,
Holub J., Maglocký S., Procházka F. (red.) Červená kniha
ohrozených a vzácných druhov rastlin a živočichov SR a ČR. 5.
Vyššie rastliny. Priroda a. s., Bratislava, s. 69.
ŠOUREK J. 1953. Campanula corcontica sp. nov. Přispěvek k
monografii druhu C. rotundifolia sensu latissimo. Preslia 25: 1–24.
ŠOUREK J. 1969. Kvetena Krkonoš. Český a polský Krkonošský
narodni park. ČSAV, Praha.
ZARZYCKI K., TRZCI¡SKA-TACIK H., RÓ˚A¡SKI Z., SZELÑG Z.,
WO¸EK J., KORZENIAK U. 2002. Ecological indicator values
of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaênikowe
roÊlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland 2. Instytut
Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
91