Rozwojowe__160 na 230.cdr

1
Rodzina w kontekście współczesnych
zagrożeń
Barbara Harwas-Napierała∗
Wprowadzenie
Problematyka dotycząca transformacji rodziny jest ciągle przedmiotem zainteresowań badaczy. Wielu z nich podejmuje także kwestie konsekwencji tego
procesu, omawiając je z różnych punktów widzenia.
Celem opracowania jest ukazanie tych konsekwencji, które mają charakter
istotnych zagrożeń dla rozwoju indywidualnego jednostek tworzących system
rodzinny, rozpatrywanych z punktu widzenia przebiegu procesów tożsamościowych. Przyjęcie takiej perspektywy, przy prezentacji czynników zagrażających
rodzinie, uzasadnione jest znanymi ustaleniami, zgodnie z którymi istotną rolę
w indywidualnym rozwoju człowieka odgrywa proces rozwoju tożsamości, a jedynie jednostka o prawidłowo ustalonej tożsamości jest w stanie wywiązywać się
z zadań życiowych i realizować swą drogę życiową.
Pojęcie i podstawy kształtowania się tożsamości w rodzinie
W literaturze przedmiotu spotykamy wiele różnorodnych ujęć tożsamości. Jej
istotę najpełniej oddaje definicja, zgodnie z którą tożsamość jest to poczucie
bycia sobą pomimo zmian zachodzących w czasie oraz „orientacji co do tego,
kim się jest i jakie jest własne miejsce na świecie” [Jarymowicz-Szustrowa,
1980, s. 440].
∗
Instytut Psychologii, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu.
12
Współczesne problemy życia rodzinnego
Tożsamość jednostki określają trzy istotne składniki [Birch, Malim, 1998]:
1) poczucie jedności, czyli zgodność (integralność) obrazu „ja”,
2) poczucie ciągłości w czasie (ciągłość istnienia „ja”),
3) poczucie wzajemności między obrazem „ja” a sposobem, w jaki jest się postrzeganym przez innych.
Prawidłowe kształtowanie się tożsamości zdeterminowane jest właściwym przebiegiem procesów integralności, stałości oraz odrębności, które mają swój początek w rodzinie pochodzenia. Tożsamość jednostki kształtuje się w dwóch dopełniających się wymiarach:
1) biograficzno-wertykalnym, związanym z osiąganiem temporalnej ciągłości,
czyli poczucia związku między tym, kim się było w przeszłości, a tym, kim
się jest obecnie i do czego się zmierza w przyszłości,
2) społeczno-horyzontalnym (zwanym też synchronicznym) związanym z połączeniem elementów „ja” w danym momencie czasu.
Podstawą nabywania tożsamości osobowej jest tożsamość rodziny, z którą
identyfikacja traktowana jest przez badaczy jako „pierwszy etap edukacji zakorzeniającej” [Nikitorowicz, 1997].
Gwałtowność i i intensywność zachodzących współcześnie zjawisk społecznych, niestabilność środowisk, w których rozwija się jednostka, w tym przede
wszystkim (chociaż nie tylko) rodziny, powodują trudności w budowaniu tożsamości rodzinnej i osobowej (zwłaszcza w pierwszym z wymienionych wymiarów). Trudności te, na tle szerszej charakterystyki współczesnego świata, oddają
obrazowo słowa Z. Baumana [2000], który mówi: „w świecie tym związki międzyludzkie rozpadają się na serię spotkań i interakcji, tożsamość na kolekcję
przywdziewanych na przemian masek, dzieje życia na zbiór epizodów, których
sens sprowadza się do równie zwiewnej, jak one same, pamięci”.
Badacze zajmujący się problematyką tożsamości [Erikson, 1959, 1980;
Rostowska, 1985, 1995; Rostowski, 1997; Tyszkowa, 1990; Bakiera, 2007;
Miluska, 1996; Kotlarska-Michalska, 2007; Liberska, 2007; Harwas-Napierała,
2007] zgodnie uznają, że w procesie kształtowania się struktur tożsamościowych
najważniejszą rolę odgrywają osoby znaczące, a we wczesnych latach życia jednostki – przede wszystkim rodzice. To właśnie oni przez tworzony układ interakcji
z dzieckiem przekazują mu określone treści (wartości, znaczenia, wzorce pełnienia
ról, symbole).
Treści te mogą stanowić mniej lub bardziej wartościową podstawę rozwoju
dziecka, w tym także procesów tożsamościowych, a ich przekaz dokonuje się na
tle kształtowania się przywiązania.
Rodzina może oddziaływać na rozwój jednostki dwojako: 1) przez stwarzanie warunków zdobywania doświadczenia i 2) przez przekazywanie wzorców,
narzędzi i sposobów opracowywania doświadczeń w aspekcie poznawczym,
Rodzina w kontekście współczesnych zagrożeń
13
emocjonalnym i ewaluatywnym (w kategoriach wartości). Opracowane w tych
aspektach doświadczenia wchodzą w skład tworzących się struktur psychicznych, w tym również tożsamości lub w późniejszych okresach mogą być w te
struktury wbudowywane.
Charakter doświadczeń, które stają się udziałem jednostki, zależy od specyfiki
interakcji rodzinnych we wszystkich podsystemach, a te wyznaczone są modelem rodziny i działaniami lub podatnością na działania, które są wynikającą
z niego konsekwencją. Dotyczy to np. preferowania określonego stylu wychowania dzieci, zakresu przyzwolenia na określony typ oddziaływań zewnętrznych, osłabiających podmiotowość rodziny lub mających charakter manipulacji.
Stąd też kwestią niezwykle istotną, z punktu widzenia rozwoju indywidualnego
jednostek tworzących system rodzinny, jest preferowany i zrealizowany przez
nie model rodziny oraz charakter i zakres zmian (zwłaszcza w zakresie wspólnotowości tak istotnej dla tworzenia się tożsamości), jakim on podlega.
Powstaje pytanie, czy i na ile dokonujące się obecnie zmiany pozwalają rodzinie spełniać swą rolę jako środowiska, w którym kształtują się podstawy tożsamości.
Stojące przed współczesną rodziną zagrożenia, które poddamy analizie z wyżej wymienionego punktu widzenia, dotyczą tzw. modelu niezależności1, którego wpływ na życie współczesnych Polek jest coraz bardziej widoczny, mimo iż
rodzina nadal pozostaje dla nich istotną wartością [Frąckowiak, 2007].
Model niezależności rodziny a kształtowanie się procesów
tożsamościowych
Cechy modelu niezależności
Charakterystyczny dla kultury indywidualistycznej, rodzinny model niezależności cechują następujące właściwości:
– uznanie autonomii (niezależności) i polegania na sobie jako naczelnej wartości
w wychowaniu, czego konsekwencją jest przypisywanie wyjątkowego znaczenia wartościom jednostkowym, a nie relacyjnym,
– rozluźnienie struktury rodziny i jej atomizacja, co znajduje odzwierciedlenie
w niektórych definicjach rodziny, takich jak np.: rodzina „to system niezależnych stosunków” lub nazywanie jej „nowym społecznym kontraktem”
[Kornhaber, Woodward, 1981],
– ograniczenie relacji wspólnotowych w relacjach rodzice – dzieci, dziadkowie
– wnuki,
1
Mamy tu do czynienia z realizowaniem się tzw. hipotezy konwergencji, oczekiwania, zgodnie z którym przewiduje się upodobnienie różnych modeli rodziny do modelu niezależności.
14
Współczesne problemy życia rodzinnego
– osłabienie funkcji socjalizacyjnej, łatwe wchodzenie przez rodziców w tzw.
„poziome” relacje rodzinne, które nie są relacjami wychowawczymi [Braun-Gałkowska, 1992],
– dążenie do szybkiego usamodzielnienia się dzieci.
W czasach nam współczesnych zauważa się tendencję do wyraźnego, bezkrytycznego niemal ulegania wpływom wspomnianego modelu rodziny. Można
nawet mówić o uleganiu swoistej modzie w przejmowaniu tego modelu życia
małżeńskiego i rodzinnego, bez refleksji nad konsekwencją tego zjawiska.
W wyróżnionych właściwościach modelu niezależności kryją się potencjalne,
a w przypadku skrajnych jego odmian i realne zagrożenia dla rozwoju tożsamości rodziny i jednostki.
Omawiany model rodziny sprzyja egocentryzacji jej członków, a przy preferowaniu często skrajnie pojętej autonomii, utrudnia lub uniemożliwia tworzenie
się relacji wspólnotowych. Wspomniana egocentryzacja w przypadku dorosłych
członków rodziny (rodziców) przejawia się zanikaniem troski o dzieci (młodsze
pokolenie) przy wyraźnej aprobacie tego stanu rzeczy (nazywanie nadopiekuńczością adekwatnej do wieku troski o dziecko). Towarzyszy jej zjawisko zanikania
troski o innych (bliskich). Dokonuje się jak mówi E. Erikson [2002] frustracja
generatywności, także w związku z dominującym etosem kontroli urodzin i bezdzietności, a której konsekwencje są mało badane.
Kult autonomii i często skrajnie rozumianej wolności, preferowanie wartości
indywidualistycznych znacząco zaburza istotne dla prawidłowego funkcjonowania rodziny proporcje między procesami indywiduacji i wspólnotowości na
korzyść tej pierwszej. Prowadzi do zubożenia relacji w systemie rodzinnym, co
przejawia się m.in. zmniejszaniem się częstotliwości kontaktów i spotkań rodzinnych, stanowiących ważne okazje dla kształtowania zarówno tożsamości
rodziny, jak i tworzącej ją jednostek. Ze względu na ograniczony wymiar wspólnotowości model ten osłabia rolę rodziny jako miejsca pamięci, w którym konstytuuje się tożsamość kolejnych pokoleń. Nie stwarza okazji do celebrowania
wspomnień, porządkowania rodzinnego doświadczenia, które są podstawą tworzenia się biograficznej tożsamości i tradycji rodziny. Istotne, z omawianego punktu
widzenia, są opowieści (narracje) członków rodziny (zwłaszcza dorosłych), które
w toku przekazywania są wspólnie opracowywane. Mediacje stają się sposobem
organizowania pewnych faktów z życia rodziny, porządkowania rodzinnego
doświadczenia. Rodzinny model niezależności znacząco ogranicza wspomniane
wyżej procesy.
Charakterystyczne dla tego modelu dążenie do szybkiego usamodzielniania
się dzieci znacząco skraca okres oddziaływania rodziny. Stąd też młoda jednostka
szybko pozbawiona tych oddziaływań zmuszona jest szukać treści stanowiących
materiał dla rozwoju tożsamości w innych środowiskach (czyniąc to często przypadkowo) i angażuje się z braku odpowiedniej opieki rodziców w różne formy
ryzykownych zachowań.
Rodzina w kontekście współczesnych zagrożeń
15
Stosując pewne uproszczenie można powiedzieć, że model niezależności nie
sprzyja kształtowaniu się rodzinnej tożsamości zarówno w wymiarze ogólnym
(tworzenia historii rodziny), jak i jednostkowym. Propaguje się w nim tendencje
do rozluźniania więzi już na etapie dorastania dzieci, a więc tego okresu, w którym transmisja pokoleniowa ma szczególnie istotne znaczenie, zwłaszcza dla
rozwoju biograficzno-wertykalnego, związanego z osiąganiem czasowej ciągłości, wymiaru tożsamości. Model ten utrudnia także kształtowanie się relacji
dziadkowie–wnuki, mającej istotny udział w tworzeniu się tożsamości rodziny
i jednostki.
Model niezależności a kształtowanie się podsystemu
dziadkowie–wnuki
Podsystem dziadkowie–wnuki i jego rola w kształtowaniu się tożsamości
Relacje w tym podsystemie zaliczyć można do tzw. relacji pionowych, podobnie jak w przypadku podsystemu rodzice–dzieci o znacznej jednak różnicy
wieku niż między rodzicami a dziećmi. Ten fakt oraz szczególna pozycja tej relacji w rodzinie sprawia, że ma ona charakter swoisty, ujmowany jako istotny
dla obu członków relacji.
Więzi z wnukami określane są często przez dziadków jako więzi witalne (vital
connection) [Kornhaber i Woodward, 1981], ważne dla ich funkcjonowania, stanowiące szansę wzbogacenia własnego życia. Dla wnuków stają się jednym
z istotnych czynników tworzących (wraz z innymi uwarunkowaniami) kontekst
ich rozwoju indywidualnego, w tym także tożsamości.
Wnuki spostrzegają dziadków jako integralną część rodziny, a zwłaszcza jako
osoby przekazujące historię rodziny (family historian’s), a także mentorów, czarodziejów, wychowawców i modeli pełnienia ról dla wnuków [Downs, 1989].
Jako starsi są negocjatorami, przekazicielami informacji, wartości i nastawień.
Przekazywanie modelu ról dokonuje się na skutek dzielenia się ich doświadczeniami, przez co opowiadania i doświadczenia dziadków stają się częścią historii
życia dziecka [Kornhaber, Woodward, 1981].
Czynnikiem determinującym stopień zachodzenia tych procesów jest (podkreślana jednoznacznie przez badaczy) częstotliwość wzajemnych kontaktów.
Im są one częstsze, tym bardziej zacieśniają się więzi uczuciowe i kształtuje się
poczucie bliskości, sprzyjające wzajemnej otwartości dziadków i wnuków.
Charakter relacji dziadkowie – wnuki zależy od trzech podstawowych [Troll,
Bengtson, 1979] czynników, takich jak:
1) stosunek dziadków do własnej drogi życiowej,
2) ich kohorty wiekowej, biorąc pod uwagę ten czynnik wyróżnia się na ogół dwie
kategorie dziadków: młodszych, w wieku 45–65 lat, oraz starszych, mających
16
Współczesne problemy życia rodzinnego
powyżej 65 lat, którzy wykazują znaczącą różnicę w pełnieniu swojej roli,
(większa odpowiedzialność w sprawowaniu opieki nad dzieckiem i udzielanie rad wnukom zaznacza się bardziej u młodszych niż starszych, powyżej
70. roku życia dziadków),
3) rodzaj relacji z dorosłymi dziećmi – można powiedzieć, że relacje dziadków
z wnukami są upośrednione przez ich relacje z pokoleniem rodziców, a zwłaszcza z matkami; negatywne stosunki między dziadkami a rodzicami rzutują
niekorzystnie na stosunek wnuków do dziadków,
4) płeć (wnuków i dziadków) oraz pokrewieństwo (bliższe relacje łączą na ogół
wnuków z dziadkami ze strony matki),
5) wiek wnuków i etap ich rozwoju indywidualnego.
Czynnik ten ma istotny wpływ na percepcję dziadków przez wnuki, która
zmienia się równolegle do zmian rozwojowych wnuków, zwłaszcza w zakresie
rozwoju poznawczego [Kahana, Kahana, 1970].
W okresie wczesnego dzieciństwa relacja dziadkowie–wnuki zachodzi w kontekście opiekowania się wnukami (pomaganie rodzicom). Przejawia się i kształtuje, jak już wspomniano, na tle kształtowania się procesów przywiązaniowych.
Te ostatnie w okresie dzieciństwa wnuków nie mogą rozwinąć się bez częstych
kontaktów [Tyszkowa, 1990]. Jest to możliwe dopiero w późniejszych fazach
rozwoju wnuków, gdy ukształtowana już relacja może trwać w śladach pamięciowych i dzięki ich odtwarzaniu przez oba człony relacji nawet bez bezpośrednich interakcji.
W okresie dzieciństwa, przy częstych kontaktach i pozytywnych relacjach
dziadkowie odgrywają często rolę osób znaczących w życiu wnuków, subiektywnie czasem ważniejszych od rodziców, zajmując niekiedy w świecie wnuków
pozycję dominującą, tzw. „wielkich rodziców” [Kivnick, 1982]. Przekazywanie
doświadczenia w tym okresie przejawia się na tle wspólnie wykonywanych czynności, stanowiących treść interakcji, które z wiekiem wnuków stają się bardziej
zróżnicowane. Specjalizują się i różnicują zależnie od płci wnuków i dziadków.
Istotną rolę (także podczas tych czynności) pełnią rozmowy, których tematy
zmieniają się wraz z wiekiem wnuków. W dzieciństwie ich tematem są wspólnie
oglądane filmy, treści książek, a także opowiadania dziadków o rodzinie, doświadczenia wnuków na temat ich kontaktów z innymi dziećmi, z nauką szkolną.
W okresie dorastania wnuków relacje (i komunikacja) z dziadkami ulega znacznym modyfikacjom. Szczególnego znaczenia nabierają rozmowy z dziadkami, tzw.
rozmowy o „życiu”, w ramach których omawiane są kwestie związane z podejmowaniem ważnych decyzji i wyborów, i przekazywaniem wsparcia emocjonalnego. W rozmowach tych wnuki mają możliwość opracowania własnych doświadczeń życiowych w postaci zeksterioryzowanej, tzn. w procesie interpersonalnego komunikowania [Tyszkowa, 1990]. W tym też okresie ujawnia się potrzeba poszukiwania informacji dotyczących własnej i rodzinnej przeszłości w związku
Rodzina w kontekście współczesnych zagrożeń
17
z pojawieniem się tzw. ciekawości genealogicznej. Treści rozmów z dziadkami,
dotyczących przeszłości stają się ważnym tworzywem kształtowania się procesów tożsamościowych wnuków.
Specyfika diady dziadkowie–wnuki w rodzinnym modelu niezależności
W rodzinnym modelu niezależności, w którym członkowie wykazują duży
stopień autonomii, nie docenia się znaczenia omawianej relacji. W tych rodzinach pełnienie roli dziadków jest nasycone dużą ambiwalencją, poczuciem frustracji, doznawanym poczuciem gniewu i zranienia z powodu niemożności (ze
względu na brak lub małą częstotliwość kontaktów) podzielenia się własnym doświadczeniem, które dla wnuków mogłoby być źródłem emocjonalnego wsparcia we własnym życiu. Dzielenie się tym doświadczeniem odbywa się przez
procesy szeroko rozumianej komunikacji przez samoujawnianie się dziadków wobec wnuków. Takim procesem jest narracja, która odgrywa istotną rolę w rozwijaniu poczucia ciągłości (u dziadków) i tożsamości (u wnuków) przez odnoszenie zdarzeń, które wydarzyły się w przeszłości, do teraźniejszości.
W literaturze [Kornhaber, Woodward, 1981] zwraca się uwagę na istotne
zmiany w pełnieniu roli dziadków w obecnych czasach. Rolę tę obejmują ludzie
w średnim, a nie starszym wieku. Dziadkowie często są nadal aktywni zawodowo, dłużej żyją i funkcjonują według „nowego kontraktu społecznego” [p. s. 1],
który zastąpił rodziny poszerzone. W tym kontrakcie „nikt nie jest zobowiązany
wobec drugiego”, co nie sprzyja rozwinięciu się bliskich i silnych więzi emocjonalnych, a bycie dziadkami staje się rolą wtórną. Dziadkowie akceptują ten kontrakt, wyrażając jednak żal, że nie mają okazji do przekazywania własnych
doświadczeń (dziedzictwa rodzinnego) wnukom. One też mają poczucie frustracji z powodu oddalenia od dziadków, nie uzyskując wiedzy na temat swojej
(i rodziny) historii, nie czując więzów krwi i nie mając wyobrażenia siebie
w przyszłości jako ludzi starszych.
Dziadkowie i wnuki, których łączą bliskie relacje, mają poczucie „żywotnego
związku”, satysfakcji i wartości takich relacji. Badacze tych kwestii [Kornhaber,
Woodward, op. cit.] ustalili, że związek ten jest zdeterminowany trzema podstawowymi czynnikami: 1) czasem i miejscem umożliwiającym wzajemne kontakty,
2) poświęceniem dla rodziny, 3) altruizmem. Ostatni z tych czynników określany
jest przez Eriksona [1959] generatywnością albo troską o młodsze pokolenie.
Daje on dziadkom poczucie ciągłości, a wnukom okazję do społecznego uczenia
się i wiąże się ze skutecznym przekazywaniem informacji, które pozwolą wnukom (młodszym pokoleniom) efektywnie funkcjonować w coraz to bardziej
złożonym strukturach społecznych, z którymi zetkną się w swoim dorosłym
życiu.
R. Boyd [1969] określając rolę dziadków jako istotną w podtrzymywaniu więzi
międzypokoleniowych w rodzinie i podtrzymującą tradycję rodziny, wymienia
18
Współczesne problemy życia rodzinnego
trzy istotne czynniki wpływające na rozwój tych więzi. Są to: 1) bliskość geograficzna, 2) odwiedziny, 3) częstotliwość kontaktów.
Dziadkowie są organizatorami spotkań, stymulują rozmowy o rodzinie, podczas których, w obecności dziadków i wnuków, przeszłość i przyszłość „zlewają
się w teraźniejszości”. Spełniają więc bazową rolę w budowaniu ciągłości między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością.
Analiza literatury ukazuje ważność relacji dziadkowie–wnuki, ujawniając
jednocześnie zróżnicowany charakter, jaki relacja ta przybiera w zależności od
wielu czynników, a zwłaszcza od wieku (dziadków i wnuków) oraz częstotliwości
ich kontaktów. Wskazuje się na znaczącą rolę dziadków w kształtowaniu struktury systemu rodzinnego, a także procesów tożsamościowych, zarówno systemu
rodzinnego jako całości, jak i wnuków. Ponieważ dziadkowie i wnuki funkcjonują w swoich rolach przez dłuższy okres, mają oni unikalną możliwość doświadczania rozwojowych i relacyjnych zmian w ramach tego wyjątkowego
związku. Środkiem (sposobem) na połączenie, a także ochronę doświadczeń przeszłości (w narracjach dziadków), teraźniejszości i przyszłości (w odniesieniu do
perspektywy życiowej wnuków) są procesy komunikowania się. Model niezależności, ze względu na osłabione w nim więzi wspólnotowe, nie sprzyja rozwojowi omawianej relacji, tak istotnej ze względu na jej rolę w tworzeniu tożsamości rodziny i jednostki.
Inne tendencje zagrażające rodzinie
Uleganie modelowi niezależności, ze względu na wskazane wyżej kwestie,
osłabia rodzinę, czyniąc ją podatną na inne zagrażające rozwojowi tożsamości
zjawiska. Są to zastępcze, nierodzinne formy wspólnego życia, zwłaszcza kohabitacja, rozpowszechnianie się związków „na próbę”, których realizacja odbywa
się na tle akceptowania częstej zmiany partnerów, niebrania odpowiedzialności
za losy związku bądź realizowanie życia w pojedynkę (kult „bycia singlem”).
Szerzenie się i propagowanie tych modeli życia nie jest równoważone promowaniem rzetelnej wiedzy o ich konsekwencjach, a także o istotnych determinantach wartościowych, warunkujących rozwój tożsamości osobowej związków
(takich, jak np. konieczność dbania o sferę „pomiędzy” partnerami i umiejętność
sprzyjającą indywidualnemu rozwojowi komunikacji interpersonalnej).
Do kategorii zjawisk zagrażających współczesnej rodzinie zaliczyć także
trzeba działania propagujące zwiększanie wpływu (uczestnictwa) różnego typu
instytucji w życie rodzinne, które „wiedzą lepiej, jak wychowywać dziecko”.
Działania te osłabiają podmiotowość rodziny, odbierając rodzicom odpowiedzialność za dziecko. Ten punkt widzenia znajdujemy m.in. u A. Giddensa [2001],
który mówi, iż nowoczesność niszczy zręby osobowości człowieka zasypując,
Rodzina w kontekście współczesnych zagrożeń
19
wspólnotowość i tradycję znacznie większymi, bezosobowymi organizacjami i
sprawia, że jednostka ma poczucie osamotnienia i braku bezpieczeństwa, które
było zapewniane przez układy tradycyjne. Ten typ zagrożeń wymagałby omówienia w osobnych rozważaniach.
Podsumowanie
Omówione typy zagrożeń2 istotnie osłabiają rodzinę, utrudniając bądź uniemożliwiając tworzenie się tożsamości. Propagują zbyt szerokie rozumienie autonomii, a także zbyt szerokie otwarcie na zmianę. Warto, by bezkrytyczne przyjmowanie i uleganie nowym modelom życia rodzinnego zastąpić propagowaniem
idei zmiany w odniesieniu do poszukiwania nowych sposobów realizacji tych
znanych wzorców i zachowań, które w rozwoju jednostki ludzkiej mają uniwersalny charakter.
Należą do nich takie, które zalecają zachowanie właściwych proporcji w dymensjach określających funkcjonowanie zdrowej rodziny, a zwłaszcza w zakresie indywiduacji i wspólnotowości.
Literatura
Bakiera L. (2007), Kształtowanie się tożsamości a relacje młodzieży z wychowawcami,
[w:] B. Harwas-Napierała, H. Liberska (red.), Tożsamość a współczesność, Poznań,
Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 75–99.
Bauman Z. (2000), Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa, Wydawnictwo sic!
Birch A., Malim T. (1995), Psychologia rozwojowa w zarysie, Warszawa, Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Boyd R. (1969), The valued grandparent: a changing social role, [w:] D.W. Donahue
(others) (eds.), Living in a multigenerational family, Ann Arbor, M.I. Michigan,
90–106.
Braun-Gałkowska M. (1992), Psychologiczna analiza systemów rodzinnych osób zadowolonych i niezadowolonych z małżeństwa, Lublin: Wydawnictwo Naukowe KUL.
2
Dobrą egzemplifikacją konsekwencji realizowania rodzinnego modelu niezależności stanowią dwa współczesne filmy pt. „Popatrz na mnie” oraz „Opowiem ci o deszczu”, w reżyserii
Agnes Jaoui. Na tle realiów życia społecznego Francji pokazują one, jakie spustoszenie w psychice człowieka czyni brak dostatecznej dbałości o podtrzymywanie relacji rodzinnych. Pierwszy
z nich ukazuje konsekwencje braku umiejętności empatycznego słuchania, przejawiającej się
przede wszystkim w koncentracji na drugim człowieku, zaznaczonej – co symbolizuje tytuł filmu
– kontaktem wzrokowym, a która stanowi podstawę rozwoju bliskich więzi rodzinnych. Drugi
pokazuje niebezpieczeństwo nadmiernego zaangażowania w pracę zawodową, zwłaszcza taką,
która utrudnia lub uniemożliwia rozwój wartościowych bliskich więzi.
20
Współczesne problemy życia rodzinnego
Downs V.C. (1989), The grandparent – grandchild relationship, [w:] F. Nussbaum (ed.),
Life-span communication: normative processes, New Jersey: Hilldale, 257–281.
Erikson E.M. (1959), Identify and the life cycle: selected papers, Psychological Issues 1,
18–164.
Erikson E.M. (1980), Identify and the life cycle: a reissue, New York: W.W. Norton.
Erikson E.H. (2002), Dopełniony cykl życia, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Giddens A. (2001), Nowoczesność i tożsamość, „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej
nowoczesności, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Frąckowiak M. (2007), Rodzina jako wartość w świadomości współczesnych Polek, Poznań: Roczniki Socjologii Rodziny XVIII, UAM, s. 15–38.
Harwas-Napierała B. (2007), Tożsamość jednostki w epoce współczesnych przemian,
[w:] B. Harwas-Napierała, H. Liberska (red.), Tożsamość a współczesność, Poznań:
Wydawnictwo UAM, s. 11–23.
Harwas-Napierała B. (2009), Rodzina jako wartość a współczesność, [w:] B. Harwas-Napierała (red.), Rodzina jako wartość w rozwoju człowieka, Poznań: Wydawnictwo
Naukowe UAM, s. 11–23.
Jarymowicz M., Szustrowa T. (1980), Poczucie własnej tożsamości – źródła, funkcje
regulacyjne, [w:] J. Reykowski (red.), Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi.
Warszawa: Książka i Wiedza, s. 439–473.
Khana B., Khana E. (1970), Grandparenthood from the perspective of the developing
grandchild, Developmental Psychology, 3, 98–105.
Kivnick H.Q. (1982), The meaning of grandparenthood, Ann Arbor UM, Research Press.
Kornhaber A., Woodward K. (1981), Grandparents/grandchildren: the vital connection,
Garden City, NY: Anchor Press/Doubleday.
Kornhaber A. (1985), Grandparenthood and the „new social contract”, [w:] V.L. Bengtson,
J.F. Robertson (eds.), Grandparenthood, Beverly Hills: C.A. Sage Publications, 159–
172.
Kotlarska-Michalska A. (2007), Czynniki utrudniające tworzenie się tożsamości współczesnej młodzieży, [w:] B. Harwas-Napierała, H. Liberska (red.), Tożsamość a współczesność, Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 129–155.
Liberska H. (2007), Kształtowanie się tożsamości a styl wychowania w rodzinie, [w:]
B. Harwas-Napierała, H. Liberska (red.), Tożsamość a współczesność, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 53–74.
Miluska J. (1996), Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia, Poznań: Wydawnictwo
Naukowe UAM.
Nikitorowicz J. (1997), Szanse i zagrożenia tożsamości rodzinnej na pograniczu kultur,
[w:] J. Nikitorowicz (red.), Rodzina wobec wyzwań edukacji międzykulturowej, Białystok Trans Humana, Wydawnictwo Uniwersyteckie, s. 66–78.
Rostowska T. (1985), Formy identyczności osobowej w okresie młodości a zdrowie psychiczne jednostki, Zdrowie Psychiczne 2, s. 56–68.
Rostowska T. (1995), Transmisja międzypokoleniowa w rodzinie w zakresie wybranych
wymiarów osobowości, Łódź: Wydawnictwo UŁ.
Rodzina w kontekście współczesnych zagrożeń
21
Rostowski J. (1997), Specyfika kształtowania się tożsamości w okresie młodości, [w:]
J. Rostowski, T. Rostowska, I. Janicka (red.), Psychospołeczne aspekty rozwoju człowieka, Łódź: Wydawnictwo UŁ, s. 159–166.
Troll L., Bengton V.L. (1979), Generations In the family, [w:] W.R. Burr, R. Hill,
R.I. Nye, I.L. Reiss (red.), Contemporary theories about the family, New York: The
Free Press, vol. 1, 127–161.
Tyszkowa M. (1990), Dziadkowie i wnuki: charakterystyka stosunków wzajemnych, [w:]
M. Tyszkowa (red.), Rodzina a rozwój jednostki, Poznań: CPBP 09.02.
Summary
The family in relation to contemporary threats in the process of identity
development
This work is an attempt to present several important trends in the transformation of
modern families and consequences of these trends for the human individual development, including those which disturb functioning of families (such as the western independent family model).
The discussed problems are considered from perspective of identity formation.
One of the most highlighted in this work aspects of the process is relation between
grandparents and grandchildren and the role of grandparents as family’s historian.