54 MARGINALIZACJA W POLSCE JEJ PRZYCZYNY I SKUTKI

Nová sociálna edukácia človeka IV
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015
MARGINALIZACJA W POLSCE JEJ PRZYCZYNY I SKUTKI
Andrzej Lipczyński
Abstract: The changes that occurred after the revolution of political, economic,
market economy after 1989 produced a new social group, which already existed
before, but not of such magnitude as today. Most vulnerable to marginalization
and most visible group turned out to be one that did not have and does not have
the material resources, educational facilities, cultural heritage. In this group
there are also those people who for various reasons do not go beyond the circle
of people marginalized. This phenomenon becomes a serious and perhaps one
of the most important challenges facing the social services.
Key words: marginalization, exclusion
Abstrakt: Zmiany jakie nastąpiły po rewolucji ustrojowej, gospodarczej,
wprowadzenie gospodarki rynkowej po 1989 roku wytworzyły nową grupę
społeczną, która występowała już wcześniej, ale nie w takich rozmiarach jak
obecnie. Najbardziej narażoną na marginalizację i najbardziej odczuwalną grupą okazała się ta, która nie posiadała i nie posiada zasobów materialnych, zaplecza edukacyjnego, kulturowego. W tej grupie znajdują się też takie osoby,
które z różnych powodów nie wyjdą poza krąg osób marginalizowanych. To
zjawisko staje się poważnym i chyba jednym z najważniejszych wyzwań, jakie
stoi przed służbami socjalnymi.
Słowo klucz: marginalizacja, wykluczenie społeczne
Marginalizacja w Polsce dotyczy bardzo wielu sfer życia człowieka i w
różnym stopniu dotyka społeczeństwo, a rozmiar przyczyn i skutki są na ogół
nieporównywalne.
Marginalizacja zatacza coraz większe kręgi i obszary życia społecznego,
rodzinnego i osobistego człowieka i nie ogranicza się jedynie do bezdomności
i ubóstwa.
Zjawisko marginalizacji samo w sobie jest bardzo złożone i w różny sposób jest definiowane i zastępowane innymi określeniami. Są to pojęcia zarówno
służące opisowi samych przejawów jak również i skutków. (Kowalak, 1998,
s.16;Oliwa-Ciesielska, 2004, s. 34).
Jeśli ktoś nie dysponuje predyspozycjami do pełnienia określonych przez
społeczeństwo ról, kiedy pojawia się dezakceptacja, dyskryminacja ze względu
na brak zdolności czy wiarygodności lub braku konkretnych atrybutów do pełnienia roli, wówczas pojawia się odrzucenie i dyskwalifikacja.
54
Nová sociálna edukácia človeka IV
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015
Dyskryminacja spostrzegana jest także jako zjawisko, w którym pojawia
się pozbawienie praw społecznych, politycznych, ekonomicznych. Do tej samej
kategorii należy również prześladowanie ze względu na płeć, pochodzenie etniczne, wyznanie.
Zapewne jest wiele jeszcze innych czynników, które mogą świadczyć
o prześladowaniu. Przy głębszej analizie zarówno odrzucenie i dyskryminacja
ma swoje podłoże w interesach klas panujących.
Bardzo bliskim pojęciem do tych wspomnianych wyżej (odrzucenie i dyskryminacja) są marginalizacja i deprywacja polegające na pozbawianiu kogoś
praw podmiotowych, a w ujęciu psychologicznym oznaczają poczuci braku
zaspokojenia każdego rodzaju (biologicznych emocjonalnych kulturalnych itp.)
potrzeb. Osoby te mają poczucie odrzucenia, wydalenia na zewnątrz z kręgu
osób i aktywności społecznej człowieka.
Ekskluzja (wykluczenie, odłączenie) polega na długotrwałym wyizolowaniu społecznym, a jedną z cech specyficznych tego zjawiska jest brak w
człowieku jego poczucia świadomości bycia dotkniętym tym zjawiskiem.
Trudno też doszukać się konkretnego źródła mającego wpływ na taki stan rzeczy (Oliwa-Ciesielska, 2004, s. 26).
Na ogół o wykluczeniu, marginalizacji można mówić wówczas, kiedy
brak jest zmian społeczno-ekonomicznych destabilizujących porządek społeczny, normy mniej stabilne. Zjawisko to jest charakterystyczne dla społeczeństw
otwartych. Najbardziej słusznym podejściem w rozumieniu marginalizacji jest
takie, które bierze pod uwagę określony świat wartości, norm, prawa (Frieske
1999, s.7-9).
Zjawisko marginalizacji ma to do siebie, ze trudno o nim mówić nie odwołując się do pewnej określonej sytuacji grupowej, prawnej, ekonomicznej,
kulturowej, religijnej etnicznej. Zawsze powinna być analizowana w kontekście
określonego czasu, jako skutek, jak również przyczynę posiadając przy tym
swoją określoną dynamikę.
Jedną z wielu istotnych, aczkolwiek najważniejszą cechą mówiącą o marginalizacji jest brak uczestniczenia. To w jakim stopniu nasilona jest marginalizacja zależy od warunków społeczno-środowiskowych. Marginalizacja nie musi dotyczyć wszystkich sfer życia człowieka, może pojawiać się tylko w jednym lub najwyżej kilku sferach. Pozostałe sfery nie sygnalizują marginalizacji.
Można też kompensować marginalizację w innych obszarach życia. Ze względu na przyczyny i poziom marginalizacji podejście zindywidualizowane ma
swoje uzasadnienie. Zdecydowanie można mówić o dwóch zjawiskach powodujących marginalizację. Z jednej strony samej marginalizacji dokonują same
osoby, określone grupy społeczne, z drugiej strony ich marginalizacji dokonuje
społeczeństwo, które dokonuje oceny poszczególnych osób i kwalifikuje biorąc
pod uwagę wiele różnych kryteriów pod uwagę.
55
Nová sociálna edukácia človeka IV
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015
Brak dopasowania do określonych kryteriów powoduję wyłączenie osób
niepasujących do określonego porządku społecznego. Zjawisko to nabiera na
sile wówczas, kiedy nasila się kryzys ekonomiczny, żywnościowy, niebezpieczeństwo zewnętrzne.
Wykluczanie grup lub poszczególnych osób w przestrzeni społecznej wynika tez z faktu, że pewna warstwa społeczna posiadając określoną pozycję,
niechętnie toleruje jednostki czy grupy, które mają inny stosunek do wartości,
inny sposób dochodzenia do posiadania dóbr, braku przejrzystości społecznej
oraz wymykanie się ścisłej kategoryzacji życia (Frieske 1999, s.10; Fitoussi,
Rosanvllon 2000,s.19).
Zapewne jest wiele przyczyn pojawiającej się w Polsce marginalizacji,
szczególnie po zmianach społecznych, ustrojowych, wejście w strefę gospodarki rynkowej i Unii Europejskiej. Pojawiły się też nowe sposoby wykorzystania
środków pracy. Zmiany te spowodowały konieczność zbyt szybkiej adaptacji,
podążanie za wymaganiami gospodarki rynkowej. Jednym z ważnych czynników stałą się konieczność znacznie większej aktywności w kreowaniu siebie,
elastyczności we własnym życiu, czasami wręcz drastycznych zmian nie tylko
we własnym życiu, ale także życiu najbliższych.
Przyczyny marginalizacji społeczeństwa w Polsce można podzielić na
dwie grupy. Są to przyczyny jawne, ukryte oraz takie, które są subiektywne
i obiektywne.
Dokonując jeszcze innego podziału można wyróżnić takie przyczyny, które wynikają z konieczności i są niezamierzone. Takie, które pojawiają się na
skutek świadomego wyboru, mogą też być incydentalne bądź długotrwałe.
Przyczyn marginalizacji jest tak wiele, że skłaniają do bardzo indywidualnego analizowania w jaki sposób zjawisko się pojawia i jak jest odczuwane.
Badania w tym zakresie wskazują na drogę życiową, w której pojawiają
się przyczyny marginalizacji, jak również następujące po sobie skutki. Marginalizacja osób chociażby bezdomnych ma swoje przyczyny w deficytach socjalizujących, emocjonalnych i poznawczych ( Oliwa –Ciesielska,2004,s.30).
W grupie deficytów socjalizacyjnych na pierwsze miejsce wysuwa się
brak więzi rodzinnej z cała tego zjawiska konsekwencją. W obszarze deficytów
emocjonalnych, które mają wyraźne odpowiedniki w stanie zdrowia fizycznego
można wymienić brak wpływu na zdarzenia, bezradność, bezsilność poczucie
fatalizmu, brak wiary w siebie.
Jak wspomniano nieco wcześniej bezdomność ma również komponentę
emocjonalną, na którą składa się zbyt niska i nieadekwatna ocena siebie z poczuciem braku zaufania do siebie, poczucie niemocy wobec zdarzeń, bezradność.
56
Nová sociálna edukácia človeka IV
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015
Wszystko to przekłada się na stan somatyczny człowieka, nieadekwatne
reakcje na rzeczywistość, nieudolne zabieganie o zaspokojenie podstawowych
potrzeb, apatia (Oliwa –Ciesielska,2004,s.31).
W komponencie poznawczej można zauważyć wyraźne zagubienie się
człowieka w informacjach mogących w jakiś konkretny sposób pomóc wyjść
z bezdomności. Jeśli nawet takowe informacje są, to ich nadmiar powoduje
chaos informacyjny. W wielu przypadkach może dochodzić do świadomych
zachowań przestępczych lub na skutek braku znajomości prawa (Oliwa –
Ciesielska, 2004, s.32).
Proces marginalizacji jest efektem spychania, pomijania tych osób, które
są niezaradne, bez widocznych efektów działania, poddających się losowi. Taki
stan może wynikać z nowego porządku społecznego, szczególnie porządku
logicznego reguł uwarstwienia społecznego pod kątem istnienia warstw (klas,
stanów, grup zawodowych) zróżnicowanych ze względu na dochody, wiek,
prestiż, wykształcenie, stanowiska.
Analiza społeczeństwa polskiego wykazała, że istnieje zbyt dużo kryteriów różnicujących ludzi na tych, którzy są lepsi i gorsi, bogatszych i biedniejszych. Kryterium ekonomiczne wyraźnie wskazuje na niemal naturalny sposób
wypadanie ludzi z ról w przestrzeni społecznej, którzy ze względu na swój status ekonomiczny mają ograniczone możliwości nabywania różnego rodzaju
dóbr i uczestniczenia w życiu kulturalnym.
Kiedy bilans życia człowieka wyraźnie wskazuje na wynik ujemny i dodatkowo są biedni, zagubieni życiowo w porządku społecznym, wówczas marginalizacja jest zbyt widoczna. Analizując dalej można zauważyć jeszcze inną
kategorię osób marginalizowanych. Chodzi tutaj o osoby, które w jakiś sposób
nie mogą lub nie potrafią dostosować się do nowych warunków, istniejących
wartości. Dla dobrego własnego poczucia osoby te starają się odnaleźć siebie w
grupach o podobnym statusie, akceptując ten stan rzeczy. Tkwią oni w przekonaniu przegrania życiowego, wycofują się z tych grup, które skłonne są nawet
zaakceptować ich z tym co prezentują. W grupie podobnej do tych osób czuję
się oni akceptowani, otrzymują wsparcie moralne.
Niektóre choroby ze względu na ich obraz kliniczny dokonują marginalizacji społecznej, a w konsekwencji ograniczają wykonywanie pewnych funkcji
zawodowych i społecznych. Z perspektywy samej osoby chorej może pojawić
się samomarginalizacja powiązana ze zmianą najogólniej ujmując obrazu własnej osoby, czyli do procesy plasowania się w społecznej rzeczywistości (Uramowska-Żyto 1990,s. 84).
Innym zgoła kryterium marginalizacji jest brak poszanowania dla prawa,
wiele zachowań z kręgu patologii, jak narkomania, alkoholizm prostytucja,
bezrobocie z wyboru. Te przykłady wyraźnie wskazują, że nie są w prostej linii
skutkiem zmian ustrojowych w Polsce. Innym źródłem mogą stać się wadliwe
57
Nová sociálna edukácia človeka IV
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015
procesy socjalizacji, między innymi przyuczanie do bycia gorszym, sprawiającym kłopoty innym, wadliwa komunikacja, przyjmowanie określonej roli lub
narzuconej etykiety (Nieciuński 1991,s.64).
Problemy tworzone przez grupy zmarginalizowane i marginalizujące się
same, wynikają też z grania roli osób, które nie akceptują porządku i norm
prawnych.
Wsparcie, opieka społeczna, szczególnie ze strony rodziny służą jako środek, dzięki którym byli więźniowie włączyli się na powrót do życia społecznego. Braki w tym zakresie sprawią, że pobyt w zakładzie karnym i powrót do
społeczeństwa będzie utrudniony, a opuszczający więzienie będzie musiał liczyć na siebie (Bauman 2004,s.136).
Do grupy marginalizowanych można także zaliczyć osoby o odmiennych
poglądach politycznych, dążących do prawdy, uczciwe, o odmiennym światopoglądzie. Brak tolerancji wobec osób o innej orientacji seksualnej, odbiegających wizerunkiem od typowego, niepełnosprawnych stanowi źródło marginalizacji.
Marginalizacja niepełnosprawnych nie jest jednorodna społecznie, wskazując jednocześnie na istniejący system zabezpieczenia społecznego gwarantujące wsparcie materialne, niestety w mniejszym stopniu ułatwiające komunikację ze społeczeństwem.
Marginalizacja ma swoje nowe i stare przyczyny. Do nowych przyczyn
można zaliczyć ubóstwo, biedę, warunki bytowe, brak zaradności życiowej,
małe zdolności adaptacyjne do nowych okoliczności, mała elastyczność przystosowawcza, traumatyczne wydarzenia pozostawiające ślad psychiczny. Starsze
powody, najczęściej związane są formami przystosowania się do norm społecznych, społecznego współżycia, łamanie norm moralnych, uzależnienie,
szczególnie od alkoholu.
Każda marginalizacja bez względu na fakt czy dotyczy to jednostki, grupy
społecznej skłania do analizy, która wskazuje na : kto jest sprawcą, czy są szanse na zmianę sytuacji, czy istnieją dostateczne siły do zmiany, jakie powody
i tempo pojawiania się marginalizowania, szczelności systemu społecznego
i siły odgradzania od siebie jednostek lub grupy.
Z analizy zjawiska marginalizacji wynika pewna prawidłowość. Otóż,
prawdopodobieństwo szybszego powrotu do równowagi stwarzają okoliczności
pojawiające się jako pech życiowy. Powolny proces marginalizacji, powolna
utrata oparcia społecznego sprzyja powolnemu powrotowi do normalności.
Przeżywanie marginalizacji w pewien sposób uzależnione jest od indywidualnej wrażliwości obszaru życia człowieka. Zazwyczaj najboleśniej ludzie
odczuwają doświadczenia związane z upokorzeniem, osamotnieniem nie na
własne życzenie i brakiem perspektywy wyjścia z tego położenia (KotlarskaMichalska 2004, s. 17).
58
Nová sociálna edukácia človeka IV
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015
Temu towarzyszy poczucie bycia gorszym, odrzuconym na margines społeczny. Niekiedy taki stan wynika z własnego wyboru drogi, która w konsekwencji doprowadza do marginalizacji. Do tej grupy zalicza się bezdomnych
z wyboru lub na skutek niewłaściwego posterowani wobec najbliższych. Do tej
grupy można zaliczyć również osoby łamiące prawo, przyjmujących dobrowolnie i na własny rachunek tak styl życia. Na ogół są to osoby, które nie przeżywają dyskomfortu psychicznego związanego z ich sytuacją życiowa.
Odrzucenie, poczucie bycia nikomu niepotrzebnym, wypchniętym poza
obszar przestrzeni społecznej odczuwają osoby z małych miejscowości, szczególnie z tych, w których istniały duże państwowe przedsiębiorstwa rolne. Tych
ludzi nie opuszcza bezsilność, niezaradność pesymizm, bezradność.
Długotrwałe bezrobocie powoduje oddalenie włączenia bezrobotnych w
wiele form uczestnictwa w życiu społecznym. Wielu przeżywa poczucie wstydu własnego stanu z powodu naznaczenia, a także s powodu wstydu przez samym sobą z powodu niezaradności, życiowego sprytu i braku zabezpieczenia
materialnego jako osłony na przyszłość ( Kotlarska-Michalska 2002,s.69).
Wiele badań potwierdza fakt, że bezdomni są tą grupą, która najbardziej
podległa marginalizacji ze wszystkich innych grup społecznych. Jednym z powodów takiego procesu jest samodegradacja o charakterze spiralnym, obejmującym wszystkie sfery życia. W efekcie pojawia się utrata statusu społecznego,
pracy, szczególnie więzi rodzinnej i koleżeńskiej. Badania też potwierdzają
opinię o odpowiedzialności za ten stan. Badane osoby uważają, że za bezdomność, a tym samym marginalizację odpowiedzialni są sami bezdomni. Osoby
bezdomne podlegają etykietyzacji z dużą ilością bardzo negatywnych cech
skierowanych pod ich adresem (Oliwa-Ciesielska 2002,s.172-173)
Podsumowując:
Zmiany jakie nastąpiły po rewolucji ustrojowej, gospodarczej, wprowadzenie gospodarki rynkowej po 1989 roku wytworzyły nową grupę społeczną,
która występowała już wcześniej, ale nie w takich rozmiarach jak obecnie. Najbardziej narażoną na marginalizację i najbardziej odczuwalną grupą okazała się
ta, która nie posiadała i nie posiada zasobów materialnych, zaplecza edukacyjnego, kulturowego. W tej grupie znajdują się też takie osoby, które z różnych
powodów nie wyjdą poza krąg osób marginalizowanych. To zjawisko staje się
poważnym i chyba jednym z najważniejszych wyzwań, jakie stoi przed służbami socjalnymi.
59
Nová sociálna edukácia človeka IV
Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015
Literatura:
Bauman Z. (2004), Życie na przemiał, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
FitoussiJ.P., P.Rosanvallon (2000), Czas nowych nierówności, Wydawnictwo
Znak, Kraków.
Frieske K W. (red.), (1999), Marginalność i procesy marginalizacji, IPiSS,
Warszawa.
Kotlarska-Michalska A. (1998), Psychospołeczne aspekty bezdomności, [w:]
Psychologia rozwiązywania problemów społecznych. Wybrane zagadnienia(red.) J. Miluska, Poznań.
Kotlarska-Michalska A. (1999), Samopoczucie społeczne osób w starszym wieku, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny, Socjologiczny, zeszyt 1.
Kotlarska-Michalska A. (2001), Kobiety wielkopolskie w świetle badań empirycznych, [w:] Wizerunki kobiet, (red.) A. Kotlarska-Michalska, Wydawnictwo WSNHiD, Poznań.
Kotlarska-Michalska A. (2002), Nowe kategorie społeczne, [w:] Współczesne
społeczeństwo polskie (red.) R. Suchocka, Wydawnictwo WSNHiD, Poznań.
Nieciuński S. (1991), Krytyczny przegląd koncepcji wyjaśniających zjawisko
nieprzystosowania, [w:] Studia o kwestiach społecznych, (wybór) B. RyszKowalczyk, IPS UW, Warszawa.
Oliwa-Ciesielska M. (2002), Kumulowanie problemów marginalizacji w obszarze bezdomności a działania pomocowe. Bezdomność j ako obszar pracy socjalnej, [w:] Obszary pracy socjalnej w teorii i praktyce, (red.) A.
Kotlarska-Michalska, Wydawnictwo ARP „Promocja 21", Poznań.
Oliwa-Ciesielska M. (2004), Piętno nieprzypisana. Studium o wyizolowaniu
społecznym bezdomnych, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Ostrowska A., J. Sikorska, B. Gąciarz (2001), Osoby niepełnosprawne w Polsce w łatach dziewięćdziesiątych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
Uramowska-Żyto B. (1990), Socjologiczne koncepcje zdrowia i choroby, [w:]
Wstęp do socjologii medycyny, (red.) A. Ostrowska, IFiS PAN, Warszawa.
Andrzej Lipczyński
Uniwersytet Rzeszowski Instytut Socjologii
Zakład Polityki Społecznej i Pracy Socjalnej
e-mail: [email protected]
60