RZECZNIK PRAW ABSOLWENTA

RZECZNIK PRAW ABSOLWENTA
Bartłomiej Banaszak
Opinia w sprawie warunków dostępu do wykonywania zawodu rzecznika patentowego
oraz propozycji zmian w ustawie z dnia 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentowych
uwzględnionych w projekcie ustawy o zmianie ustaw regulujących warunki dostępu do
wykonywania niektórych zawodów
Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentowych „zawód
rzecznika patentowego polega na świadczeniu pomocy w sprawach własności
przemysłowej”. Osoby uprawnione do jego wykonywania obowiązkowo przynależą do
samorządu zawodowego: Polskiej Izby Rzeczników Patentowych.
Zawód rzecznika patentowego jest zawodem zamkniętym. Wyznacznikami zamknięcia tego
zawodu są: niewielka liczba osób przystępujących do egzaminu na aplikację, którą można
rozpocząć raz na kilka lat, niewielka i wyjątkowo stabilna liczba osób uprawnionych do
wykonywania zawodu oraz przepisy prawne, które pozwalają rzecznikom patentowym na
nieporównywalny do innych zawodów regulowanych poziom kontroli nad skalą dopływu
potencjalnej konkurencji.
Tymczasem w interesie społecznym jest zwiększenie liczby osób wykonujących zawód
rzecznika patentowego oraz zwiększenie świadomości co do istnienia takiego zawodu.
Sprzyjałoby to większej dostępności rzeczników patentowych oraz obniżeniu kosztów
pomocy w sprawach własności przemysłowej ponoszonych przez osoby fizyczne,
przedsiębiorców oraz jednostki naukowe, a tym samym zwiększeniu liczby zgłoszeń
patentowych i uzyskiwanych patentów. Wpłynęłoby pozytywnie na możliwości rozwoju
zawodowego absolwentów uczelni, zwłaszcza studiów z zakresu nauk technicznych, a także
nauk prawnych. Sprzyjałoby też zwiększeniu świadomości społecznej odnośnie do prawa
własności intelektualnej, a także korzyści, jakie niesie ochrona własności przemysłowej.
Wzrost liczby zgłoszeń patentowych będzie się przyczyniał także do podnoszenia
innowacyjności i konkurencyjności polskiej gospodarki oraz atrakcyjności Polski jako miejsca
do prowadzenia działalności gospodarczej.
W zdecydowanej większości zawodów regulowanych, niezależnie od skali barier w dostępie
do zawodu, liczba osób uprawnionych do wykonywania zawodu rośnie. Dotyczy to m.in.
zawodów prawniczych: adwokatów, radców prawnych, notariuszy i komorników. Rzecznik
patentowy jest w tym kontekście zawodem wyjątkowym. W 2005 r. liczba osób
uprawnionych do wykonywania zawodu wynosiła 1000 osób, natomiast w 2012 r. 989.
Na bardzo zamknięty charakter zawodu wskazuje także niewielka liczba osób
przystępujących do aplikacji. Dodatkowo niepokojąco zmniejszył się odsetek osób, które
zakończyły egzamin wstępny na aplikację (tzw. egzamin konkursowy) z wynikiem
pozytywnym. Wniosek o przystąpienie do egzaminu konkursowego w 2008 r. złożyło 178
osób, do egzaminu przystąpiło 167 osób, z czego wynik pozytywny uzyskało 146 osób.
Tymczasem w 2012 r. złożono 200 wniosków, do egzaminu podeszły 184 osoby, a wynik
pozytywny uzyskało ostatecznie jedynie 100 osób. Tyle też osób przystąpiło do aplikacji w
2012 r.
Bariery w dostępie do zawodu związane są przede wszystkim z koniecznością odbycia długiej
trzyletniej aplikacji, jej trybem i kosztami, trybem i sposobem prowadzenia egzaminów, oraz
przerażająco dużą swobodą samorządu zawodowego w zakresie kluczowych decyzji
mających przełożenie na dopływ do zawodu nowych osób, potęgowaną przez nieprecyzyjne
przepisy.
1. Częstotliwość naboru na aplikację rzecznikowską
Oczywistą barierą w dostępie do zawodu, niespotykaną w żadnym innym zawodzie, jest fakt
rozpoczynania aplikacji raz na kilka lat. Aktualnie prowadzona aplikacja rozpoczęła się w
2012 r., a więc cztery lata po rozpoczęciu poprzedniej aplikacji (2008-2011). Co więcej,
przepisy nie precyzują z jaką częstotliwością powinien się odbywać nabór na aplikację, a
decyzję w tym zakresie pozostawiają Krajowej Radzie Rzeczników Patentowych, co generuje
poczucie niepewności u potencjalnych kandydatów. W obecnym stanie prawnym rzecznicy
mogliby nawet, pozostając w zgodzie z prawem, nie organizować naboru na aplikację w
ogóle.
Co prawda ustawa likwiduje zupełną swobodę korporacji w zakresie otwierania kolejnych
naborów, jednakże stwierdzenie, iż „nabór na aplikację rzecznikowską odbywa się nie
rzadziej niż raz na 3 lata” jest dalece niewystarczające. Przykładowo, zgodnie z
proponowanymi przepisami absolwent uczelni, który ukończył studia drugiego stopnia lub
jednolite magisterskie w roku akademickim 2012/2013, będzie mógł rozpocząć aplikację w
2015 r., a ukończyć aplikację trzy lata później, co wciąż oznacza okres 11 lat od rozpoczęcia
studiów do uzyskania uprawnień (!).
Jednym z podstawowych warunków faktycznego otwarcia zawodu rzecznika patentowego
jest umożliwienie rozpoczynania aplikacji rzecznikowskiej raz w roku.
2. Koszty aplikacji
Ogromną barierą w dostępie do zawodu rzecznika patentowego są koszty uzyskania
uprawnień, które nawet w porównaniu do innych zawodów prawniczych są horrendalnie
2
wysokie. Wysokość opłaty za każdy rok aplikacji jest równa trzykrotności przeciętnego
wynagrodzenia w gospodarce narodowej (aktualnie 10 565 złotych, kwota ta jednak każdego
roku wzrasta), a więc maksymalnej kwocie, jaką dopuszcza ustawa. Koszty aplikacji znacznie
przekraczające 30 000 złotych, co bez wątpienia stanowi dla młodych ludzi zainteresowanych
zdobyciem uprawnień ceną zaporową.
Zaproponowane w projekcie ustawy deregulacyjnej obniżenie opłaty o jedną trzecią jest
krokiem w słusznym kierunku, jednakże dalece niewystarczającym. Dwukrotność
przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w 2012 r. to 7 043 złotych. Oznacza
to więc wciąż horrendalnie wysoką opłatę, nieporównywalną do aplikacji przy innych
zawodach prawniczych, zakładających nabycie wiedzy i umiejętności ze znacznie szerszego
zakresu zagadnień (w 2013 r. opłaty te wynosiły 4480 PLN za aplikację adwokacką, 4 960 PLN
za aplikację radcowską, 4 800 PLN za aplikację notarialną). Słusznie w swojej interpelacji
poseł Krzysztof Brejza zauważył, że co prawda aplikacja rzecznikowska przewiduje inną liczbę
godzin zajęć niż inne aplikacje do zawodów prawniczych, „należy jednak zwrócić uwagę, że
znaczna część tych zajęć odbywa się w formie praktyk, czyli de facto nieodpłatnej pracy
świadczonej przez aplikantów na rzecz różnych instytucji. Zorganizowanie takich praktyk nie
wymaga finansowania, ale wręcz przeciwnie - stanowi korzyść dla instytucji, w których są
one odbywane”1. Opłata w wysokości 7 043 złotych to dla wielu absolwentów wciąż bariera
nie do pokonania, należy więc dążyć do jak największego zminimalizowania opłaty.
Satysfakcjonującym poziomem określonym ustawowo byłoby 75% przeciętnego
wynagrodzenia w gospodarce narodowej (aktualnie byłoby to 2 641 PLN) lub inna kwota o
porównywalnej wysokości odniesiona do wysokości płacy minimalnej.
3. Długość trwania aplikacji
Barierą w dostępie do zawodu i czynnikiem generującym koszty jest też długość trwania
aplikacji. Charakter aplikacji polegający m.in. na wykładach i ćwiczeniach oraz wykonywaniu
prac i zadań praktycznych oraz praktyce w Urzędzie Patentowym pozwala na skrócenie
okresu jego trwania, przy jednoczesnym zwiększeniu intensywności zajęć. W związku z
powyższym wskazane byłoby ograniczenie długości trwania aplikacji przynajmmniej do
dwóch lat.
4. Tryb i sposób przeprowadzania egzaminu konkursowego
Niepokój budzi odsetek osób, które uzyskały wynik negatywny z egzaminu konkursowego w
2012 r., zdecydowanie przekraczający ten z 2008 r. Ten fakt związany może być ze znacznie
bardziej skomplikowaną, niż w 2008 r., procedurą egzaminacyjną, która wciąż pozwala na
dużą uznaniowość w ocenie kandydata. Zgodnie z art. 28b ust. 3 ustawy o rzecznikach
1
Interpelacja nr 23822 posła Krzysztofa Brejzy w sprawie wysokości opłat za aplikację do zawodu rzecznika
patentowego. http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/4A8A7783.
3
patentowych „egzamin konkursowy składa się z części pisemnej i ustnej”. Przeprowadzenie
części ustnej jest nieuzasadnione z dwóch podstawowych powodów:
i) jest to sytuacja odmienna od zasad egzaminów wstępnych na aplikacje w pozostałych
zawodach prawniczych, które gwarantują obiektywną ocenę wiedzy kandydatów. Nie
uwzględniają one części ustnej mimo tego, że odnoszą się m.in. do zawodu adwokata, przy
którym umiejętności w zakresie formułowania wypowiedzi ustnych jest zdecydowanie
bardziej istotna niż w przypadku rzecznika patentowego2.
ii) elementy aktualnie prowadzonego egzaminu ustnego z powodzeniem mogłyby być
realizowane w części pisemnej. Co więcej, realizowane w formie pisemnej zapewniłyby
możliwość obiektywnej oceny. Zgodnie z § 6 ust. 5 Rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z
dnia 8 września 2011 r. w sprawie przedmiotu szkolenia aplikantów rzeczniowskich,
szczegółowego trybu i sposobu przeprowadzania egzaminu konkursowego i egzaminu
kwalifikacyjnego „część ustna egzaminu konkursowego składa się z:
a) odpowiedzi na trzy pytania zamieszczone w wylosowanym przez kandydata zestawie
pytań
b) tłumaczeniu tekstu z zakresu terminologii prawnej lub technicznej, według wyboru
kandydata, z języka angielskiego, francuskiego lub niemieckiego na język polski,
przygotowanego przez Komisję Egzaminacyjną.”(w tym przypadku wątpliwości budzi także
fakt oceny kompetencji językowych przez osoby, które mogą nie mieć kompetencji w tym
zakresie).
5. Tryb i sposób przeprowadzania egzaminu kwalifikacyjnego
Analogiczna sytuacja dotyczy egzaminu kwalifikacyjnego. Zgodnie z art. 31 ust. 2 ustawy o
rzecznikach patentowych „egzamin kwalifikacyjny składa się z dwóch części pisemnych i
jednej części ustnej”. Wątpliwości budzi przeprowadzanie części ustnej egzaminu. W świetle
zakresu części ustnej, który z powodzeniem mógłby być uwzględniony w części pisemnej
(zgodnie z art. 31 ust. 4 „część ustna egzaminu polega na odpowiedzi na pytania
zamieszczone w wylosowanym zestawie pytań. Każdy z zestawów składa się z dziesięciu
pytań”) oraz charakteru egzaminów zawodowych w przypadku innych zawodów prawniczych
(egzaminy adwokacki, radcowski i notarialny nie przewidują części ustnej), przeprowadzanie
części ustnej jest nieuzasadnione.
Wątpliwości budzą także przepisy dotyczące egzaminów poprawkowych. Przepis odnoszący
się do egzaminu poprawkowego organizowanego najwcześniej po sześciu miesiącach od
daty pierwszego egzaminu jest oczywistym utrudnieniem dla kandydatów. Termin ten
powinien ulec skróceniu.
2
Na problem ten zwracali już uwagę posłowie Krzysztof Brejza i Tomasz Lenz w interpelacji nr 21080 z 2 marca
2011 r. w sprawie zasad przeprowadzania egzaminu wstępnego na aplikację rzeczniowską.
4
6. Skład Komisji Egzaminacyjnej
W przeciwieństwie do pozostałych zawodów prawniczych, w przypadku rzeczników
patentowych przedstawiciele samorządu zawodowego stanowią większość składu Komisji
Egzaminacyjnej. Co więcej, Krajowa Rada Rzeczników Patentowych, wskazuje
przewodniczącego Komisji. Jest to sytuacja niekorzystna ze społecznego punktu widzenia,
ponieważ pozwala rzecznikom patentowym na pełną kontrolę nad oceną swoich przyszłych
konkurentów, w dodatku w formie, która pozwala na uznaniowy charakter oceny (część
ustna). W związku z tym, wskazane jest by przewodniczącego Komisji powoływał Prezes
Urzędu Patentowego.
7. Koszt egzaminu konkursowego i kwalifikacyjnego
Utrudnieniem w dostępie do zawodu jest także wysokość opłat za egzamin konkursowy i
kwalifikacyjny, która określona jest w rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów (odpowiednio
0,2 przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej czyli 704,34 zł, oraz 0,3
przeciętnego wynagrodzenia, czyli aktualnie 1056,50). Jednakże w obliczu skali pozostałych
barier, ich wpływ na odpływ kandydatów jest zapewne znikoma. Projekt ustawy zakłada
jedynie powtórzenie regulacji zawartych w rozporządzeniach Prezesa Rady Ministrów
(aktualnie ustawa dopuszcza wyższe stawki), przez co nowy przepis nie ma w praktyce
wpływu na otwarcie dostępu do zawodu.
8. Wykształcenie a konieczność odbycia aplikacji rzecznikowskiej
Aktualne przepisy dotyczące zwolnienia w całości lub odpowiedniej części osoby, która
wykaże, że posiada określoną wiedzę lub praktykę w sprawach własności przemysłowej,
przydatną dla wykonywania zawodu rzecznika patentowego są dalece nieprecyzyjne i w
kontekście pełnej uznaniowości ze strony samorządu zawodowego mogą prowadzić do fikcji.
Projektodawca doprecyzowuje profil osób, które mogą być zwolnione z aplikacji oraz słusznie
rozszerza zakres zwolnienia o możliwość zaliczenia egzaminu. Jednakże wciąż pozostawia
konstrukcję, która potencjalnie może prowadzić do fikcyjności tego przepisu.
Ponadto, zgodnie z art. 19 ust. 1 pkt. 4 jednym z warunków wpisu na listę rzeczników
patentowych jest „ukończenie magisterskich studiów wyższych o kierunku przydatnym do
wykonywania zawodu rzecznika patentowego, w szczególności techniczne lub prawnicze.
Jest to sformułowanie mogące prowadzić do poważnych wątpliwości interpretacyjnych co do
oceny, czy dany kierunek jest „przydatny do wykonywania zawodu rzecznika patentowego”,
czy nie.
Zasadniczą wątpliwością jest jednak sama konieczność odbywania aplikacji niezależnie od
zakresu ukończonych studiów. Jest to tym bardziej nieuzasadnione w kontekście
5
wprowadzonej w 2011 r. autonomii programowej uczelni, która umożliwia otwieranie
kierunków studiów umożliwiających nabycie umiejętności i wiedzy dotyczących ochrony
własności przemysłowej.
Wskazane byłoby jednoznaczne umożliwienie zwolnienia z kosztownej aplikacji zarówno
absolwentów studiów z zakresu prawa, nauk technicznych jak i studiów z innego zakresu
na kierunku umożliwiającym zdobycie umiejętności i wiedzy dotyczących ochrony
własności przemysłowej. Zakończona egzaminem aplikacja powinna być dla takich osób
jedynie opcją, natomiast dla absolwentów innych kierunków powinna pozostać
wymogiem.
Ponadto Ocenę Skutków Regulacji należałoby uzupełnić o liczbę osób, które dotychczas
zdobyły uprawnienia w trybie art. 21 ust. 1.
9. Zastępstwo stron w postępowaniach przed Sądem Najwyższym oraz pełnomocnictwo
strony w postępowaniu przed Urzędem Patentowym
Na poparcie zasługuje zarówno propozycja dopuszczająca rzeczników patentowych do
zastępstwa stron w postępowaniach przed Sądem Najwyższym w sprawach własności
przemysłowej, jak i propozycja dopuszczenia adwokatów i radców prawnych do
pełnomocnictwa strony w postępowaniu przez Urzędem Patentowym w sprawach
związanych z dokonywaniem i rozpatrywaniem zgłoszeń oraz znaków towarowych.
W związku z powyższym, proponuję następujące zmiany w projekcie ustawy o zmianie
ustaw regulujących warunki dostępu do wykonywania niektórych zawodów w zakresie
ustawy o rzecznikach patentowych (art. 13 ustawy):
-1) w art. 19 ust. 1 otrzymuje brzmienie:
Na listę rzeczników patentowych może być wpisana osoba, która:
1) posiada obywatelstwo państwa członkowskiego;
2) ma pełną zdolność do czynności prawnych i korzysta z pełni praw publicznych;
3) jest nieskazitelnego charakteru i swym dotychczasowym zachowaniem daje rękojmię
prawidłowego wykonywania zawodu rzecznika patentowego;
4) ukończyła:
a) studia drugiego stopnia lub studia jednolite magisterskie na kierunku w obszarze nauk
technicznych lub w zakresie prawa lub innym kierunku umożliwiającym nabycie wiedzy i
umiejętności z zakresu ochrony własności przemysłowej, lub
b) studia wyższe, a następnie odbyła aplikację rzecznikowską na warunkach określonych w
ustawie oraz złożyła z wynikiem pozytywnym egzamin kwalifikacyjny, o którym mowa w art.
31.
6
1a) w art. 20 ust. 1 otrzymuje brzmienie
„1. Wniosek o wpis na listę rzeczników patentowych, o którym mowa w art. 18 ust. składa
się w terminie roku od dnia ukończenia studiów, o których mowa w art. 19 ust. 4 lit. a, lub
dnia złożenia egzaminu kwalifikacyjnego.”
1b) w art. 20 po ust. 1 dodaje się ust. 1a w brzmieniu:
„1a. Od wymogu zachowania terminu, o którym mowa w ust. 1 zwolniona jest osoba
posiadająca uprawnienia adwokata, radcy prawnego lub tytuł naukowy doktora nauk
prawnych lub technicznych.”
2) art. 21 ust. 1 otrzymuje brzmienie:
Od wymogu odbycia aplikacji rzecznikowskiej lub odbycia aplikacji rzecznikowskiej oraz
złożenia egzaminu kwalifikacyjnego można zwolnić, w całości lub w odpowiedniej części,
osobę, która ukończyła inne studia wyższe niż te wymienione w art. 19 ust. 4 lit. a, i która
wykaże, że posiada określoną wiedzę lub praktykę w sprawach własności przemysłowej,
przydatną do wykonywania zawodu rzecznika patentowego.”;
2a) w art. 27 ust. 2 otrzymuje brzmienie:
„2. Aplikacja trwa dwa lata”
3) w art. 27 dodaje się ust. 4 w brzmieniu:
„4. nabór na aplikację rzecznikowską odbywa się raz w roku.”;
4) w art. 28a ust. 3 otrzymuje brzmienie:
„3. Prezes Rady Ministrów, po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Rzeczników Patentowych,
określi, w drodze rozporządzenia, wysokość opłaty rocznej za aplikację, kierując się
koniecznością zapewnienia aplikantom właściwego poziomu wykształcenia, przy czym
wysokość opłaty rocznej nie może być wyższa niż 75% przeciętnego wynagrodzenia w
gospodarce narodowej w poprzednim roku kalendarzowym ogłaszanego przez Prezesa
Głównego Urzędu Statystycznego w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej
„Monitor Polski”.”;
4a) w art. 28b ust. 3 otrzymuje brzmienie:
„3. Egzamin konkursowy składa się z dwóch części pisemnych.”
6a) w art. 31 ust. 2 otrzymuje brzmienie:
„2. Egzamin kwalifikacyjny składa się z trzech części pisemnych.”
6b) W art. 31 skreśla się ust. 4.
6c) W art. 33 ust. 3 pkt. 1 otrzymuje brzmienie:
7
1) przedstawiciel Prezesa Urzędu Patentowego jako Przewodniczący
Ponadto:
Należy rozważyć przyspieszenie terminu, w którym organizowany jest poprawkowy
egzamin kwalifikacyjny (art. 32 ust. 2)
Należy uzupełnić Ocenę Skutków Regulacji o liczbę osób, które uzyskały uprawnienia
w trybie art. 21 ust. 1
8