Sezon urodzenia a preferencja aktywności wieczornej lub porannej

PRACA ORYGINALNA
Sezon urodzenia a preferencja aktywności
wieczornej lub porannej u kobiet
Birth season and morningness-eveningness in women circadian rhythm
Eugenia Tęgowska, Sławomir Ciszewski, Krzysztof Gąsiorowski
Zakład Toksykologii Zwierząt Instytutu Biologii Ogólnej i Molekularnej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
t Abstract
Birth season and morningness-eveningness in women circadian rhythm
Introduction. For about 70 years it has been known, there are relations between circadian
activity pattern and season of birth. However, the data from different studies were inconsistent. One of the reasons of this inconsistency may be analyzing data from heterogeneous
groups, while there are differences in the pineal sensitivity for light between women and
men. The aim of this study was to find a correlation between birth season and circadian
activity type in women.
Material and methods. The relationship between the birth season and the type of circadian
activity was evaluated in the group of 274 women (mean age: 21.74 ± 3.84 y) with the
Horne and Östberg Questionnaire.
Adres do korespondencji:
prof. dr hab. med. Eugenia Tęgowska
Zakład Toksykologii Zwierząt
Instytut Biologii Ogólnej
i Molekularnej
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
ul. Gagarina 9, 87–100 Toruń
tel.: (0 56) 611 47 13,
faks: (0 56) 611 47 72
e-mail: [email protected]
ISSN 1641–6007
Sen 2006, Tom 6, Nr 1, 14–20
Copyright © 2006 Via Medica
Results. It has been showed that the number of females with the intermediate type of activity is twice as big as the number of subjects with other types of activity. The percentage of
intermediate type is similar in all birth seasons, i.e. it is independent of the birth season.
The second big group are women with morning type of activity. The variability in the birth
season is the biggest in this group: from 10% (winter) to 33% (summer). Women with evening
activity type are the smallest group and the variability in the birth seasons is the smallest in
this group: from 13% (summer) to 20% (spring).
Conclusions. There is a correlation between the birth season and circadian activity type in
women. The intermediate type of activity is the most common circadian activity type in all
seasons. However, among women born in the summer the more subject of morning activity
type than of the evening one, while in the spring, there are more subjects of evening type.
Key words: sleep, morningness-eveningness, circadian rhythm, sex differences, sleep
questionnaire
Praca częściowo finansowana ze środków KBN (badania własne)
t Wstęp
W 1939 roku Kleitman opisał dwa podstawowe typy
aktywności okołodobowej człowieka: typ poranny (TP;
tzw. „skowronki”) i typ wieczorny (TW; tzw. „sowy”).
Od tego czasu przeprowadzono wiele badań ankietowych,
mających na celu sprawdzenie występowania ewentualnych powiązań między preferowanym wzorcem aktywności okołodobowej poszczególnych osób a porą roku,
w której się urodziły [1–6]. Wyniki tych badań nie za-
14
wsze były zgodne, co mogło być spowodowane faktem,
że grupy osób badanych przez poszczególnych autorów
były niejednorodne pod względem płci. Jest to istotny
fakt z uwagi na związane z płcią różnice w aktywności
okołodobowej, uchwytne między innymi w badaniach
czynności bioelektrycznej. Wprawdzie podczas analizy
wzrokowej EEG u zdrowych i cechujących się prawidłową cyklicznością hormonalną kobiet nie wykazywano różnic w porównaniu z analogicznymi badaniami
Eugenia Tęgowska i wsp., Sezon urodzenia a preferencja aktywności u kobiet
przeprowadzonymi wśród mężczyzn, jednak komputerowa analiza EEG wykazała zależne od płci różnice w widmie mocy sygnału EEG w czasie snu [7–10]. Dowiedziono
także istnienia różnic w EEG w zależności od fazy cyklu
menstruacyjnego [11]. Wiadomo też, że desynchronizacja
rytmów biologicznych silniej wpływa na rytm snu i czuwania u kobiet niż u mężczyzn [12, 13]. Jest zatem uzasadnione, by badania mające na celu sprawdzenie, czy
sezon narodzin wpływa na nawyki aktywności okołodobowej, przeprowadzać, uwzględniając płeć badanych osób.
Jeśli za przyczynę wpływu długości fazy ciemnej na organizm ludzki przyjąć wpływ światła na poziom i czas trwania szczytu wydzielania melatoniny, to odkryte przez Monteleone i wsp. [14] zależne od płci różnice we wrażliwości
szyszynki na światło mogą powodować, że zależność między sezonem urodzenia a typem aktywności okołodobowej może być odmienna u kobiet i u mężczyzn. Różnice
we wrażliwości szyszynki na światło są duże; powodują
40-procentową różnicę w zakresie stężenia wydzielanej
melatoniny, co oznacza, że choć stężenie melatoniny wydzielanej w ciemności u obu płci nie różni się, to 2-godzinna ekspozycja na światło o natężeniu 2000 luksów
powoduje u kobiet o 40% większą redukcję stężenia melatoniny niż ma to miejsce u mężczyzn. Istnieją zatem
podstawy, by przypuszczać, że skracająca się lub wydłużająca faza jasna w okresie tuż po urodzeniu bardziej
wpływa na rytm snu i czuwania u kobiet niż u mężczyzn,
a w grupach badanych o różnych liczebnościach mężczyzn
i kobiet wynik końcowy zależy od składu grupy pod względem płci. Mając powyższe wnioski na uwadze, zdecydowano się przeprowadzić badania typów aktywności okołodobowej w grupach jednorodnych pod względem płci.
Niniejsza praca jest omówieniem wyników uzyskanych
w grupie kobiet; wyniki dotyczące mężczyzn zostaną
przedstawione w odrębnym artykule [15].
Celem pracy było sprawdzenie, czy warunki świetlne występujące tuż po urodzeniu wpływają na zmianę
genetycznie zakodowanego modelu aktywności okołodobowej człowieka dorosłego, a ponadto, czy na nawyki
senne badanych osób wpływają preferencje aktywności
porannej lub wieczornej ich rodziców.
t Materiał i metody
Badania wykonano metodą ankietową. Ankietę wykorzystaną w badaniu autorzy opracowali na podstawie
kwestionariusza A Morningness-Eveningness Questionnaire Horne’a i Östberga, opublikowanego w International
Journal of Chronobiology w 1976 roku [16]. Pytania przetłumaczono na język polski w taki sposób, aby oddawały
sens pytań oryginalnych. Do ankiety dodano ponadto 5 pytań, których celem było:
• określenie płci badanej osoby;
• określenie pory roku, w której dana osoba się urodziła;
• określenie warunków sztucznego oświetlenia w okresie noworodkowym (czy tuż po narodzeniu dziecko
SEN
przebywało w inkubatorze lub na sali intensywnego
nadzoru, gdzie stale było włączone światło oraz jak
długo dziecko przebywało w tych warunkach);
• uzyskanie orientacyjnych danych na temat pracy
rodziców (czy rodzice badanych pracowali w trybie
zmianowym).
Badania przeprowadzono w marcu 2005 roku w Toruniu. Największą grupę spośród osób ankietowanych
stanowiły studentki UMK. Pozostałe osoby to licealistki,
pracownice UMK oraz członkinie rodzin i znajome osób
przeprowadzających badanie.
Badanie przeprowadzono wśród 278 osób; 4 ankiet nie
uwzględniono z uwagi na ich niekompletne wypełnienie.
Ostatecznie analizie poddano wyniki ankiet wypełnionych
przez 274 osoby. Średnia wieku osób badanych wynosiła
21,74 ± 3,84 roku. Najmłodsza uczestniczka badania miała
13 lat, najstarsza — 49 lat; 231 osób (84,3%) było w wieku
20–25 lat, 14 osób (5,1%) — w wieku 26–30 lat, a 21 osób
(7,7%) — w przedziale wiekowym 16–19 lat. W czasie
wypełniania ankiety rejestrowano tempo jej wypełniania,
co miało być dodatkowym elementem oceny.
t Wyniki
Spośród 274 badanych kobiet 79 urodziło się wiosną,
72 — latem, 62 — jesienią i 61 — zimą. Nie stwierdzono
istotnych statystycznie zależności typu aktywności od
wieku badanych, w związku z czym analizowano łącznie
całą grupę.
Częstość poszczególnych typów aktywności
w zależności od sezonu urodzenia
Niezależnie od pory roku, w której urodziła się dana
osoba, w całej badanej populacji przeważał mieszany typ
aktywności okołodobowej (TM). Różnice w zakresie częstości TM między poszczególnymi grupami badanych
kobiet nie przekraczały 30%.
Największe zróżnicowanie w zależności od sezonu
urodzenia występowało wśród kobiet o porannym typie
aktywności (TP). Liczba kobiet urodzonych latem, dla
których charakterystyczny jest TP (33,33%), jest znacznie większa niż liczba badanych kobiet o tym typie aktywności, urodzonych zimą (9,84%).
Liczebność poszczególnych grup badanych, zakwalifikowanych do poszczególnych typów aktywności okołodobowej (TP, TW, TM) w zależności od pory roku,
w jakiej urodziły się badane kobiety, przedstawiono na
rycinach 1–4.
Jak wynika z ryciny 1, u badanych kobiet urodzonych
wiosną dominuje mieszany typ aktywności i jest on charakterystyczny dla 55,7% badanych. Pozostałe kobiety
urodzone w tym okresie preferowały typ aktywności porannej (TP=24,05%) lub, niemal równie często, wieczornej (TW=20,25%). Zatem wśród kobiet urodzonych
wiosną nieco częściej obserwuje się występowanie typu
porannego („skowronki”), a nieco rzadziej — wieczorne-
www.sen.viamedica.pl
15
SEN
2006, Tom 6, Nr 1
Rycina 1. Udział poszczególnych typów aktywności w grupie ba-
Rycina 2. Udział poszczególnych typów aktywności w grupie ba-
danych kobiet urodzonych wiosną
danych kobiet urodzonych latem
go („sowy”). Różnica w zakresie częstości TP i TW nie
jest znaczna w tej grupie (TP–TW = 3,8%). Obie wymienione grupy łącznie nie stanowią jednak nawet połowy
wszystkich urodzonych w tym okresie (TP + TW =
= 44,3%), gdyż w tej grupie (podobnie jak i w innych sezonach urodzenia) dominuje typ mieszany (TM=55,7%).
Jak przedstawiono na rycinie 2, wśród kobiet urodzonych latem 2,5 razy więcej osób preferuje wczesne wstawanie (TP = 33,33%) niż pozostawanie w aktywności do
późnych godzin nocnych (TW = 13,89%). Przewaga liczby osób o porannym typie aktywności w tym sezonie urodzenia jest w tej grupie wyraźna (TP–TW latem = 19,44%).
Te dwa skrajne typy aktywności występują u nieomal
połowy badanych (TP + TW = 47,22%). Dla pozostałych kobiet urodzonych latem charakterystyczny jest
mieszany typ aktywności (TM = 52,78%).
Wśród kobiet, których pora narodzin przypadła na
miesiące jesienne jest 2-krotnie więcej osób o mieszanym
typie aktywności (TM = 67,74%) niż „skowronków” (TP)
i „sów” (TW) łącznie (TP = 19,35%; TW = 12,90%; TP +
+ TW = 32,25%) (ryc. 3). Przewaga liczby osób o porannym typie aktywności nad osobami preferującymi aktywność wieczorną jest nieco większa niż w sezonie wiosennym, ale zdecydowanie mniejsza, niż gdy sezonem urodzenia jest lato (różnica TP–TW jesienią wynosi 6,45%,
wiosną — 3,8%, a latem — 19,44%).
Wśród kobiet urodzonych zimą jest 3-krotnie więcej osób
o mieszanym typie aktywności (TM = 77,05%) niż „skowronków” i „sów” łącznie (TP + TW = 22,95%) (ryc. 4).
Uwagę zwraca również fakt, że wśród urodzonych zimą
jest mniej kobiet preferujących poranny typ aktywności
(TP = 9,84%) niż tych, którym bardziej odpowiada typ
16
Rycina 3. Udział poszczególnych typów aktywności w grupie badanych kobiet urodzonych jesienią
wieczorny (TW = 22,95%), przy czym różnica między
częstościami obu typów nie jest znaczna (TP–TW zimą
wynosi: –3,27%).
Zgodność występowania poszczególnych typów
aktywności u badanych kobiet i ich rodziców
W analizie porównawczej typów aktywności okołodobowej badanych i ich rodziców wykazano, że bez
względu na typ aktywności okołodobowej, jaki wykazywały badane kobiety, w ankietach najczęściej opisywały
www.sen.viamedica.pl
Eugenia Tęgowska i wsp., Sezon urodzenia a preferencja aktywności u kobiet
Rycina 4. Udział poszczególnych typów aktywności w grupie badanych kobiet urodzonych zimą
one typ aktywności okołodobowej swoich rodziców jako
mieszany, natomiast zdecydowanie najrzadziej określały
ich jako osoby o wieczornym typie aktywności. Dane
obrazujące porównanie typów aktywności okołodobowej badanych i ich rodziców przedstawiono w tabelach
1–3.
SEN
Dane z tabeli 1 nie sugerują, by na wytworzenie się
u badanych kobiet preferencji wieczornego typu aktywności wpłynął TW rodziców, ponieważ rodzice kobiet
o wieczornym typie aktywności tylko w 13% (ojcowie)
i w 24% (matki) cechowali się takim samym typem aktywności, jak ich córki (średnia częstość typu zgodnego
z typem badanych wynosiła jedynie 18,5%). Wyraźnie
częściej natomiast badane kobiety oceniały, że ich rodzice wykazywali mieszany typ aktywności (średnia TM =
= 44,0%) lub poranny (średnia TP = 37,5%), mimo że
same preferują typ wieczorny.
Zwraca uwagę wynikający z zawartych w tabeli 2
danych fakt, że kobiety o mieszanym typie aktywności
(TM) najczęściej oceniały typ aktywności swoich rodziców zgodnie z własnym, przy czym większy odsetek zgodności typów aktywności stwierdzono między badanymi
a ich matkami (TM matki = 59%) niż między badanymi
a ojcami (TM ojcowie = 48%). Badane z TM najrzadziej
oceniały swoich rodziców jako preferujących wieczorny
typ aktywności (średnia TW = 8,5%).
Z tabeli 3 wynika, że matki kobiet preferujących poranny typ aktywności (TP) określano jako wykazujące
przeciwstawny typ aktywności, czyli wieczorny (TW
matki = 59%). Ojców oceniano raczej jako cechujących
się typem mieszanym (TM ojcowie = 54%). Najrzadziej
u obojga rodziców występował typ zgodny z typem badanych kobiet (średnia TP = 13%).
Z porównania danych przedstawionych w tabelach
1, 2 i 3 wynika, że niezależnie od typu aktywności oko-
Tabela 1. Ocena typów aktywności rodziców przez badane kobiety preferujące wieczorny typ aktywności (TW);
wyróżniono dane dotyczące typu rodziców zgodnego z typem badanych
Dane od badanych z wieczornym typem aktywności (TW)
Typ aktywności okołodobowej
Ojciec (%)
Matka (%)
Oboje rodzice (%)
(średnia z ocen)
Typ poranny (TP)
45
30
37,5
Typ wieczorny (TW)
13
24
18,5
Typ mieszany (TM)
42
46
44,0
Łącznie
100
100
100
Tabela 2. Ocena typów aktywności rodziców przez badane kobiety preferujące mieszany typ aktywności (TM);
wyróżniono dane dotyczące typu rodziców zgodnego z typem badanych
Dane od badanych z mieszanym typem aktywności (TM)
Typ aktywności okołodobowej
Ojciec (%)
Matka (%)
Oboje rodzice (%)
(średnia z ocen)
Typ poranny (TP)
42
34
38
Typ wieczorny (TW)
10
7
8,5
Typ mieszany (TM)
48
59
53,5
Łącznie
100
100
100
www.sen.viamedica.pl
17
SEN
2006, Tom 6, Nr 1
Tabela 3. Ocena typów aktywności rodziców przez badane kobiety preferujące poranny typ aktywności (TP)
Dane od badanych z porannym typem aktywności (TP)
Typ aktywności okołodobowej
Ojciec (%)
Matka (%)
Oboje rodzice (%)
(średnia z ocen)
Typ poranny (TP)
15
13,0
Typ wieczorny (TW)
31
59
45,0
Typ mieszany (TM)
54
30
42,0
Łącznie
100
100
100
łodobowej, jaki wykazywały badane, w ankietach najczęściej opisywały one typ aktywności okołodobowej swoich rodziców jako mieszany. Zgodność typów aktywności między badanymi kobietami a ich rodzicami dotyczyła jedynie kobiet preferujących mieszany typ aktywności. Wynikało to z faktu, że, podobnie jak kobiety
z pozostałych grup, również te badane oceniały, że najczęściej rodziców cechował mieszany typ aktywności
okołodobowej. Stopień zgodności między typem mieszanym u badanych i ich rodziców dotyczył połowy ankietowanych (średnia TM = 53,5%).
t Wnioski
1. Niezależnie od sezonu urodzenia najczęstszym typem aktywności okołodobowej kobiet jest typ mieszany.
2. Wśród urodzonych wiosną jest więcej kobiet preferujących poranny typ aktywności niż wieczorny.
3. Wśród urodzonych latem jest więcej kobiet preferujących poranny typ aktywności niż wieczorny.
4. Wśród urodzonych jesienią jest więcej kobiet preferujących poranny typ aktywności niż wieczorny.
5. Wśród urodzonych zimą jest więcej kobiet preferujących wieczorny typ aktywności niż poranny.
6. Preferowanie porannej aktywności u kobiet występuje najrzadziej, jeśli urodziły się zimą.
7. Preferowany typ aktywności kobiet najczęściej nie
jest zgodny z prawdopodobnym typem aktywności
ich rodziców.
t Dyskusja
W badanej grupie, niezależnie od sezonu urodzenia,
przeważały kobiety o mieszanym typie aktywności, który stwierdzono u 53–77% badanych. Wśród pozostałych
kobiet, niezależnie od tego czy urodziły się wiosną, latem czy jesienią, częściej występował poranny niż wieczorny typ aktywności, przy czym najczęściej — jeśli
sezonem urodzenia była wiosna lub lato. Jedynie wśród
osób urodzonych zimą częściej stwierdzano wieczorny
(„sowy”) niż poranny („skowronki”) typ aktywności.
Uzyskane przez autorów niniejszej pracy wyniki różnią się od opublikowanych przez Natale i Adan [2–5],
którzy sugerowali, że typ aktywności „skowronka” spo-
18
11
tyka się znacznie częściej wśród osób urodzonych jesienią i zimą, a typ „sowy” — wśród osób urodzonych wiosną
lub latem. Na wyniki badania Natale [2–5] istotnie wpływał fakt obecności zarówno kobiet, jak i mężczyzn
w badanej grupie. Wyniki badań autorów (obecnie omawianego oraz badania przeprowadzanego równolegle,
obejmującego wyłącznie mężczyzn [15]) sugerują istnienie zależnych od płci różnic w zakresie podatności osób
urodzonych w poszczególnych porach roku na wytworzenie się określonego typu rytmu okołodobowego.
Dla porównania, w badaniach autorów przeprowadzonych wśród mężczyzn [15], urodzonych jesienią i zimą,
wyraźnie większa jest częstość aktywności o typie „sowy”,
podobnie jak u kobiet urodzonych zimą, natomiast wśród
kobiet urodzonych jesienią to „skowronki” przeważają
nad „sowami” (a więc odwrotnie niż wśród mężczyzn).
Wyniki uzyskane w grupie mężczyzn są zbliżone do uzyskanych przez Natale i Adan [2–5].
W badaniach autorów niniejszego artykułu kobiety
z porannym typem aktywności najczęściej występują
w populacji osób urodzonych wiosną i latem, najrzadziej
natomiast w przypadku urodzonych zimą (podobnie jak
u Natale i Cicogna [5]), a w przypadku mężczyzn — najrzadziej u urodzonych jesienią [15].
Na uwagę zasługuje fakt występowania odmiennych proporcji poszczególnych typów aktywności jesienią i wiosną
(istnieje zdecydowana przewaga częstości typu porannego
wiosną w porównaniu z jesienią), co potwierdza tezę, że organizm inaczej reaguje na wydłużanie się i skracanie fazy
jasnej [17] — nawet gdy czas jej trwania jest taki sam.
Kobiety zdecydowanie najczęściej określały typ aktywności obojga swoich rodziców jako mieszany; taka
ocena dotyczyła 43–54% rodziców, niezależnie od tego,
jaki typ aktywności preferowały one same. Wśród pozostałych rodziców znacznie częściej „diagnozowano” poranny niż wieczorny typ aktywności (3–4-krotnie częściej
badane określały swoich rodziców jako „skowronki” niż
jako „sowy”). Wyjątkiem jest grupa kobiet preferujących
poranny typ aktywności. Skłonne są one do określania
typu rodziców jako wieczornego. Uzyskane wyniki wymagają dalszej analizy. Wydaje się jednak, że mogą one
potwierdzać hipotezę autorów o modyfikacji ewentualnych predyspozycji genetycznych do określonego typu
www.sen.viamedica.pl
Eugenia Tęgowska i wsp., Sezon urodzenia a preferencja aktywności u kobiet
rytmu okołodobowego snu i czuwania przez wieloletnią
aktywność zawodową. Analiza taka nie potwierdza
jednak częstszego porannego typu aktywności u kobiet w porównaniu z mężczyznami wśród przedstawicieli populacji starzejącej się, co wykazali Moe
i wsp. [18]. Jednak ich dane opierały się na pomiarach temperatury, a nie na dającym się zaobserwować
sposobie zachowania (np. na podstawie obserwacji,
czy podczas wypełniania ankiet występują behawioralne cechy adekwatne do deklarowanego trybu aktywności). Uzyskane obserwacje mogą być dodatkowym dowodem na to, że warunki wieloletniej pracy
wymuszają określony typ zachowania nawet wbrew
naturalnym tendencjom. W obu pracach autorów badane osoby to głównie studentki i studenci, zatem na
różnice w obserwowanych proporcjach nie wpływały
jeszcze nawyki wynikające z wieloletniej pracy, wymuszającej określony typ aktywności. Wręcz przeciwnie; właśnie ta grupa może najbardziej obiektywnie
obrazować naturalnie występujące trendy. Są to bowiem osoby, które w dużej mierze mogą swe cykle aktywności dostosować do swoich naturalnych predyspozycji, czego nie mogą robić dzieci szkolne ani dorośli, z czego wynikają dość oczywiste różnice występujące w analogicznych wynikach badań przeprowadzonych z udziałem dzieci [6] czy osób dorosłych.
SEN
Po prostym zsumowaniu wyników obu przeprowadzonych przez autorów badań (w ten sposób utworzona
zostanie populacja składająca się z obu płci) można
stwierdzić, że nie są one identyczne z uzyskanymi przez
innych badaczy. Jest to dowód słuszności obserwacji Kim
i wsp. [6] oraz Bearpark i Michie [19] o istnieniu różnic
etnicznych we wrażliwości poszczególnych populacji na
zmiany w długościach faz światła i ciemności. Zjawisko
to najlepiej ilustrują różnice w proporcjach osób o porannym typie aktywności wśród badanych pochodzenia
azjatyckiego, Afroamerykanów i Hiszpanów.
Ten ostatni fakt sugeruje, że nie można wykorzystywać takich wyników do celów praktycznych, na przykład
jako kryterium zatrudniania osób do pracy zmianowej, tak
by ich praca była najbardziej efektywna [20], jeśli wyniki
uzyskano z badań grup niejednorodnych etnicznie.
Natomiast fakt, że w grupach tak podobnych etnicznie i wiekowo, jak w obu badaniach autorów, występują
jednak różnice w proporcjach kobiet i mężczyzn o określonym typie aktywności, urodzonych w poszczególnych
porach roku, wyraźnie wskazuje na konieczność uwzględniania w badaniach wszystkich tych czynników: grup
etnicznych, wieku i płci. Pogląd ten znajduje dodatkowe
uzasadnienie w obserwacji, że od wymienionych wyżej
czynników zależą nie tylko rytmy behawioralne, ale także model okołodobowych zmian temperatury ciała [21].
t Streszczenie
Sezon urodzenia a typ aktywności u kobiet
Wstęp. Od około 70 lat wiadomo, że istnieją pewne powiązania między preferowanymi porami aktywności i snu a sezonem
urodzenia. Jednak dane z różnych ośrodków nie zawsze były zbieżne. Ponieważ istnieją różnice w zakresie wrażliwości
szyszynki na światło u kobiet i u mężczyzn, jedną z przyczyn rozbieżności może być łączne analizowanie wyników dotyczących obu płci. Celem pracy było poszukiwanie związku sezonu urodzenia z preferowanym typem aktywności u kobiet.
Materiał i metody. Stosując ankietę, skonstruowaną na podstawie kwestionariusza Horne’a i Östberga, przeanalizowano
powiązania między sezonem urodzin a typem aktywności poranno-wieczornej u 274 kobiet (śr. wieku: 21,74 ± 3,84 roku).
Wyniki. Autorzy wykazali, że liczba kobiet o mieszanym typie aktywności 2-krotnie przewyższa liczbę osób o pozostałych
modelach aktywności. Stwierdzili także, że mieszany typ aktywności nie zależy od sezonu urodzenia i jego procentowy
udział w poszczególnych sezonach nie różni się istotnie (nie zależy od sezonu). Drugą co do liczebności grupę stanowią osoby
o porannym typie aktywności. W tej grupie występuje największe zróżnicowanie pod względem sezonu narodzin: od 10%
(zima) do 33% (lato). Natomiast grupa osób o wieczornym typie aktywności jest najmniej liczna i wykazuje najmniejsze
sezonowe zróżnicowanie ilościowe: od 13% (lato) do 20% (wiosna).
Wnioski. Istnieje wyraźna zależność między sezonem urodzin a typem poranno-wieczornej aktywności u kobiet. Choć we
wszystkich sezonach rodzi się najwięcej osób o mieszanym typie aktywności, to wśród kobiet urodzonych latem jest więcej
osób o typie porannym, natomiast wśród urodzonych wiosną częściej występuje typ wieczorny.
Słowa kluczowe: sen, typ aktywności wieczorno-poranny, rytmy okołodobowe, różnice między płciami, kwestionariusz snu
www.sen.viamedica.pl
19
SEN
2006, Tom 6, Nr 1
t Piśmiennictwo
1. Ishihara K., Miyasita A., Inugami M., Fukuda K., Miyata Y.
Differences in sleep-wake habits and EEG sleep variables between active morning and evening subjects. Sleep 1987; 10
(4): 330–342.
2. Natale V., Sansavini A., Trombini A., Esposito M.J., Alessandroni R., Fladella G. Relationship between pattern birth and circadian topology in adolescence. Neurosci. Lett. 2005; 382 (1–2):
139–142.
3. Natale V., Adan A. Season of birth modulates morning-evening preference in humans. Neurosci. Lett. 1999; 274 (2):
139–141.
4. Natale V., Adan A., Chotai J. Further results on the association
between morgingness-eveningness preference and the season of
birth in human adults. Neuropsychobiol. 2002; 46 (4): 209–214.
5. Natale V., Cicogna P. Circadian regulation of subjective alertness
in morning and evening ’types’. Personality and Individual Differences 1996; 20 (4): 491–497.
6. Kim S., Dueker G.L., Harser L., Goldstein D. Children’s time of
the day preference:age, gender and etnic differences. Personality
and Individual Differences 2002; 33: 1083–1090.
7. Dijk D.J., Beersma D.G.M., Bloem G.M. Sex differences in the
sleep EEG of young adults; visual scoring and spectral analysis.
Sleep 1989; 12: 500–507.
8. Armitage R. The distribution of EEG frequencies in REM and
NREM sleep stages in healthy young adults. Sleep 1955; 18:
334–341.
9. Wirz-Justice A., Wever R.A., Aschoff J. Seasonality in freerunning circadian rhythms in man. Natur Wissenschaften 1984; 71:
316–319.
10. Mourtazaev M.S., Kemp B., Zwinderman A.H., Kamphuisen H.A.C.
Age and gender affect different characteristics of slow waves in
the sleep EEG. Sleep 1995; 18: 557–564.
20
11. Wever R.A. Sex differences in human circadian rhythms: intrising periods and sleep fractions. Experientia 1984; 40: 1226–1234.
12. Driver H.S., Dijk D.J., Werth E., Biedermann K., Borbely A. Menstrual cycle effects on sleep EEG in young healthy women.
J. Clin. Endocrinol. Metab. 1996; 81: 728–735.
13. Bittman E.I., Dempsey R.J., Karsch F.J. Pineal melatonin secretion drives the reproductive response to daylength in the ewe.
Endocrinology 1983; 113: 2276–2283.
14. Monteleone P., Esposito G., LaRocca A., Maj M. Does bright light
suppress nocturnal melatonin secretion more in women than
men? J. Neural Trasm [Gen. Sect.] 1995; 102: 75–80.
15. Tęgowska E., Gąsiorowski K., Ciszewski S. Sezon urodzenia
a preferencja aktywności wieczorno-porannej u mężczyzn. Sen
2006; 2 [w przygotowaniu].
16. Horne J.A., Östberg O. A self-assessment questionnaire to determine morningness-eveningness in human circadian rhythms. Int.
J. Chronbiol. 1976; 6: 97–110.
17. Skene D.J., Lockey S.W., Thapan K., Arendt J. Effects of light on
human circadian rhythms. Reprod. Nutr. Dev. 1999; 39: 295–304.
18. Moe K.E., Prinz P.N., Vitiello H.N., Marks A.L., Larsen L.H.
Healthy elderly women and men have different entrained
circadian temperature rhythms. J. Amer. Geriatr. Soc. 1999;
39: 383–387.
19. Bearpark H., Michie H. Changes in morningness-eveningess scores during adolescence and their relationship to sleep/wake disturbances. Chronobiologia 1987; 14: 151–156.
20. May C.P. Synchrony effects in cognition; the cost and benefit.
Psychonomic Bulletine Review 1999; 6: 142–147.
21. Baehr E. K., Revelle W., Eastman C.I. Individual differences in
the phase and amplitude of the human circadian temperature
rhythm; with an emphasis on morningness-eveningness. J. Sleep
Res. 2000; 9: 117–127.
www.sen.viamedica.pl