docedukacja ku zmianie - Baltic University Programme
download 
Reklamacja Transkrypt
edukacja ku zmianie - Baltic University Programme
EDUKACJA KU ZMIANIE: PODRĘCZNIK EDUKACJI NA RZECZ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Podręcznik ten powstał w wyniku współpracy grupy autorów reprezentujących różne kraje nadbałtyckie, skupionych w projekcie “Edukacja na rzecz zmiany” finansowanym ze środków Unii Europejskiej (Comenius 2.1) © Program Uniwersytet Bałtycki www.balticuniv.uu.se W sprawach komercyjnych prosimy o kontakt z Biurem Programu Uniwersytet Bałtycki Redakcja: Gitte Jutvik, Inese Liepina Tłumaczenie z języka angielskiego: Maciej Szkudlarek Oprawa graficzna: ©Ilze Ramane Druk: „Gandrs” Druk publikacji przebiegał z uwzględnieniem troski o środowisko © ISBN 978-91-86189-05-1 Partnerzy odpowiedzialni za project : Uniwersytet Gdański; Maria Mendel Polski Klub Ekologiczny; Grażyna Wolniakowska Uniwersytet w Kłajpedzie Alona Rauckiene Kaliningradzkie Centrum Edukacji Środowiskowej i Turystyki; Olga Krylova Litewskie Stowarzyszenie Nauczycieli Geografii; Stase Alenskiene Dziecięca Szkoła Środowiskowa, Łotwa; Inese Liepina Uniwersytet w3 Tallinie, Kolegium w Haapsalu; Mall Vainola, Sirje Piht “Baltic Fund for Nature”, St. Petersburg; Julia Danilova Uniwersytet w Helsinkach; Taina Kaivola WWF Finlandia; Hanna Nordström Uniwersytet w Uppsali; Valdy Lindhe Stowarzyszenie Oświaty Dorosłych, Szwecja; Peter Wiborn WWF Szwecja; Gitte Jutvik Autorzy: Maria Mendel, Małgorzata Puchowska, Sylwester Zielka, Iwona Sagan, Uniwersytet Gdański Małgorzata Dymnicka, Katarzyna Rozmarynowska, Politechnika Gdańska Grażyna Wolniakowska, Polski Klub Ekologiczny Liudmila Glushkova, Rosyjski Uniwersytet im. I.Kanta, Kaliningrad Alexey Golubytskiy, Grupa Przewodników Środowiskowych Kaliningrad Alona Rauckiene, Uniwersytet w Kłajpedzie Liceum Nr 31 w Kaliningradzie Ineta Mikelsone, Vija Ziverte, Liceum Jaunpils, Łotwa Inese Liepina, Daiga Kalnina, Dziecięca Szkoła Środowiskowa Łotwa Rudite Grabovska, Uniwersytet w Daugavpils, Łotwa Julia Danilova, “Baltic Fund for Nature”, St. Petersburg Taina Kaivola, Heidi Krzywacki-Vainio, Liisa Suomela, Uniwersytet w Helsinkachy Hanna Nordström, WWF Finlandia Valdy Lindhe, Uniwersytet w Uppsali Peter Wiborn, Stowarzyszenie Oświaty Dorosłych Gitte Jutvik, Germund Sellgren, WWF Szwecja SPIS TREŚCI PROLOG 6 WSTĘP: NIE ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ NIE JEST NIKOMU POTRZEBNY! 7 ROZDZIAŁ 1: ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ 8 ROZDZIAŁ 2: EDUKACJA NA RZECZ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU 19 ROZDZIAŁ 3: METODY 35 ROZDZIAŁ 4: PRZYKŁADY ZASTOSOWANE W PRAKTYCE 46 5 PROLOG Niniejsza książka została napisana przez nauczycieli dla nauczycieli jako podręcznik do praktycznego nauczania – uczenia się o zrównoważonym rozwoju. Adresowana jest do nauczycieli, praktykantów, liderów grup młodzieżowych i – jako materiał poszerzający wiedzę i umiejętności – do osób, które mają już doświadczenie w nauczaniu o ekologii i działaniu na rzecz zrównoważonego rozwoju. Przytoczone przykłady i metody badawcze zostały dokładnie sprawdzone, przeanalizowane i udoskonalone, tak aby zrównoważony rozwój stał się czytelnym i osiągalnym celem. Postawiliśmy sobie za zadanie rozpocząć długodystansową dyskusję o możliwościach rozwoju wiedzy, umiejętności i kompetencji dzieci i młodzieży na temat zrównoważonego rozwoju. Naszym obowiązkiem jest ją wspierać i podtrzymywać. Książka, którą trzymacie Państwo w rękach, jest w naszych oczach nie tylko teoretycznym podręcznikiem, ale również zbiorem praktycznych rozwiązań pozwalających na rozpoczęcie i kontynuowanie takiej dyskusji. W skład projektu „Edukacja ku zmianom” (ang. Education for Change) wchodzą przedstawiciele różnych organizacji i uniwersytetów z regionu Morza Bałtyckiego. Od ponad dziesięciu lat wielu z nas współpracuje przy projekcie Naturewatch Baltic, który ma za zadanie zachęcić do myślenia o przyszłości naszej planety oraz pomóc uczniom i nauczycielom brać czynny udział w działaniach na rzecz zrównoważonego rozwoju. W ramach projektu odbywają się konferencje, szkolenia i warsztaty dla osób związanych z edukacja ekologiczną i ochroną środowiska. Nasze doświadczenia na tym polu posłużyły za inspirację do stworzenia podręcznika „Edukacja ku zmianie”. Mamy szczerą nadzieję, że okaże się on przydatnym narzędziem w Państwa pracy. Gitte Jutvik Wydawca WWF Szwecja 6 WSTĘP: NIE ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ NIE JEST NIKOMU POTRZEBNY! W obecnej chwili naszą planetę zamieszkuje sześć miliardów ludzi. Żeby każdemu człowiekowi na Ziemi zapewnić taki sam styl i poziom życia jak mieszkańcom basenu Morza Bałtyckiego, musielibyśmy mieć do dyspozycji dwie dodatkowe planety. Jeśli zasoby naturalne Ziemi będą nadal eksploatowane w taki sposób jak obecnie, to prognozy na przyszłość nie są zbyt obiecujące. Na szczęście wielu z nas wierzy, że możemy mieć wpływ na przyszłośc naszej planety i że wspólne działanie może uzdrowić sytuację. Żeby szerzyć to przesłanie, chcemy pomóc dzieciom i młodzieży zrozumieć, że stopień eksploatacji naszej planety można ograniczyć , a jeśli zaczniemy działać teraz – jest jeszcze nadzieja. Niezwłoczne podjęcie starań jest ważne nie tylko ze względu na wspólną przyszłość wszystkich ludzi, ale również dla naszej kondycji psychicznej. Z przeprowadzonych badań wynika jasno, że dzieci i młodzież które uczy się o istniejących problemach i możliwościach ich rozwiązania, patrzą w przyszłośc z większym optymizmem niż te, które mają nikłe pojęcie na ten temat. Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju ma więc wpływ zarówno na przyszłośc rodzaju ludzkiego, jak i jakość życia każdego człowieka, co sprawia że powinna być traktowana jako sprawa absolutnie priorytetowa. Niezbędne jest przeszkolenie nauczycieli i personelu szkolnego, dostarczenie im odpowiedniej wiedzy, kompetencji i umiejętności. Wymaga to zaangażowania ze strony państwa, które musi zapewnić środki na badania nad odpowiednimi metodami nauczania i materiałami dydaktycznymi. Przede wszystkim jednak,edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju musi zostać powszechnie uznana za poważny problem pedagogiczny. Tematyka ekologiczna została wprowadzona do oficjalnych programów nauczania już w latach sześćdziesiątych XX wieku, jednak okazało się to niewystarczające. Potrzeba nowych perspektyw na tym polu doprowadziła do przyjęcia przez Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ) dziesięcioletniego planu, obejmującego lata 2005 – 2015, dotyczącego edukacji ku zrównoważonemu rozwojowi. Edukacja ku zmianom ma za zadanie wprowadzić w życie założenia ONZ. Czym właściwie jest Edukacja ku zmianom? Jakie są jej cele? Edukacja ku zmianom znana również jako EduC jest projektem stworzonym aby pomóc nauczycielom i edukatorom wprowadzić do swojej pracy założenia zrównoważonego rozwoju. Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju ma na celu dostarczenie uczniom kompletnej wiedzy, nauczenie ich sposobu myślenia i zapewnienie im narzędzi, dzięki którym będą mogli przyczynić się do uzdrowienia planety. Działania EduC są adresowane do wszystkich nauczycieli, nie tylko do zainteresowanych. Potrzebujemy zaangażowania i powszechnego, zespołowego działania! Jako materiał szkoleniowy dla kadry nauczycielskiej polecamy metodę Koła Samokształceniowego EduC. Szczegóły: http://www.balticuniv.uu.se/educ/ oraz na stronie społeczności nauczyciels-kiej Baltic University pod adresem http://www.balticuniv.uu.se/teacher/index.php Książka jest dostępna w językach estońskim, fińskim, litewskim, łotewskim, polskim, rosyjskim, szwedzkim oraz angielskim. Składa się z czterech rozdziałów, opisanych pokrótce poniżej. W całej książce rozmieszczone są ramki z tematami do przemyślenia. Ich zadaniem jest zachęcenie do dyskusji i pomoc w zrozumieniu poszczególnych tematów. W książce znajdują się również ćwiczenia i zadania dla uczniów. Rozdział 1: Zrównoważony Rozwój skupia się na tym czym zrównoważony rozwój jest, czego od nas wymaga, dlaczego jest tematem ważnym, oraz pokazuje w jaki sposób możemy go rozpoznać i mierzyć postępy w działaniach zmierzających do jego osiągnięcia. W rozdziale znajduja się definicje, opisy, rys historyczny oraz różne opinie na temat problemów związanych ze zrównoważonym rozwojem. Rozdział 2: Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju ESD omawia podstawy wiedzy, objaśnia nasz pogląd na edukację na rzecz zrównoważonego rozwoju, przedstawia i argumentuje jaka wiedza i umiejętności są niezbędne. Opisuje również możliwości rozwoju. Rozdział 3: Metody prezentuje dostępne metody edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju i okoliczności, w których należy je stosować. Przedstawiono tu metody pracy pedagogicznej uwzględniającej rozwój wartości, krytycznego myślenia, umiejętności rozwiązywania problemów i kompetencji do działania. 7 Ziemia ma dość bogactw by zaspokoić potrzebę każdego człowieka ale nie jego chciwość Mahatma Gandhi ROZDZIAŁ 1: ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ Topniejące lodowce, toksyny w krwi i mleku matek, spadek ilości gatunków motyli o 50%, wzrost temperatury w Bałtyku, w którym już prawie nie ma dorszy a coraz większe połacie dna przypominają martwą pustynię.. długo by wymieniać, lista jest zdecydowanie za długa. Jak to się dzieje, że jako przedstawiciele bogatego świata Zachodu kupujemy więcej niż potrzebujemy, wyrzucamy ogromne ilości niedojedzonej żywności i zużywamy za dużo zasobów naturalnych, podczas gdy większośc świata pogrążona jest w skrajnej biedzie? W jaki sposób możemy rozwiązać problemy dotyczące nierówności w poziomie zycia i te, dotyczące spadku różnorodności biologicznej? Takich pytań jest bardzo wiele. Pomimo faktu, że jesteśmy dobrze wykształceni i mamy dostęp do wszelkiego rodzaju informacji, odpowiedzi na te pytania wcale nie są takie oczywiste. Rys. 1.: W przybliżeniu 1/3 populacji ludzi zużywa 2/3 zasobów naturalnych ziemi. Celem dekady ONZ jest wprowadzenie do szkół edukacji dla zrównoważonego rozwoju i wskazanie, że “edukacja i uczenie się grają główną rolę w dążeniu do zrównoważonego rozwoju oraz, że wysoka jakość kształcenia jest warunkiem edukacji dla zrównoważonego rozwoju na wszystkich szczeblach i we wszystkich aspektach edukacji”. Wiemy, że ludzie mają podstawowe potrzeby, takie jak jedzenie, schronienie, ubranie, zdrowie, edukacja itd.. Każde stworzenie na ziemi zrobi wszystko żeby przetrwać, jednak utrzymanie człowieka przy życiu powinno odbywać się bez nadwyrężania i niszczenia środowiska, w którym przyszło mu żyć, nie może się wiązać z zachłannym ogołacaniem ziemi z zasobów naturalnych, produkcją ogromnych ilości szkodliwych odpadów, emisją trujących toksyn. Nie oznacza to, że musimy zrezygnować z zaspokajania naturalnych potrzeb. Powinniśmy natomiast dążyć do równowagi, musimy patrzeć na człowieka i jego naturalne otoczenie jak na jedną, współoddziałującą całość. Jest bardzo wiele przykładów świadczących o tym, że Ziemia jest przeciążona. W zasadzie wszyscy są zgodni, że coś należy z tym zrobić. Niestety trudno jest osiągnąć porozumienie na temat tego, co zrobić, jakie zmiany wprowadzić, gdzie i w jaki sposób należy zacząć działać. Przekonanie o potrzebie wprowadzenia drastycznych zmian, dotyczących zarówno sfery społecznej jak i ekonomicznej, staje się coraz silniejsze. Do tej pory większość uwagi poświęcano utylizacji odpadów i zanieczyszczeniu środowiska, teraz należy skupić się również na przyjęciu nowych wzorców konsumpcji, produkcji i dystrybucji dóbr. Tylko w ten sposób, patrząc na cały proces a nie tylko na jego niepożądane skutki, będziemy postępować zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Działania zmierzające do ekologicznej równowagi muszą skupić się na obu stronach problemu. Niestety, zazwyczaj zauważa się tylko jedną. Nadmierną eksploatację jakiegoś surowca interpretujemy jako problem polegający na przeciążeniu środowiska poprzez nadmierną emisję odpadów powstających po jego użyciu. Za przykład mogą tu posłużyć emisja CO2, jako skutek nadmiernej eksploatacji paliw kopalnych czy eutrofizacja jako skutek powszechnego korzystania z nawozów bogatych w związki fosforu. Podczas dyskusji na temat rozwiązań problemów ekologicznych rzadko dochodzimy do sedna problemu, którym jest sposób funkcjonowania naszych społeczeństw. Zrównoważony rozwój można rozumieć na dwa sposoby. Jedni uważają go za ciągły, nieprzerwany proces ekologiczny, podczas gdy inni patrzą na niego jako na poszukiwanie sposobu na jak najlepsze życie, które nie szkodziłoby innym ludziom i żywym stworzeniom. Podążając tym tropem można stwierdzić, że demokracja jest ważną częścią zrównoważonego rozwoju. Podstawą demokracji jest przecież równość, która nie pozwala na krzywdzenie innych w imię własnych interesów. Agenda 21 (ONZ, 1992) podkreśla wagę demokracji uczestniczącej, w myśl której decyzje są podejmowane i wprowadzane w życie przy udziale zwykłych obywateli. Podsumowując, zrównoważony rozwój jest rodzajem drogi lub kierunku, w którym należy podążać, który należy stale brać pod uwagę. Sposoby na kształtowanie pojęcia zrównoważonego rozwoju w pracy pedagogicznej przedstawione zostały w rozdziale 2. Zastanów się 1 1. Jakie są podstawowe potrzeby człowieka? Czy wśród nich jest również potrzeba przemieszczania się, wyposażania domów w stylowe meble i plazmowe telewizory? Kto podejmuje decyduje o tym, co jest najważniejsze, kiedy środki są ograniczone? 2. Co to jest zrównoważony rozwój? Na czym polega równowaga? Napisz własnymi słowami jak rozumiesz te pojęcia. Porównaj swoją odpowiedź z innymi i przedyskutuj różnice i podobieństwa. 3. Dlaczego dążenie do zrównoważonego rozwoju jest potrzebne już teraz? 8 Tło historyczne Na początku lat sześćdziesiątych zachodni świat dojrzał do podjęcia społecznej debaty na temat ekologii. Początek tej dyskusji dała wydana w 1962 r. książka Rachel Carter „Milcząca Wiosna”, której głównym tematem był związek pomiędzy intensywnym wykorzystywaniem w rolnictwie dużej ilości nasion wzbogaconych w rtęć a wyginięciem lokalnej populacji trznadli. W latach sześćdziesiątych ludzie czuli silna potrzebę rozwiązania problemów ekologicznych. Wynaleziono technologie pozwalające na oczyszczanie ścieków i filtrowanie spalin z kominów fabrycznych. W roku 1972 w Sztokholmie ONZ zorganizowała pierwszą międzynarodową konferencję na temat środowiska naturalnego, podczas której omawiane były problemy ekologiczne zachodniego świata. Oficjalne stanowisko ONZ po zakończeniu konferencji głosiło, że naukowcy i eksperci opracują technologie, które pozwolą zaradzić wszystkim problemom, i że temat ten nie powinien być powodem do zmartwień dla przeciętnego człowieka. Jednak opinia publiczna nie zaakceptowała takiej odpowiedzi. W latach siedemdziesiątych ludzie bardzo aktywnie wyrażali swoje zaniepokojenie panującą sytuacją, wywierając naciski na polityków, aby zmusić ich do ochrony środowiska. W Niemczech społeczeństwo zażądało, aby wprowadzono stosowanie zasady zapobiegawcze jako normalnej praktyki prawnej. Rozpoczęto również dyskusję na temat związku problemów społecznych z ekologicznymi, a obecnie dyskusję tą poszerzono o aspekt ekonomiczny. Koncepcja zrównoważonego rozwoju wyewoluowała w latach osiemdziesiątych. W tamtym czasie coraz więcej ludzi zauważało potzebę zachowania równowagi pomiędzy rozwojem ekonomicznym i społecznym a jego skutkami dla środowiska naturalnego. Do popularności tego podejścia przyczyniło się opublikowanie przez Światową Komisję Środowiska i Rozwoju ksiązki „Główne wyzwania świata” w roku 1987. W książce tej, zrównoważony rozwój zdefiniowano jako rozwój, który zaspokoiłby potrzeby dnia dzisiejszego w taki sposób, żeby następne pokolenia również mogły zaspokoić swoje. Innymi słowy, zrównoważony rozwój to taki, w którym potrzeby obecnego pokolenia mogą być zaspokojone bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie. To rozumienie zrównoważonego rozwoju zostało jednak przetłumaczone i zinterpretowane na różne języki i pojawiało się w różnych kontekstach i interpretacjach. Dwadzieścia lat po konferencji w Sztokholmie ONZ zorganizowała kolejną konferencję ekologiczną, tym razem na arenie ogólnoświatowej, która skupiała się na zadaniach na XXI wiek. Konferencja ta odbyła się w roku 1992 w Rio de Janeiro, a efektem jej prac jest dokument o nazwie Agenda 21. Zawiera on wytyczne dla rządów państw, władz lokalnych i wpływowych grup społecznych dotyczące tego jak w XXI wieku planować rozwój społeczny i ekonomiczny aby nie szkodzić środowisku naturalnemu.W Rio ustalono, że wszystkie kraje świata, zarówno bogate jak i biedne, mają rózne problemy związane ze środowiskiem naturalnym. W bardzo wielu przypadkach nie zrównoważony rozwój jest wynikiem stylu życia mieszkańców danego regionu. Problemy nie zawsze są widoczne z perspektywy lokalnej, ponieważ ich przyczyna często leży w połączeniu sposobów działania na poziomie lokalnym i globalnym. Rozdział 36 Agendy 21 bezpośrednio dotyczy edukacji. Istnieje paląca potrzeba wprowadzenia w życie postanowień w nim zawartych. W wielu krajach edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju została obowiązkowo wprowadzona do programów nauczania w szkołach. Sekcja edukacyjna organizacji Baltic 21 podejmuje intensywne działania na rzecz obowiązkowego wprowadzenia edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju do szkół we wszystkich krajach basenu Morza Bałtyckiego. Edukacja o zrównoważonym rozwoju została po raz pierwszy uznana za sprawę pierwszorzędnego znaczenia już w roku 1977. Wtedy właśnie odbyła się konferencja na temat edukacji ekologicznej na terenie ówczesnego Związku Radzieckiego, w Tibilisi w Gruzji. Konferencja zakończyła się jednogłośnym przyjęciem deklaracji o wspieraniu edukacji środowiskowej, która powinna przyczynić się do ochrony środowiska naturalnego i zachęcać do zachowania naturalnej równowagi i rozsądku przy podejmowaniu działań na rzecz rozwoju ekonomiczno – społecznego. W tym miejscu należy podkreślić wagę Światowego Szczytu Zrównoważonego Rozwoju w Johannesburgu, w roku 2002, dla promocji edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. W Johannesburgu uznano edukację na rzecz zrównoważonego rozwoju za sprawę priorytetową, a jej powszechne wprowadzenie w życie zostało poparte w tym samym roku przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. Dekada edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju ONZ trwa od roku 2005 do 2014 i jest nadzorowana prze z UNESCO. Ma ona słuzyć realizacji wizji świata, w którym wszyscy ludzie będą mogli korzystać z wysokiej jakości edukacji, która pozwoli im na przyswojenie wartości, zachowań i postaw niezbednych do zapewnienia zrównoważonego rozwoju i pozytywnej transformacji społecznej. Celem dekady jest spowodowanie, by „edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju 9 (stała się – przyp. tłum) przedmiotem nauki w szkołach i innych instytucjach edukacyjnych, po to żeby podkreślić centralną rolę edukacji i uczenia się we wspólnym dążeniu do zrównoważonego rozwoju. Najwyższa jakość edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju jest warunkiem niezbędnie koniecznym na wszystkich poziomach nauczania i we wszystkich dziedzinach”. Zastanów się 2. Zrównoważony rozwój 1. Jaka jest historia zrównoważonego rozwoju w Twoim kraju? Czy różni się od opisanej wyżej? Opisz różnice i podobieństwa opierając się na swoim doświadczeniu. Najpopularniejsza definicja pochodzi z książki „Główne wyzwania świata” (ang. Our Common Future), którą nazywa się również raportem Bruntlanda, nazwanym tak od Gro Harlem Bruntland, byłej premier Norwegii, która była przewodniczącą Komisji. Zrównoważony rozwój to taki, w którym potrzeby obecnego pokolenia mogą być zaspokojone bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie. 2. Czy zgadzasz się z opinią, że nie zrównoważony rozwój jest spowodowany przez styl zycia ludzi, ale że problemy z nim związane nie zawsze są widoczne z lokalnej perspektywy, ponieważ często wynikają one z połączenia zasad obowiązujących lokalnie i globalnie? Spróbuj podać konkretne przykłady argumentujące Twoją odpowiedź. W jaki sposób można wpłynąć na ludzi, żeby ich styl zycia służył zrównoważonemu rozwojowi? 3. Zmiany powinny być widoczne gołym okiem. Kto twoim zdaniem jest odpowiedzialny za doprowadzenie do zmian i wprowadzenie ich w życie? Czy są to konsumenci, firmy, organizacje pozarządowe, politycy czy ktoś inny? Jaki widzisz związek pomiędzy takimi wydarzeniami jak konferencja w Rio a zmianami, które możesz zaobserwować dzisiaj na poziomie lokalnym i krajowym? Sposoby na wytłumaczenie, czym jest zrównoważony rozwój Już wcześniej wspominaliśmy, że koncepcja zrównoważonego rozwoju została zinterprwtowana na kilka sposobów. W tym miejscu spróbujemy bardziej szczegółowo przyjrzeć się tym interpretacjom. Cel, który przyświeca zrównoważonemu rozwojowi został uznany za adekwatny do współczesnej rzeczywistości, zrozumiały i bardzo znaczący. Może nadal funkcjonować jako swego rodzaju wytyczna, igła kompasu wyznaczająca kierunek rozwoju społeczeństwom, które nie są pewne jaki obrać kierunek. Ale w rzeczywistości koncepcja ta okazała się dość trudna do zrozumienia, a jeszcze trudniejsza do wprowadzenia w życie. Jak możemy pomóc sobie i naszym uczniom zrozumieć zrównoważony rozwój i wprowadzić go w czyn? Bardzo ważnym krokiem do takiego zrozumienia jest dyskusja nad tym, co rozumiemy przez nasze potrzeby, ale również nad tym, co będzie potrzebne do zaspokojenia ich w przyszłości. Zjawiska związane z niszczeniem środowiska, takie jak drastyczny spadek ilości surowców naturalnych i zmniejszająca się różnorodnośc biologiczna naszej planety nie są zjawiskami pożądanymi dla zrównoważonego rozwoju. Żeby osiągnąć założone cele należy przyczynic się do ich zatrzymania, a nawet odwrócenia. . Innym aspektem problemu jest oczywisty fakt, że ochrona środowiska będzie możiwa tylko wtedy, gdy ludzie będą żyć w odpowiednich warunkach, gdy będą jej sprzyjać okoliczności społeczne i ekonomiczne. Jest kilka opinii na temat tego, co jest najważniejsze dla trwałego, zrównoważonego rozwoju. Jedni kładą nacisk na sprawnie funkcjonujące środowisko naturalne, inni podkreślają demokrację i równość wszystkich ludzi, czy stały wzrost ekonomiczny. Aspekty społeczne dotyczą głównie instytucji politycznych, gdzie demokracja odgrywa kluczową rolę dla zrównoważonego rozwoju. Głównym założeniem w tym ujęciu jest bowiem, że rozwój nie może prowadzić do konfliktów społecznych. W praktyce oznacza to dążenie do zwiększenia wpływu wszystkich grup społecznych na swoje życie i umozliwienia ludziom brania udziału przy podejmowaniu decyzji dotyczących ich samych. Ze społecznego punktu widzenia należy podkreślić wagę trwałego i zrównoważonego rozwoju kulturalnego. Wymaga to wzięcia pod uwage wartości wyznawanych przez ludzi, których rozwój dotyczy. Dodatkowo istnieje potrzeba angażowania coraz to nowych grup społecznych , których tradycje i dorobek kulturalny należy poznać i szanować. Krzesło zrównoważonego rozwoju Zrównoważony rozwój musi być zintegrowany, co oznacza że powinien obejmować wszystkie aspekty, na które ma wpływ. „Krzesło zrównoważonego rozwoju” (Macer, 2004) jest poręcznym narzędziem, które pomaga zrozumieć i zapamiętać zależności pomiędzy poszczególnymi dziedzinami objętymi rozwojem. Krzesło stoi na czterech nogach – podporach, a każda z nich jest niezbędna do osiągnięcia równowagi. Jeśli na przykład „podpora ekonomiczna” będzie większa od innych – krzesło stanie się nie stabilne i nie wygodne. 10 Podpora kulturowa: religia i kultura, etyka i wzorce zachowań, pragnienia/motywacje, rozrywki, prawa/swobody, obowiązki/ odpowiedzialność, wartości rodzinne, media Podpora ekologiczna: różnorodnośc biologiczna, ekosystemy i ich mieszkańcy, zagrożone gatunki, gatunki zwornikowe, zanieczyszczenie i odpady, procesy ekologiczne, zasoby naturalne Podpora społeczna: instytucje, infrastruktura, edukacja, system prawny, polityka zdrowotna, demokracja, przemysł zbrojeniowy, zasoby ludzkie podpora ekonomiczna: wzrost gospodarczy, kapitał naturalny, towary i usługi, praktyki biznesowe, zatrudnienie, jakośc życia, wydajność, konkurencyjność/uczciwość w handlu Rysunek 2. Poniższy schemat pokazuje, co wchodzi w skład każdej z podpór. Zrównoważony rozwój ekonomiczny – oznacza że wszystkie przedsięwzięcia ekonomiczne powinny przynosić jak największą korzyść zarówno współczesnym jak przyszłym pokoleniom. Efektywność ekonomiczna musi zapewnić dobre życie dziś oraz perspektywy na przyszłość. Rozumiemy przez to, że rozwój ma determinować jakość osiągnięć ekonomicznych, zabezpieczenie zasobów naturalnych, udział w rozwoju ekonomicznym oraz konsumpcję towarów i usług. Jedną z charakterystycznych tendencji w zrównoważonym rozwoju ekonomicznym jest oszczędne gospodarowanie zasobami naturalnymi lub korzystanie z odnawialnych źródeł energii. W ten sposób zapobiega się degradacji zasobów naturalnych zapewniając jednocześnie wzrost PKB. Oznacza to zmianę w kierunku rozwoju całej krajowej gospodarki, poprawienie jakości życia i zmiane wzorców zachowań. W ten sposób zapewnienie dobrobytu wpływa na zmianę wzorców zachowań i systemu wartości. Zarządzanie ekonomią zgodnie z założeniami zrównoważonego rozwoju polega na podejmowaniu takich działań w teraźniejszości, które nie ograniczą możliwości rozwoju w przyszłości. Należy przez to rozumieć również ekonomiczne korzyści dla przyszłych pokoleń. Przy planowaniu rozwoju ekonomicznego powinno się więc wziąc pod uwagę dziedzictwo kulturowe i środowisko naturalne. Składowymi zrównoważonego rozwoju ekonomicznego są więc wykorzystywanie technologii nie wymagających wykorzystania dużych ilości surowców naturalnych, subsydiowanie i inwestowanie w produkty ekologiczne oraz polityka podatkowa wspierająca inicjatywy przyjazne środowisku. Zrównoważony rozwój społeczny – oznaczaj rozwój, który pozwoli ludziom mieć większą kontrolę nad swoim życiem poprzez umożliwienie wszystkim grupom społecznym brania udziału w procesie podejmowania decyzji. Zakłada on rozwój społeczeństwa jako całości, zaangażowanie wszystkich grup społecznych w kształtowanie otaczającej rzeczywistości tak, aby działać na rzecz trwałego, zrównoważonego rozwoju. Niezbędna jet dbałośc o etykę ekologiczną, jakość życia, a także troska o dobrobyt przyszłych pokoleń i innych kultur. Rozwój społeczny, rozumiany jako społeczny aspekt zrównoważonego rozwoju, jest poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie o rolę człowieka we wszechświecie, zawiera w sobie elementy rozważań nad etyką i moralnością. Jego celem jest odejście od zaburzania naturalnej równowagi w kierunku harmonijnego współdziałania naszych społeczeństw z ekosystemem i zachodzącymi w nim zależnościami. Zrównoważony rozwój kulturowy – oznacza zaangażowanie w działania na rzecz zrównoważonego rozwoju wszystkich grup kulturowych, a ich dziedzictwo kulturowe i tradycje należy poznać i traktować z należytym szacunkiem. Przy podejmowaniu działań na rzecz rozwoju należy brać pod uwagę wartości wyznawane przez wszystkich ludzi, na których będzie miał wpływ. W działania należy zaangażować absolutnie wszystkie kultury świata, przy czym ich dziedzictwo i tradycje należy dogłębnie poznać. Kulturę należy tutaj rozumieć jako sposób bycia ludzi, ich zachowania we wzajemnych relacjach, ich historię i tradycje. Znajomość zwyczajów, wartości i tożsamości kulturowej ludzi odgrywa bardzo znacząca rolę we wspólnym wyznaczaniu kierunków działania i podejmowaniu zobowiązań. Życie ludzi jest w znacznym stopniu zdeterminowane przez dziedzictwo kuturowe i stosunek do 11 Krzesło ilustruje potrzebę kształtowania odpowiedniej równowagi między rozwojem ekonomicznym, społecznym, kulturowym i ekologicznym oraz potrzebami w jego zakresie. otaczającego ich środowiska. W przeciwieństwie do innych zwierząt, ludzie wyrażają swoja naturę poprzez kulturę. Zrównoważony rozwój kulturowy wymaga poznania, ochrony i zapewnienia możliwości rozwoju kultury i tradycji, które majuą przeciez bezpośredni związek z historia całej cywilizacji. Tożsamość kulturowa jest dużo trwalsza niż kształt gospodarki. Nawet jeśli nastąpi załamanie rynku, upadek rządu lub doktryny politycznej, tożsamość kulturowa się nie zmieni. Jest ona gwarantem przetrwania ludzi, systemu państwowego i ekonomicznego. Zrównoważony rozwój ekologiczny – oznacza poptrzebę przyjęcia do wiadomości faktu, że żaden z powyżej opisanych aspektów nie jest możliwy bez normalnego funkcjonowania innych gatunków i procesów naturalnych. Zrównoważony rozwój ekologiczny jest rozwinięciem koncepcji rozwoju moralnego oraz odpowiedzialności za inne żywe organizmy i relacje zachodzące pomiędzy nimi. Punktem wyjścia jest tutaj koncepcja wspólnego ekosystemu: cała ziemia, wszystkie żyjące organizmy połączone są siatką zależności wewnątrz wielkiego systemu. Funkcjomuje on według określonych zasad, sam reguluje swoje działanie i kazdy w nim element jest ważny. Ten system musi za wszelka cenę przetrwać, należy go chronić. Praktyczne działanie na rzecz zrównoważonego rozwoju wymaga promowania tego typu myślenia, jak również dbałości o rozwój świadomości ekologicznej naszych społeczeństw, ich uczestnictwo w życiu publicznym i wspierania przyjaznego środowisku stylu zycia. W tym ujęciu zrównoważony rozwój polega na zachowaniu równowagi pomiędzy rozwojem ekonomicznym, społecznym, kulturowym i ekologicznym. Trzy koła Trzy koła są alternatywnym modelem wizualizacji zrównoważonego rozwoju jako określonej hierarchii wzajemnych współzależności. Zielone koło ekologiczne reprezentuje ochronę sprawnie funkcjonującego ekosystemu o dużej różnorodności biologicznej, czyli systemu pozwalającego na życie na ziemi, stanowiącego podstawę wszystkich pozostałych. Rysunek 3. Trzy aspekty zrównoważonego rozwoju Dbałośc o długofalowe procesy zachodzące w przyrodzie jest niezwykle ważna, stanowi gwarancję przetrwania wszystkich form zycia – wliczając w to również rodzaj ludzki. Procesy te świadczą wiele niezbędnych usług, takich jak naturalne oczyszczanie wody, filtrowanie promieniowania ultrafioletowego, czy zapylanie roślin przez owady. Aspekt ekologiczny stanowi ramy dla wszelkiej ludzkiej działalności. Wielu nauczycieli i wykładowców przedstawia ekologiczny wymiar problematyki zrównoważonego rozwoju jako podstawę, pamiętając jednocześnie że trwałość i równowaga całego układu wymaga również jednoczesnego współistnienia poszczególnych elementów. Zrównoważony rozwój musi obejmowac jednocześnie wymiar kulturowy, społeczny i ekonomiczny. Koło czerwone reprezentuje sposób na dobre życie, zarówno w społecznościach lokalnych jak i globalnie, oraz sposób na stworzenie wspólnej, współodddziałującej więzi z innymi ludźmi. Czerwone koło jest kołem społecznym i przypomina nam również o potrzebie równego, demokratycznego podziału zasobów ziemi pomiędzy jej mieszkańców. Najogólniej rzecz biorąc mówimy o społeczeństwie, w którym zaspokojone są podstawowe potrzeby wszystkich ludzi i przestrzega się prawa człowieka. Pozostaje tylko pytanie, które potrzeby człowieka należy uznać za podstawowe? W jaki sposób mozemy stworzyć społeczeństwo, składające się ze szczęśliwych i zadowolonych z życia ludzi, opierając się na pojęciach takich jak bezpieczeństwo, aktywnośc społeczna, integracja i kultura? Koło żółte reprezentuje aspekt ekonomiczny. Jego głównym założeniem jest oszczędnośc w korzystaniu z zasobów ludzkich i materialnych. Ekonomia działająca zgodnie z duchem zrównoważonego rozwoju opiera się raczej na wykorzystaniu potencjału produkcyjnego ziemi bardziej niż na wykorzystaniu kapitału. Tak ukierunkowany rozwój ekonomiczny całemu społeczeństwu zapewnia korzyści płynące z zysków, nie zagrażając przy tym ani kapitałowi naturalnemu, ani stworzonemu przez człowieka. Ekonomia, która nie jest społecznie sprawiedliwa albo powoduje niszczenie środowiska naturalnego nie służy zrównoważonemu rozwojowi. Innaczej mówiąc, dziasłania zgodne z założeniami zrównoważonego rozwoju to dobra ekonomia. Pomimo różnych interpretacji pojęcia zrównoważonego rozwoju, podręcznik ten z pełnym przekonaniem głosi konieczność uznania zrównoważonego rozwoju za niezbędny element programu nauczania szkolnego. 12 W tym ujęciu rozwój zrównoważony to taki, który bazując na ochronie środowiska i zachowaniu poprawnego funkcjonowania ekosystemów zapewnia człowiekowi bezpieczeństwo i wygodne życie, przyczyniając się w ten sposób do powstania sensownej, zrównoważonej ekonomii. Zastanów się 3. Zrównoważony rozwój 1. Dlaczego potrzebujemy zrównoważonego rozwoju? Dlaczego rozmawiamy o nim właśnie dzisiaj? 2. Co jest wyznacznikiem zrównoważonego rozwoju? Które elementy równowagi wydają ci się najważniejsze? Czy dzięki tym elementom nasze krzesło będzie stabilne i wygodne? Czy dzięki nim zachowana zostanie równowaga pomiędzy kołami? Wskaźnik Żyjącej Planety LPI pokazuje ilość gatunków ptaków, ssaków, gadów i ryb na planecie. Opisuje zmiany w liczebności populacji około 1300 różnych gatunków dzikich zwierząt. Pomiędzy rokiem 1970 a 2003 wskaźnik LPI spadł o 30%. 3. Jakie jest znaczenie zrównoważonego rozwoju dla Ciebie, Twojej szkoły, Twojego miasta i lokalnej społeczności? Mierzenie i porównywanie Rysunek 4. Wskaźnik Żyjącej Planety LPI Mierząc i porównując: LPI - Wskaźnik Żyjącej Planety1, EF – Ecological Footprint i HDI – Wskaźnik Rozwoju Społecznego2 Biorąc pod uwagę wszystko, co do tej pory powiedzieliśmy o zrównoważonym rozwoju, trudno sobie wyobrazić sposób, w jaki można by go było zmierzyć. Można jednak dokładnie zbadać stan naszej planety, a to za pomocą wskaźników Żyjącej planety (Living Planet Index, LPI), Ecological Footprint (EF) i Wskaźnika Rozwoju Społecznego (Human Development Index, HDI). 1 Skrót od angielskiego Living Planet Index 2 Skrót od angielskiego Human Development Index, tłumaczony również jako Wskaźnik Rozwoju Społeczno-ekonomicznego lub Wskaźnik Rozwoju Ludzkiego 13 Ecological Footprint (EF) Jest to jeden ze sposobów na dokonanie pomiaru stanu naszej planety. Wskaźnik ten pokazuje jak duży obszar ziemi wykorzystujemy żeby zapewnić sobie obecnie zużywaną ilośc zasobów naturalnych i zutylizować produkowane odpady. Wskaźnik EF w roku 2003 osiągnął wartość trzykrotnie wyższą w stosunku do roku 1961. Obecnie wykorzystujemy zasoby naturalne Ziemi w tempie przewyższającym o 25% szybkość, z jaką nasza planeta produkuje nowe zasoby. Przykładowo: wskaźnik EF dla przeciętnego Estończyka wynosi 6,5 hektara globalnego, podczas gdy na każdego mieszkańca Ziemi przypada obecnie zaledwie 1,8 hektara. Gdyby wszyscy ludzie chcieli żyć jak przeciętny Europejczyk, potrzebowalibyśmy trzech planet, żeby zaspokoić ich życiowe potrzeby! Bez wątpienia stoi przed nami potężne wyzwanie. Lista problemów jest przytłaczająco długa: spada ilość żyjących gatunków zwierząt, stale wzrasta ilośc sztucznych substancji chemicznych w środowisku, co minutę z powierzchni ziemi znika połać lasów tropikalnych o wielkości 37 boisk do piłki nożnej, ponad miliard ludzi nie ma dostępu do pitnej wody, gwałtownie spada ilość ryb i wielorybów we wszystkich wodach świata... Niewątpliwie jednak pierwsze miejsce na tej liście zajmujemy my sami, ponieważ jako Europejczycy żyjemy jakbyśmy mieli do dyspozycji nie jedną, ale trzy planety. Stawia nas to bardzo daleko od osiągnięcia celów wyznaczonych przez ideę zrównoważonego rozwoju. Z drugiej, jaśniejszej strony, patrzymy na świat, w którym wszystkie społeczeństwa potrafiły zjednoczyć się w sprawie Protokołu z Kyoto, w którym chroni się morza i lasy. Do tego na całym świecie liczba dzieci, które mają dostęp do edukacji wzrosła o 80% w ciągu oststnich 30 lat. Jak oblicza się wskaźnik EF? EF określa jaki obszar aktywnego biologicznie gruntu potrzebny jest do wyprodukowania zasobów wykorzystywanych przez jednostkę, społeczeństwo lub daną formę ludzkiej działalności, uwzględniając przy tym obszar potrzebny do zutylizowania powstałych odpadów. Obszar ten jest wyrażany w hektarach globalnych (gha). Jednostka ta reprezentuje hektar ziemi o średniej aktywności biologicznej w skali świata. Potencjał aktywności biologicznej i wskaźnik EF oblicza się corocznie dla poszczególnych krajów. Co jest uwzględnione we wskaźniku EF, a co jest pominięte? Wskaźnik EF uwzględnia te aspekty konsumpcji zasobów naturalnych i utylizacji ich odpadów, których skutki podlegają naturalnej regeneracji. Uwzględnia się je tylko wtedy, kiedy istnieją dane pozwalające na określenie obszaru biologicznie aktywnego gruntu wykorzystywanego podczas tych procesów. Nie uwzględnia się na przykład ilości zużywanej wody pitnej, natomiast uwzględniona jest ilośc energii potrzebna do jej przepompowania i oczyszczenia. Wskaźnik EF przedstawia dostępnośc surowców i ich zużycie w chwili obecnej i w przeszłości, ale nie przewiduje ich na przyszłość. W jaki sposób wskaźnik EF przedstawia zużycie paliw kopalnych? Paliwa kopalne – czyli węgiel, ropę naftową i gaz - nie są współczesnymi produktami działalności ekosystemów, lecz pochodzą sprzed tysięcy lat. Efektem ich spalania jest dwutlenek węgla CO2 , a jego emisja może być uwzględniona we wskaźniku. Podstawą do obliczeń jest tu oszacowanie, jak dużą ilość CO2 mogą pochłonąć lasy, a jaka jego część pozostanie w atmosferze. Jeden hektar globalny może rocznie pochłonąć ilość CO2 powstałą przy spalaniu około 1 450 litrów benzyny. Nie należy jednak zakładać, że wskaźnik EF zachęca do uznania przejęcia CO2 przez rośliny zielone za sposób na zapobieżenie efektowi cieplarnianemu. Wręcz przeciwnie, pokazuje on że biosfera nie jest przygotowana na przyjęcie obecnie emitowanych ilości CO2. 14 Czego nie uwzględnia wskaźnik EF? Bardzo trudne okazało się oszacowanie stopnia wykorzystania potencjału biologicznego związanego z nuklearną produkcją energii elektrycznej. Jedną z przyczyn jest fakt, że wpływ działalności elektrowni atomowych na środowisko nie mieści się w zakresie pytań stawianych przy obliczaniu EF. Nie uwzględnia się w nim również emisji toksyn, erozji, dezertyfikacji terenu i innych związanych z nią niepożądanych efektów ubocznych. Z drugiej strony ekologiczne gospodarstwa rolne generują wyższy wskaźnik EF niż gospodarstwa tradycyjne. W jaki sposób uwzględnia się handel międzynarodowy? Przy obliczaniu wskaźnika EF oblicza się wartość konsumpcji netto dla każdego kraju. Dodaje się do siebie import i produkcję, a następnie odejmuje eksport. W ten sposób koszulka wyprodukowana w Chinach ale sprzedana w Szwecji przyczyni się do wzrostu wskaźnika EF w Szwecji bardziej niż w Chinach. Czy wskaźnik EF pomija wzrost populacji Ziemi jako główną przyczynę wzrostu konsumpcji? Ogólny wskaźnik EF dla kraju lub dla całej ludzkości zależy od ilości ludzi, średniej ilości dóbr i usług konsumowanych przez jednego czło wieka i ilości zasobów naturalnych, które są potrzebne do wykonania towaru lub świadczenia usługi. Równanie jest proste: im więcej jest ludzi, tym mniej jest dóbr do podziału. Living Planet Report 2006 Wskaźnik EF i Wskaźnik Rozwoju Ludzkości (HDI) Poniższa tabela przedstawia wskaźniki EF i HDI dla krajów basenu Morza Bałtyckiego. Zaktualizowane dane są dostępne pod adresem www.gapminder.org Kraj Ecological Footprint (wskaźnik EF) Wskaźnik Rozwoju Społecznego (HDI) Hektary globalne na osobę Pozycja w rankingu światowym HDI na osobę Pozycja w rankingu światowym Dania 5,8 11 0,949 14 Estonia 6,5 7 0,860 44 Finlandia 7,6 3 0,952 11 Litwa 4,4 24 0,862 43 Łotwa 2,6 45 0,855 45 Niemcy 4,5 23 0,935 22 Polska 3,3 37 0,870 37 Rosja 4,4 25 0,802 67 Szwecja 6,1 8 0,956 6 Tabela 1: Wykorzystanie zasobów naturalnych i rozwój społeczny (Living Planet Report, s.19) 15 USA 10 Wskaźnik EF Próg wysokiego rozwoju społecznego Finlandia 5 Światowa średnia biozdolności w przeliczeniu na jedną osobę Polska Indie 0 Wskaźnik Rozwoju Społecznego 0.5 Kuba Chiny 0.8 1.8 1.0 Rysunek 5. Wskaźnik EF i Wskaźnik Rozwoju Społecznego W tym ujęciu zrównoważony rozwój to osiągnięcie dobrego poziomu życia (HDI) nie przekraczając średniej powierzchni gha na mieszkańca. Opisywany wcześniej EF odnosi się do kosztów jakie ponosi biosfera dla zaspokojenia ludzkich potrzeb, podczas gdy Wskaźnik Rozwoju Społecznego (HDI) informuje nas o jakości życia ludzi. HDI jest obliczany na podstawie trzech parametrów: średnia długość życia, poziom wykształcenia i analfabetyzmu, i PKB na jednego mieszkańca (lub siła nabywcza). Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju UNDP3 uznaje wartość HDI na poziomie 0,8 za „wysoki poziom rozwoju społecznego”. Z drugiej strony wskaźnik EF na poziomie 1,8 gha, czyli średniej wartości przypadającej na każdego człowieka na Ziemi, mógłby wskazywać na osiągnięcie zrównoważonego rozwoju w skali globu. Osiągnięcie zrównoważonego rozwoju wymaga spełnienia tych dwóch kryteriów. Jeśli przyjąć średnie wartości, to świat zaczyna spełniać te kryteria, ponieważ coraz większa ilość krajów przesuwa się do niebieskiego sektora widocznego na rysunku. Jednak wraz ze wzrostem populacji ludzi na ziemi średnia wartość EF dostępna dla jednej osoby będzie maleć, a niebieski sektor będzie się kurczył. W roku 2003 Azja, Oceania i Afryka zużywały mniej niż 1,8 hektara globalnego na osobę, podczas gdy Unia Europejska i Ameryka Północna przekroczyły poziom 0,8 HDI. W tamtym czasie jedynym państwem spełniającym kryteria zrównoważonego rozwoju była Kuba – przy założeniu, że dane przedstawione do ONZ były zgodne ze stanem faktycznym. Niżej zilustrowano niektóre zmiany we wskaźnikach EF i HDI dla wybranych krajów w latach 1975 – 2003. W tym okresie niektóre z wysoko rozwiniętych państw, jak Stany Zjednoczone, znacząco zwiększyły wykorzystanie surowców naturalnych jednocześnie poprawiając jakośc zycia mieszkańców. Inaczej przebiegał rozwój niektórych nieco biedniejszych krajów, zwłaszcza Chin i Indii, które znacząco polepszając jakość życia swoich obywateli nie przekroczyły zużycia surowców naturalnych przypadających na jednego mieszkańca naszej planety. Porównanie przeciętnej wartości EF na osobę w danym kraju z ilością surowców naturalnych przypadającą na każdego człowieka na świecie nie pozwala niestety wnioskować, że zmierzamy w kierunku zrównania zużycia surowców naturalnych. Wręcz przeciwnie, pokazuje jedynie wzorce zachowań konsumpcyjnych różnych krajów, które przeniesione na resztę świata mogłyby spowodować - lub nie – dalsze przeciążenie planety. Zarówno wskaźnik EF jak HDI muszą bowiem być uzupełniane o inne pomiary społeczno – ekonomiczne, takie jak występowanie wody pitnej czy zaangażowanie w aktywnośc obywatelską. Dopiero takie dane pozwolą nam określić, czy osiągnęliśmy już założenia zrównoważonego rozwoju. Zastanów się 4. Zrównoważony rozwój 1. We Wskaźniku Żyjącej Planety LPI różnorodność biologiczna zależy od średniego zużycia zasobów naturalnych. Czy Ttwoim zdaniem Wskaźnik Rozwoju Społecznego HDI dobrze oddaje stan sfery społecznej? Czy pomija jakieś istotne aspekty? Jeśli tak, to jakie? 2. Co trzeba zeobić, żeby obniżyć pozycję kraju w światowym rankingu EF? 3. Butan jest małym, buddyjskim państwem leżącym pomiędzy Indiami a Chinami. Jego król znalazł sposób na mierzenie szczęścia obywateli i wprowadził wskaźnik Szczęścia Narodowego Brutto. Przyjrzyj się danym przedstawionym na rysunku 5 powyżej. Zastanów się nad zależnością pomiędzy szczęściem a zrównoważonym rozwojem, przedstaw wnioski. 3 Z angielskiego – United Nations Development Programme 16 Overshoot Day – dzień długu ekologicznego Overshoot Day, czyli dzień długu ekologicznego, to wymyślony przez Global Footprint Network sposób na przedstawienie nie zrównoważonego rozwoju naszej planety. W roku 2007 Overshoot Day przypadł na dzień 6. października. W tym dniu zaczęliśmy zyć na ekologiczny kredyt. Obecnie zużywamy rocznie 25% więcej surowców naturalnych niż Ziemia jest w stanie wyprodukować w ciągu tego samego czasu. Zjawisko to nazywa się „overshoot”, co po angielsku znaczy przestrzelić lub przesadzić, przeholować. 25-procentowy „overshoot” ekologiczny oznacza, że ziemia potrzebuje 15 miesięcy, żeby zregenerować surowce naturalne, które człowiek zużył w ciągu jednego roku. Zjawisko to kumuluje się po jakimś czasie tworząc globalny dług ekologiczny. Do powstania zjawiska overshoot przyczyniamy się zużywając zbyt dużą ilość zasobów naturalnych. Wycinamy drzewa znacznie szybciej niż są w stanie odrosnąć, odławiamy ryby szybciej niż są w stanie się rozmnozyć. Na krótszą metę możemy sobie na to pozwolić, jednak długofalowo takie praktyki prowadzą do uszczuplenia zasobów, od których zależy nasza gospodarka. Overshoot jest więc ekologicznym odpowiednikiem życia ponad stan, ciągłego pożyczania pieniędzy, których nie jesteśmy w stanie zwrócić. Jeżeli jakiś biznesmen nie będzie liczył pieniędzy i stale będzie przekraczał budżet, to jego przedsiębiorstwo jest skazane na bankructwo. My również musimy pilnować naszego ekologicznego budżetu. Ciągłe powiększanie globalnego długu ekologicznego w końcu zupełnie wyniszczy wszystkie surowce naturalne. Niestety, ludzie nie tylko popełniają przestępstwo, ale również padają jego ofiarą. Zrównoważony rozwój jest jedynym sposobem, aby zaradzić takiej sytuacji, żeby go osiągnąc konieczne jest zaangażowanie wszystkich ludzi. Wszyscy odgrywamy istotną rolę w tym procesie, jako producenci dóbr, konsumenci czy politycy. Niezbędne jest działanie w duchu współodpowiedzialności za innych ludzi, zgodnie z zasadami demokracji, których uczyć się trzeba już od najmłodszych lat i krok po kroku wprowadzać w życie. Szkoły odgrywają w tym procesie bardzo istotna rolę, ponieważ mogą nauczyć młodych ludzi jak być zaangażowanymi, aktywnymi obywatelami, jak szanować innych ludzi i słuchać ich opinii, ale również wyrażać swoje zdanie i realizować własne pomysły. Szkoła jest miejscem, w którym młodzi ludzie powinni poczuć się odpowiedzialni za własną planetę i otrzymać narzędzia i umiejętności, które pozwolą im brać czynny udział w działaniach na rzecz zrównoważonego rozwoju. Więcej informacji na temat Overshoot Day można znaleźć pod adresem www.footprintnetwork.org/overshoot/ Zastanów się 5. Zrównoważony rozwój 1. Społeczny aspekt zrównoważonego rozwoju wymaga skupienia się na zaangażowaniu ludzi. Przeczytaj poniższe stwierdzenia. Czy zgadzasz się z nimi? „Rozwój powinien zmierzać do zwiększenia kontroli ludzi nad ich życiem i dać mozliwośc uczestniczenia w procesie podejmowania decyzji wszystkim grupom społecznym” „Zasoby naturalne ziemi należy dzielić równo pomiędzy jej mieszkańców, zgodnie z duchem demokracji” 2. Z analizy wskaźników EF i HDI wynika, że krajem najbliższym zrealizowania zasłożeń zrównoważonego rozwoju jest Kuba. Jak ważna jest demokracja dla osiągnięcia zrównoważonego rozwoju? Co z krajami, które nie mają tradycji demokratycznych? Co się stanie, jeśli zangażujemy przyszłe pokolenia w procesy demokratyczne? Który kraj jest Twoim zdaniem najbliższy zrealizowania założeń zrównoważonego rozwoju? 3. Jak wygląda Twój przeciętny obiad? Jak byś określił jego wskaźnik EF? Jest wysoki czy niski?Jak wyglądałby obiad o wysokim, a jak o niskim wskaźniku? Jak wykorzystać zawartośc talerza do zrozumienia zrównoważonego rozwoju? 4. Chiny są krajem o największej liczbie ludności na świecie, są również fabryką produkującą towary dla całego zachodniego świata. Oznacza to, że Chiny potrzebują dostępu do większej ilości zasobów naturalnych i zużywają więcej energii elektrycznej. Wiele surowców pochodzi z Afryki, następnie są przetwarzane w Chinach a na koniec trafiają do Europy, gdzie są ostatecznie konsumowane. Jak powstrzymać powstałe w ten sposób zaburzenie światowej równowagi? Wybierz najlepszą opcje spośród przedstawionych poniżej: 17 Z tego punktu widzenia zrównoważony rozwój to to taki, który nie nadwyręża zdolności ekosystemu do produkcji zasobów naturalnych • Nie należy kupować towarów wyprodukowanych w Chinach • Należy kupować chińskie produkty, ale tylko wtedy kiedy ich produkcja jest bezpieczna dla środowiska • Należy zerwać wszelkie kontakty z Chinami do czasu aż nie zapanują tam demokratyczne rządy Jakie rozwiązanie zaproponowałbyś Ty jako obywatel świata? Czy państwa basenu Morza Bałtyckiego są, Twoim zdaniem, bliżej czy dalej od zrealizowania założeń zrównoważonego rozwoju w porównaniu z Chinami? 5. Jakie są główne siły napędowe wzrostu populacji ludzi na świecie i zwiększenia konsumpcji zasobów naturalnych? W jaki sposób możemy wykorzystać te siły do stworzenia warunków sprzyjających zrównoważonemu rozwojowi? Bibliografia Bruntland, G.H. (Ed.) (1987) Our Common Future. World Commission on Environment and Development. Oxford: Oxford University Press. Carson, R. (1962) Silent Spring. Boston, MA: Houghton Mifflin. Leal Filho, W. (2000) Dealing with misconceptions on the concept of sustainability. International Journal of Sustainability in Higher Education. Vol. 1, str 9-19. Global Footprint Network, Living Planet Report (2006) www.footprintnetwork.org oraz www.footprintnetwork.org/overshoot/ ISBN: 2-88085-272-2 Gapminder www.gapminder.org Macer, D.R.J. (ed.) (2004) Bioethics for Informed Citizens across Cultures. Christchurch, New Zealand: Eubios Ethics Institute lubHREF=”http://www.biol.tsukuba.ac.jp/~macer/betext.htm”§ MACROBUTTON HtmlResAnchor http://www.biol.tsukuba.ac.jp/~macer/betext.htm. UNESCO (2003) Education for Sustainable Development. Paryż: UNESCO ED/ PEQ/ ESD lub HREF=”http://www.unesco.org/education/desd”§ MACROBUTTON HtmlResAnchor www.unesco.org/education/desd. Ojala Maria (2007) Hope and worry: Exploring young people´s values, emotions, and behaivior regarding global environmental problems. Örebro Studies in Psychology Rydén L., Migula P., Andersson M. (2003) Environmental Science. Understanding, protecting and managing the environment in the Baltic Sea Region. BUP: Baltic University Press. Zwłaszacza rozdział 25 o zrównoważonym rozwoju. Dostępne również pod adresem internetosym www.balticuniv.uu.se/esd United Nations (UN) (1992) Press Summary of Agenda 21 - Final Text, UN Conference on Environment and Development, Rio de Janeiro, Brazil, 3-14 June lub UN Agenda 21 Rozdział 36: Promoting education, public awareness and training. HREF=”http://www.un.org/esa/sustdev/ documents/agenda21/english/agenda21chapter36.htm”§ MACROBUTTON HtmlResAnchor http://www.un.org/esa/sustdev/documents/agenda21/english/agenda21chapter36. htm. WWF (2007) Learning sustainable ways, Sellgren. 18 ROZDZIAŁ 2: EDUKACJA NA RZECZ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Najogólniej rzecz biorąc edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju to oprawienie jakości nauczania podstawowego, przeorientowanie zadań edukacyjnych na zrównoważony rozwój, zwiększenie społecznej świadomości problemu i zapewnienie odpowiedniego przeszkolenia różnym grupom społecznym. W kontekście realizacji założeń zrównoważonego rozwoju edukację często nazywa się największą szansą na przyszłość. Kluczowe znaczenie przypisuje się instytucjom kształcącym nauczycieli, których działalność może odegrać największą rolę we wprowadzaniu zmian społecznych. Należy podkreślić, że nie ma jednej definicji zrównoważonego rozwoju. W związku z tym nie ma również porozumienia na temat tego, czym dokładnie jest edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju. Dlatego też nie będziemy się koncentrować na tym, czym zrównoważony rozwój jest, ale na tym, w jaki sposób go promować i jak osadzić go w kulturze poszczególnych społeczności za pomocą edukacji. W tym rozdziale przyjrzymy się bliżej różnicom pomiędzy ekologią i edukacją środowiskową (EE – z angielskiego „Environmental Education” ) a edukacją na rzecz zrównoważonego rozwoju (ESD). Powiemy również o nauczaniu na rzecz zrównoważonego rozwoju, strukturze wiedzy i wartości, postępach prac ESD, filtrach zachowań, mapie ESD, planowaniu i metodach oceniania oraz udzielimy wskazówek, jak uniknąć niektórych pułapek i ominąć przeszkody. Ekologia, edukacja środowiskowa i edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju Podłoże, na którym rozwinęła się koncepcja edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju, różni się w poszczególnych krajach. Jedni widzą ESD (skrót od angielskiego education for sustainable development, czyli edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju) jako kontynuację edukacji środowiskowej, uzupełniona o dodatkowe pojęcia z zakresu etyki, równości oraz nowe sposoby myślenia i nauczania. Inni z kolei uważają, że edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju powinna być częścią edukacji środowiskowej, która powinna nadal funkcjonować. Jeszcze inne podejście traktuje edukację środowiskową czy ekologiczną jako część ESD, ponieważ ta druga łączy w sobie rozwój, różnorodność kulturową, oraz społeczną i ekologiczną sprawiedliwość. W tej części podręcznika postaramy się objaśnić różnice pomiędzy ekologią, edukacją środowiskową i edukacją na rzecz zrównoważonego rozwoju, ponieważ często zdarza się że nie są odpowiednio rozumiane i przez to mylone ze sobą. Wielu nauczycieli prześledziło lub uczestniczyło w ewolucji poszczególnych etapów, jednak niektórzy rozpoczęli swoją pracę bezpośrednio od ESD nie mając doświadczenia w bardziej naukowo zorientowanej edukacji środowiskowej. Ekologia jest nauką biologiczną, która zawiera wiedzę na temat wzajemnych zależności pomiędzy organizmami zywymi a ich środowiskiem, czyli na przykład zależności pomiędzy zyciem drzew a glebą, wodą itp. Zarówwno edukacja środowiskowa jak edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju mówią również o wartościach. Edukacja środowiskowa skupia się na podnoszeniu świaqdomości ludzi, wprowadzaniu nowego punktu widzenia i wartości, które w założeniu mają przyczynic się do zmiany wzorców zachowań na takie, które pozwalałyby zachować równowagę ekologiczną. Jak widać ESD nie ma zastępować edukacji środowiskowej, tylko ją poszerzyc i wzbogacić, ponieważ zawiera również inne tematy i często jest zorientowana na rozwiązywanie określonych problemów. W tym ujęciu edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju ma promować rozwój krytycznego myślenia, kreowanie postaw sprzyjających ochronie środowiska i aktywny udział w procesie podejmowania decyzji. Motorem działania ESD nie jest jedynie ekologia, ale również sfera społeczna i ekonomiczna. Przedstawiona poniżej tabela ukazuje niektóre z głównych różnic pomiędzy EE (edukacją środowiskową) a ESD. 19 Edukacja Środowiskowa (EE) Edukacja na rzecz Zrównoważonego Rozwoju (ESD) Mówi o problemach środowiska Mówi o zintegrowanych problemach ochrony środowiska, naturalnego efektywnego wykorzystania zasobów naturalnych, utrzymaniu poprawnego funkcjonowania ekosystemu oraz dobrze działającego społeczeństwa i systemu ekonomicznego Problemy środowiska naturalnego Przyczyną problemów jest konflikt pomiędzy różnymi cewynikają z działalności człowieka i lami działalności człowieka: środowiskowym, społecznym, jej wpływie na środowisko kulturowym i ekonomicznym Kładzie nacisk na różnorodnośc Kładzie nacisk na różnorodność biologiczną, społeczną, biologiczną kulturową i ekonomiczną Cel działania: zdrowe środowisko Dobre życie dla nas i dla następnych pokoleń naturalne Działania na środowiska rzecz ochrony Motywowanie do zmiany stylu zycia na podstawie istotnych argumentów dotyczących życia osobistego każdego z nas Odpowiedzialność za środowisko Odpowiedzialność za życie ludzi i stan środowiska Mówi o zachowaniu jednostki Skupia się na zwiększaniu kompetencji do działania, łącznie z kompetencjami pozwalającymi na rozwijanie nowych zasad moralnych, stymuluje do powszechnego udziału w procesie podejmowania decyzji Edukacja środowiskowa adreso- ESD powinna opierać się na lokalnym systemie ekonomiczwana jest jednocześnie globalnie i nym, społecznym kulturowym i ekologicznym, a następnie lokalnie być wprowadzana do systemu regionalnego, narodowego i globalnego Jej nauczanie obejmuje niektóre Jest zintegrowana ze wszystkimi przedmiotami nauki przedmioty szkolnej i ze wszystkimi aspektami życia szkoły Tabela 2. Źródło: Baltic 21 Seria Nr 02/2002, aneks 6 Jak już wspominaliśmy, poszczególne kraje inaczej definiują edukację na rzecz zrównoważonego rozwoju i edukację środowiskową. Edukacja ku zmianom proponuje podejście, które kładzie szczególny nacisk na zdolność do krytycznego myślenia i poczucie odpowiedzialności. W tym miejscu wsarto zauważyć, że ostatni rozdział tego podręcznika mówi o problemach ściśle ekologicznych. Nie należy jednak zapominać, że w celu rozwiązania przedstawionych tam przykładowych problemów trzeba uwzględnić pracę w obszarach społecznym, kulturowym i ekonomicznym. Zastanów się 1. Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju Podręcznik, który trzymasz w ręku jest zorientowany na zrównoważony rozwój, jednak większość zawartych w nim przykładów dotyczy ekologii. Wybierz kilka zadań przedstwaionych w rozdziale 4 i przeanalizuj, w których miejscach dotyczą one ekologii, a w których zrównoważonego rozwoju. Nauczanie dla zrównoważonego rozwoju Edukacja przyczynia się do poprawy poziomu życia ludzi i jest decydującym czynnikiem w procesie kształtowania postaw ludzi jako wartościowych, produktywnych i odpowiedzialnych członków demokratycznego społeczeństwa obywatelskiego. Odpowiednio finansowany system edukacyjny, dobrze rozwinięty na wszystkich poziomach, zwłaszcza podstawowym i średnim, jest warunkiem niezbędnym do zrealizowania założeń zrównoważonego rozwoju. Edukacja powinna być dostępna dla wszystkich i powodować wzrost zarówno umiejętności i wiedzy. jak i poprawę statusu materialnego. Podstawowymi elementami edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju są między innymi: wspieranie procesu uczenia się przez całe życie, edukacja interdyscyplinarna, programy partnerskie, edukacja wielokulturowa (... ). Nawet w krajach o silnie rozwiniętym systemie edukacyjnym istnieje potrzeba przeorientowania edukacji, ukierunko- 20 wania świadomości i kształcenia, promującego powszechne zrozumienie, krytyczną analizę faktów i poparcie dla zrównoważonego rozwoju. (Earth Summit + 5, 1997, str. 74) Sposób, w jaki zrównoważony rozwój powinien zostać wprowadzony do systemu edukacji, jest problemem bardzo złożonym i trudnym. Zadanie to staje się odrobinę łatwiejsze, jeśli podzielić ten temat na odrębne części. Na początek przyjrzymy się ogólnym celom, przyjmując wiedzę i motywację za podstawową siłę napędową. Spróbujemy również nieco dokładniej przyjrzeć się wiedzy, dzięki której będzie można zidentyfikować i rozwinąc odpowiednie kompetencje i umiejętności. Na koniec spróbujemy określić miejsca, w których powinna odbywać się edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju. Ogólny cel Podstawowym celem ESD jest przekazanie wszystkim ludziom wiedzy i motywacji potrzebnej do działania na rzecz zrównoważonego rozwoju i życia zgodnie z jego zasadami. Nauczanie ma za zadanie nadać odpowiedni kierunek procesom, które dzięki rozwojowi wiedzy, wartości, umiejętności i odpowiednich postaw wpłyną na jednostki, szkoły i całe społeczności. Dzięki temu ich działalność ma ukierunkować się na stworzenie sprawiedliwego społeczeństwa, bezpieczeństwa ekonomicznego, równowagi ekologicznej i umocnienie demokracji. Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju może być postrzegana jako ciągły proces w zmieniającym się świecie. Długofalowym celem ESD jest osiągnięcie najlepszego mozliwego poziomu życia w taki sposób, żeby nie szkodzić innym ludziom ani otaczającemu nas środowisku, mając na uwadze zarówno dzień dzisiejszy jak przyszłość następnych pokoleń. Osiągnięcie tego celu będzie wymagać od każdego z nas poprawienia zdolności do działania na rzecz zrównoważoengo rozwoju, będzie wymagać rozwinięcia wiedzy i odpowiedniej motywacji. Wiedza i motywacja jako siły napędowe W chwili obecnej nasza planeta rozwija się w sposób nie zrównoważony. W jaki sposób możemy więc uwidocznić nasze starania w kierunku poprawienia tej sytuacji? Możemy to częściowo osiągnąć przez umocnienie i pokazanie wiary w naszą zdolność do wprowadzenia zmian zmierzających do lepszego jutra. Musimy również zapewnić sobie odpowiednie narzędzia. Większość krajów basenu Morza Bałtyckiego już uwzględniło tę potrzebę w swojej polityce edukacyjnej, podkreślając wagę wiedzy o ekologii oraz edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Zrównoważony rozwój wymaga ciągłego uczenia się. Przyczyną tego stanu rzeczy są ciągłe zmiany, które następują w naszym otoczeniu. Również szkoły ulegają ciągłym zmianom i podlegają wpływom ze strony społeczeństwa. Należy postawić pytanie, czy szkoły powinny trzymać się starych wzorców rozwoju, czy może raczej powinny być otwarte na mozliwość ponownego przeanalizowania sytuacji i wprowadzenia nowych rozwiązań? Przy odpowiadaniu na to pytanie należy pamiętać, że nikt nie jest w stanie przewidzieć ze stuprocentową pewnością, jak będzie wyglądała przyszłość. Zmiany są procesem ciągłym i często następują bardzo gwałtownie. Przyszłe pokolenia będą musiały umiec żyć i pracować w zmieniającym się otoczeniu. Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju opiera się na uczeniu życia w zgodzie z wyznawanymi zasadami i wartościami. Dlatego też po ustaleniu tematu lekcji, jej przebiegu i stosowanych metod, dobrze jest przedyskutować te informacje z innymi nauczycielami żeby ustalić, czy nie są sprzeczne z wartościami wyznawanymi przez uczniów i personel szkoły. Warto również zwrócić uwagę na metody i techniki nauczania, które różnią się w zależności od przedmiotu. Łączenie metod pedagogicznych właściwych poszczególnym przedmiotom sprzyja kreatywności w nauczaniu, rozwija krytyczne myślenie i w rezultacie pozwala poszerzyć wiedzę o tym, jak wspierać zrównoważony rozwój w różnych społecznościach. ESD jest ukierunkowana na umiejętność uczenia się, odpowiednie spojrzenie na otaczający świat oraz wartości, które motywują ludzi do czynnego udziału w życiu społeczeństwa i im w tym pomagają. W programach nauczania bywa to określane, jako kształtowanie postaw życiowych, które świadczą o wierze w zrównoważony rozwój i rozumieniu jego założeń. Musimy również skupic się na naszej własnej postawie. Musimy przejawiać chęć wprowadzania zmian w stylu i sposobie życia, musimy umieć przyjąć do wiadomości własną odpowiedzialność za przyszłość świata i szanować los przyszłych pokoleń. Czynnikami, które mają wpływ na naszą zdolnośc działania są wiedza, możliwość wyboru oraz zewnętrzna i wewnętrzna motywacja. 21 Nauczanie i uczenie się to procesy powstawania wiedzy, umiejętności, wartości i postaw, które kształtują zapatrywania i plany indywidualnych osób, szkół oraz lokalnych wspólnot, w odniesieniu do problemu społecznej sprawiedliwości, bezpieczeństwa ekonomicznego, ekologicznej równowagi i demokracji. Wiedza Wiedza potrzebna do działania Możliwości Motywacja Rysunek 6.Zdolność do działania Wiedza to znajomość faktów, umiejętności praktyczne, dogłębne zrozumienie tematu, świadomość otaczającego świata oraz mądrość Możliwości to występujące w otoczeniu możliwości wyboru i szanse na podejmowanie właściwych decyzji. Na przykład: • mogę, ponieważ istnieją możliwości praktyczne i organizacyjne • mogę dojechać do szkoły rowerem, ponieważ są bezpieczne drogi rowerowe • moge kupować ryby wiedząc, że nie szkodzi to wielkości ich populacji • moge głosować na ludzi, którzy pracują na rzecz międzynarodowych porozumień ważnych dla zmian klimatycznych • jako konsument mam dostęp i możliwość korzystania z informacji, które pozwalają mi na zakup towarów wyprodukowanych zgodnie z założeniami zrównoważonego rozwoju • jako nauczyciel mogę korzystać z programów nauczania uwzględniających edukację na rzecz zrównoważonego rozwoju oraz wsparcia przełożonych i kolegów Motywacja wzrasta w każdym człowieku jako wewnętrzne przekonanie o słuszności konkretnych działań. Jest również stymulowana przez czynniki zewnętrzne, takie jak normy społeczne i uwarunkowania ekonomiczne. Motywację uczniów można wzmacniać poprzez praktyczne ćwiczenia, w których należy zidentyfikować problem i znaleźć jego rozwiązanie. W ten sposób wzmacnia się również poczucie siły i znaczenia własnych działań. Wiedza potrzebna do działania Można udzielić bardzo wielu odpowiedzi na pytanie: co to jest wiedza? Można powiedzieć, że jest to zarówno znajomość stolicy Kenii, coś, co zdobywa się w szkole, pisząc, czytając, ucząc się matematyki, jak i teoretyczna wiedza na temat techniki wbijania gwoździ w drewno czy umiejętność odnalezienia drogi do domu w ciemnym lesie. Ogólnie przyjmujemy tu, że na wiedzę składają się fakty, umiejętności, rozumienie i rozpoznawanie. Holistyczny pogląd na wiedzę zakłada, że wiedza jest raczej procesem niż produktem, że należy ją postrzegać jako jakość samą w sobie a nie ilośc posiadanych informacji, że nie jest neutralana ale zależy od wyznawanych wartości, że łączy teorię z praktyką. Zgodnie z tym podejściem wiedza wpływa na proces uczenia się, pozwala zgłębić to co powierzchowne, uczenie się na pamięć fragmentów tekstów zastępuje rozumieniem ich treści, pozwala na zamienienie motywacji płynącej z zewnątrz na wewnętrzną. Zdobywanie tak rozumianej wiedzy odbywa się poprzez wykor-zystanie poprzednio uzyskanej wiedzy i doświadczeń, aktywne uczenie się przy współpracy z innymi, i kształcenie umiejętności podejmowania odpowiednich działań po przeanalizowaniu problemów. Takie podejście zakłada zmianę roli nauczyciela z osoby wszystkowiedzącej i nieomylnej wykładni wiedzy na przewodnika, który proponuje różne sposoby pracy i zachęca uczniów do samodzielnego zdobywania informascji rozwijając zdolnośc trafnego zadawania pytań i krytycznego myślenia. Wiedza ma przede wszystkim umożliwić radzenie sobie z problemami w stale zmieniającym się otoczeniu i jak najlepsze korzystanie z możliwości jakie daje nam życie i postęp cywilizacyjny. Pomimo faktu, że żyjemy w społeczeństwie, które uważa się za światłe i dobrze wykształcone, doprowadziliśmy do sytuacji, w której jesteśmy świadkami efektów przeciążenia ekosystemu naszej planety. W związku z powyższym należy podkreślić potrzebę wzięcia pod uwagę nowego podejścia do wiedzy podczas tworzenia dokumentów decydujących o kształcie systemu oświaty. 22 Gdzie powinna odbywać się nauka? Odpowiedź na to pytanie jest bardzo prosta: nauka powinna się odbywać tam, gdzie panują warunki najbardziej sprzyjające rozwojowi wiedzy. Szkoły mają wieloletnią tradycję, nauka zazwyczaj odbywa się w klasach, jednak podczas planowania nauczania należy sobie zadać pytanie: jakie jest najlepsze miejsce do prowadzenia danych zajęć? Może się okazać, że dla jakiegoś tematu lepsze będą zajęcia na świeżym powietrzu. Takie rozwiązanie może się okazać korzystne z kilku względów. Po pierwsze, uczniowie będę czerpali wiedzę z własnych doświadczeń i przeżyć. Bezpośrednie, osobiste doznania są niezwykle wartościowe i nie da się ich zastąpić niczym innym. Dlatego też w edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju kładziemy szczególny nacisk na bliski kontakt z otaczającym środowiskiem naturalnym i lokalna społecznością. Zajęcia poza terenem szkoły mogą polegać na przykład na zbadaniu charakterystyki ekologicznej gruntów, na których stoi szkoła, nabrzeża rzeki lub pobliskiego lasu. Równie wartościowe jest rozwijanie kontaktów z lokalną społecznością. Jest nim zachęcanie do dialogu z rodzicami, politykami, przedsiębiorcami itp. Szkoła, w której edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju stoi na wysokim poziomie, jest ważną instytucją z uwagi nalokalny wymiar wprowadzania w życie założeń zrównoważonego rozwoju. Opisany powyżej model współpracy, jeśli zostanie odpowiednio wprowadzony w życie, tworzy sytuację typu wygrany-wygrany zarówno dla nauczycieli jak dla uczniów i przyczynia się do rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Zastanów się 2. Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju 1. W jaki sposób różne aspekty wiedzy wpływają na proces uczenia się i rolę nauczyciela? 2. Przeanalizuj pojęcie wiedzy i jego elementy składowe, spróbuj nazwać poszczególne „fazy” wiedzy. W jaki sposób można najlepiej wykorzystac posiadaną wiedzę? 3. Jakie możliwości masz do dyspozycji? Co jest potrzebne do uczenia zrównoważonego rozwoju? Kto jest odpowiedzialny za stworzenie odpowiednich narzędzi potrzebnych do takiej pracy? 4. Co to jest motywacja i co ma na nią wpływ? Co może umocnić, a co osłabic motywację? 5. Czy występują jakieś przeszkody, które utrudniają dziasłanie Tobie, konsumentom, nauczycielom, politykom? Jakie? 6. Czy są jakieś państwowe dokumenty, któe pomagają ESD? 7. W jaki sposób można faktycznie wprowadzić w Twojej szkole edukację na rzecz zrównoważonego rozwoju? Struktura wiedzy i wartości Bardzo istotne jest głębsze poznanie procesu uczenia się. Kluczowe znaczenie mają przy tym pytania o to, w jaki sposób nauczyciel może pomóc uczniom w uczeniu się, przyswajaniu i wykorzystywaniu nowych informacji , uzupełnianiu już posiadanej wiedzy, wyjaśnianiu nieporozumień i wątpliwości oraz w przyswajaniu i rozwijaniu wartości. Część odpowiedzi można zaczerpnąc z teorii edukacyjnych. Na przykład konstruktywizm, który kładzie na cisk na kompetencje jednostki, za podstawę bierzerozumienie procesów zachodzących w umyśle ucznia. Teoria ta ma swój początek w pracach uczonych, takich jak John Dewey, Lew Wygotski, Jean Piaget czy Jerome Bruner, którzy przedstawiają argumenty świadczące o tym, że dzieci aktywnie budują swoją wiedzę, a proces ten zachodzi w oparciu o kontekst społeczny. Zgodnie z poglądami Wygotskiego, cały proces uczenia się odbywa się w „strefie najbliższego rozwoju”. Strefa ta jest różnicą pomiędzy tym, co dziecko może zrobić samo, a tym, co jest w stanie zrobić z pomocą dorosłych. Nauczyciele mogą tworzyć fundament rozwoju intelektualnego dzieci poprzez bazowanie na ich obecnych doświadczeniach i wyznaczanie im zadań o umiarkowanym poziomie trudności. Fundament ten pozwala dzieciom uczyć się i przechodzić przez kolejne etapy rozwoju. W prostych słowach, zasada konstruktywizmu mówi, że nauczyciel powinien budować i rozwijać wiedzę ucznia małymi krokami, bazując na jego dotychczasowych doświadczeniach. Konstruktywizm kładzie nacisk na zdolność uczniów do rozwiązywania realnych problemów. W praktyce oznacza to 23 najczęściej prace w grupach nad zadaniami, które wymagają aktywnego rozwiązywania problemów, a nie nad ćwiczeniami, które można wykonać posiadając konkretne umiejętności. W konstruktywistycznym modelu nauczania prowadzący zajęcia ma za zadanie dostarczyć odpowiednie źródła i materiały, poprowadzić uczniów tak, aby wyznaczyli sobie własne cele i sami zdobyli nową wiedzę – nauczyli sami siebie. (Robyler, Edwards, i Havriluk, 1997, str. 70). W skrócie – konstruktywizm opisuje przebieg procesu uczenia się, niezależnie od tego, czy uczniowie mają zrozumiec treść wykładu czy zaprojektować model samolotu. W obu przypadkach uczniowie muszą stopniowo budować swoją wiedzę. Jako opis procesów poznawczych człowieka, konstruktywizm często kojarzony jest z teoriami pedagogicznymi promującymi naukę poprzez działanie. Nauczyciel jako przewodnik Zgodnie ze społeczną teorią konstruktywizmu, nauczyciela określa się mianem facylitatora, a jego rola jest podobna do roli położnej pomagającej podczas porodu, nauczyciel ma więc ułatwiać i pomagać w zdobywaniu wiedzy, a nie instruować (Bauersfeld, 1995). Dla przykładu: nauczyciel stoi na środku klasy i prowadzi wykład dotyczący konkretnego tematu, uczniowie siedzą i słuchają, natomiast facylitator w tej samej sytuacji zachęca uczniów do swobodnych rozważań na jakiś temat i pomaga im na własny sposób zrozumieć dane zagadnienie. We wcześniejszym modelu, opierającym się na wykładach, uczniowie są biernymi słuchaczami, podczas gdy w późniejszym, w którym rola nauczyciela sprowadza się do roli przewodnika, uczeń jest aktywny i bierze czynny udział w procesie uczenia się. Jest to ogromna zmiana, która wymaga od nauczyciela – facylitatora nabycia zupełnie nowych umiejętności, co zostało uwidocznione w poniższzej tabeli.(Brownstein, 2001; Rhodes i Bellamy, 1999) Nauczyciel Facylitator Podaje informacje Zadaje pytania Wykłada stojąc przed klasą Wspiera stojąc z tyłu Udziela odpowiedzi zgodnie z ustalonym programem nauczania Daje wskazówki i pomaga stworzyć okoliczności, w których uczniowie dochodzą do własnych wniosków Przez większość czasu mówi sam, lekcja opiera się na monologu Pozostaje w ciągłym dialogu z uczniami Tabela 3. Zmiana roli nauczycieli Ważną i bardzo przydatną umiejętnością facylitatora jest zdolność do przejmowania inicjatywy w odpowiednim momencie i ułatwianie zrozumienia tematu poprzez dopasowanie go do potrzeb uczniów, ale również do wyznawanych przez nich wartości. Świadomość nauczyciela (lub facylitatora) dotycząca jego roli jest ściśle powiązana z jego poglądem na wiedzę i uczniów, których ma pod opieką. W końcu to oni są głównymi bohaterami w trwającym całe ich życie procesie edukacji, podczas gdy nauczyciele mogśą jedynie go wspomagać. Osoba ucząca się codziennie dostaje nowe informacje, które musi przyswoić i ze względu na które musi zmieniac swoje zachowanie i postawę. W związku z tym nie można traktować uczniów jedynie jako odbiorców informacji. W idealnych warunkach nasuczyciel powinien być jedynie przewodnikiem i osobą, która tworzy warunki sprzyjające przyjmowaniu nowej wiedzy, charakteryzujące się pozytywną, budującą atmosferą, oraz stawia uczniów wobec kolejnych wyzwań. Mimo wszystko należy pamiętać, że zmiany nigdy nie są łatwe do przyjęcia, mogą prowadzić do trudności emocjonalnych i psychologicznych. Praca w grupie sprzyja rozwojowi wiedzy i wartości, natomiast już wyznawane przez każdego z uczniów wartości wymagają indywidualnego podejścia. Ludzie, któzy publicznie wyrażają swoje poglądy rzadziej zmieniają zdanie, ponieważ trudniej jest zmienić coś o czym wcześniej się mówiło na forum. Sposób w jaki nauczyciel zadaje pytania, organizuje zadania podczas lekcji i moderuje dyskusje jest najważniejszym czynnikiem tworzącym odpowiednie warunki do zdobywania wiedzy i rozwijania wartości. W tej materii każdy nauczyciel musi wypracować własną metodę pomocy uczniom w przyjmowaniu nowych wiadomości. W rozdziale 3 i 4 przedstawiono liczne zadania i metody pracy, które mogą być stosowane przy prowadzeniu zajęć z różnymi uczniami. Pamiętajmy, że jest bardzo wiele sposobów uczenia się i nauczania! 24 Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju – perspektywy i postępy W tej części skupimy się na tym, w jaki sposób prowadzić zajęcia z edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju oraz w jaki sposób pomóc uczniom osiągnąc konkretne cele. Przyjrzymy się również pomocom obecnym w środowisku szkolnym. Jakie podejście dydaktyczne i pedagogiczne jest odpowiednie dla edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju? W jaki sposób można wprowadzić ESD w różnych uwarunkowaniach, w pracy różnych nauczycieli? Opisane poniżej perspektywy edukacyjne są częścią procesu edukacji w praktycznie każdym jego elemencie. Bardziej szczegółowy opis ma służyć lepszemu zrozumieniu, czym jest edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju. Takie samo zadanie ma „Mapa ESD” przedstawiona na stronie 27. Różne perspektywy edukacyjne Zorientowanie na ucznia – sami uczniowie są odpowiedzialni za proces uczenia się, a przyswojona wiedza płynie z ich doświadczeń i zadawanych przez nich pytań. Przyswajanie wiedzy może wymagać wiele wysiłku, jednak kiedy już ją posiądziemy stosunkowo łatwo jest ją wykorzystać i dość trudno ją zapomnieć. Mówi się, że wiedza „siedzi” w głowie, w taki sam sposób może „siedzieć” w ciele, jest czymś indywidualnym i osobistym. Wiedza, rozumiana jako jej nabywanie, posiadanie i wykorzystywanie, jast procesem trwającym całe życie, który ujawnia się przy okazji kontaktu z otoczeniem i społeczeństwem. Czasami uczymi się sami, czasami wymieniamy pomiędzy sobą pomysły, poglądy i wiedzę. Wiedza jako proces odbywa się nieprzerwanie i przez całe nasze życie, występując w kontekście społecznym i kulturowym. Taki pogląd na wiedzę podkreśla wagę rozpoczynania procesu uczenia się od indywidualnej, wcześniej uformowanej wiedzy. Równorzędny dialog z uczniami dobrze wpływa na motywację uczniów i jest również jedną z podstaw ESD. Zorientowanie ma proces – nacisk na rozumienie zależności i funkcjonowanie systemów. Jaki jest najlepszy sposób na ograniczenie emisji dwutlenku węgla? Należy ograniczyć wykorzystanie paliw tradycyjnych. Udzielenie odpowiedzi może być proste, ale wprowadzenie tego rozwiązania w życie jest sprawą niezwykle trudną. Wyznaczone przez ESD cele wymagają zarówno praktycznej realizacji zadań jak przeprowadzenia symulacji pewnych procesów. W nauczaniu zorientowanym na proces ważniejsze od faktycznego osiągnięcia celu jest rozwiązanie problemu. W tym modelu uczeń musi zmierzyć się z opiniami innych, które powinien uszanować zgodnie z duchem demokracji. Ma to na celu rozwój kompetencji ucznia i utorowanie drogi do czynnego udziału w działaniach na rzecz zrównoważonego rozwoju. Motywacja i nauka przychodzą same, kiedy uczeń jest częścią procesu. Zadanie nauczyciela polega na opracowaniu metod i wyznaczeniu celów, które umozliwią zdobycie wartościowej wiedzy. Takie podejście do procesu uczenia się wymaga zaplanowania dodatkowego czasu na krytyczne myślenie i wypracowanie własnego stanowiska w danej sprawie. Co chwilę jesteśmy bombardowani nowymi informacjami, ale tylko część z nich jesteśmy w stanie przyjąć do wiadomości. Poświęcenie odrobiny czasu na przemyślenie i utrwalenie tych informacji pozwala im przekształcić się w wiedzę. Utrwalanie może następować w rozmaity sposób. Może przyjąć formę swobodnego dialogu albo precyzyjnie zaplanowanej dyskusji. Nie musi się ograniczać do słownego wyrażenia swoich opinii i przemyśleń, można je wyrażać w formie pisemnej lub za pomocą dowolnego rodzaju kreacji artystycznej. W każdym razie podsumowanie, udokumentowanie pracy i jej rezultatów, krytyczne podejście do problemu i zadawanie pytań są bardzo wartościowymi narzędziami do utrwalenia informacji poprzez refleksję, stanowią bardzo istotną część procesu uczenia się. W nauczaniu zorientowanym na proces trzeba nieustannie kwestionować i zastanawiać się nad słusznością panujących trendów i modeli myślenia, zwłaszcza jeśli mamy do czynienia z tematem tak płynnym jak zrównoważony rozwój w ciągle zmieniającym się świecie. Refleksja jest niezbędnym elementem procesu edukacji, potrzebna jest tak samo uczniom jak nauczycielom. Zorientowanie na społeczeństwo i naturę – zaangażowanie uczniów w rzeczywiste działania oraz procesy społeczne. Szkoła nie powinna być traktowana jak etap przygotowań do przyszłego życia, a raczej jak jego integralna część, która ma miejsce tu i teraz. Większość ludzi spędza około 20 procent swojego życia w placówkach edukacyjnych. Jeśli więc nauka ma mieć realne znaczenie, należy poszukiwać takich zadań dla uczniów, które zaangażowałyby ich w planowanie i realizację rzeczywistych przedsięwzięć. Już samo to zaangażowanie jest silnym źródłem motywacji do nauki. Udział w lekcjach prowadzonych poza szkołą, w których uczniowie mają bezpośredni 25 kontakt z naturą lub środowiskiem miejskim, czy też udział w zorganizowanych wycieczkach edukacyjnych, pozwalają uczniom na dokonywanie samodzielnych obserwacji, stymulują do nauki i przez to są dla nich intelektualnym wyzwaniem. Skorzystać na tego typu lekcjach mogą najmłodsze dzieci, które mogą zobaczyć jak powstaje chleb, samodzielnie nakarmić kury czy umieć zrobić pranie, ale nie tylko. W szkole średniej można angażować uczniów w projekty, które pomogą im zdobyc wiedzę i umiejętności, a faktyczny udział w procesach społecznych dostarczy im motywacji. Taka nauka opierająca się na rzeczywistych doznaniach słuzy nie tylko motywacji, jest również narzędziem pozwalającym rozwinąć umiejętność pracy z ludźmi i i kompetencje potrzebne do działania na rzecz zrównoważonego rozwoju. Zadaniem nauczycieli jest przed wszystkim wybrać i zaploanować takie środowisko do pracy, które będzie pozwalało na jak najlepszą realizację założonych celów. Integracja – całościowe spojrzenie na problematykę edukacji z uwzględnieniem różnych przedmiotów i perspektyw. Większość ludzi spędza około 20 procent swojego życia w szkołach lub innych jednostkach edukacyjnych. Jeżeli uczenie się jest nadawaniem realnych znaczeń, to jego podstawą jest aktywność poszukująca, w ramach której uczniowie mogą być włączani w planowanie i realizację zadań w kontekście rzeczywistych uwarunkowań. Holistyczne, całościowe podejście do edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju pozwala ją uprościć w taki sposób, żeby pozostała ona adekwatna do potrzeb, zachowała znaczenie i pozostała zakorzeniona w rzeczywistości. Najważniejsza jest tutaj znajomość zielonego koła (patrz 3. rysunek na stronie 12) i ekologicznych ram działania społeczeństwa. Podejście to uwzglę dnia zdobywanie wiedzy na temat ekologii, przepływów energii, różnych systemów recyklingu, interakcje wewnątrz środowiska naturalnego i różnorodnośc biologiczną , ale również wiedzy dotycząścej potrzeb ludzkich, języków, kultury i twórczości. Zawiera również zagadnienia z dziedziny etyki, filozofii oraz pytania o mozliwości wykorzystania wiedzy i rozwiązań technologicznych do zaspokojenia potrzeb następnych pokoleń bez niszczenia zasobów naturalnych naszej planety. Zakłada połączenie wielu dziedzin wiedzy – nauk ścisłych, pozwalających na zauważanie i analizowanie współzależności, nauk społecznych, które pozwalają na obserwację uwarunkowań leżących u podstaw różnych zdarzeń oraz umozliwiają zdobycie praktycznej wiedzy potrzebnej do wprowadzania zmian, nauk lingwistycznych i sztuki, które pozwalają na kreatywne wyrażanie opinii i komunikację. ESD posiada istotny wymiar społeczny, ponieważ podejmuje próbę kształcenia uczniów w sposób, który pozwoli im na aktywne uczestnictwo w społeczeństwie obywatelskim i pozwoli im przyczynic się do uczynienia świata lepszym i bardziej sprawiedliwym. W roku 2001 Stephen Sterling scharakteryzował edukację na rzecz zrównoważonego rozwoju jako osadzoną w lokalnym kontekście ekonomicznym, społecznym i ekologicznym. ESD adresowana jest do całej osobowości ucznia w stopniu znacznie większym niż tradycyjna edukacja. Sterling odnosi się do tego punktu widzenia rozróżniając różne funkcje edukacji: socjalizującą, zawodową i transformującą. ESD postuluje edukację transformującą. W wyniku ankiety przeprowadzonej w dziewięciu krajach ze wschodniej i zachodniej półkuli (Cogan i Derricot, 2000) uzgodniono osiem podstawowych cech, które będą potrzebne ludziom XXI stulecia do radzenia sobie z problemami natury globalnej i podejmowania adekwatnych działań. Cechy wymieniono w kolejności odpowiadającej ich wadze: 1. Umiejętność postrzegania problemów w kontekście globalnym; 2. Umiejętność odpowiedzialnej współpracy pomiędzy wszystkimi ludźmi; 3. Zdolnośc do akceptowania różnic kulturowych; 4. Umiejętnośc krytycznego i usystematyzowanego myślenia; 5. Umijętnośc pokojowego rozwiązywania konfliktów; 6. Zmiana stylu życia pozwalająca na ochronę środowiska; 7. Obrona praw człowieka; 8. Czynny udział w zyciu politycznym. Szkoła jako środowisko uczenia się – konsumpcja dóbr i podejmowanie decyzji. Szkoła jest konsumentem dóbr. Żeby zdać sobie z tego sprawę wystarczy spojrzeć na to co się do niej dostarcza i co się z niej zabiera, na przykład na ogromny przepływ wody, różnego rodzaju odpadów i energii. Szkoła konsumuje na przykład bardzo duże ilości papieru, w związku z czym uczniowie powinni wiedzieć skąd się bierze papier i co się dzieje ze wszystkimi zużytymi papierami i podręcznikami. Warto również wiedzieć co się dzieje ze ściekiem po spuszczeniu wody w ubikacji czy odkręceniu kranu. Można również wziąć pod uwagę pracę dozorcy, kucharzy i personelu sprzątającego. Warto pamiętać, że teren zielony przy szkole oprócz swoich walorów wizualnych może służyć jako źródło materiałów lub miejsce do nauki. Może również zaopatrzać szkołę w warzywa do kuchni i świeże kwiaty. Podstawową rzeczą jest stworzenie realistycznego planu na to jak stworzyc i utrzymac szkołę działającą w zgodzie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Uczniowie powinni uczestniczyć zarówno w tworzeniu planu, jak w jego realizacji. Ważnymi współpracownikami mogą być członkowie lokalnej społeczności, którzy mogą słuzyć pomocą i dostarczyć potrzebnych matriałów. Do współpracy warto zaprosić rodziców i lokalnych przedsiębiorców. Nauka o zrównoważonym rozwoju i działanie w kierunku realizacji jego założeń pomaga zmniejśzyc współczynnik EF Waszej szkoły! Dobrym sposobem na systematyczne wprowadzenie zmian jest wprowadzenie prostego systemu zarządzania ekologicznego dopasowanego do danej szkoły. System może dotyczyć np. energii elektrycznej, wody, transportu, żywności i innych dóbr jak również samej edukacji. Więcej informacji na ten temat można zanleźć na stronie internetowej Baltic University pod adresem www.balticuniv.uu.se/educ . 26 Zastanów się 3. Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju 1. Demokracja jest niezbędna dla zrównoważonego rozwoju! Jaki są wady i zalety demokracji w kontekście realizacji jego założeń? Czy mamy czas na demokrację? Czy są jakieś skróty na drodze do zrównoważonego rozwoju? Jeśli są, to jakie? 2. W jaki sposób środowisko szkolne i edukacja pomagają uczniom czynnie działać na rzecz zrównoważonego rozwoju? Mapa ESD Mapa została stworzona na podstawie matrycy procesu i pozwala osobom uczącym śledzić postępy w ramach ESD. Matryca uwzględnia przedstawione powyżej perspektywy edukacyjne oraz omawia poszczeghólne etapy zaangażowania w ESD. Po mapie należy poruszac się punkt po punkcie i przejść przez cały proces, zaczynając od miejsca w którym niewielu nauczycieli ma świadomość wspólnego działania całej szkoły. Należy zdecydować, jaki tekst ma się znaleźć w wolnych polach, sformułować go i zapisać. Tabela 4. Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju – matryca procesu zaangażowania całej szkoły Perspektywy edukacyjne Etap przed zaangażowaniem Co trzeba zrobić, żeby zaangażować całą szkołę? Wpisz kolejne kroki w puste miejsca. Wspólne działanie całej szkoły Zorientowanie na ucznia Uczniowie nie mają wpływu na treśc lekcji i metody nauczania Nauczyciele przekazują informacje uczniom, którzy są biernymi odbiorcami informacji Sposób uczenia zależy od wcześniejszych doświadczeń uczniów jako grupy lub jednostek. Planowanie, prowadzenie i ewaluacja zajęć całej edukacji opiera się na wspólnym, demokratycznym procesie podejmowania decyzji Zorientowanie ma proces Proces edukacji koncentruje się na efektach i doborze informacji, które należy prze kazać Proces edukacji koncentruje się głównie na tym w jaki sposób i dlaczego powinno się uczyć danych faktów lub umiejętności. Nauczyciele używają metod, które pomagają uczniom zrozumieć strukturę problemu. Zorientowanie na społeczeństwo i naturę Edukacja dotyczy tego, co można zrobić PÓŹNIEJ Uczniowie nie mają bezpośredniego kontaktu z otoczeniem i ludźmi. Głównym źródłem informacji są książki i nauczyciele. Zaangażowanie w zorganizowane akcje w szkole i społeczności lokalnej są częścią nauki. Szkoła jest naturalnym partnerem w działaniach na rzecz zrównoważonego rozwoju wewnątrz społeczeństwa. Społeczność i środowisko naturalne wokół szkoły są terenem i środowiskiem nauki szkolnej. Integracja Nauczyciele poszczególnych przedmiotów prowadzą oddzielne lekcje ucząc jedynie swoich przedmiotów Lekcje poszczególnych przedmiotów są oddzielne, a uczniowie sami muszą interdyscyplinarnie kojarzyc fakty Nauka przedmiotów jest zintegrowana i odbywa się w oparciu o cele zawarte w programie nauczania (nawet jeśli dotyczy on każdego przedmiotu z osobna). Nauczyciele pracują w zespołach i mają czas na planowanie zajęć. Szkoła jako środowisko nauki Nauczanie jest obowiązkiem nauczyciela. Osoby z zewnątrz decydują o planach zagospodarowania i utrzymania budynków szkolnych. Przy zakupie materiałów i żywności brany pod uwagę jest wyłącznie czynnik ekonomiczny Cała szkoła jest „instytucją, która uczy”. Szkoła pilnuje, aby uczniowie i personel uzywali materiałów i żywności w sposób zgodny ze zrównoiważonym rozwojem. Budynki administracyjne, teren szkoły i jego otoczenie są integralną częścią edukacji. 27 Zastanów się 4. Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju 1. W jaki sposób można realizować inicjatywy uczniów, jednocześnie realizując założenia programu nauczania? Przedmiot 2. Zastanów się nad założeniami edukacji zorientowanej na społeczeństwo i naturę. Jakie trudności można napotkać przy prowadzeniu zajęc poza salą lekcyjną? W jaki sposób można ke przezwyciężyć? Co można zyskać, a co stracić prowadząc zajęcia poza klasą w szkole? ESD 3. Większość nauczycieli widzi w integracji i i holistycznym podejściu do edukacji wiele pozytywów i nastawienie do nich jest raczej przychylne. Ale czy mamy wspólną wizję integracji? Wykorzystaj zamieszczony poniżej schemat układanki do dyskusji nad własną wizją integracji ESD. Przedstaw wnioski. Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju (EZR) stanowi część większości przedmiotów Przedmiot A Przedmiot B Rysunek 7. Relacje pomiędzy ESD i różnymi przedmiotami nauczania ESD Przedmiot C Przedmiot D Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju jest elementem korelacji międzyprzedmiotowej ESD Wartości oraz profesja nauczycielska Celem pracy nauczyciela w edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju jest pomóc uczniom zdobyć – czy raczej ukształtować – odpowiednią wiedzę, wartości i umiejętności. Poniżej zamieściliśmy listę pytań, które warto zadać na początku pracy, żey ustalić wartości wyznawane przez Wasz zespół oraz zidentyfikować wartości, wiedzę i umiejętności, do których rozwijania chcecie zachęcić uczniów. Pytania dla nauczyciela: • • • • • • • Przedmiot AB CD Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju jako perspektywa dla integracji treści różnych przedmiotów ? Czy edukacja może zmienić świat? Co znaczy określenie: dobre życie? Jakie są Twoje poglądy na aspekt ekologiczny, ekonomiczny i społeczny zrównoważonego rozwoju? Jak rozumiesz pojęcie wiedzy i który jej rodzaj uważasz za najważniejszy w społeczeństwoe zrównoważonego rozwoju? Zastanów się nad związkiem pomiędzy słowem „ciekawość” a ESD. Prowadzenie zajęć z ESD wymaga odpowiedniej postawy od nauczyciela. Jaką rolę może i jaką powinien odgrywać nauczyciel? Jakie możliwości daje ta rola/te role? Jakie stawia trudności przed nauczycielem? Kompetencja do działania to połączenie wiedzy, możliwości, okoliczności i moty- wacji. Zgadzasz się z tym? (patrz rysunek 6 na stronie 22) Pytania do personelu szkoły, uczniów i rodziców: • • • • • Czym dla Ciebie jest integracja i edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju? 28 W jaki sposób można zaangażować całą szkołę w działania? Całą szkołę, czyli wszystkich nauczycieli, uczniów administracje i personel szkoły oraz rodziców? Jak można dalej rozwijać metody i źródła do nauczania ESD? W jaki sposób można spowodować większe zaangażowanie uczniów w podejmowanie decyzji dotyczących kształtu nauki w szkole? W jaki sposób można rozwinąć współpracę szkoły z lokalną społecznością, tak żeby wspólnie zidentyfikować i rozwiązać problemy na drodze do zrównoważonego roz woju? W jaki sposób można spowodować, żeby wszyscy pracownicy szkoły wraz z uczniami aktywniej i w sposób bardziej systematyczny pracowali nad utrzymaniem szkoły i lepszym wykorzystaniem zasobów? Filtr postaw Duża część naszych postaw, planów i poglądów na przyszłość odzwierciedla fundamentalne wartości wynikające z naszej kultury, doświadczeń z dzieciństwa i okresu dorastania. Czasem nie zdajemy sobie sprawy z naszej postawy ani z wartości, które wyznajemy, ani kiedy i w jaki sposób wpływają na nasze zachowanie. Przyjrzyjmy się na przykład naszej postawie w stosunku do samochodów. Obecnie dysponujemy wiedzą na temat ich negatywnego wpływu na środowisko naturalne. Już sama ta wiedza powinna być dla nas dostatecznym impulsem do zamiany samochodu na transport publiczny. Okazuje się jednak, że wpływ na nasze decyzje mają również inne czynniki. Jedni wysoko sobie cenią komfort korzystania z samochodu w dowolnym momencie i swobodę przemieszczania się, inni chwalą sobie szybkośc i efektywność transportu własnym samochodem. W rezultacie mimo świadomości ich negatywnego wpływu na srodowisko, ludzie często wybierają jazdę samochodami a nie transportem publicznym, ze względu na wygodę i przyjemność. Inaczej mówiąc, nasza postawa w stosunku do samochodów w mniejszym stopniu wynika z faktów, a w większym z uczuć. Jesteśmy świadomi faktów, jednak odfiltrowujemy je ze świadomości za pomocą „filtra postaw”. Dopóki nie przestaniemy filtrować faktów nie bedziemy w stanie zaprowadzić koniecznych zmian. Celem pracy nad wartościami jest zachęcenie ludzi do przyjęcia norm etycznych i ich przestrzegania. Pierwszym krokiem jest tutaj uświadomienie sobie własnych zachowań i opinii oraz ich przyczyn. Przydatnym narzędziem do takiej pracy nad wartościami są specjalne ćwiczenia wartości, które popmagają określić uczucia i opinie dotyczące konkretnego tematu. Z pedagogicznego punktu widzenia, ćwiczenia wartości pomagają ludziom podnieść świadomość wyznawanych przez siebie wartości. Zbadanie własnych wartości może skutkować chęcią do zmian lub ich zaniechaniem. Podstawową zasadą dla wszystkich, którzy korzystają z metodologii pracy nad wartościami jest uznawanie wszystkich odpowiedzi za ważne, co oznacza, że nie ma odpowiedzi dobrych ani złych. Wszyscy uczestnicy prac musza mieć pewność, że mogą dać wyraz swoim przekonaniom, swojej postawie i wartościom bez narażania się na krytykę. Należy również wyraźnie podkreślić i dać do zrozumienia uczniom, że udział w takich ćwiczeniach nie jest obowiązkowy. Kolejnym etapem pracy jest wyrażenie swoich przemyśleń i podzielenie się nimi z innymi. Na początku lepiej jest zachęcić uczestników ćwiczeń do dialogu w grupach dwuosobowych niż na forum całej klasy. Dla jednej i drugiej formy komunikacji można zastosować rózne typy ćwiczeń. 29 Planowanie i realizacja Przy prowadzeniu zajęc edukacyjnych zorientowanych na ucznia przed wprowadzeniem nowych tematów należy sprawdzić, jaką wiedzę posiadają uczniowie i jakie wyznają wartości. Wiedza na początek Zaleca się przeprowadzenie krótkiej ankiety sprawdzającej stan wiedzy uczniów na początku nowego bloku tematycznego. Ankieta powinna skłaać się z dwóch do trzech pytań otwartych, pytań wymagających krótkiej odpowiedzi lub około dziesięciu pytań testowych wielokrotnego wyboru, dotyczących nowego tematu. Ważne jest odpowiednie sformułowanie pytań, tak aby uczniowie zrozumieli, czego się od nich oczekuje. Należy unikać słów, których uczniowie mogą nie znać. Nie ma znaczenia, czy pytania zostaną zapisane na kartkach, na tablicy czy wydrukowane z komputera. Wyniki ankiety należy przedstawić uczniom na następnych zajęciach. Mogą posłuzyć jako temat do dyskusji w małych grupach. W ten sposób uczniowie będą mogli zrozumieć niejasne pytania i uzasadnić różne odpowiedzi. Heurystyczne V „Heurystyczne V” jest schematem, który w graficznej formie pomaga uczniom i nauczycielom zrozumieć proces rozwoju. Opisana jest w nim również struktura organizacyjna towarzysząca zmianie. Pierwotnie zostało opracowane przez Novaka i Gowina (1984), później zostało uzupełnione przez Mauri Ahlberga. Głównymi częściami poprawionej wersji heurystycznego V są planowanie (po lewej stronie V), implementacja, czyli wprowadzenie w życie (u podstawy V) oraz ewaluacja (po prawej). Wewnątrz heurystycznego V znajduje się przestrzeń przeznaczona dla głównego pytania lub problemu badawczego definiującego wiedzę, którą chcemy uzyskać. Dobrze postawione pytanie zazwyczaj zaczyna się od słów dlaczego?, jak? lub co?. Etapy pracy wymienione po lewej stronie V powinny zostać przeprowadzone przed rozpoczęciem właściwych badań lub przed rozpoczęciem nauki. Część ta jest istotna z wielu powodów, między innymi dlatego, że określa wartości leżące u podstaw prowadzonych prac. Wnioski z odpowiedzi na pytania stawiane w tej części prac stanowią praktyczną i naukową podstawę całego proojektu. Po prawej stronie znajdują się pytania, dzięki którym poznamy rezultaty prac, wnioski pozwalające na ich właściwą ocenę, ewaluację i dalszy rozwój. Metoda ta ułatwia identyfikacje wiedzy i wartości związanych z projektem. Jest bardzo pożytecznym narzędziem do pracy w grupie i prowadzenia dyskusji. Rysunek 8. Poprawiony schemat heurystycznego V – przydarne narzędzie do planowania pracy nad projektami; może słuzyć na przykład do wprowadzania zrównoważonego rozwoju do programów nauczania. 30 Ocena kształtująca i sumatywna Celem oceniania jest sprawdzenie, czego nauczyli się uczniowie i określenie stopnia skuteczności – lub nieskuteczności – nauczania – uczenia się. Taki sposób oceniania nazywa się oceną kształtującą (względnie formatywną – dopisek tłumacza). Ocenianie kształtujące ma na celu poprawienie jakości nauczania – uczenia się, i odbywa się podczas całego procesu nauczania. Ocenę wystawianą na jego koniec nazywamy oceną sumatywną. W edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju nie ma żadnych specjalnych metod oceniania, w związku z czym można używać różnych testów i egzaminów, w zależności od specyfiki przedmiotu lub tematu. Wybór sposobów oceniania jest więc bardzo szeroki, mogą to być testy wielokrotnego wyboru, testy typu prawda / fałsz, testy wymagające zaznaczenia poprawnej odpowiedzi, sprawdziany pisemne w formie eseju, egzaminy ustne, prezentacje, testy w formie pracy domowej, do wykonywania w parach, portfolia i inne. Przy układaniu testów istotna jest świadomość tego, jaki rodzaj wiedzy podlega ocenie. Bardzo przydatną pomocą do układania testów jest taksonomia Blooma. Poniżej zamieściliśmy wskazówki do wykorzystania przy układaniu określonych typów pytań. Do układania pytań sprawdzających wiedzę (czyli terminologię, fakty, zasady, procedury itp.) należy korzystać z następujących słów: definiować, opisać, zidentyfikować, nazwać, wymienić, dopasować, nakreślić, odtworzyć, wybrać, stwierdzić. Do układania pytań sprawdzających zrozumienie(czyli rozumienie faktów i zasad, interpretację materiału) należy korzystać z następujących słów: dopasować, obronić, ocenić, oszacować, wytłumaczyć, poszerzyć, uogólnić, podać przykłady, wnioskować, przewidzieć, podsumować. Do układania pytań sprawdzających stosowanie wiedzy w praktyce (czyli rozwiązywanie problemów czy stosowanie pojęc i zasad w nowych sytuacjach) należy korzystać z następujących słów: demonstrować, zmieniać, modyfikować, wpływać, przygotować, produkować, zależeć, pokazywać, rozwiązywać, wykorzystywać. Do układania pytań sprawdzających analizę (czyli rozpoznawanie założeń nie wyrażonych wprost, błędów logicznych, umiejętności wyodrębnienia faktów) należy korzystać z następujących słów: analizować, wskazać, rozróżnić, opisać różnicę, zilustrować, wnioskować, wskazać, pokazać zależność, wybrać, oddzielić, grupować. Do układania pytań sprawdzających syntezę (czyli łączenie informacji z różnych dziedzin czy kreatywne rozwiązywanie problemów) należy korzystać z następujących słów: dzielić na kategorie, łączyć, wymyślać, projektować, wyjaśniać, tworzyć, organizować, generować, planować, reorganizować, odbudować, sprawdzać, rozróżniać Do układania pytań sprawdzających ewaluację (czyli ocenianie i osądzanie) należy korzystac z następujących słów: oceniać, porównywać, wnioskować, przeciwstawiać, kontrastować, krytykować, opisywać, dyskryminować, wyjaśniać, usprawiedliwiać, interpretować, popierać. Samoocena W kontekście edukacyjnym samoocena odnosi się do oceny własnej pracy przez uczniów. Oznacza to, że uczniowie proszeni są o krytyczne spojrzenie na własne eseje, sprawozdania, projekty, prezentacje, wystąpienia, rozprawki czy prace egzaminacyjne. Najlepszym sposobem wsparcia uczniów przy tym zadaniu jest każdorazowe zapewnienie im czasu, żeby mogli w spokoju przemyśleć swoje postępy. Na początku można ich wspomóc pytaniami pomocnic • Czego się dzisiaj nauczyłem? • Co zrobiłem dobrze a gdzie mi nie poszło najlepiej? • Czego nie rozumiem? 31 • W czym potrzebuję pomocy? • O czym chcę wiedzieć więcej? • Nad czym teraz będę pracował? Dokonywanie samooceny przez uczniów daje im możliwość zbierania owoców swojej pracy. Zastanów się 5. Edukcja na rzecz zrównoważonego rozwoju Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju zwraca szczególną uwagę na proces uczenia się. Które z metod oceny wydają Ci się najbardziej przydastne w pracy? Jak przezwyciężyć niektóre z przeszkód Poniższy tekst pochodzi z badań przeprowadzonych przez Małgorzatę Puchowską i Sylwestra Zielkę z Uniwersytetu Gdańskiego. Badacze prowadzili obserwacje wśród grupy nauczycieli, którzy szkolili się korzystając z Metody Kół Samokształceniowych. Przytaczamy część opublikowanego przez nich tekstu, ponieważ może się on okazać przydatny dla nauczycieli i trenerów nauczycieli, którzy będą przeprowadzać podobne szkolenia. Cały artykuł jest dostępny pod adresem internetowym www.balticuniv.uu.se/educ/ Czy możliwa jest szybka i bezbolesna modernizacja szkoły bez wprowadzania poważnych zmian w teorii edukacji? Pilotażowy projekt EduC, przeprowadzony wśród 29 nauczycieli w Polsce północnej ujawnił niektóre przeszkody stojące na drodze do wprowadzenia w życie edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Główne założenie projektu było takie, że praca samokształceniowa wśród nauczycieli przekona społecznośc nauczycielską, a dzięki temu również młodzież i społeczności, w których żyją, że aktywny udział w życiu lokalnej społeczności jest sprawą istotną. Niestety, powstałe w ten sposób programy nauczania poszerzyły jedynie zawartość już istniejących ścieżek edukacyjnych: ekologicznej i pro-zdrowotnej, a zaproponowane w nich rozwiązania dotyczyły tylko pojedynczych elementów ogólnie pojętego zrównoważonego rozwoju. Bardzo istotny jest fakt, że nauczycielom nie udało się porozumieć z rodzicami, władzami lokalnymi i innymi mieszkańcami regionu. – – – Ludzie nie potrafili myśleć o sobie jako o członkach lokalnej społeczności. Inicjować działania miała szkoła, nie kto inny. Uczniowie nie występowali jako pełnoprawni członkowie społeczności, a jedynie jako osoby, wykonujące polecenia nauczycieli Zrównoważony rozwój powinien dotyczyc nie tylko edukacji, ale również naturalnych relacji pomiędzy nauczycielami, uczniami, rodzicami i lokalna społecznością W rezultacie musimy poszukiwać metod nauczania, które będą wspierały proces uczenia się i rozwój szkoły. Każdy nauczyciel jak również grupa nauczycieli powinna: – – – – – – – – 32 skupić wszystkie swoje działania na świadomym rozwoju uczniów uznać uczniów za aktywnych uczestników procesu uczenia się, a siebie za konsultantów w tym procesie być pozytywnie nastawionymi do wprowadzanych zmian i nie skupiać się na dostosowywaniu się do obecnej sytuacji planować swój rozwój i rozwój systemu szkolnego być otwarci na potrzeby lokalnej społeczności i długofalową współpracę z nią brać udział w programach partnerskich z instytucjami edukacyjnymi promować zespołową pracę uczniów, nauczycieli i rodziców, omawianą osobno dla każdego projektu stale się rozwijać Rutyna musi ustąpić kreatywności, a w relacjach międzyludzkich partnerstwo powinno zając miejsce dominacji. Trudno jest rozmawiać o edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju jako o produkcie, który należy jedynie wprowadzić do systemu. Takie rozumowanie oznaczałoby przyjęcie, że dyscypliny wiedzy istnieją przed rzeczywistością i przedstawiają ją jako złożoną z odpowiadających im części. Rozumienie zrównoważonego rozwoju jako odrębnego przedmiotu również jest błędem. Zaplanowane wprowadzenie edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju wymaga odejścia od pojmowania szkoły jako instytucji, która uczy ludzi, i podchodzenia do niej jako do instytucji, w której ludzie się uczą. Wymaga to zmiany postrzegania uczniów, rodziców oraz nauczycieli, pozwalającej na optymalne wykorzystanie potencjału kreacyjnego każdego człowieka. Oprócz natychmiastowego wprowadzenia oddzielnych, odpowiednio zorganizowanych kursów edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju realizowanych jako przedmiot nauki uniwersyteckiej dla studentów wszystkich kierunków pedagogicznych, kluczowe jest rozwinięcie i ułatwienie dostępu do wszelkich metod edukacji nieformalnej, zwłaszcza kół samokształceniowych, które dają mozliwośc ciągłego rozwoju. Zastanów się 6. Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju 1. Dlaczego zmiana perspektyw edukacyjnych może być problematyczna jeśli nie wprowadzi się poważnych zmian w systemie i teorii szkolnictwa? 2. Jakie działania powinni podjąć zmotywowani nauczyciele żeby odpowiednio przeorientować nauczanie i uczenie się? Co można im doradzić? Bibliografia Ahlberg, M. 1993. Concept maps, Vee Heuristic diagrams and Rhetorical Argumentation Analysis (RAA): Three educational theory based tools to facilitate meaningful learning, in Novak, J. & Abrams, R. (red.) Proceedings of the Third International Seminar on Misconceptions and Educational Strategies in Science and Mathematics. Cornell University. Publikacja elektroniczna. Ahlberg, M. 1997. Improvement of environmental education as a tool for high quality lifelong learning, str. 135-148 w Leal Filho (red.). Lifelong Learning and Environmental Education. Frankfurt nad Menem, Peter Lang. Baltic 21 Series No 02/2002 Agenda 21 for the Baltic Sea Region Sector Report – Education (Baltic 21E). Sztokholm: Baltic 21 Secretariat, Ministry of Environment. Bauersfeld, H. (1995). The Structuring of the Structures: Development and Function of Mathematizing as a Social Practice. w L. P. Steffe & J. Gale (Eds.), Constructivism in Education. Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers. Brownstein, B. (2001) Collaboration: The Foundation of Learning in the Future. Education, 122 (2), 240. Bruner, J (1960) The Process of Education, Cambridge, Mass.: Harvard University Press. 97 + xxvi pages. Changing theoretical perspectives. W Handbook of the Sociology of Education, pod red. Hallinan, M.T., 37-64. Nowy Jork: Kluwer Academic/Plenum Publishers. Dahms, M., Geonnotti, K., Passalacqua, D.. Schilk, J. N., Wetzel, A., and Zulkowsky, M. (2007) 33 Di Vesta, F. J. (1987) The Cognitive Movement and Education. W: J. A. Glover &R.R. Ronning (Eds.), Historical Foundation of Educational Psychology (pp. 203 – 233) Nowy Jork: Plenum Press Earth Summit + 5 (1997) HREF=”http://www.un.org/esa/earthsummit/”§ MACROBUTTON HtmlResAnchor http://www.un.org/esa/earthsummit/ or HREF=”http://www. un.org/ecosocdev/geninfo/sustdev/indexsd.htm”§ MACROBUTTON HtmlResAnchor http://www.un.org/ecosocdev/geninfo/sustdev/indexsd.htm Educational Theory of Lev Vygotsky: NewFoundations (dostępne pod adresem internetowym HREF=”http://www.newfoundations.com/GALLERY/Vygotsky.html on 29.01.2008”§ MACROBUTTON HtmlResAnchor http://www.newfoundations.com/GALLERY/Vygotsky.html on 29.01.2008.) Field R. (2008) John Dewey. In Fieser J.&Dowden B. (Eds.) The Internet Encyclopedia of Philosophy. (available at HREF=”http://www.iep.utm.edu/d/dewey.htm on 29.01.2008”§ MACROBUTTON HtmlResAnchor http://www.iep.utm.edu/d/dewey.htm on 29.01.2008) Gamoran, A., W.G. Secada, and C.B. Marrett. (2000)The organizational context of teaching and learning: Novak, J. & Gowin, B. 1984. Learning how to learn. Cambridge, Cambridge University Press Gapminder www.gapminder .org Living Planet Report Piaget, J. (2000). Commentary on Vygotsky. New Ideas in Psychology, 18, 241-59. Rhodes, L.K. and Bellamy, G.T. (1999) Choices and Consequences in the Renewal of Teacher Education. Journal of Teacher Education, 50 (1), 17. Roblyer, Edwards, and Havriluk, M.D., Edwards, Jack, & Havriluk, Mary Anne (1997) Integrating Educational Technology into Teaching, Merrill, Upper Saddle river, NJ. WWF (2007), Learning sustainable ways, Sellberg (place: publishers). Sterling, S (2001) Sustainable education – re-visioning learning and change. Schumacher Briefings 6. Green Books Foxhole, Devon. Cogan, J. i Derricott, (eds) (2000) Citizenship for the 21st century: An international perspective on education, Kogan Page, Londyn. 34 ROZDZIAŁ 3: METODY Jak już pisaliśmy, nie ma żadnych specjalnych metod nauczania ESD. Wiadomo jednak, że niektóre metody nauczania nadają się do tego celu lepiej niż inne. Charakterystycznym elementem dla wszystkich metod wskazanych do nauczania w ramach ESD jest zorientowanie na sam proces uczenia się. Oczywisty jest również fakt, że wybór metody zależy od warunków, w jakich nauka ma się odbywać, a za stworzenie odpowiedniej atmosfery i środowiska do nauki odpowiedzialny jest nauczyciel. Poniżej przedstawiamy liste rzeczy, któe warto wziąc pod uwage przy wyborze metod nauczania, zarówno dla projektów krótko jak długo terminowych. • • • • • • • • Mapa ESD: pozwala na zaplanowanie działań edukacyjnych w sposób prowadzący do zaangażowania całej szkoły (patrz strona 27). Wiedza na wstępie: jaką wiedzę już posiadają uczniowie, jaką maja postawę w stosunku do omawianych tematów? Jakie są cele edukacyjne danego zagadnienia lub bloku tematycznego? Jaką wiedzę lub umiejętności zamierzasz wykształcić lub rozwinąć? Jakiej postawy chcesz rozwinąc wśród uczniów? Jakie metody nauczania i jakie formy zadań dla uczniów najlepiej przyczynią się do osiągnięcia twoich celów? Jak ocenisz efekty nauki? Jak przeprowadzisz ewaluację? W jaki sposób uczniowie będą uczestniczyć w planowaniu prac i ich przeprowadzaniu? W jaki sposób zadbasz o to, aby twoje działania były widoczne dla innych? W tej części książki przedstawimy metody i zadania praktyczne, które sprawdziliśmy i oceniliśmy jako przydatne do ESD. W ich skład wchodzą: „określanie wartości”, zawierające ćwiczenia takie jak niedokończone zdania, ranking, koła zmiany, stanie na linii, cztery kąty i gorące krzesło, „zabawa w forum”, „odgrywanie ról”, „studiowanie konkretnych przypadków”, „nauczanie problemowe”, „debaty, dyskusje i rozwiązywanie problemów” oraz „kolejność wydarzeń”. Określanie wartości Kiedy mamy do czynienia ze złożonymi przedmiotami nauczania o interdyscyplinarnym charakterze, sasme fakty i informacje nie są w stanie wpłynąc na nasze zachowanie. Zamiast suchych faktów korzysta się z metod pozwalających na określenie wartości lub ćwiczeń pozwalających na ich aktywne kształtowanie, używanych do postaw, opinii i wartości charakteryzujących poszczególne osoby lub grupy. Określanie wartości wprawdzie nie udzieli konkretnych odpowiedzi na żadne nurtujące nas pytania, pomoże za to zidentyfikować nasze opinie, wskaże w jaki sposób możemy je zmienić, rozwinąć, w jak przyjąć inny punkt widzenia i mówić o swoich przekonaniach. Praca nad wartościami musi być zorientowana na proces i indywidualne predyspozycje każdej z osób. Do określania wartości można wykorzystywać różne rodzaje ćwiczeń, których należy używać bardzo ostrożnie i z szacunkiem dla wszystkich uczestników, tak żeby nikt nie czuł się naciskany albo nie odniósł wrażenia, że jego przekonania lub postawy są „złe”. Z określania wartości jako pierwszy korzystał John M. Steinberg w edukacji zdrowotnej, po to żeby pomóc młodym ludziom nazwać swoje wartości, mówić o nich, zachowywać się zgodnie z nimi oraz szanować wartości wyznawane przez innych. Poniżej przedstawiamy kilka przykładów ćwiczeń na określanie wartości. Z naszego doświadczenia wynika, że lepiej jest je wcześniej wypróbować, żeby wybrać te, które będą najlepiej odpowiadały Tobie i Twojej grupie oraz pasowały do tematu. Należy pamiętać, że większość ludzi ma trudności z wyrażaniem swoich opinii, a zwłaszcza ze zmienianiem swojego stanowiska, kiedy występują na forum całej grupy. Większość proponowanych ćwiczeń może na pierwszy rzut oka przypominać grupowe gry integracyjne, ale ich zadanie jest przede wszystkim edukacyjne. Ludzie mogą bardzo różnie reagować na ćwiczenia, przede wszystkim dlatego, że nasze opinie są sprawą prywatną i osobistą, a atak na nasze poglądy może nas łatwo zranić. Część ćwiczeń opisujemy w tej części jedynie pokrótce, więcej podobnych zadań znajduje się w rozdziale 4. 35 Nauczanie opiera się na doświadczeniu uczniów jako grupy lub jako jednostek. Niedokończone zdania W ćwiczeniu tym niedokończone zdania są podstawą do poszerzenia wiedzy o poglądach uczniów na konkretny temat. Ćwiczenie to nadaje się idealnie do gromadzenia informacji przed rozpoczęciem prac. Poglądy uczniów oraz ich sposób pojmowania określonych zjawisk i sytuacji można rozwijać również pracując w parach lub małych grupach roboczych. Niedokończone zdania należy zapisać na kartkach lub na tablicy. Poniżej zamieściliśmy przykłady takich zdań. Uczestnicy ćwiczenia mają za zadanie uzupełnić zdania zgodnie z ich przekonaniami i opinią na dany temat. W grupach, których członkowie nie znają się za dobrze najlepiej jest przeprowadzić to ćwiczenie indywidualnie i w formie pisemnej, przy czym można poprosić kilku ochotników o przeczytanie swoich odpowiedzi lub przedyskutowanie ich w parach. Przykłady zdań: 1. 2. 3. 4. 5. Zwierzę, które chciałbym/chciałabym mieć to ............................................................... Moje otoczenie to ważna sprawa, a najlepiej czuję się w .............................................. Ćwiczenie indywidualne: „Najważniejsza rzecz jakiej nauczę się w szkole to .........”. Ćwiczenie grupowe: „Najważniejsza rzecz, jakiej uczy się w szkole to......................”. Ćwiczenie indywidualne: „Chcę mieć samochód, ponieważ.......................................”. Ćwiczenie grupowe: „Samochody są bardzo przydatne, ponieważ......................”. Ćwiczenie indywidualne: „Moim zdaniem WWF powinno pracować nad..............”. Ćwiczenie grupowe: „Naszym zdaniem WWF powinno pracować nad...................”. Ranking Ćwiczenia określające wartości mogą służyc za wstęp do określonego tematu lub pomagac w integracji grupy. Poniższe ćwiczenie polega na uporządkowaniu punktów z listy w kolejności od najważniejszego do najmniej istotnego. Pytania należy dopasować do tematu, nad którym obecnie pracujecie. W tym konkretnym ćwiczeniu odpowiedziom należy przyporządkować pozycję od 1 do 3, gdzie 1 oznacza najwazniejszą i najtrafniejszą naszym zdaniem odpowiedź. Uczestnicy ćwiczenia powinni najpierw zaznaczyć swoje odpowiedzi na kartce, a później przedyskutować je z innymi. Podsumowaniem ćwiczenia może być przedstawienie i uzasadnienie odpowiedzi niektórych osób całej klasie lub grupie. Pozycjonowanie według wagi lub trafności może również posłużyć jako narzędzie do indywidualnej refleksji nad danym zagadnieniem lub grupowej dyskusji. Stopień trudności ćwiczenia można zmieniać poprzez podawanie alternatywnych odpowiedzi, które znacząco nie różnią się od siebie a ich pozycja na liście zależy od wielu zewnętrznych uwarunkowań. Przykładowe pytania: Którego z nich najbardziej bałbys się spotkać sam w lesie? – żubra – psa – obcego człowieka Co powinno być priorytetem w Twojej społeczności? – oczyszczanie ścieków – recykling – stadion piłkarski W której organizacji chciałbys działać? – WWF – Czerwony Krzyż – Wolałabym/wolałbym założyc własną organizację 36 Innym przykładem wykorzystania rankingu jest ćwiczenie polegające na indywidualnym tworzeniu list, które później można wykorzystać jako przykład pomagający zrozumieć proces określania priorytetowości. Można na przykład poprosić uczniów, żeby wypisali 10 ulubionych posiłków. Uczniowie powinni przygotować swoje listy indywidualnie, nie rozmawiając z innymi. Każdy powinien mieć możliwość zastanowienia się i samodzielnej pracy, tak żeby nikt oprócz odpowiadającego nie miał wpływu na udzielaną odpowiedź. Kiedy lista będzie gotowa można ją uporządkować według najlepszego smaku, kosztów transportu, ceny, współczynnika EF itd. Przez cały czas należy podkreślać, że nie ma odpowiedzi dobrych ani złych. Gotowe listy można porównywać w parach, uzasadniając pozycję w rankingu i argumentując swój tok myślenia. Koła zmiany To krótkie i ciche ćwiczenie. Jego podstawowym założeniem jest możliwość wyrażenia swojej opinii względnie anonimowo, w sposób który nie daje czasu na zaobserwowanie odpowiedzi innych. Ćwiczenie należy zacząć od neutralnych, prostych pytań, po to żeby uczestnicy mogli zobaczyc na czym polega. Ćwiczenie to można wykorzystać jako rozgrzewkę, która pomoże uczestnikom swobodnie wyrażać swoje pomysły, jak również pozwoli oszacować jaką wiedzę już posiadają uczniowie i jaką prezentują postawę w stosunku do określonego tematu. Oto na czym polega ćwiczenie. Grupa lub klasa tworzy dwa kręgi, zewnętrzny i wewnętrzny. Oba kręgi ruszają powoli w przeciwnych kierunkach. Nauczyciel czyta zdania. Jeśli uczestnik zgadza się z jakimś zdaniem to zmienia koło, zmieniając tym samym kierunek marszu. Jeśli się nie zgadza – pozostaje w tym samym kręgu i maszeruje w tym samym kierunku. Przykładowe zdania: –Jesień to przyjemna pora roku –Nigdy nie jest mi zimno w stopy –W szkole uczę się ważnych rzeczy –Wszyscy jesteśmy odpowiedzialni za przyszłość –Politycy są odpowiedzialni za zrównoważony rozwój –Lubię mięso –Interesuje mnie rolnictwo –Nie zanieczyszczam gleby ani wody –Wszyscy jesteśmy wojownikami! Stanie na linii Jest to ćwiczenie na określanie wartości, które ułatwia całej grupie zrozumienie różnych punktów widzenia. Pozwala również na rozwijanie postaw i zachęca do wyrażania swoich opinii. Nauczyciel przedstawia zagadnienia po kolei, jedno na raz, prosi uczniów o dokładne zastanowienie się nad ich opinią na ten temat. Po wprowadzeniu pierwszego zagadnienia uczestnicy ćwiczenia rysuja na kartce papieru linię z podziałką od 1 do 6. Każda z osób, zgodnie z udzielona odpowiedzią, zaznacza krzyżykiem swoją pozycje na linii. Potem nauczyciel wprowadza kolejne zagadnienie. Uczestnicy następnie wstają i ustawiają się na linii (może być to linia wyimaginowana albo zaznaczona np. kredą na podłodze) zajmując pozycję zgodną ze swoją odpowiedzią na dane zagadnienie. W tym czasie należy zachowac ciszę. Kiedy już wszyscy uczestnicy zajmą swoje stanowiska, każdy z nich opowiada osobie stojącej obok dlaczego stoi właśnie w tym miejscu. Jest całkiem prawdopodobne, że więcej niż jedna osoba zajmie miejsce przy jakiejś cyfrze. W takiej sytuacji można zapytać powstałą grupkę, czy chcą wyznaczyć rzecznika, który przedstawi ich stanowisko całej klasie lub grupie. W trakcie takiej publicznej argumentacji, niektórzy z uczestników mogą zmieniać zdanie. Należy ich wówczas zachęcić do zmiany pozycji na linii. Przed rozpoczęciem ćwiczenia należy poinformować uczestników, że mogą zupełnie swobodnie wyrażać swoje opinie na dane tematy. 37 Nauczyciel czyta wcześniej przygotowane pytanie. Poniżej zamieszczamy 2 wersje ćwiczenia. Wersja 1 – Kto jest ważniejszy: człowiek czy natura? Natura 1 2 3 4 5 6 Człowiek Wersja 2 Na podłodze należy nakreślić linię ze słowami ZGADZAM SIĘ na jednym końcu i NIE ZGADZAM SIĘ na drugim. Zajęcie miejsca po środku tej linii może świadczyć o tym, że ktoś jest niezdecydowany jak również o tym, że ten temat go zupełnie nie obchodzi. – Wszyscy powinni ograniczyć zużycie energii elektrycznej Zgadzam się Nie zgadzam się Co ważne, w obu wersjach tego ćwiczenia uczestników należy prosić o wyrażenie swoich poglądów na głos. Należy zapewnić uczestników, że wszyscy będa mieli możliwośc wypowiedzenia się i że nikt nie będzie ganiony za to, że jego opinia różni się od innych. Trzeba również zaznaczyć, że każdy z uczestników może zmienic zdanie na dany temat w dowolnym momencie. Po zakończeniu ćwiczenia uczestnicy zajmuja swoje normalne miejsca. Ćwiczenie to może zostać wykorzystane również do ewaluacji. Zadając te same pytania w późniejszym terminie można ocenić czy nastąpiły zmiany w wyznawanych przez uczniów wartościach i jakie to są zmiany. Cztery kąty Jest to ćwiczenie, które nadaje się do pracy nad złożonymi problemami. Można wybrać spośród 3 alternatywnych odpowiedzi jak również udzielic własnej. Zawsze musi być miejsce na własna odpowiedź dla wszystkich, których opinia nie pokrywa się z wcześniej przygotowanymi opcjami do wyboru. Do każdego kąta w pomieszczeniu przypisuje się jedną odpowiedź (patrz przykład poniżej), a jeden z nich pozostaje kątem otwartym, w którym można udzielić własnej odpowiedzi. – Co jest Twoim zdaniem najważniejsze przy zakupie nowego swetra? A C KĄT A: KĄT B: KĄT C: KĄT D: B D Cena Moda i styl Skąd pochodzi i jak został wyprodukowany Inna odpowiedź – „kąt otwarty” Nauczyciel odczytuje pytania i prosi uczniów o zastanowienie, jakiej udzielić odpowiedzi. Następnie wskazuje, który kąt jest przewidziany dla danej odpowiedzi. Jest to dość istotne, ponieważ istnieje ryzyko że jakaś osoba zajmie miejsce w jakimś kącie a inne podążą za nią, bez zastanowienia nad odpowiedzią. Ważne jest, żeby każdy podejmował decyzje indywidualnie. Należy zachecać uczestników do zmiany kąta w dowolnym momencie, jeśli zmienią zdanie. Kiedy już wszyscy zajma swoje pozycje, należy poprosić każdą uformowana w ten sposób grupę o przedyskutowanie powodów, dla których zajęli właśnie to miejsce. Następnie grupa wybiera przedstawiciela, któy na forum przedstawia stanowisko swojej grupy. 38 Gorące krzesło Najistotniejszym aspektem określania wartości jest fakt, że uczniowie sami zaczynaja się zastanawiać nad zadawanymi im pytaniami, mniej ważne jest natomiast stanowisko które zajmą w danej sprawie. Ważniejszy od produktu – czyli odpowiedzi – jest sam proces – czyli myślenie, motywacja i komunikacja. Na środku sali należy ustawic krzesła w kółko i poprosić uczestników u zajęcie miejsc. Następnie nauczyciel czyta przygotowane wcześniej zdanie, związane z omawianym tematem lub problemem. Uczniowie, którzy zgadzają się z odczytanym zdaniem zmieniaja miejsca, natomiast ci, którzy się nie zgadzają – pozostaja na swoich krzesłach. Następnie należyć poprosić uczestników o wytłumaczenie swojego sposobu myślenie osobie siedzącej obok lub całej grupie. Później nauczyciel odczytuje kolejne zdanie i tak dalej. Przykładowe zdania: Jedzenie ryb z Bałtyku jest niebezpieczne. Wszyscy powinniśmy ograniczyć konsumpcje dóbr. Opinie chłopców i dziewcząt z Litwy są podobne do opinii chłopców i dziewcząt ze Szwecji. Elektrownie atomowe powinny zostac zamknięte. Życie w przeszłości było lepsze niż jest teraz. Mamy demokrację w naszym kraju. Pomiędzy szkołami są duże różnice. Każda fabryka zanieczyszczająca środowisko powinna zostać jak najszybciej zamknięta. Chiny są światowym liderem. Można zachęcić uczniów do układania własnych zdań. Podobnie jak w innych ćwiczeniach na określanie wartości, tak samo tutaj – nie ma poprawnych i złych odpowiedzi. Nauczyciel nie powinien udzielać własnej odpowiedzi, ponieważ uczniowie mogą ją odebrać jaką tą „poprawną”. Więcej ćwiczeń na określanie wartości można znaleźć na stronie 47-52. Zastanów się 1. Metody Odpowiedz na poniższe pytania po wypróbowaniu niektórych ćwiczeń i zapoznaniu się z określaniem wartości. 1. O czym trzeba pamiętać i nad czym się zastanowić przy układaniu pytań do ćwiczeń na określanie wartości? 2. O czym musisz pamiętać jako prowadzący ćwiczenia na określanie wartości? Zabawa w forum Zabawa w forum pozwala na pokazanie postaw i wartości w bezpiecznym środowisku. Odgrywane role i interakcja pomiędzy aktorami a publicznością nie tylko uczą rozwiązywania problemów realistycznych ale fikcyjnych, ale również – co zostało wielokrotnie sprawdzone – problemów jak najbardziej realnych. W ćwiczeniu tym uczestnicy uczą się działać w konstruktywny sposób w sytuacjach kryzysowych, przy czym muszą brać pod uwagę wiele różnych aspektów danej sprawy. Zabawa w Forum została opracowana przez brazylijskiego reżysera Augusto Boala podczas pracy z trudna młodzieżą i społecznymi wyrzutkami z Sao Paolo. Celem zabawy w forum jest zapoznanie się z wartościami i postawami, tak żeby umożliwić odpowiednie podejście do problemu i osób je wyznających. Zabawa w forum rozpoczyna się od sytuacji, w której odgrywanie konkretnych ról prowadzi do kryzysu. Po odegraniu sceny następuje mała przerwa, po której powtarza się całą sekwencję wydarzeń. Następnie do akcji wkracza 39 publiczność, która z pomocą „jokera” decyduje którego aktora chce wymienić. Po podjęciu decyzji o wymianie aktora scenka odgrywana jest po raz kolejny, z tą róznicą że teraz każda osoba z publiczności może przerwać przedstawienie krzycząc „Stop!”. W tym momencie nowa osoba wchodzi w rolę aktora, co umożliwia wprowadzenie nowych zmian w przebiegu wydarzeń. Przedstawienie odgrywane jest do końca, po czym następuje dyskusja pomiędzy aktorami i publicznością. Na stronie 54 znajdują się szczegóły dotyczące Zabawy w Forum Stand Up for SD! Zaraz za opisem przytoczono dwa przykłady ćwiczeń problemowych, które można wykorzystać w Zabawie w Forum. Przedstawienie Przedstawienie polegające na odgrywaniu ról pozwala na odróżnienie informacji istotnych od tych, które nie mają związku z daną sprawą, umozliwia wyrażenie poglądów i ich obronę, rozwija zdolnośc słuchania innych i tolerancje dla ich opinii. Odgrywanie ról pozwala na postawienie się w sytuacji innego człowieka, dzięki czemu można wyobrazić sobie sytuację w jakiej ta osoba się znajduje oraz częściowo zrozumieć poglądy przeciwnika. Odgrywanie ról z założenia ma pomóc w rozwijaniu wartości. Taki sposób na branie udziału w sytuacjach, które mają miejsce w codziennym życiu, wpływa na rozwój przekonań i pewności siebie w stopniu wystarczającym do rozbudzenia poczucia odpowiedzialności za to co się dzieje wokół i wywierania wpływu na przebieg i rezultat realnych wydarzeń. Jak widać, odgrywanie ról pozwala nam wziąć udział w wielu sytuacjach „z życia wziętych” i przedyskutować możliwości i szanse płynące z różnorodnych rozwiązań. Metoda ta jest idealna do celów ESD. Zanim rozpocznie się przedstawienie, uczestnikom należy przedstawic opis danej sytuacji oraz szczegóły dotyczące postaci i ich zadania. Następnie uczestnicy decydują, które role chcą odegrać i w jaki sposób oddadzą ich charakter w scenariuszu, nad którym pracują. W tym celu będą musieli opracować swoje argumenty i metody na przekonanie reszty do swoich racji. Osoby, które nie odgrywają ról albo wolą obserwować przedstawienie z boku tworzą publiczność, która uważnie śledzi przebieg wydarzeń. Po zakończeniu przedstawienia należy zachęcić aktorów i publiczność do ewaluacji i wspólnej dyskusji nad procesami, które miały miejsce w przedstawieniu i ich skutkiem. Oprócz pozytywnego wpływu na pewności siebie, odgrywanie ról jest ćwiczeniem pozwalającym uczniom na wypracowanie sposobów zachowań w sytuacjach problemowych i świadomości właściwego zachowania w różnych okolicznościach. Nauczyciel powinien zwracać uwagę, aby aktorzy nie byli zbyt surowo oceniani. Cały sens odgrywania ról polega na tym, że można bez konsekwencji wcielic się np. w czarny charakter. Nie trzeba lubić postaci, którą się gra. Jest to po prostu szansa na doświadczenie czegoś innego w bezpieczny sposób i w bezpiecznym otoczeniu. Trzy kroki służące zaangażowaniu uczniów • Burza mózgów na temat sześciu do ośmiu ról, które uczniowie mogą przyjąć w ramach planowanego scenariusza. Należy przy tym wziąć pod uwagę konsekwencje wynikające z konkretnych działań. Za przykład weźmy przedstawienie dotyczące wywarcia nacisku na lokalne zakłady przemysłu chemicznego, które powinny wydawać dużo więcej pieniędzy na oczyszczanie terenu na którym działają. Wskutek takich wydatków wiele osób straciło by pracę, co wpłynęłoby na małych, lokalnych przedsiębiorców, których dochody zależą od dochodów pracowników fabryki. Ludzie mieszkający w pobliżu zakładów również nie byli by zbyt przychylnie nastawieni do tych działań, ze względu na uciążliwość akcji oczyszczania terenu. • Krótki, ale czytelny opis każdej z postaci i ról • Decyzja na temat linii działania, którą powinna przyjąć każda z postaci. Miejscem wydarzeń może być posiedzenie rady miasta, na którym pod obrady wzięto decyzje o tym, czy zakłady chemiczne mają przystąpić do natychmiastowej akcji oczyszczania terenu. Kluczem do sukcesu podczas odgrywania ról jest prostota, należy więc unikać zbytniego komplikowania sytuacji. 40 Przygotowanie uczniów do odgrywania ról Jeśli do odegrania przedstawienia potrzebne jest odpowiednie tło faktograficzne, nauczyciel powinien zapewnić uczniom odpowiednia ilość czasu na zebranie informacji. Równie istotne jest danie uczniom czasu na przedyskutowanie samego tematu oraz poszczególnych ról. Kiedy nadejdzie czas na przedstawienie, nauczyciel albo grupa wybiera aktorów, natomiast reszta osób może doradzać poszczególnym postaciom, kibicować im lub po prostu obserwować przebieg wydarzeń. Akcja Nauczyciel lub jeden z uczniów opowiada o scenariuszu. Takie wprowadzenie jest o tyle istotne, że mówi wszystkim zgromadzonym – zarówno aktorom jak publiczności – o tym co mają robic i czego się spodziewać. Wprowadzenie nie musi być długie i wręcz nie powinno być zbyt szczegółowe, tak żeby nie zdradzać co się wydarzy podczas przedstawienia. We wprowadzeniu powinien się pojawić tytuł przedstawienia, zarys problemu, którego przedstawienie dotyczy oraz informacje dotyczące przewidywanego czasu trwania, możliwości przerywania przedstawienia w celu zasięgnięcia porady przez któregoś z aktorów oraz zapowiedź tego, co będzie miało miejsce później, czyli dyskusji nad wynikającymi z przedstawienia problemami. Po takim wstępie inicjatywę przejmuja aktorzy, któzy rozpoczynają odgrywanie scenariusza. Zaangażowanie całej klasy Jeśli w późniejszej dyskusji ma brać udział cała klasa, to uczniowie muszą o tym wcześniej wiedzieć (patrz wyżej), żeby mogli na przykład robic notatki podczas spektaklu. Jednym ze sposobów na rozpoczęcie dyskusji jest poproszenie aktorów o wypowiedź na temat tego, jak się czuli w swojej roli i czy myślą, że całośc mogła przebiec inaczej. Tak rozpoczętą dyskusje można z łatwością poszerzyc o poglądy publiczności na dany temat. Publiczność może wspólnie z aktorami dyskutować o innych możliwościach zachowań poszczególnych aktorów. Dokładne scenariusze dwóch przedstawień na temat odwiertów ropy naftowej i rybołówstwa znajdują się na stronach 52-54. Studiowanie przypadków Praca nad przypadkami pozwala uczniom analizować i rozważać konkretne problemy i umożliwia rozwijanie zdolności do formułowania i wyrażania różnorodnych argumentów. Studiowanie przypadków zawsze charakteryzuje się następującymi cechami: • dotyczy prawdziwych sytuacji • dotyczy problemów, które wymagają rozwiązania, i sytuacji w których konieczne jest podejmowanie decyzji • zazwyczaj dany przypadek opisywany jest z pozycji osoby władnej podejmować decyzje, co pozwala uczniowi postawić się w takiej własnie roli Studiowanie przypadków różni się od innych zorientowanych na ucznia metod w następujący sposób: • Zarówno materiał źródłowy jak tło kulturowe i faktograficzne są autentyczne i dotyczą sytuacji, która na prawdę ma lub miała miejsce • Każdy przypadek opiera się na danych zgromadzonych w terenie i obserwacjach z życia, lub na badaniach przeprowadzonych w danym terenie, dokumentach, wywiadach, reportażach, publikacjach itp. • Każdy z przypadków jest inny, zajęcie stanowiska w danej sprawie często wymaga podejmowania decyzji • Wykorzystanie danego przypadku musi być uzasadnione z edukacyjnego punktu widzenia- czy uczniowie nauczyli się tego, czego mieli się nauczyć? Czy zdobyli odpowiednią wiedzę i doświadczenie? Studiowanie przypadków może się odbywać w oparciu o materiały zawarte w podręcznikach, jak o sytuacje zaczerpnięte z życia. Metoda ta może być również wykorzystana w moderowanych dyskusjach „na temat”, które zaczynaja się od zpoznania z materiałami dostarczonymi przez nauczyciela, po czym następuje praca w grupach, a całość kończy się dyskusją na forum całej klasy. Wybór przypadków może być bardzo różny i służyć różnym celom, np. 41 przyjrzeniu się określonym wartościom, sposobom działania, rozwijaniu zdolności komunikacyjnych, umiejętności zarządzania i tak dalej. Na stronie internetowej Education for Change zgromadziliśmy liczne materiały do studiowania konkretnych przypadków pochodzące z gazet. Można je znaleźć pod adresem www.balticuniv. uu.se/educ/. Materiały do edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju w języku angielskim można znaleźć na stronie internetowej www.colby.edu/personal/t/thtieten/cases.html Nauczanie problemowe (PBL*)4 PBL, czyli nauczanie problemowe, to skupiająca się na uczniu, szkoleniowa metoda rozwiązywania problemów. U jej podstaw leży wykorzystanie problemów „z życia wziętych” jako kontekstu, w którym uczniowie uczą się krytycznego myślenia i umiejętności rozwiązywania problemów, jednocześnie zdobywając wiedzę o podstawowych pojęciach z danego przedmiotu. Dzięki PBL uczniowie nabywają również umiejętności ciągłego uczenia się przez całe życie, rozwijając na przykład zdolnośc do znajdowania odpowiednich materiałów do nauki i korzystania z nich. Proces nauczania problemowego można opisać w następujący sposób: 1. Uczniowie zapoznają się z problemem. Problem jest przedstawiany w formie przypadku – sprawy do rozwiązania, badania naukowego lub filmu. Pracując w grupach uczniowie wymieniają się pomysłami i posiadaną wiedzą dotyczącą danego problemu, a następnie próbują dokładnie nazwać problem, z którym mają do czynienia. 2. Podczas dyskusji uczniowie formułuja pytania o te aspekty problemu, których nie rozumieją. Pytania te nazywamy tematami nauki5 , które to tematy zostają w następnym etapie spisane przez całą grupę. Uczniowie są stale zachęcani do dokładnego określania tego, co wiedzą i – co ważniejsze – tego, czego nie wiedzą. 3. Uczniowie porządkują zapisane tematy nauki od najważniejszego do najmniej istotnego. Następnie decydują, które z tematów muszą zostać zbadane przez całą grupę, a które mają zostać przypisane poszczególnym osobom, które następnie przekażą wiedzę całej klasie. Uczniowie wspólnie z nauczycielem podejmują również dyskusje na temat źródeł, których będą potrzebowali do zbadania tematów nauki, ustalają też miejsca, w których można je znaleźć. 4. Podczas następnego spotkania uczniowie zgłębiają zdobyte informacje dotyczące tematów nauki i utrwalają nowo zdobyta wiedzę dotyczącą badanego tematu. Uczniów zachęca się do podsumowania wiadomości i opisania związków pomiędzy nowymi i wcześniej znanymi pojęciami. W miarę kontynuowania pracy nad problemem uczniowie odkrywają nowe tematy nauki i w ten sposób przekonują się, że uczenie się jest procesem ciągłym i trwającym całe życie. Debaty, dyskusje i rozwiązywanie problemów Dyskusja wymaga współpracy wewnątrz grupy w celu zidentyfikowania ważnych problemów oraz rozpoznania stosownych rozwiązań. Podczas dyskusji uczniowie mogą rozwinąć umiejętność formułowania i wyrażania własnych pomysłów, słuchania innych oraz rozumienia innych opinii i zdolności ich akceptowania. W trakcie dyskusji uczniowie musza brac pod uwagę wiele różnych punktów widzenia oraz próbować znaleźć rozwiązanie omawianych problemów lub odpowiedzi na postawione pytania. Charakterystyczna dla dyskusji jest również ewaluacja obejmująca fakty, poglądy, doświadczenia i możliwości. Wyróżniamy różne rodzaje dyskusji. Na przykład: Debata – uczniowie mają odrębne poglądy na dany temat i zaczynają argumentować swoje racje. Taki rodzaj dyskusji często występuje podczas omawiania tematu rozwiązywania problemów energetycznych poprzez budowę elektrowni atomowych. Uczniowie najczęściej dzielą się na dwie grupy – zwolenników i przeciwników budowy elektrowni nuklearnych. Każda z grup ma mozliwość zaprezentownia swojego punktu widzenia i przytoczenia argumentów popierających jej stanowisko. Następnie przedstawiane są kontrargumenty i w ten sposób 4 Z angielskiego – Problem Based Learning 5 Z angielskiego – learning issues 42 debata toczy się aż do momentu osiągnięcia konkluzji satysfakcjonującej obie strony – albo do momentu kiedy skończy się czas przewidziany na dyskusję. Dyskusja panelowa – należy wybrać grupę 3 – 5 uczniów i poprosić ich wyrażenie swoich opinii i argumentów. Po 15 – 20 minutach osoba prowadząca dyskusję prosi innych uczniów – którzy do tej pory przysłuchiwali się rozmowie – o wzięcie udziału w dyskusji. Na koniec dyskusji prowadzący przedstawia krótkie podsumowanie, w którym wymienia najważniejsze argumenty i opinie. Dyskusja piramidalna – nauczyciel prosi uczniów o wybranie jednego z trzech rozwiązań mających na celu poprawienie wydajności energetycznej szkoły. Uczniowie dyskutują w parach i podejmują wspólną decyzję, wybierając jedną z przedstawionych opcji. Następnie prowadzą taką samą rozmowę w grupie 4 uczniów, tym razem wybierając jedną spośród dwóch przedstawionych opcji. Następnie dochodzi do połączenia kolejnych 2 grup czteroosobowych, które ponownie wybieraja jedną wspólną opcję. Proces ten powtarza się do momentu, kiedy cała klasa podejmie jedną wspólną decyzję. Po zakończeniu dyskusji uczniowie przeprowadzają ewaluację w parach od których zaczęli pracę, rozmawiając o podjętej wspólnie decyzji i procesie jej podejmowania. Dyskusja plenarna – dotyczy dużych grup uczniów, od 10 do 30 (lub więcej) osób. Temat do dyskusji jest znany na dłuższy czas przed jej rozpoczęciem. Prowadzący rozpoczyna dyskusję zadając pytanie i zachęcając któregoś z uczniów do udzielenia odpowiedzi. Następnie nadzoruje wymianę poglądów i argumentów, udziela głosu i pilnuje czasu przeznaczonego na wypowiedź, a na koniec dokonuje podsumowania. Dyskusja nad problemami i znajdowanie takich rozwiązań problemów, które oznaczaja korzyści dla wszystkich jest sprawą kluczową dla zrównoważonego rozwoju, ponieważ u jego podstaw leży demokracja i zaangażowanie wszystkich stron mających wpływ na kształt świata. W związku z tym danie uczniom możliwości przedyskutowania jak największej ilości tematów, które wymagaja rozwiązania jakiegoś problemu jest sprawą najwyższej wagi. Wskazówki dotyczące prowadzenia owocnych dyskusji Posiadana wcześniej wiedza może być dobrym sposobem na rozpoczęcie jakiegoś bloku tematycznego, nawet jeśli uczniowie nie posiadają zbyt wiele informacji dotyczących danego tematu. Rozpoczęcie tematu od ogólnej dyskusji daje nauczycielowi możliwość oceny różnorodności i charakteru opinii wśród uczniów. Informacje na temat posiadanej przez uczniów wiedzy oraz opinii na dany temat mogą być pomocne dla nauczyciela, ponieważ dzięki nim można precyzyjniej określić tematy, narzędzia i metody pozwalające na efektywniejsze nauczanie. Motywacja: Rozwijanie zainteresowania uczniów tematem jest kluczowe dla wykształcenia w nich motywacji i entuzjazmu do nauki. W związku z tym ważne jest wprowadzanie materiału w sposób żywy i interesujący. Zaangażowani i silnie zmotywowani uczniowie wykażą się większą determinacją przy poszukiwaniu informacji potrzebnych do uzasadnienia ich poglądów lub do głębszego zrozumienia danego tematu. Zachęcanie uczniów do prezentowania swoich odkryć w kreatywny sposób również jest nieocenionym źródłem motywacji. Zorientowanie na ucznia jest kolejnym powodem, dla którego warto zachęcać uczniów do udziału w dyskusjach. Są one drogą do osiągnięcia przez uczniów zrozumienia, pozwalają im słuchac opinii innych i wyrażać własne poglądy. Ocena i ewaluacja:Dyskusja jest również świetną metodą na ocenienie zrozumienia tematu wśród uczniów. Dzięki obserwacji stopnia aktywności podczas dyskusji i analizie wypowiedzi uczniów, można ocenić, którzy z nich zrozumieli temat, które pojęcia zostały należycie przyswojone, a które należy powtórzyć lub wprowadzić w inny sposób, ażeby uczniowie w pełni je zrozumieli i byli w stanie swobodnie ich używać. Jeśli dyskusja prowadzona jest na początku jakiegoś tematu lub bloku tematycznego, można poprosić uczniów żeby określili jaką wiedzę powinni posiadać, żeby podjąć rozsądną decyzję lub wskazać jakieś sensowne rozwiązanie problemu. Można wówczas zaplanować lekcje i zdania dla uczniów uwzględniając ich sugestie. 43 Dobrym pomysłem jest poproszenie dwóch lub trzech uczniów o podsumowanie dyskusji, każdy powinien zreferować jeden z punktów widzenia. Najlepiej, jeśli osoba podsumowująca jakiś punkt widzenia była mu przeciwna podczas prowadzenia dyskusji. Na stronie 54 znajduje się zarys dyskusji panelowej. Na stronach 56 i 57 można znaleźć przykłady problemów, które można poddać dyskusji i w ten sposób rozwiązać. Należy również szukać przykładów z życia, ponieważ są dla uczniów dużo bardziej interesujące. Kolejność wydarzeń6 Metoda ta pochodzi ze Szkocji i ma za zadanie wspomóc uczenie poprzez refleksję, kreatywność i umiejętność rozwiązywania problemów. Nadaje się zarówno do pracy indywidualnej jak grupowej. Jej podstawowym założeniem jest, że jeśli nauka ma coś znaczyć dla ucznia, to musi być zrozumiała. Kolejność wydarzeń można porównać do inaczej zorganizowanego i troche bardziej złożonego odgrywania ról. Podstawowe cechy kolejności wydarzeń można opisać następująco: • • • • • jest to historia, w której stopniowo buduje się napięcie, po czym następuje jakieś wydarzenie, które stanowi kryzys lub konflikt, który w ostateczności zostaje zażegnany występujące postaci są zaprojektowane tak, żeby uczniowie mogli się z nimi łatwo identyfikować historia jest ograniczona czasem i miejscem akcji kluczowe pytania są częścią opowieści, tzn.: nauczyciel zadaje w trakcie opowieści pytania, które pozwalają uczniom na dalsze rozwijanie opowieści problem lub zadanie jest przedstawione wraz z kontekstem Więcej informacji na tema kolejności wydarzeń w jej szkockim wydaniu można znaleźć pod adresem : www.storyline.org/index.htm Nauczyciel (lub zespół nauczycieli) jest odpowiedzialny z ustalenie struktury kolejności wydarzeń, musi również zdecydować o tym, którego przedmiotu ma dotyczyć przedsięwzięcie i wybrać cele programu nauczania, na których będzie się koncentrować. Bardzo ważne jest zapewnienie nauczycielom odpowiedniego czasu na przygotowanie pracy. Równie istotna jest współpraca pomiędzy wszystkimi nauczycielami i ich aktywny udział. W skrócie całość polega na tym, nauczyciele przygotowują plan, a uczniowie wypełniają go treścią. Kiedy uczniowie już wymyślą postacie i otoczenie, w którym ma się odbywać akcja, nauczyciel przedstawia im problem, który musza rozwiązać. Postaci Przy pracy nad kolejnością wydarzeń uczniowie sami wymyślają postacie – wyimaginowanych ludzi, o wymyślonym wyglądzie i cechach charakteru, którzy żyją w dopasowanym do schematu. Mogą to być rolnicy, członkowie jednej rodziny lub jakiekolwiek postaci, które odpowiadają wybranemu okresowi historycznemu i otoczeniu, które są opisane w przygotowanym przez nauczycieli planie. Ekscytujący początek Należy koniecznie zadbac o to, żeby uczniowie od samego początku czuli się częścią opowieści. Są pewne sztuczki, które mogą w tym pomóc. Może to być na przykład list, w którym prosi się uczniów o udzielenie pomocy ornitologom, którzy maja przyjechac w ich wyimaginowana okolicę, może to być również ogłoszenie, w którym poszukuje się osób chętnych do wzięcia udziału w ekspedycji badawczej w regionie Morza Bałtyckiego. Kiedy uczniowie poczują się zaangażowani można dalej rozwijać opowieść. Inną techniką pozwalająca na zwiększenie zaangażowania uczniów jest stawianie pytań otwartych, wymagających pełnych, kreatywnych odpowiedzi, i unikanie pytań, na które można odpowiedzieć „tak” lub „nie”. Pytania otwarte są również bardzo pomocne przy ocenie stop6 Z angielskiego – storyline 44 nia zrozumienia tematu przez uczniów. Poniżej zamieszczamy kilka przykładów pytań otwartych: Co wiemy o Morzu Bałtyckim? Twoim zdaniem, co to jest zrównoważony rozwój? Jaki masz pomysł na zmniejszenie zużycia energii przez ludzi? Uczniów należy zachęcić do przedyskutowania z innymi swoich pomysłów i zapisania ich na kartkach. Ani nauczyciel, ani żaden z uczniów nie powinien komentować ani krytykować żadnej odpowiedzi. Trzecim sposobem na zwiększenie zaangażowania uczniów i rozwijanie opowieści podczas pracy z kolejnością wydarzeń jest zadawanie tak zwanych kluczowych pytań. Poniżej zamieszczamy kilka przykładów: –Jakie cechy i wykształcenie są potrzebne do wzięcia udziału w wyprawie na okręcie badawczym? –Jak myślisz, jacy ludzie żyli wzdłuż brzegu morza w dawnych czasach? Na te pytania może odpowiedzieć każdy, a żadna odpowiedź nie powinna być traktowana jako poprawna ani błędna. Kluczowe pytania to sposób na stymulowanie procesu uczenia się, a nie na jego kontrolę. Od samego początku nauczyciel musi doskonale wiedzieć, jakie zagadnienia, z jakiego przedmiotu i programu nauczania mają zostać wprowadzone podczas pracy z kolejnościa wydarzeń. Nauczyciel musi również opracować takie kluczowe pytania, które pozwolą na ukierunkowanie opowieści w stronę założonych wcześniej celów. W rozdziale 4 na stronie 65 znajduje się przykład krótkiej kolejności wydarzeń, dotyczącej zmniejszenia zuzycia energii. Na stronie Education for Change można znaleźć inny przykład, dotyczący skutków Agendy 21 w basenie Morza Bałtyckiego. 45 ROZDZIAŁ 4: PRZYKŁADY ZASTOSOWANE W PRAKTYCE W tej części książki można znaleźć liczne przykłady zadań i przedsięwzięć, które zostały sprawdzone i zastosowane w praktyce przez doświadczonych nauczycieli. Przytoczone przykłady doskonale nadają się do edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Przy każdym z nich można znaleźć imię i nazwisko osoby lub nazwę szkoły, w której odbywały się opisywane zajęcia. Część z opisywanych ćwiczeń jest wynikiem kreatywnej pracy konkretnych osób, jednak zidentyfikowanie autora w niektórych przypadkach jest zadaniem prawie niemożliwym. Często bowiem przy wymyślaniu ćwiczeń korzysta się z wielu źródeł, zwłaszcza scenariusze bywają wielokrotnie wykorzystywane i modyfikowane. W związku z tym określenie szkoły czy osoby przy każdym z przykładów nie jest precyzyjnym określeniem autora, a wskazuje raczej na miejsce i nauczyciela, który sprawdził i wykorzystał dana metodę, zwłaszcza w kontekście edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Nauczanie i uczenie się jest zintegrowane i opiera się na celach sformułowanych w programach nauczania (nawet wówczas, gdy są one programami poszczególnych przedmiotów). Zachęcamy wszystkich nauczycieli do wykorzystania przytoczonych zadań i ćwiczeń, i dopasowywania ich do konkretnych sytuacji, uczniów, przedmiotów i programów nauczania. Nie zamieszczamy informacji na temat przedziału wiekowego, dla którego nadaje się dane ćwiczenie. Praktykującym nauczycielom wystarczy jeden rzut oka, żeby określić, czy ćwiczenie będzie się nadawało do pracy z jego uczniami czy też nie. Młodsi nauczyciele, praktykanci i liderzy grup młodzieżowych mogą być zmuszeni do zaczerpnięcia porady u bardziej doświadczonych kolegów, mogą również uprościć ćwiczenia tak, aby pasowały do okoliczności. Przedstawione w książce przykłady mają zachęcić nauczycieli do eksperymentowania z procesem nauczania i uczenia się w ramach ESD. Wymyślanie własnych ćwiczeń i wprowadzanie własnych pomysłów jest jak najbardziej pożądane. Książka ta ma w skrócie zachęcać do włączenia ESD do życia szkoły oraz wykorzystania metod i narzędzi opisanych w poprzednich rozdziałach, takich jak perspektywy edukacyjne czy mapa ESD. Zachęcamy również do opracowywania własnych ćwiczeń, którymi można się później podzielić z innymi. Podstawa7 Ćwiczenie to pochodzi z jednej ze szwedzkich szkół, w której uczyło się 84 uczniów. Zostało przeprowadzone, ponieważ nauczyciele chcieli sprawdzić postawy i wiedzę piętnastoletnich uczniów w kontekście tematu Przyroda, środowisko i zrównoważony rozwój. „Podstawa” to rodzaj kwestionariusza, w którym uczniowie odpowiadają na pytania sformułowane przez nauczycieli. W tym przypadku nauczyciele posłużyli się zarówno tradycyjnym sprawdzaniem wiedzy jak określaniem wartości. Należy wziąć pod uwagę, że „podstawa” nie jest pojęciem naukowym, jest jednak narzędziem, które pozwala nauczycielom oględnie sprawdzić posiadaną przez uczniów wiedzę, co pozwala na efektywne planowanie pracy. Te same pytania można zadać na późniejszym etapie nauki w celu sprawdzenia, czy członkowie danej grupy zmienili swoje podejście do tematu. 1. 2. 3. Wiem o co chodzi w zrównoważonym rozwoju – 69% ankietowanych Nie do końca rozumiem, o co chodzi w zrównoważonym rozwoju – 24% ankietowanych Brak odpowiedzi – 7% ankietowanych Wiem co oznaczaja następujące pojęcia: Ekosystem – 64% ankietowanych Eutrofizacja – 45% ankietowanych Agenda 21 – 12% ankietowanych Różnorodność biologiczna – 19% ankietowanych Współczynnik EF (Ecological Footprint) – 17% ankietowanych Moim zdaniem sprawy związane z naturą i środowiskiem są ważne. W pełni się zgadzam 32% Zupełnie się nie zgadzam 36% 15% 13% 4. Chcę przyczynic się do dobrej kondycji środowiska naturalnego i pozytywnego rozwoju społecznego. W pełni się zgadzam Zupełnie się nie zgadzam 21% 35% 25% 17% 7 W oryginale - baseline 46 5. Lubię spędzać czas na łonie natury W pełni się zgadzam 44% Zupełnie się nie zgadzam 35% 7% 11% 6. Działając wspólnie możemy zmienić świat! W pełni się zgadzam 36% Zupełnie się nie zgadzam 40% 12% 8% 7. Szkoła daje mi wiedzę i motywację potrzebną do działania na rzecz zrównoważonego rozwoju. W pełni się zgadzam 18% Zupełnie się nie zgadzam 38% 23% 15% 8. Zapewnianie wiedzy i motywacji do działania na rzecz zrównoważonego rozwoju jest ważnym zadaniem szkoły. W pełni się zgadzam 35% Zupełnie się nie zgadzam 44% 6% 5% Cztery wizje przyszłości Jest to ćwiczenie na określanie wartości za pomoca oczekiwań w stosunku do przyszłości. Jego wynikiem jest rozwój krytycznego myślenia, sprecyzowanie oczekiwan w stosunku do przyszłości, rozwój umiejętności określenia i przedstawienia swojego stanowiska oraz umiejętności prowadzenia demokratycznej dyskusji. Ćwiczenie może również służyć za wstęp do edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju, pozwalając lepiej zrozumieć jego założenia. Jedyną rzeczą, którą możemy z przekonaniem powiedziec o przyszłości jest fakt, że prawdopodobnie nie będzie wyglądać dokładnie tak jak ją sobie wyobrażamy... Możemy jednak określić jakiś kierunek rozwoju, który byłby pożądany i przynosił pozytywne skutki. Poniższe ćwiczenie polega na eksperymentowaniu z naszymi pomysłami i wizjami przyszłości. Wyobraź sobie, że żyjesz o jedno pokolenie później. Poniżej przedstawiamy cztery różne wizje przyszłości. Przeczytaj je tak, jakby były opisem rzeczywistości napisanym przez kogoś żyjącego w latach 2060 – 2070. Przeczytaj wszystkie cztery opisy samodzielnie, a później zastanów się nad tym, co przeczytałeś. Zdecyduj, czy przedstawione scenariusze są prawdopodobne czy nie. Pod każdą z wizji przyszłości narysowano skalę, na której teraz powinieneś subiektywnie określić stopień prawdopodobieństwa każdej z wizji. Następnie zastanów się i podkreśl tą wizję, która Twoim zdaniem jest najbardziej prawdopodobna ze wszystkich. Następnie zastanów się, która z wizji przyszłości byłaby według Ciebie najbardziej pożądana, a następnie zaznacz tą najlepszą krzyżykiem. 1. Zagrożenie wcale nie było takie wielkie... Przewidywane na początek XXI wieku zmiany klimatyczne nie wystąpiły. Z pomocą wysoko rozwiniętych technologii rozwiązano problem elektrowni napędzanych węglem, ponieważ pochodzące y nich emisje dwutlenku węgla dostają się do wody morskiej. Jednak emisja CO2 nie wzrosła do poziomu znanego z końca XIX stulecia. Obecnie produkuje się duże ilości lotnego wodoru za pomocą energii słonecznej. Są specjalne baki i kanistry na wodór, dzięki czemu współczesne samochody używają go jako paliwa. Największym odkryciem w dziedzinie energetyki jest energia fuzji. Powstaje ona w bardzo dużych ilościach przy łączeniu atomów wodoru zawartych w wodzie morskiej, w cząsteczki helu. Dzięki temu nikomu na świecie nie brakuje dzisiaj elektryczności. 47 Nieprawdopodobne 1 2 3 4 Niepożądane 1 2 3 4 Bardzo prawdopodobne 5 6 Bardzo pożądane 5 6 2. To co się stało było nieuniknione... Pod koniec poprzedniego stulenia naukowcy bili na alarm, że jeśli nie ograniczy się emisji dwutlenku węgla pochodzącego ze spalania paliw tradycyjnych, czekają nas bardzo poważne zmiany klimatyczne. Niestety, od tamtego momentu emisja CO2 raczej wzrosła, a nie zmalała. Każdy kraj działał tylko w swoim interesie, nie zważając na dobro wszystkich ludzi na ziemi. Przemysłem rządziły krótkoterminowe prognozy ekonomiczne. Zmiana klimatu okazała się znacznie bardziej dramatyczna niż przewidywano. Wiele regionów ucierpiało z powodu wieloletniej suszy, podczas gdy inne zostały zrujnowane przez powodzie. W dodatku w miejscach zupełnie do tego nie przyzwyczajonych pojawiły się potężne burze i huragany, dewastując wszystko na swojej drodze. Problem z produkcja żywności jest obecnie tak duży, że ludzie umierają z głodu w krainach, które w przeszłości były dość zamożne i produktywne. Panuje światowy kryzys ekonomiczny. Wiele firm, niegdyś bardzo dobrze funkcjonujących na giełdzie, stoi na skraju bankructwa. Nieprawdopodobne 1 2 3 4 Niepożądane 1 2 3 4 Bardzo prawdopodobne 5 6 Bardzo pożądane 5 6 3. Unia Europejska i cywilizacja zachodu wyszła na tym całkiem nieźle.. Susze, powodzie i potężne burze spowodowały katastrofalne szkody w niektórych krajach świata. Zwłaszcza występujące na szeroką skalę susze spowodowały, że wiele osób było zmuszonych do opuszczenia swoich domów tworząc potężną emigrację klimatyczną. Ta sytuacja, to poważny test dla społeczności międzynarodowej i światowej solidarności. Gospodarka na całym świecie przechodzi poważny kryzys. Jednak kraje cywilizacji zachodu dość dobrze poradziły sobie z tymi zmianami, wiele krajów nawet na tym skorzystało. Podwyższenie się średniej rocznej temperatury spowodowało na przykład, że niektóre kraje mogą produkować więcej gatunków roślin, przez co produkują jej w ogóle więcej. Nieprawdopodobne 1 2 3 4 Niepożądane 1 2 3 4 Bardzo prawdopodobne 5 6 Bardzo pożądane 5 6 4. Zagrożenie? Bułka z masłem! Prognozy dotyczące katastrofy ekologicznej okazały się błędne. Emisje dwutlenku węgla były znacznie niższe od poziomu, który ustalono w międzynarodowych porozumieniach na przełomie wieków. Stało się tak dlatego, że przemysł i cały szeroko pojęty rynek uznał działanie zgodne ze zrównoważonym rozwojem za ważny argument w walce z konkurencją. Technologia rozwinęła się w kierunku pozwalającym na gwałtowny spadek zużycia energii. Prawdziwy przełom technologiczny nastąpił w dziedzinie elektrowni słonecznych i napędzanych wiatrem, które są obecnie głównym źródłem energii. Ropa i węgiel są obecnie używane tylko do produkcji plastiku, który jeszcze nie został w całości zastąpiony nowymi, organicznymi polimerami. Nowe podejście do ekonomii i życia w ogóle spowodowało, że obecna konsumpcja dóbr nieodnawialnych stanowi zaledwie ułamek tej, którą uważano za normalną na początku XXI wieku. Nieprawdopodobne 1 2 3 4 Niepożądane 1 2 3 4 48 Bardzo prawdopodobne 5 6 Bardzo pożądane 5 6 Cztery kąty w praktyce Po wykonaniu powyższego ćwiczenia możemy przystąpić do zadania nazywanego „cztery kąty”. Zostało ono opisane wcześniej na stronie38, więc nie będziemy ponownie przytaczać wszystkich instrukcji. Należy przyporządkować jedno zdarzenie do każdego z kątów i poprosić uczniów o wybranie tego kąta, który ich zdaniem odpowiada najbardziej prawdopodobnemu zdarzeniu. Następnie, w powstałych w ten sposób małych grupach uczniowie prowadzą dyskusje na temat ich wyboru, przedstawiają swoje racje i słuchają opinii innych. Również pracując w grupach powinni następnie spróbować sprecyzować swoją wizję przyszłości i spróbować uzupełnić ją o brakujące elementy. Następnie uczniowie określają dwie lub trzy rzeczy, które należy zrobić, żeby wybrana przez nich wizja mogła stać się rzeczywistością. Dyskusję można rozszerzyć na całą klasę, zadając na przykład takie pytania: Czy to ćwiczenie dało mi jakieś nowe wyobrażenie o przyszłości? Jakie? Czy potrzebujemy więcej informacji, żeby zdecydować o naszej przyszłości? Skąd możemy zaczerpnąć takie informacje? Co trzeba zrobić? Peter Wiborn, Szwecja Czerwone czy zielone? Pokaż swoje zdanie To ćwiczenie jast bardziej prowokującą wersją określania wartości, wymagającą grupowego rozwiązywania problemów w sytuacji, gdy ma się tylko dwie alternatywy. Najważniejszą częścią ćwiczenia, z edukacyjnego punktu widzenia, są dyskusje prowadzone przed i po głosowaniu. Dlatego też należy pamiętać, aby dać uczniom odpowiednią ilość czasu na dyskusję w grupach lub w parach. Głosowanie jest bardzo przydatnym narzędziem do przerwania ciągnących się w nieskończoność dyskusji. To konkretne ćwiczenie polega na określeniu możliwych opcji rozwoju rybołówstwa i przemysłu rybnego. Przed rozpoczęciem pracy należy przygotować kartki do głosowania, po jednej czerwonej i po jednej zielonej dla każdego z uczniów. System głosowania jest otwarty i widoczny dla wszystkich, głosowanie odbywa się poprzez podniesienie w górę kartek odpowiedniego koloru i policzenie głosów. Jeśli zgadzają się z danym stwierdzeniem podnoszą zielona kartkę, jeśli nie – czerwoną. 1. 2. 3. 4. Czy jest możliwe odławianie i przetwarzanie dorsza w sposób narbardziej racjonalny? Czy możliwe jest przywrócenie zdrowej populacji dorsza w Bałtyku? Czy można zmienić metody odławiania dorsza? Czy można zmienić kulturę konsumpcji dorsza? Ćwiczenie to bardzo czytelnie pokazuje, czy uczniowie zgadzają się czy nie zgadzają, jednak nie mówi nic na temat tego dlaczego, w jaki sposób i co należy zrobić w celu poprawienia obecnej sytuacji. Ludmila Glushkova, Uniwersytet I. Kanta w Kaliningradzie, Rosja 49 Szkolenie nauczycieli, ESD i określanie wartości W miejscowości Sigulda na Łotwie odbyła się konferencja, podczas której ustalano plan projektu Edukacja ku Zmianom. Podczas tej konferencji Dr Iann Lundegård z Instytutu Edukacji Uniwersytetu w Sztokholmie przeprowadził warsztaty, pokazujące jak w prosty sposób można wprowadzić ESD do programu nauczania. Dr Lundegård opierając się na pracy z wartościami i refleksji, przeprowadził podczas warsztatów następujące ćwiczenia: • Co oznacza skrót ESD? Jak należy w tym kontekście rozumieć wiedzę i proces uczenia się? W jaki sposób dana grupa postrzega zależność pomiędzy procesem a treścią nauczania w tych kwestiach? W celu rozpoczęcia dyskusji sformułuję kilka twierdzeń. Każdy powinien zająć stanowisko w każdej z tych kwestii i uargumentować swoja opinię. ( W tym miejscu Dr Lundegård wykorzystał metodę aktywnego określania wartości stanie na linii, o której piszemy na stronie 35) Pierwsze twierdzenie brzmi... W działaniach na rzecz zrównoważonego rozwoju ważniejsza jest zmiana w stylu życia niż rozwiązania technologiczne. Zgadzam się Nie zgadzam się Zgadzasz się? W ogóle, czy tylko troche się nie zgadzasz? Dr Lundegård poprosił uczestników o zajęcie pozycji na linii narysowanej na podłodze. Obecnie toczy się intensywna dyskusja na temat edukacji środowiskowej i zmiany stylu życia. W mojej opinii, można tą problematykę podzielić, stawiając dwa różne pytania: 1) Czy poprzez edukację można wpłynąć na wzorce dotyczące stylu życia ludzi? 2) Czy powinniśmy wpływać na wzorce dotyczące stylu życia ludzi poprzez edukację? Podstawowym pytaniem, jakie należy sobie zadać jest: czy ludzie podejmują racjonalne decyzje w oparciu o logiczną i konsekwentną postawę w stosunku do danego tematu? Naturalnie uważam, że edukacja jest bardzo istotną sprawą, jednak nie przeceniałbym jej możliwości wpływania na podejmowane przez ludzi proste decyzje w codziennym życiu. Wierzę za to, że edukacja jest bardzo ważnym elementem budowania w ludziach poczucia, że mogą aktywnie uczestniczyć w procesie podejmowania decyzji. Mówi się, że każde pokolenie musi na nowo przystosować się do demokracji. Jednym z głównych zadań ESD jest stworzenie edukacji, która rozbudza w uczniach świadomość i poczucie ich znaczenia i możliwości udziału w procesach demokratycznych. W tym kontekście uważam ESD za ideę absolutnie priorytetową. Inną kwestią jest tocząca się obecnie burzliwa debata na temat stopnia standaryzacji edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. • Według Baltic 21, a dokładnie tak zwanej Deklaracji Haskiej (Baltic 21 Seria Nr 02/2002 ), ESD oznacza: „Zrównoważony rozwój jest (...) fundamentalna częścią silnej demokracji i aktywnej postawy obywatelskiej. Podstawą prawdziwej demokracji jest wzajemny szacunek, otwarty dialog, wymiana informacji, rozmowa o doświadczeniach, słuchanie siebie nawzajem i porównywanie różnych opinii na dany temat przed dokonaniem wyboru czy podjęciem decyzji.” Zgodnie z tym, co podkreślono w tym fragmencie, ESD jest kwestią dotyczącą wielu różnych ludzi. Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju, w swojej zasadniczej części, polega na uczeniu ludzi jak mają postępować ze sobą nawzajem. Moim zdaniem najważniejszą sprawą dla nas, nauczycieli, jest zastanowienie się nad tym, w jaki sposób nasi uczniowie mają przyswoić wiedzę i jaką wiedzę należy traktować priorytetowo. Prawdopodobnie dużo ważniejsze od uczenia o aktualnym i pożądanym stanie rzeczy jest przedyskutowanie omawianych kwestii i przeprowadzenie krytycznej ewaluacji. Kolejne twierdzenie brzmi... Za postępy ESD powinien być nauczyciel nauk przyrodniczych. To pytanie ma na celu wskazanie, pod jakim kątem należy postrzegać kwestię edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Zgodnie z moją pamięcią, spora większość grupy uważała, że podstawowa wiedza z zakresu nauk przyrodniczych jest warunkiem wstępnym koniecznym do rozpoczęcia ESD. Wiele osób uważa obecnie, że pozwolenie ekologom na zdominowanie dyskusji o tym, co jest ważne dla lepszej przyszłości świata, byłoby zdecydowanie zbyt jednostronne. Ta kwestia często zostaje wykorzystana jako przedmiot dyskusji podczas zajęć 50 akademickich dotyczących zrównoważonego rozwoju. Okazuje się, że większość studentów jest zdania, że dominacja nauk przyrodniczych w nauczaniu ESD wcale nie jest oczywista. Wiem, że Education for Change zaczyna angażować nauczycieli wszystkich przedmiotów w ESD, i – moim zdaniem – jest to bardzo dobry pomysł. Kolejnym stwierdzeniem jest... Zajęcia prowadzone na świeżym powietrzu są ważną i potrzebną częścią ESD Dość czytelnie widać, że zajęcia na świeżym powietrzu są w tym projekcie uważane za dobry sposób na zwiększenie świadomości środowiskowej uczniów. Sam wielokrotnie prowadziłem takie zajęcia. W sytuacji, w której chce się stworzyć więź emocjonalną pomiędzy uczniami a naturą, co w przyszłości ma dać im możliwość chronienia przyrody lub pracy w z nią w jakiejś innej formie, zajęcia na świeżym powietrzu są nie do zastąpienia. Z drugiej strony doświadczenie, które wyniosłem ze swojej krótkiej pracy z edukacją ekologiczną w Pakistanie, każe mi wierzyć że jeśli w dyskusję na temat zrównoważonego rozwoju mają być zaangażowani wszyscy ludzie na świecie, musimy się otworzyć na możliwość rozpoczęcia tej dyskusji od innych wartości niż natura. W wielu częściach świata szacunek do przyrody jest częścią religii. Prawdopodobnie należy się skupić na przyrodzie i ekologii jako na płaszczyźnie porozumienia, na której można budować demokrację i zdolność do działania, które powinny być długofalowym celem ESD. Kolejne stwierdzenie sugeruje, że ludzka godność może być obszarem, który tworzy wartości... AIDS mogłoby być przedmiotem szkolnego projektu w ramach ESD Jak już wspomniałem, nie uważam że Edukację na rzecz Zrównoważonego Rozwoju należy koniecznie rozpoczynać od ekologii, i że moim zdaniem należy włączyć do niej perspektywę ekonomiczną, społeczna i kulturową, które przyczyniłyby się do stworzenia bardziej kompletnego, złożonego obrazu ESD. Rozpoczęcie pracy z ESD od problemu społecznego może często okazać się ważniejsze i bardziej na miejscu. ESD ma przede wszystkim umożliwić uczniom stanie się aktywnymi członkami społeczności obywatelskiej w demokratycznym świecie. Jeśli ten proces sam w sobie przyjmiemy za przedmiot nauczania, ważne okazuje się rozpoczęcie nauki od czegoś, co jest bliskie uczniom. Najlepszy sposób na odnalezienie takiego tematu to po prostu zapytać o to uczniów. Kwestia AIDS jest tutaj tylko przykładem, jako poważny problem występujący w wielu częściach świata. Ośmieliłbym się nawet powiedzieć, że jeśli kraje dotknięte AIDS mają być częścią zrównoważonego rozwoju, to wcześniej należy rozwiązać ten problem. Na zakończenie przeprowadziliśmy ćwiczenie „Cztery kąty”, którego przebieg był następujący... Wyobraź sobie, że jesteś nauczycielem uczącym klasę piętnastolatków. Przygotowałeś zajęcia w oparciu o metodę studiowania konkretnych przypadków dotyczące Bałtyku, podczas których uczniowie mają pracować w małych grupach. Zadanie polega na wybraniu najlepszej strategii działania dotyczącej przyszłości Morza Bałtyckiego. Grupy pracowały nad zadaniem przez kilka lekcji. Większość grup przedstawiła różne pomysły na to, jak oczyścić środowisko i je chronić. Natomiast jedna z grup wpadła na dość nietypowy pomysł. Ich propozycja polegała na wytępieniu populacji łososia i rozpoczęciu zarybiania Bałtyku innym gatunkiem, na przykład łososiem. Co należy zrobić? • Dostarczyć większej ilości informacji • Podziękować za dobrze wykonaną pracę • Zaproponować otwartą dyskusję z udziałem innych grup • Kąt otwarty, inne propozycje Zgodnie z wcześniej przedstawionym opisem tego ćwiczenia, każda z odpowiedzi została przyporządkowana jednemu kątowi w pomieszczeniu, a uczestnicy po wybraniu najlepszego ich zdaniem rozwiązania, zajęli miejsce w odpowiednim kącie. Dr Lundegård: Podałem ten przykład po to, żeby usłyszeć opinie członków konferencji na temat tego sposobu nauczania i porównać je z moim pojmowaniem celów stawianych przez ESD. U podstaw ESD leży między innymi tocząca się ciągle dyskusja na temat tego, czym w istocie są nauczanie i uczenie się. W rzeczywistości ESD opiera się na dwóch konkretnych punktach widzenia. Zgodnie z moim rozumieniem, pierwszy z tych poglądów mówi, że w dyskusji nad zrównoważonym rozwojem nie istnieje pojęcie tego, co „poprawne” i „błędne”. Wiedza zawsze ma związek z wartościami, chociaż sama wiedza nigdy nie wskaże właściwej drogi. Wiedza jest o tyle ważna, że pozwala przewidzieć konsekwencje konkretnych działań, ale w efekcie końcowym to i tak człowiek podejmuje decyzje. 51 Drugi pogląd to taki, że nauczanie/ uczenie się jest procesem, który daje do zrozumienia konieczność poświęcenia się dla wartości wyznawanych przez ludzkość. Uczenie się czegoś nie oznacza więc jedynie zbierania coraz to nowych informacji ani opracowywania schematów czy wykresów. Fakt, że ludzie się uczą, oznacza że definiują problem, a następnie oceniają jego dobre i złe strony. Osoby, które skoncentrowały swój ogląd świata wokół problemów ekologicznych, będą podkreślały racje przemawiające za przyrodą i starały się ją chronić, żeby w mniej więcej nie zmienionej formie mogła służyć następnym pokoleniom. Takie podejście ma dla nich wartość i duże znaczenie. Inni z kolei będą utrzymywać, że to zupełnie inne wartości mają kluczowe znaczenie dla przyszłości ich własnego i przyszłych pokoleń. Jako nauczyciel uważam, że w tym miejscu najważniejsza jest pokora i rozwaga, należy się poważnie zastanowić jak daleko można się posunąć podczas przyznawania pierwszeństwa demokracji ponad wszystko. Osobiście uważam, że trzeba się dokładnie przyjrzeć temu, jakie problemy są pierwszorzędne a jakie drugorzędne dla ludzi zamieszkujących różne części świata. Takie informacje można uzyskać tylko poprzez zadanie bezpośredniego pytania samym zainteresowanym. Ostatnie pytanie, które zostawiam bez odpowiedzi, brzmi następująco: W jaki sposób można rozwinąć edukację ekologiczną w kierunku ESD? W tym miejscu chciałbym wszystkim Wam życzyć powodzenia w dalszej pracy, mówię to z głębi duszy, ponieważ Wasza praca jest na prawdę bliska mojemu sercu. Zastanów się 1. Przykłady zastosowane w praktyce Wyobraź sobie, że Twoi koledzy nauczyciele zostali zaproszeni do udziału w warsztatach przeprowadzonych w Siguldzie. Postaw się w sytuacji Dr Lundegårda i wyobraź sobie, że jesteś prowadzącym warsztaty. Co powiesz i w jaki sposób będziesz chciał przekonać innych do swojego przesłania? W wykonaniu tego zadania mogą Ci pomóc ćwiczenia na określanie wartości, które możesz znaleźć na stronie 35. Drama, odgrywanie ról, debata „Czy wydobywanie ropy z dna Bałtyku jest konieczne?” Ćwiczenie oparte na prawdziwym problemie w Regionie Kaliningradu W Kaliningradzie odbyła się publiczna dyskusja na temat wydobywania ropy z dna Bałtyku. Sytuacja ekonomiczna Kaliningradu jest bardzo trudna, co ma również związek z jego niską zdolnością do produkcji energii. Ażeby rozwiązać ten problem można rozpocząć wydobycie taniej ropy naftowej z dna Morza Bałtyckiego niedaleko granicy z Litwą. Kaliningrad jest położony daleko od miast, w których produkuje się paliwo, co skutkuje jego bardzo wysokimi cenami. Ropa i produkowana z niej benzyna są obecnie niezbędne dla działalności człowieka. Planowane miejsce wydobycia jest zlokalizowane w odległości 22 km od Mierzei Kurońskiej, jednego z Parków Narodowych Rosji, szczególnie chronionego obszaru Morza Bałtyckiego. Mierzeja Kurońska została zakwalifikowana przez UNESCO jako obiekt Światowego Dziedzictwa i jest jedną z najpopularniejszych atrakcji turystycznych w regionie. Mierzeja przyciąga tysiące gatunków ptaków migrujących i zamieszkujących ją na stałe, jest jednym z niewielu pozostałych na świecie siedlisk wielu rzadkich gatunków. Na skutek wypadków lub wycieków powstających przy wydobywaniu ropy plaże i inne istotne części tego terenu były by narażone na poważne zanieczyszczenie. Narażone byłyby również linie brzegowe wielu innych krajów basenu Morza Bałtyckiego. Ćwiczenie: Powyższy problem jest przedmiotem zainteresowania bardzo wielu osób i organizacji: Grupa „A” (popierająca wydobycie): dyrektor rafinerii, bezrobotny, kierowca. Grupa „B” (sprzeciwiająca się wydobyciu): turysta, ekolog, rybak. 52 Klasę należy podzielić na sześć grup: trzy grupy „za” i trzy „przeciw”. Następnie należy przeczytać im opis problemu, po czym grupy powinny przedyskutować w jaki sposób można rozwiązać problemy energetyczne Kaliningradu i spisać argumenty za i przeciw wydobyciu. Następnym etapem jest ustalenie argumentów, którymi posługiwać się będą poszczególne postaci i wybranie osób, które bedą je grały. Trzeba również ustalić ich osobowość i podejście do sprawy. Przy wykonywaniu tego zadania można się posłużyc przedstawionymi poniżej krótkimi charakterystykami postaci. Grupa reprezentująca dyrektora rafinerii pisze przemówienie zatytułowane „Musimy rozpocząć wydobycie!”. Pozostałe grupy przygotowują po 1 – 2 pytaniu do dyrektora. Dyrektor wygłasza przemówienie, następnie przedstawiciel każdej z pozostałych grup zadaje pytania, a dyrektor udziela odpowiedzi. Czy dyrektorowi udało się Was przekonać? Jeśli nie, przedstawcie taki pomysł na rozwiązanie problemów energetycznych regionu, który byłby mniej szkodliwy dla środowiska. Postaci Dyrektor rafinerii Zostałeś dyrektorem 2 miesiące temu i bardzo zależy ci na zachowaniu tego stanowiska. Jednak rafineria nie radzi sobie najlepiej, ponieważ lokalne zasoby ropy kończą się. W tym momencie Twoja sytuacja wymaga natychmiastowego rozpoczęcia wydobycia w nowych lokalizacjach. Wydobywanie ropy z dna morza jest jednym z możliwych rozwiązań. Niestety, najlepsza lokalizacja do wydobywania ropy znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie parku narodowego. Jesteś przekonany, że współcześnie dostępne rozwiązania technologiczne są w stanie zredukować ryzyko skażenia środowiska do zera. Nawet jeśli doszłoby do jakiegoś wycieku, wiesz, że Twoi pracownicy są w stanie błyskawicznie usunąć ropę z powierzchni morza. Jesteś przekonany, że projekt jest wykonalny i zdeterminowany żeby wprowadzić go w życie. Bezrobotny Straciłeś pracę rok temu i ciągle poszukujesz nowej. Masz dwójkę dzieci i jesteś ich głównym źródłem utrzymania. Jesteś zdesperowany żeby znaleźć nową pracę, stałą i najchętniej dobrze płatną. Kierowca Prowadzisz firme przewozową, która zajmuje się transportem turystów i ludności lokalnej. Twoim największym zmartwieniem jest wysoka i ciągle rosnąca cena paliwa. Masz nadzieję, że lokalne wydobycie paliwa pozwoli Ci obniżyć ceny usług i zwiększyć dochody. Masz świadomość, że Tój interes może splajtować przez wzrost cen paliwa, ale może to również nastąpić na skutek skażenia środowiska. Turysta Jak każdego turystę interesuje cię odwiedzanie miejsc, które są malownicze i nie zanieczyszczone. Pierwszy raz odwiedziłeś park narodowy 6 lat temu i zakochałeś się w jego piaszczystych plażach, wydmach, kwiatach i mnogości dziko żyjących gatunków ptaków. Z tym miejscem łączy Cię wiele niezapomnianych przeżyć i wspomnień. Z urokami tego miejsca zapoznałeś wszystkich członków swojej rodziny, teraz każdy z nich regularnie odwiedza swoje ulubione miejsca na Mierzei. Jest to miejsce na ziemi, do którego chcesz wracać tak często jak to możliwe. Ekolog Twoim głównym tematem badań jest życie dzikich ptaków w Parku Narodowym, który jest unikalnym siedliskiem i miejscem migracji. Ten wąski kawałek ziemi leży na głównym szlaku lotu ptaków z północnej Rosji, Państw Bałtyckich i części Skandynawii. Jesteś aktywnym działaczem na rzecz ochrony środowiska. Napisałeś artykuł do lokalnej gazety i teraz uczestniczysz w spotkaniu. Rybak Jesteś młodym rybakiem, rybakami byli również Twój ojciec i dziadek. Niestety, w dzisiejszych czasach trudno jest Ci wykonywać swój zawód, ponieważ woda jest dużo bardziej zanieczyszczona niż kilkadziesiąt lat temu. Jesteś żywotnie zainteresowany każdym tematem mającym związek z ewentualnością skażenia środowiska, ponieważ masz świadomość, że ma ono znaczący wpływ na zmniejszenie ilości ryb w morzu. Aleksiej Golubytskij, The Guide Environmental Group, Kaliningrad 53 Debata panelowa Przedstawione poniżej debaty są połączeniem odgrywania ról i dyskusji. Uczestnicy mogą wypróbować różne role i spróbować identyfikacji z różnymi grupami. Istotne jest przygotowanie zarówno podłoża faktograficznego jak przebiegu przedstawienia. Role mogą zostać przygotowane wspólnie lub osobno przez nauczycieli i/lub uczniów. Im bardziej są realistyczne, tym lepiej. 1. Menu do szkolnej stołówki Debata z udziałem przedstawicieli: uczniów, rodziców, dietetyków, ekonomistów, ekologów, farmerów i innych producentów i dostawców żywności. Przed debatą uczniowie powinni przygotować informacje z zakresu zdrowia, ekonomii, zrównoważonego rozwoju i produkcji żywności. 2. Budowa tamy i elektrowni wodnej w Chinach Debata z udziałem: lokalnej administracji, WWF lub innej organizacji ekologicznej, przedstawicieli lokalnego przemysłu, rolników, lokalnych polityków, przedstawicieli Coca Coli, limnologów (naukowców zajmujących się zbiornikami wody słodkiej), etnografów i przedstawicieli ludów wędrownych żyjących w górnej części rzeki. Przed rozpoczęciem debaty uczniowie powinni zebrać informacje na temat zarządzania zasobami wody pitnej, zagadnień ekologii związanych z wodą słodką, ogólne informacji dotyczące uwarunkowań geograficznych regionu i stosownych przepisów prawnych. Nauczyciele pracują w zespołach i mają czas na ustrukturyzowane planowanie Prowadzący otwiera debatę przedstawiając kilka własnych uwag dotyczących tematu i zachęca do otwartej i konstruktywnej dyskusji. Każdy z uczestników ma dwie minuty na przedstawienie swoich racji. Kolejnośc wypowiedzi można ustalić wcześniej, ciągnąc losy. Po każdej wypowiedzi następuje czas na komentarze, pytania i odpowiedzi, nie dłuższy niż jedna minuta. Prowadzący może zadawać pytania w dowolnym momencie. Po pół godziny następuje ostatnia, podsumowująca runda, w której kazdy z uczestników ma minutę czasu na przedstawienie swojej opinii na temat przebiegu i wyniku dyskusji, lub zaproponować działania, które należy jego zdaniem podjąć. Na tym debata się kończy. Po zakończeniu debaty panelowej następuje dyskusja na temat jej przebiegu, odczuć uczestników dotyczących odgrywanych przez nich ról, oraz ich zdania na temat korzyści płynących z przeprowadzania tego typu debat w prawdziwym życiu. Jeśli grupa składa się z więcej niż 7 osób można wprowadzić nowe postaci do dyskusji, powiększyć publiczność, wprowadzić przedstawicieli mediów itd. Możliwe jest również przeprowadzenie dwóch osobnych debat i przygotowanie przez uczestników sprawozdań ich z przebiegu i rezultatu. Role należy przydzielić odpowiednio wcześniej, tak żeby uczestnicy zdążyli przygotować odpowiednie informacje, materiały lub nawet przebrania. Nazwiska i funkcje postaci należy umieścić na tabliczkach ustawionych na stołach. Dzięki temu wszyscy będa wiedzieli kto jest kim. Zabawa w Forum Bett Alicija utveckla 2.5 Podnosimy się ze zrównoważonym rozwojem! 1. Tworzenie postaci 1) Uczniowie chodzą po klasie, każdy w swoim tempie 2) Znajdują miejsce, w którym chcieliby usiąść 3) Siadają (lub kładą się) i relaksują się 4) Zamykają oczy i wyobrażają sobie: a) miejsce na Ziemi b) kraj c) miasto d) osobę, następnie myślą o jej 54 – płci – wieku – zawodzie i miejscu pracy – religii – statusie ekonomicznym – stanie cywilnym – życiorysie – języku ojczystym – marzeniach – przyszłości (za dziesięć lat ta osoba będzie...) Można również poprosić uczniów o wypełnienie zamieszczonego poniżej formularza zgłoszeniowego „Przedsięwzięcia na rzecz Zrównoważonego Rozwoju” 2. Role odgrywane przez postaci • każdy z uczniów wyobraża sobie jakąś codzienną (lub niecodzienną) sytuację z życia swojej postaci • uczniowie chodzą po klasie i mówią (lub milczą), poruszają się (lub stoja nieruchomo) i zachowuja się jakby byli wymyśloną przez siebie postacią W którymś momencie nauczyciel mówi „stop!”, a uczniowie przestają się poruszać i pozostają nieruchomi. Nauczyciel prosi tylko jedną osobę, żeby zaczęła z powrotem się poruszać. Osoba ta kontynuuje improwizację. Całą reszta uczniów ma zachowywać się spontanicznie i starać się współdziałając z główną postacią. W tym momencie cała grupa mnoże dołączyć do świata wymyślonej postaci. Procedurę należy powtórzyć dla każdego z uczniów i dla każdej postaci. 3. Postacie w akcji W tym ćwiczeniu uczniowie pozostaja w rolach, które wymyślili w poprzednim. Tym razem mają za zadanie leżeć na podłodze i wyobrazić sobie, że są ze sobą związani za pomocą niewidzialnego „zrównoważonego rozwoju”. W pewnym momencie nauczyciel głośno mówi: PODNOSIMY SIĘ! Uczniowie mogą oczywiście protestować, odrzucić ten pomysł albo próbować przekonać lub zmusić innych do powstania. (Mogą związać się prawdziwą liną, żeby naprawdę zobaczyć jak trudno jest wstać w takiej sytuacji) Na koniec należy porozmawiać o uczuciach uczniów i o tym jak udało się przekonać lub zmusić innych, żeby wstali. Ćwiczenie to można powtarzać, żeby uczniowie mogli spróbować innych ról i postaci, dostosować się do innego punktu widzenia i postępować jakby byli kimś zupełnie innym. 55 Formularz Zgłoszeniowy Przedsięwzięcia na rzecz Zrównoważonego Rozwoju 1. Miejsce na ziemi 2. Kontynent 3. Kraj 4. Miasto 5. Płeć 6. Wiek 7. Religia 8. Zawód 9. Miejsce pracy 10. Stan cywilny 11. Dzieci 12. Wykształcenie 13. Zarobki (EURO na rok) 14. Język 15. W ludziach lubię 16. Przed pójściem spać myślę o 17. Za dziesięć lat będę Alicja Sadownik, Uniwersytet Gdański Dylematy Przedstawione poniżej problemy mogą również być wykorzystane do zabawy w forum, określania wartości, odgrywania ról czy debat. Twój miły sąsiad To ćwiczenie przygotowuje uczniów do radzenia sobie z sytuacjami w codziennym życiu, wzmacnia również ich motywację do działania. Ćwiczenie jest bardzo wartościowe, jeśli uczniowie naprawdę sobie ufają, bo wtedy będą mieli odwagę podzielić się swoimi postawami i wartościami. Nie możesz odpalić samochodu. Olej w silniku jest stary i całkiem czarny, a Twój uczynny sąsiad zaofiarował Ci pomoc – powiedział, że może go wymienić. W podziękowaniu zapraszasz go na obiad. Z kuchennego okna rozciąga się widok na łąki i niedużą rzekę, w której złowiono łososia, którego właśnie przygotowujesz na obiad. Widzisz również sąsiada przy pracy, zbiera wyciekający stary olej do metalowej miski i wygląda jakby już kończył. Schyla się po miskę, bierze ją i idzie w stronę rzeki... – Co robisz? Przedyskutujcie możliwości. Wypiszcie wszystkie możliwe rozwiązania. Zadanie uczniów polega na wybraniu najlepszego rozwiązania z możliwych. Dyskusja powinna rozpocząć się w małych grupkach, a następnie należy ją rozszerzyc na całą klasę. Gitte Jutvik, WWF 56 Różne metody podróżowania Rozwiązywanie problemów może się odbyć albo w sposób zorganizowany i zaplanowany przez nauczyciela, albo w sposób elastyczny i bardziej spontaniczny. Całą grupę należy zachęcić do demokratycznego udziału. Grupa 10 znanych muzyków i tancerzy została zaproszona przez WWF na festiwal „Baltic”, który odbywa się w Sztokholmie. Muszą wybrać jakiś środek transportu z miejsca X, które znajduje się na wschodnim wybrzeżu Bałtyku do Sztokholmu i z powrotem. Przy podejmowaniu decyzji należy wziąć pod uwagę zarówno koszt i czas transportu jak jego wpływ na środowisko. Od samego początku wiadomo, że wszyscy artyści maja różne zdanie na ten temat, mimo że wszyscy są świadomi aspektów ekologicznych i ekonomicznych. Uczniowie pracują w parach i decydują, jaki będzie najlepszy środek transportu. Każda para decyduje sama, gdzie znajduje się miejsce X. Gitte Jutvik, WWF Wilk i pasterze W tym ćwiczeniu uczniowie staja naprzeciw problemu, który jest im przedstawiany w formie zabawy w forum. Treść zabawy i jej zakończenie można zmieniać za pomocą wymiany poszczególnych aktorów. Jest koniec kwietnia, dwóch pasterzy wychodzi szukać swoich owiec i młodziutkich, niedawno narodzonych jagniąt. Tak jak się spodziewali, wszystkie owce, całe i zdrowe, pasły się na pobliskiej łące. Podchodzą do koryta i zauważają koło niego ślady łap podobnych do łap psa. Podążają za nimi i w okolicy ogrodzenia zauważają wilka. Zwierzę obserwuje pasącą się nieopodal owieczkę z młodym jagnięciem. Od razu zdają sobie sprawę z zagrożenia, więc młodszy z pasterzy czym prędzej dzwoni do powiatu i prosi o pomoc. Niestety, władze nie mogą zrobić absolutnie nic. Wilk jest gatunkiem chronionym i dopóki nie skrzywdzi owieczki lub jej jagnięcia władze są bezsilne. Następnego dnia pasterze znajdują martwą owcę z jagnięciem. Co więcej, zauważyli że jeszcze jedna mała owieczka straciła matkę. Pasterze zwracają się o pomoc do swojej wsi. Starszy pasterz rozpoczyna tropienie wilka, spotyka się również z pewnym ornitologiem i z jednym działaczem WWF. Wiedzą, że wilk jest na liście gatunków ściśle chronionych prawem, ale kiedy słyszą opowieść uzbrojonego w strzelbę, wściekłego pasterza - nabieraja wątpliwości. W tym momencie należy zatrzymać akcję. Jest to zwrotny punkt akcji, po którym następuje mała przerwa, a następnie całe przedstawienie zostaje odegrane po raz kolejny. Za drugim razem publiczność ma możliwość interwencji. Jej członkowie mogą w dowolnym momencie zamienić wybranych aktorów i w ten sposób spróbować poprowadzić wydarzenia w inną stronę. Czy jest możliwy jakiś inny przebieg wydarzeń? Jaki? W jakim miejscu? Czy jest możliwe pozytywne rozwiązanie tego problemu, takie żeby każda ze stron osiągnęła swój cel? Poradnik dla nauczycieli Living with Large Carnivores Wizja i spojrzenie wstecz (Backcasting) Spróbuj spojrzeć w przyszłość, a później skieruj swój wzrok z powrotem na dzisiejsze czasy. Spróbuj zobaczyć życie zgodne z założeniami zrównoważonego rozwoju, spróbuj zobaczyć sposób w jaki je można osiągnąć. Stworzenie wizji przyszłości, umiejscowienie się w niej i spojrzenie wstecz aż do czasów dzisiejszych pozwalają na rozwijanie całościowego oglądu rzeczywistości, rozwój wiedzy i umiejętności pisarskich. Pozwala to również zwiększyć zaangażowanie uczniów. Spojrzenie wstecz, czyli Backcasting, to technika, która jest wykorzystywana przy planowaniu przyszłości z pomocą wyobrażania sobie pożądanych rezultatów. Jest szczególnie często wykorzystywana przy pracy nad zrównoważonym rozwojem. Ten rodzaj planowania można w skrócie opisać za pomocą następującego pytania: „Co dokładnie musimy zrobić TERAZ, żeby osiągnąć pożądany efekt, uwidoczniony w naszej wizji przyszłości?”. Takie podejście do planowania okazało się skuteczniejsze od przewidywania skutków, które zazwyczaj owocuje dużo mniejszą ilością rozwiązań. Backcasting jest uważany za metodę bardzo kreatywną, i – co ważniejsze - bardzo przydatną przy identyfikowaniu współczesnych problemów i znajdywania rozwiązań służących zrównoważonemu rozwojowi. Przyszłość jest bardzo trudno przewidzieć. Nasze wizje przyszłości najczęściej są zupełnie nierealne, ale łącząc je z odpowiednim spojrzeniem wstecz można po kolei nazwać wszystkie kroki, które należy podjąć, żeby zrealizować daną wizję. Spróbuj znaleźć historie sukcesu w Twoim najbliższym otoczeniu, sprawdź jakie kolejne kroki były podejmowane w celu osiągnięcia celu czy zrealizowania wizji. 577 Przykładem Backcastingu może być wyobrażenie sobie swojego miasta, kraju lub całego świata w roku 2045. Jak będzie wyglądał? Niech Twoja wizja pokaże, na czym polega zrównoważona przyszłość, opisz sposoby na realizację poszczególnych elementów tej wizji. Co zdecydowało o takim kształcie przyszłości? Jak wprowadzono w życie zmiany? Jakie problemy już zostały rozwiązane, a które wciąż czekają na rozwiązanie? Jakie przeszkody pokonano, żeby zrealizować wizję? W jaki sposób media w roku 2045 będą opisywały wydarzenia, o których teraz mówimy? Pomyśl o szczegółach dotyczących życia, pracy, kultury, przyrody, edukacji itp. –Jakie podjęto decyzje w celu ograniczenia efektu cieplarnianego? –Jakie decyzje podjęto w celu ograniczenia ilości toksyn w środowisku naturalnym? –Co zrobiono w sprawie AIDS i głodu na świecie? –Co zrobiono, żeby powstrzymać degradację wszystkich ekosystemów? Jaka wiedza będzie ważna dla ludzi żyjących w 2045 roku i jak możemy przygotować się na nieznaną przyszłość wykorzystując wiedzę, którą posiadamy dzisiaj? Jeśli ma nam się powieść – wszystkie te pytania są bardzo istotne. WWF, Learning sustainable ways, Sellgren List do redakcji Pisanie listów do redakcji gazet to dobre ćwiczenie na odpowiednie przedstawianie argumentów i poszukiwanie takich, które są najbardziej wiarygodne i przekonujące. Pomaga również ćwiczyć wyrażanie własnego zdania i umiejętność pisania. Poproś uczniów o napisanie dwóch dobrze zredagowanych listów i przesłanie ich do redakcji lokalnych gazet, wpływając tym samym na rzeczywisty rozwój wypadków. Poniżej przedstawiamy tematy listów zaczerpnięte z CCB. Często dużo lepiej jest wykorzystywać przykłady lokalne, a następnie identyfikować ludzi, do których należy pisać. Poniższe tematy nadają się również do przeprowadzenia debaty panelowej. 1. Władze lokalne odpowiedzialne za wybrzeże Łotwy nie respektują prawa chroniącego wydmy znajdujące się w odległości 300 metrów od morza. Samorząd lokalny ani władze państwowe nie reagują na nielegalne prace budowlane prowadzone w chronionym obszarze. Wiele z bezprawnie powstających tam budynków ma zostać zalegalizowanych w planach zagospodarowania przestrzennego. Na dalszych częściach terenu wydm planuje się prowadzenie nowych prac budowlanych i organizację pól namiotowych. Oznacza to poważne uszkodzenie lub zupełne unicestwienie wyjątkowego ekosystemu wybrzeża Łotwy. Zagrożony jest na przykład obszar jeziora Engure w zachodniej Łotwie, na którym znajduje się pływająca stacja ornitologiczna. Cały ten teren jest rezerwatem przyrody i jest chroniony na mocy ustaleń Konwencji z Ramsar. Wymienione powyżej problemy są wynikiem działalności społeczności miasta Mersrag, które jest jednym z najbardziej nieprzyjaznych środowisku miast na łotewskim wybrzeżu. 2. Rozwój turystyki w regionie Morza Bałtyckiego ma zapewnić ekonomiczny rozwój tych terenów. Żeby poradzić sobie z przewidywaną ilością turystów zaplanowano budowę wielu centrów rekreacyjnych i marin jachtowych w płytkich wodach przybrzeżnych. Niektóre z nich już zbudowano. Jest bardzo prawdopodobne, że inwestycje te będą miały znaczący wpływ na na przybrzeżne ekosystemy (wpływając na przykład na miejsca żerowania i tarła różnych gatunków ryb), co może z kolei wpłynąć niekorzystnie na otaczający krajobraz i różnorodność biologiczną tych terenów. 3. Wzdłuż wybrzeża Bałtyku planowana jest budowa wielu marin i atrakcji turystycznych. Na Półwyspie Bug, na wyspie Rugii planowane jest centrum rekreacyjne na 2000 osób, mogące obsłużyć 400 łodzi. Pólwysep jest częścią terenu zwanego NATURA 2000. Dwa hotele, trzy duże kompleksy domków letniskowych, marina, pole golfowe i cała towarzysząca im infrastruktura maja powstać na terenie dawnej bazy wojskowej w pobliżu Prku Narodowego Vorpommernsche Boddenlandschaft. Wzmożony ruch turystyczny na tym terenie będzie miał znaqczący wpływ na jego wrażliwą faunę i florę, dla których będzie to poważne zagrożenie. 4. Dochodzące do 30 m wysokości wydmy, znajdujące się na południowym wybrzeżu zatoki fińskiej (wody należące do Rosji) ulegną zniszczeniu na skutek budowy terminalu naftowego Batarynaja i jednostek jądrowych należących do instytutu technologii atomowej (Nuclear Technology Institute). 58 Moja cudowna podróż wokół Bałtyku Najlepszym sposobem uczenia się jest czerpanie wiedzy z własnych przeżyć i doświadczeń a nie tylko z książek. Wiemy jednak, że nie zawsze jest to możliwe. W tym ćwiczeniu uczniowie czerpią wiedzę z książek, map i internetu, ale robią to w sposób aktywny. Wybierasz się w podróż dokoła Morza Bałtyckiego. Będziecie podróżować w parach, a wyprawa rozpocznie się w Waszym rodzinnym mieście. Poniżej zamieściliśmy liste wydarzeń, które bedą miały miejsce w jej trakcie: • Odwiedzisz wszystkie kraje basenu Morza Bałtyckiego • Będziesz nurkować z doświadczonym nurkiem • Napiszesz krótki wiersz o pomniku w twoim mieście • Będziesz łowił ryby w strumieniu • Dowiesz się, w jaki sposób są ogrzewane domy • Odwiedzisz dwie wyspy • Wypłyniesz w morze na kutrze rybackim • Udzielisz wywiadu na temat Twojej szkoły • Nauczysz się pisać swoje imię cyrylicą (po rosyjsku) • Poznasz życie zwierząt i roślin żyjących na łące lub przy plaży • Odwiedzisz fabrykę • Rozwiążesz jakiś problem • Odbędziesz podróż autobusem i porozmawiasz z osobą siedzącą obok Ciebie • Zjesz narodowe potrawy krajów, które odwiedzisz • Narysujesz imponujący budynek • Z bliska obejrzysz rytuał godowy ptaków • Weźmiesz udział w wyprawie przez bardzo stary las • Napotkasz trzy zwierzęta: przy czym przynajmniej jedno powinno mieć futro • Dowiesz się, jakie są typowe imiona dla chłopców i dziewcząt w każdym z krajów • Porozmawiasz z premierem • Nauczysz się mówić „Dzień dobry!” i „Mam na imię...” w trzech różnych językach Sam zdecyduj, czy rozpoczniesz objazd Bałtyku od wschodu czy od zachodu. Sporządź mapę swojej podróży zaznaczając wszystkie atrakcje i przygody. Opowiedz innym o tej podróży. Napisz sprawozdanie, które będzie się czytało tak lekko i przyjemnie jak to możliwe. Źródło: Östersjögrannar, WWF; Svanberg i Jutvik Pozytywne kierunki rozwoju – ocenianie różnych propozycji Celem ćwiczenia jest aby uczniowie wyrobili sobie opinię na temat różnych spojrzeń na kwestię rozwoju społecznego, przedyskutowali alternatywy i potrafili je ocenić i uporządkować od nasjlepszej i najważniejszej do najgorszej. Unia Europejska przyznaje fundusze na różne rozwojowe projekty w regionie Morza Bałtyckiego. Poniżej opisaliśmy ćwiczenie polegające na dyskusji nad tym, którym organizacjom i samorządom terytorialnym przyznać unijne środki. Metoda • Każdy z uczniów wybiera trzy spośród projektów aplikujących o dofinansowanie, które jego zdaniem najbardziej zasługują na finansowe wsparcie. Na tym etapie uczniowie nie powinni dyskutować na temat swojego wyboru, będzie na to czas później • W małych grupkach należy zdecydować o przyznaniu fikcyjnych środków unijnych maksymalnie sześciu projektom. Decyzje należy uzasadnić w formie pisemnej. • Po rozdzieleniu funduszy wprowadzamy sytuację problemową: okazuje się, że ze względu na zmiany w przepisach unijnych ilość środków do przyznania w tym roku jest o połowę mniejsza. Zadanie polega na ponownym przyznaniu środków tylko trzem podmiotom. 59 Wyobraź sobie, że jesteś członkiem grupy ludzi decydującej o przyznaniu 25 milionów Euro funduszy unijnych na ten rok w jednym z krajów basenu Morza Bałtyckiego. Jak podzielicie środki, jeśli macie do wyboru następujące projekty? 1. Oczyszczalnia ścieków, zajmująca się uzdatnianiem ścieków z wielkich miast, tak aby nie zanieczyszczały rzek, jezior i naszego wspólnego morza; 2. Nowoczesna flota rybacka wyposażona w sprzęt pozwalający na połów ryb na innych morzach, służąca zmniejszenia ilości ryb poławianych na Bałtyku; 3. Projekt edukacyjny, podnoszący wiedzę i kwalifikacje nauczycieli w dziedzinie zrównoważonego rozwoju; 4. Politechnika kształcąca inżynierów, których wiedza i umiejętności mają wzmocnić krajowy przemysł, który miałby dostarczać ludziom wysokiej jakości produktów i generować duży dochód z eksportu; 5. Rurociąg gazowy doprowadzający ze wschodniej Rosji gaz, który mógłby zastąpić ropę i węgiel. 6. Program działający na rzecz zrównoważonego rozwoju dotyczący odnawialnych surowców naturalnych; 7. Program walki z przestępczością, który ma na celu rozwiązanie problemów związanych z narkotykami i AIDS; 8. Program rozbudowy dróg, transportu kolejowego, lotniczego i morskiego, który pozwoli naszemu krajowi stać się nowoczesnym państwem zamieszkałym przez zamożnych ludzi; 9. Program rozwoju zatrudnienia w małych firmach, który mógłby pozwolić ludziom z mniejszych miejscowości na znalezienie pracy na miejscu, bez konieczności przenoszenia się do wielkich miast. 10.Mleczarnia produkująca mleko, ser i inne produkty z mleka dostarczanego przez lokalnych rolników, służący uniezależnieniu się od importu. Źródło: Östersjögrannar, WWF; Svanberg i Jutvik (po delikatnych poprawkach) Cykl życia Cykl życia to pojęcie oznaczające specyficzne podejście do różnych procesów , towarów i usług. Jest to podejście, które każdemu etapowi cyklu życia produktu, procesu lub towaru przypisuje znaczenie ekologiczne, społeczne i ekonomiczne. Poniższe ćwiczenie angażuje uczestników w aktywny, wzajemny dialog. – Oceń takie same produkty dwóch różnych firm, na przykład: ser, olej, sok, krewetki, podkoszulki lub papier. Porównaj produkty pod kątem ich wpływu na środowisko naturalne, przeanalizuj ich cykl życia zwracając uwagę na wydobycie i przetwarzanie surowców, produkcję, transport, dystrybucję, sposób używania, możliwość ponownego użycia, recykling?, produkcję odpadów i ogólny wpływ na środowisko naturalne i ekonomię. –Wybierz lepszy produkt na podstawie oceny jego zgodności z założeniami zrównoważonego rozwoju. Zaproponuj rozwiązania, które mogłyby wpłynąć na poprawę wystawionej oceny. –Przedyskutuj inne aspekty danego produktu, weź pod uwagę etykę, aspekty społeczne i ekonomiczne, jak również jego rolę z perspektyw: osobistej, globalnej i lokalnej. Co oznacza myślenie o cyklu życia produktu dla mnie jako człowieka, nauczyciela, mieszkańca Ziemi? Jaki wpływ mają poszczególne etapy cyklu na konsumentów, producentów, administrację lokalną i państwową? Rudite Grabovska, Daugavpils University, Łotwa 60 Krytyczne myślenie o jedzeniu Ćwiczenie to ma na celu rozwijać umiejętność krytycznego myślenia i formułowania opinii w oparciu o fakty i wartości. Każdy z uczniów indywidualnie odpowiada na pytania dotyczące konkretnego produktu. Nie muszą zapisywać swoich odpowiedzi, jednak muszą być w stanie uzasadnić swoją opinię. Czy kupię ten produkt? (banan, kotlet, chleb...) Dlaczego nie kupie tego produktu? (banan, kotlet, chleb...) Kiedy już uczniowie udzielą swoich odpowiedzi, dyskutują na ich temat w małych grupach. Nauczyciel może zadawać spontaniczne pytania, na przykład: Co było najważniejsze dla Ciebie przy podejmowaniu decyzji?Cena, sposób produkcji, czas potrzebny do przygotowania czy coś innego? Można również posłużyć się określaniem wartości połączonym z ćwiczeniem „Cztery kąty” (patrz strona 38) W niedalekiej przyszłości zagości na naszych stołach żywność modyfikowana genetycznie (GMO). Jedni uważają ją za rozwiązanie problemów żywnościowych naszej planety, inni widzą w niej zagrożenie dla świata. Uczniowie dzielą się na grupy i zbierają informacje na temat żywności modyfikowanej genetycznie, czerpiąc z artykułów, internetu itp. Każda z grup odpowiada na pytania: Dlaczego kupimy tego banana, kotlet chleb? Dlaczego nie kupimy tego banana, kotleta, chleba? Jeśli opinie uczniów różnią się wewnątrz grup powinni przedstawić wszystkie z nich z odpowiednią argumentacją. Zamiast GMO można wstawić hiszpańskie pomidory, sałatki na wynos, owoce mango, dorsza itd. Ineta Mikelsone, Liceum w Jaunpils, Łotwa Różne rodzaje rolnictwa Przedstawionego poniżej schematu można używać do dyskusji, w celu rozwoju krytycznego myślenia oraz wspomagania rozumienia u uczniów. Jesteśmy konsumentami, codziennie kupujemy żywność i inne dobra. Ale czy zdajemy sobie sprawę, w jaki sposób żywność jest produkowana i w jak jest transportowana do naszych sklepów? Gdzie odbywała się hodowla lub uprawa? Z jak daleka przyjechała do nas ta żywność? Jaka jest jej wartość energetyczna? Jakie zawiera składniki odżywcze? Jaki jest ekologiczny koszt jej produkcji? Jako konsumenci jesteśmy w stanie wpływać na sposób produkcji żywności po prostu kupując dany produkt lub nie. Kupując żywność produkowaną w sposób przyjazny środowisku wpływamy na rolnictwo, zachęcając producentów do wykorzystywania przyjaznych środowisku technologii produkcji. Spróbujcie wykonać następujące ćwiczenie: 1. Nauczyciel dzieli uczniów na pięć grup. Każda z grup przygotowuje listę zakupów na cały tydzień. Następnie wszystkie grupy przedstawiają swoje listy i wspólnie ustalają kształt ostatecznej listy zakupów. 2. Następnym etapem jest praca w tych samych grupach nad wymienionymi poniżej tekstami. Uczniowie przedyskutowują różne opcje. 3. Następnie klasa dzieli się na nowe grupy. Każda z nich pracuje w oparciu o wspólną listę ustaloną zgodnie z pkt. 1. Uczniowie porządkuja produkty z listy pod względem ich zgodności z założeniami zrównoważonego rozwoju, z uwzględnieniem aspektów społecznych, ekologicznych i ekonomicznych. 61 4. Uczniowie przedstawiają uporządkowane w ten sposób listy. Następuje dyskusja na forum klasy. 5. Kontynuacja pracy: Uczniowie sprawdzają jadłospis ze szkolnej stołówki i lokalnych restauracji, a następnie piszą artykuł na temat kupowania, gotowania i jedzenia ekologicznej żywności. 6. Praca domowa: Uczniowie mają za zadanie zidentyfikować i ocenić tendencje w rozwoju lokalnego rolnictwa. A. Rolnictwo intensywne. Jest to tendencja do produkowania jak największej ilości żywności w jak najkrótszym czasie. Proces produkcji jest wysoce zmechanizowany i wykorzystuje się w nim znaczące ilości chemikaliów. Globalne korporacje często stosują rolnictwo intensywne w krajach rozwijających się w celu osiągnięcia większych zysków. W zdecydowanej większości przypadków standardy społeczne i uwarunkowania prawne w tych krajach są dużo łagodniejsze niż w Europie. W rezultacie prowadzona w ten sposób produkcja często prowadzi do zanieczyszczenia środowiska. W dodatku pracownicy rolni są wyjątkowo źle opłacani i pracują w niebezpiecznych warunkach, ponieważ podczas rozpylania chemikaliów nie nosza odzieży ochronnej, którą powinien im zapewnić zakład pracy. Wykorzystywanie zbyt dużej ilości nawozów sztucznych prowadzi do stopniowego wyjaławiania gleby, a nadmiar nawozów fosforowych i azotowych wraz z wodami gruntowymi przedostaje się do rzek i zanieczyszcza jeziora i morza. Takie zanieczyszczenie powoduje zjawisko eutrofizacji, która jest poważnym problemem w wodach Morza Bałtyckiego. B. Porady dla kupujących owoce. Owoce importowane: W celu zapewnienia długiej przydatności do spożycia producenci: • spryskują uprawy pestycydami 8 – 15 razy w ciągu sezonu • po zbiorach owoce są poddawane działaniu środków grzybobójczych (fungicydów) • w celu zachowania odpowiedniego koloru owoce spryskuje się przeciwutleniaczami • przed sprzedażą owoce pokrywa się specjalnym woskiem, który ma zapewnić ich świeżość przez długi czas W ten sposób zakonserwowane owoce zachowują świeżość przez 20 – 30 dni. Owoce rodzimej produkcji: Pestycydów używa się najwyżej 3 – 5 razy w ciągu sezonu. Po zbiorach żywność jest przechowywana w niskiej temperaturze. W ten sposób uprawiane owoce zachowują świeżość na półkach sklepowych przez około 5 – 7 dni. Żywność organiczna: W rolnictwie organicznym nie używa się pestycydów. Wykorzystuje się naturalnych antagonistów, na przykład owady i ptaki. Dla żywności produkowanej w ten sposób bardzo ważne są dobre oświetlenie i cyrkulacja powietrza. C. Etyka dotycząca zwierząt Żywność jest potrzebna wszystkim – odżywianie jest niezbędną częścią życia. Jednak droga jaką przebywa mięso zanim dotrze na nasze stoły może być kontrowersyjna. Oto kilka przykładów. Antybiotyki wbrew woli Masowa, intensywna produkcja mięsa jest możliwa tylko z wykorzystaniem antybiotyków. W przemysłowych gospodarstwach rolnych zwierzęta są często narażone na rozmaite choroby. Jedynym sposobem, żeby zapanować nad rozprzestrzenianiem się takich chorób jest używanie antybiotyków. Kiedy jemy mięso często przyjmujemy duże ilości antybiotyków, nawet nie zdając sobie z tego sprawy. Życie krów Krowę zabiera się od matki w kilka dni po urodzeniu i hoduje się ją w warunkach, które powoduję, że mięso jest miękkie i delikatne. Na farmach ekologicznych zwierzęta żyją razem przez cały czas, pasą się na łąkach i w ogóle prowadzą tak naturalny tryb żcia jak to tylko możliwe. 62 Fabryki kurczaków Czy wiecie, że utuczenie kurczaka zajmuje zazwyczaj 33 – 47 dni? Kurczaki karmi się paszą zawierającą antybiotyki i trzyma się je w malutkich klatkach. Potężny smród amoniaku, który panuje na przemysłowych farmach drobiu, często powoduje ślepotę i choroby układu oddechowego kurcząt. Na farmach ekologicznych kurczaki poruszają się swobodnie i odżywiają się zgodnie z naturalną dla nich dietą. D. Wesołe kwiatki dla wesołej pani/pana Około 60% kwiatów eksportowanych z Holandii pochodzi z upraw w krajach Trzeciego Świata, z Kenii, Tanzanii, Zimbabwe, Ekwadoru i Kolumbii. Koszty transportu kwiatów z tych krajów są bardzo niskie, a ich produkcja wymaga dużo mniejszego zużycia energii niż ta, którą się prowadzi w Holandii. Na przykład wyhodowanie 65 róż w Kenii wymaga takiej samej ilości energii, co wyhodowanie 7 kwiatów w Holandii. Kenia jest w stanie wydajnie produkować kwiaty ze względu na energie słoneczną. Oszczędności przy produkcji dotyczą również zarobków. Koszt pracy stanowi 38% ceny kwiatu z Holandii, a tylko 1% ceny kwiatu wyhodowanego w Kenii. Koszt 1 róży płaca dla Kenijczyka 1 cent Środki chemiczne 1,5 centa rośliny 2 centy zysk 3,5 centa straty 3 centy pakowanie 1,5 centa transport na lotnisko 7 centów prowizja sprzedawcy 3,5 centa pieniądze, które zostają w Kenii 23 centy koszt importu 7 centów koszt transportu lotniczego 3 centy koszty sprzedażowe 17 centów koszty produkcji (100%) 50 centów cena detaliczna 1,00 EUR E. Rolnictwo organiczne (ekologiczne) Jest to rolnictwo zgodne z założeniami zrównoważonego rozwoju, ponieważ jego podstawą jest zrozumienie i wykorzystanie naturalnych procesów. Produkowana w ten sposób żywnośc nie jest wynikiem wykorzystania chemikaliów, tylko światła i ciepła słonecznego, składu mineralnego gleby, czystej wody i naturalnych mikroorganizmów. W rolnictwie organicznym utrzymanie żyzności gleby jest również bardzo ważne, osiąga się to za pomocą naturalnego kompostu lub nawozu płynnego pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego. Hodowanie lokalnych odmian roślin sprzyja biologicznej różnorodności terenu. Vija Ziverte, Liceum w Jaunpils, Łotwa Zdrowe ekosystemy wód słodkich i morskich Działając razem możemy zmieniać świat! Nawet małe zmiany mają bardzo duże znaczenie. Z pomocą matematyki można pokazać, że niewielkie zmiany, które może wprowadzić pojedyncza osoba, przyczyniają się do zmiany obrazu Ziemi. Proponujemy następujący eksperyment: umyj zęby zostawiając odkręcony kran. Poproś kogoś, żeby zbierał do butelek lub innych pojemników wodę, która leci z kranu do czasu aż skończysz myć zęby. Policz ile pojemników udało ci się zapełnić. Następnie pomnóż tą ilość wody przez liczbę osób w Twojej rodzinie, aby otrzymać łączną ilość wody zużywaną 63 przez Twoją rodzinę do mycia zębów. Pomnóż tę samą liczbę przez ilość osób w Twojej klasie, liczbę mieszkańców Twojej miejscowości, kraju, basenu Morza Bałtyckiego i sprawdź, jak dużo wody się marnuje tylko podczas mycia zębów! W dodatku najczęściej jest to woda ciepła, którą trzeba ogrzać za pomocą elektryczności, węgla lub ropy. Oprócz marnowania wody jest jeszcze problem ścieków. Bardzo duże ilości wody przedostają się do środowiska bez odpowiedniego oczyszczenia lub uzdatnienia. Niektóre środki piorące i myjące zawierają związki fosforu. Sprawdź, jakich detergentów używa Twoja rodzina, poproś jej członków, żeby zaczęli używać środków nie zawierających związków fosforu! Szkoła jest “instytucją, która uczy”. Materiały są użytkowane w sposób zgodny ze zrównoważonym rozwojem. Zarządzanie budynkami i otoczeniem stanowi integralną część edukacji. Nie ma zmian klimatycznych, jest zrównoważone zużycie energii Sprawdź jak dużo elektryczności i węgla lub innych paliw zużywa Twoja szkoła; dowiedz się w jakim celu. Rób notatki codziennie przez tydzień dokładnie o tej samej godzinie. Razem z innymi uczniami i nauczycielami zorganizujcie „Tydzień oszczędzania energii” i wybierzcie 3 dni, kiedy będziecie jak najoszczędniej z niej korzystać, tzn wyłączać światła zawsze, kiedy nie są potrzebne, zamykać okna, żeby unikać wyziębienia budynku itd. –Skąd bierzecie elektryczność i paliwo? –Kiedy udało się zużyć najmniej energii? –Dlaczego akurat w ten dzień? –Kiedy i dlaczego zużyliście najwięcej energii? Policzcie średnie zużycie paliwa i energii w ciągu roku. Ile muszą zapłacić za to podatnicy? Obliczcie całkowite zużycie energii w ciągu „tygodnia oszczędzania”. Temat brzmi: Jak zmniejszyć współczynnik EF naszej szkoły?Przy podsumowaniu należy również określić co świadczyłoby o sukcesie przedsięwzięcia. Zrównoważone i estetyczne Większa świadomość sposobu działania szkoły i stojących przed nią wyzwań związanych ze zrównoważonym rozwojem dały początek ścisłej współpracy z rodzicami, na początek, a później z całą lokalna społecznością. Poniższy przykład jest opisem akcji podnoszenia świadomości ekologicznej i poprawiania estetyki naszego otoczenia. Uczniowie przygotowali kolorowe medale, które następnie wieszali na domach najbardziej estetycznych i najbliższych ideałom zrównoważonego rozwoju. Akcja została zorganizowana przy współpracy z lokalną administracją. Zespół Szkół, Nieborowo Wielkie, Polska Uczniowie założyli nową organizację Poniższe ćwiczenie wymaga współpracy pomiędzy uczniami, nauczycielami, rodzicami i samorządem lokalnym. Ten krótki przykład jest oparty o punkty do realizacji zgodnie z mapą ESD na stronie 27. W styczniu uczniowie wytyczyli czterdziestokilometrową ścieżkę. Dodatkowo, dzięki ich zaangażowaniu i kreatywności, powołano do życia nowe muzeum. W tym przypadku kluczowe okazało się nawiązanie współpracy z organizacjami, instytucjami i innymi podmiotami prawnymi, które udzieliły finansowego wsparcia pozwalającego na remont pomieszczeń muzeum. Uczniowie nawiązali kontakt ze wszystkimi szkołami w regionie i założyli Stowarzyszenie Miłośników Rowerów. Celem stowarzyszenia jest opieka nad istniejącymi szlakami rowerowymi i prace remontowe przed rozpoczęciem sezonu turystycznego. Jolanta Abramowska, Szkoła im. Tadeusza Kościuszki, Polska 64 Ograniczenie naszego zużycia energii Poniższe ćwiczenie jest zorientowane na proces, uczy uczniów komunikowania i wartościowania ekonomicznych i społecznych aspektów zmniejszenia zużycia energii na poziomie jednostki. Wykorzystanie fikcyjnych postaci i nagłych zwrotów akcji wskazuje, że ćwiczenie to zostało zainspirowane „Kolejnością wydarzeń” (więcej szczegółów znajduje się na stronie 44) Nauczyciel przygotowuje schemat opowieści. 1. Każdy z uczniów wymyśla postać, nadaje jej imię, ustala jej wiek, adres zamieszkania i zawód. Uczniowie określają również ilość osób w rodzinie postaci i piszą krótkie wypracowanie, którego głównym tematem jest zużycie energii: transport, ogrzewanie, rekreacja, wakacje... 2. Każdy z uczniów prezentuje wymyśloną przez siebie postać na forum całej klasy lub w mniejszych grupach. Należy bez informowania uczniów wybrać jedną z postaci, która będzie autorem formalnej prośby skierowanej przez fikcyjną (lub rzeczywista) organizację. Nikt nie może wiedzieć o tym wcześniej! Nauczyciel powinien udawać, że właśnie znalazł list na swoim biurku, lub że przed chwilą wręczył mu ją kolega. Następnie wybrana wcześniej postać zaprasza resztę do wstąpienia w szeregi organizacji i podpisania kontraktu, który zobowiązuje do zmniejszenia zużycia energii o 50%. Kontrakt W celu ograniczenia zmian klimatycznych i zanieczyszczenia środowiska, oraz zmniejszenia współczynnika EF, my, przedstawiciele międzynarodowej organizacji Uczniowie dla Zrównoważonego Rozwoju UZR, zgodnie z ustaleniami zawartymi w Protokole z Kyoto, zobowiązujemy się do: Zmniejszenia zużycia energii o 50% w ciągu pięciu lat. Uchwałę przyjęto jednogłośnie na generalnym zgromadzeniu UZR w dniu 17.05.2008 Prezes UZR Protokół z Kyoto odnosi się do międzynarodowego dokumentu Framework Convention on Climate Change, stawiając cel zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych powodujących zmiany klimatyczne. Dokument został przyjęty w dniu 11.12.1997 na Trzeciej Konferencji stron podczas ich spotkania w Kyoto, a uprawomocnił się w dniu 16.12.2005. W listopadzie 2007 roku 174 kraje ratyfikowały protokół. 65 – Czy chciałbyś zostać członkiem tej organizacji i podpisać kontrakt? – Jeśli zdecydujesz się na podpisanie umowy, będziesz mieć 5 lat na zmniejszenie swojego zużycia energii o połowę. Jak to zrobisz? Jeśli Twoja postać zdecyduje się na podpisanie kontraktu zobowiązującego do zmniejszenia zużycia energii o 50%, jak zmieni się jej życie? Co będzie musiała zrobić żeby się wywiązać z umowy? Czy zaowocuje to zmianami w pozycji społecznej i ekonomicznej postaci? Jeśli tak, to jakimi? Przygotuj plan działania dla wymyślonej przez Ciebie postaci. Jeśli Twoja postać nie zdecyduje się na podpisanie kontraktu, opisz dokładnie dlaczego podjąłeś taką decyzję. Napisz wypracowanie, w którym wymyślona przez Ciebie postać przedstawi powody, dla których nie chce ograniczać zużycia energii. Co innego można zrobić, żeby uniknąć niekorzystnych zmian klimatycznych? Uzasadnij swoją wypowiedź. Gitte Jutvik, WWF Okulary do jedzenia Ćwiczenie to zmusza uczniów do zwracania uwagi na znajdujące się w otoczeniu przedmioty związane z produkcją i konsumpcją żywności. Załóż swoje „Okulary do jedzenia!” Wraz z kolegami wybierz się na zwiad w okolicach szkoły i zbieraj informacje. Które przedmioty kojarzą ci się z jedzeniem? Mogłeś zobaczyć na przykład: – Pola żyta lub pszenicy, z których robi się chleb – Pustą, blaszana puszkę, którą ktoś niedbale wyrzucił na ulicę – Ciężarówkę, wiozącą mleko z gospodarstw do mleczarni – Osobę wracającą do domu ze sklepu z ciężkimi siatkami – Krowę, ktróa przywołuje skojarzenia z mlekiem i serem na śniadanie – Jezioro, morze lub ryby – Morze, a na nim statek, wiozący - być może - banany z Ameryki Południowej – Kota, który poluje na myszy – Jabłoń – Gąsienicę, która je liść Zaczerpnięte z „Food on a Sustainable Way I”, WWF Pedagogiczna szklarnia Ćwiczenie zostało zorganizowane przy współpracy z ogrodem botanicznym. Należy jeszcze raz podkreślić, że miejsce nauczania jest sprawą bardzo istotną. Klasa szkolna jest niezbędna do prowadzenia zajęć, jednak w edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju kluczowe znaczenie ma kontakt ze środowiskiem naturalnym i społeczeństwem. Tematem ćwiczenia opisanego poniżej są zmiany klimatyczne, a przede wszystkim mozliwość ograniczenia takich zmian poprzez dokonywanie mądrych wyborów w codziennym życiu. Ogrody botaniczne konsumują bardzo dużo energii, a mimo to nie zawsze wykorzystujemy w pełni ich pedagogiczny potencjał. Ogród botaniczny Gardenia zorganizował tydzień tematyczny zatytułowany „Czy możemy ocalić białą zimę?”. Panująca w ogrodzie tropikalna, przyjemna atmosfera została wykorzystana jako motywujące miejsce do nauki na temat zmian klimatycznych. Każda z grup, które zdecydowały się odwiedzić ogród podczas tego tygodnia spędziła w ogrodzie 2 godziny, podczas których odbyły się zajęcia składające się z wprowadzenia tematu, samodzielnego zwiedzania ogrodu przez uczniów, podsumowania i burzy mózgów na temat możliwych rozwiązań problemu i innych pomysłów. Wstęp został poprowadzony w stylu dramy, „Pani ekspert” opowiadała o przyczynach zmian klimatycznych ubrana w biały laboratoryjny fartuch, podczas gdy jej asystentka co chwilę jej przerywała taczając różne zadania wykonywane przez nas na co dzień, a mające wpływ na 66 zmianę klimatu. (nadmierne korzystanie ze sprzętów elektronicznych, nasze przyzwyczajenia dotyczące jedzenia, transportu i ogrzewania). Po zakończeniu uczniowie przeszli wcześniej przygotowanym szlakiem badawczym prowadzącym przez ogród. Na szlak składało się osiem skarbów w skrzyniach pochowanych pomiędzy roślinami. Zadanie uczniów polegało na odnalezieniu skrzyń na terenie ogrodu. W każdej ze skrzyń znajdowało się pytanie z trzema alternatywnymi odpowiedziami, spośród których uczniowie musieli wybrać najbardziej właściwą. Pytania dotyczyły codziennych sytuacji, takich jak wybór środków transportu, produktów czy jedzenia, które mają wpływ na zmiany klimatyczne. Odpowiedzi zostały wydrukowane na puzzlach. Uczniowie musieli na przykład zdecydować, co kupią swojemu koledze na urodziny. Mieli do wyboru płytę DVD, podkoszulkę lub bilet na koncert rockowy. Przed wybraniem prezentu musieli zdecydować, który z produktów jest najbardziej przyjazny środowisku. Kiedy już podjęli decyzję, zabierali ze skrzyni kawałek układanki z wybraną przez siebie odpowiedzą. Po odnalezieniu ośmiu skrzyń i odpowiedzeniu na osiem pytań uczniowie mieli w rękach osiem kawałków układanki. Ścieżka została zorganizowana w taki sposób, że po udzieleniu ośmiu najlepszych odpowiedzi w rękach uczniów znajdowało się osiem elementów układanki przedstawiający piękny, zimowy krajobraz. Jeśli odpowiedzi były „średnie”, to krajobraz przedstawiał powódź, a jeśli najgorsze z możliwych – suszę i głód. Większość grup miała oczywiście odpowiedzi z trzech różnych kategorii, co w rezultacie dawało obrazek, w którym wszystkie 3 krajobrazy były pomieszane. Po zakończeniu ćwiczenia następowała dyskusja na forum całej grupy, zaraz potem uczniowie mieli możliwość zmiany odpowiedzi i zadawali pytania dotyczące najlepszych rpozwiązań. Jeśli uczniowie mieli różne zdania na temat wpływu produktów - podkoszulka czy płyty DVD - na zmianę klimatu, następowała analiza cyklu życia każdego z produktów. Każdej z klas przedstawiono obliczenia i uzasadnienia dla każdej każdej odpowiedzi. Następnie zachęcano uczniów do odnalezienia bardziej szczegółowych informacji na ten temat w internecie. Na koniec każdej z sesji odbywała się burza mózgów na temat tego, jak za pomocą codziennie wykonywanych czynności uczniowie mogą wpłynąć na ograniczenie zmian klimatycznych. Pomysły te zostały spisane i rozesłane do wszystkich szkół biorących udział w zajęciach podczas tygodnia tematycznego. Listy zostały później wywieszone na tablicach informacyjnych lub ogłoszone w radiowęźle. Hanna Nordström, WWF oraz Gardenia-Ogród Botaniczny w Helsinkach, Finlandia Zastanów się 2. Przykłady zastosowane w praktyce Jak zmieniłbyś powyższe ćwiczenie, żeby było bardziej zorientowane na ucznia i proces? Pomóc w tym ćwiczeniu mogą zawarte na stronach 27 perspektywy edukacyjne ESD i mapa ESD. Zrównoważone myślenie i budowanie mostów W tym ćwiczeniu nacisk kładziony jest na rozwiązywanie problemów, dobór materiałów mówiących o aspektach społecznych, ekologicznych i ekonomicznych oraz na proces uczenia się. Twoje zadanie polega na zbudowaniu mostu nad rzeką lub kanałem w dowolnym miejscu na świecie. Żeby tego dokonać, musisz wziąć pod uwagę jego wytrzymałość, środowisko naturalne, bezpieczeństwo oraz aspekty ekonomiczny i estetyczny. 67 Szkoła jest w społeczeństwie naturalnym, oczekiwanym przez innych współpartnerem w zrównoważonym rozwoju. 1. Wyobraź sobie miejsce budowy i historię powstania mostu Jak wygląda teren dookoła i sam ciek wodny w miejscu, w którym planowana jest budowa mostu? Co jest przyczyna budowy mostu? Kto będzie z niego korzystał? Kto zdecydował o jego budowie i kto za nią zapłaci? 2. Zbuduj swój most, zawieszając go pomiędzy kartonami po mleku lub innymi pojemnikami. Wykorzystaj materiały znajdujące się w „magazynie”, którego zawartośc znajdziesz w tabeli poniżej. Żeby ułatwić ci pracę, na liście wymieniono oddzielnie kazdy z produktów wraz z jego ceną. Twój budżet to 30 Ronorków (RON). 3. Most jest gotowy! Zrób rysunek, na którym przedstwaisz dzień uroczystego otwarcia mostu i napisz o nim artykuł do gazety. W artykule podkreśl wpływ mostu na środowisko i jego oddziaływanie na ekosystem, określ materiały użyte do budowy, sposób transportu elementów do budowy, opinie ludzi itp. 4. Sporządź sprawozdanie finansowe z budowy mostu wymieniając wszystkie wykorzystane materiały z poniższej listy. Lista cen: Deski (wycięte z kartonów po mleku, 1x8 cm) Rury (słomki do picia) Belki (spaghetti) Cement (glina) Stemple czyli belki wspierające konstrukcję Szkielet konstrukcji (zapałki) Drut (żyłka) 1 RON 3 RON 2 RON 4 RON 2 RON/belka 0,5 RON 1 RON/dm Gitte Jutvik, WWF i Vitalisskolan, Trosa, Szwecja Refleksja – projekt – działanie Jest to schemat działania, który pomaga uczniom dokładnie zaplanować pracę od etapu badania faktów aż po ostateczne wykonanie. Mapowanie obszarów problemowych 1. 2. 3. Przeprowadźcie burzę mózgów na temat danego tematu. Ważne jest zaangażowanie całej klasy w celu uzyskania jak największej ilości pomysłów. Przeanalizujcie i uporządkujcie swoje pomysły według wartości. Określcie cztery konkretne obszary, w których powstają sytuacje problemowe. Osoby i podmioty odpowiedzialne oraz plan działania 1. 2. 3. 4. 5. Określcie realistyczne cele i sposób na ich osiągnięcie, opiszcie rezultat Zidentyfikujcie osoby i podmioty mające wpływ na osiągnięcie celu Zaprojektujcie skoordynowany system: określcie co jest pożądane a co nie pożądane, co jest i co nie jest prawdopodobne Podejmijcie decyzje drogą konsensusu Wytyczcie plan działania wykorzystując konkretne pomysły i ściśle określone sce nariusze działania Jak zmniejszyć współczynnik EF naszej szkoły? Wykorzystaj proces opisany w powyższym ćwiczeniu i spróbuj zaplanować działania, dzięki którym możecie zmniejszyć współczynnik EF szkoły. Rudite Grabovska, Daugavpils University, Łotwa 68 Nasze wybrzeże Adoptujcie odcinek brzegu rzeki lub morza o długości od 3 do 500m i zaopiekujcie się nim. Na pewno odwdzięczy się Wam swoją zaskakującą i wyjątkową urodą. Zaadoptowany przez was odcinek będzie bardzo zadowolony, że się nim opiekujecie i wynagrodzi Wam Wasze starania szczęściem i radością. Róbcie mu zdjęcia i rysujcie go, piszcie o nim wiersze i zwracajcie uwagę na jego dobre strony i problemy. Do uzyskania większej ilości informacji na temat Waszego odcinka linii brzegowej wykorzystajcie ankietę zamieszczoną na stronie www.naturewatchbaltic.org . Dowiedz się więcej na stronie [ ???? ], gdzie znajduje się więcej linków. Przedyskutuj rezultaty ze swoja grupą. Jak opisałbyś obecną sytuację wybrzeża? Kto jest odpowiedzialny za opiekę nad linią brzegową i utrzymanie jej w dobrym stanie, i za co dokładnie odpowiada? – – – – – – Władze miasta Turyści, krajowi i zagraniczni miłośnicy przyrody Rząd Unia Europejska i inne kraje Firmy, właściciele sklepów, rolnicy i rybacy Inni. (kto?) Usiądź na plaży i popatrz na fale, posłuchaj ich. Jakie pomysły ci podszeptują? Spróbuj sobie wyobrazić jak wyglądała ta część plaży lub akwenu kiedy Twoi rodzice byli w Twoim wieku. Zapytaj nauczycieli i rodziców co pamiętają, zapisz ich odpowiedzi. Teraz pomyśl o przyszłości. Co może się stać z Tobą i kawałkiem brzegu, którym się opie kujesz w ciągu 25 lat? Jak będziesz wyglądał Ty i to miejsce? W jaki sposób zmieni się Twoje życie i warunki na wybrzeżu? Pracując w grupach przygotujcie krótkie sprawozdania z wyników Waszych badań i dyskusji. Każda z grup wyznacza jedną osobę, która opowie o wynikach Waszych prac reszcie klasy. Każda grupa ma około 5 minut na prezentację. Postarajcie się, aby były jak najbardziej kreatywne i oryginalne! Olga Glushkova, Uniwersytet I. Kanta w Kaliningradzie, Rosja Akcja kijanka Jako nauczyciel często napotykasz sytuacje konfliktowe. Poniższy temat został zaczerpnięty z życia, a zainicjowali go sami uczniowie. Kiedy uczniowie są tak zmotywowani do działania znacząco wzrasta potencjał uczenia się i nauczania. Lato było gorące i jezioro zaczęło stopniowo wysychać. Dzieci uczestniczące w obozie „Vodokanal” zauważyły, że kijanki nie są w stanie przedostać się z płytkiego rowu do strumienia i w rezultacie umierają. Wspólnie z nauczycielem opracowali plan racjonalnego wykorzystywania wody przez podmioty lokalne, który miał przyczynić się do ocalenia życia zwierząt wodno-lądowych, jak na przykład kijanki. Podczas akcji „Śliczna Kijanka” odbyły się wykłady na temat życia zwierząt wodno-lądowych i badania prowadzone na otwartym terenie. W akcję zaangażowały się również media i osoby odpowiedzialne za ochronę środowiska w regionie. Julia Danilova, Baltic Fund for Nature, St. Petersburg, Rosja 69 Rodzice jako partnerzy Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju w dużej mierze dotyczy pracy nad wartościami i postawami, dlatego też rozsądnym krokiem jest zaangażowanie rodziców w prowadzone prace, co pozwala na kontynuowanie nauki w domu. Budowanie pozytywnych relacji z rodzicami i pomiędzy rodzicami jest sprawą bardzo istotną, która może znacząco wpłynąć na wzrost aktywności szkoły. Poniższe ćwiczenie jest doskonałym sposobem na wspólne spędzenie czasu połączone z nauką dla rodziców, uczniów i nauczycieli. Podczas prowadzenia opisywanego kursu uwzględniono aspekty społeczne, ekologiczne i ekonomiczne, co okazało się na tyle dobrym pomysłem, że aktualnie planowane jest zorganizowanie kolejnego kursu. Szkoła ma swój własny ogród warzywny, który jest ważnym elementem jej tożsamości i wynikiem jej ideologii. Uczestnicy mieli okazję zdobyć umiejętności dotyczące organicznego uprawiania żywności zarówno podczas zajęć w szkole jak przy pracy z rodzicami. Szkoła Käpylä, Helsinki, Finlandia Rzucaj wyzwania swoim przyjaciołom W publikacji „Pedagogika pracy” Celestyn Freinet, znany francuski ekspert w sprawach edukacji, podkreśla rolę pracy jako wartościowego procesu pozwalającego na uczenie się znaczeń. Takie podejście również bardzo dobrze nadaje się do pracy nad ESD. Podczas projektu „Zrównoważony Rozwój Tydzień w Tydzień” uczniowie i nauczyciele rzucali sobie wyzwania nakazujące podjąć jakieś działanie na rzecz zrównoważonego rozwoju. Co poniedziałek, szkolny radiowęzeł nadawał w porannych godzinach wyzwanie, jakie jedna klasa rzucała drugiej. Wyzwanie mogło dotyczyć na przykład nie używania prywatnych samochodów i chodzenia do szkoły pieszo lub jeżdżenia rowerem. Mogło również mówić o oszczędzaniu energii, nie wyrzucaniu żywności, dobrych manierach, byciu miłym i uczynnym dla innych uczniów, pomaganiu osobom starszym itd. Rzucane wyzwania uwzględniły wszystkie aspekty zrównoważonego rozwoju. Każda z klas próbowała sprostać wyzwaniom starając się codziennie dawać z siebie wszystko skupiając się na zadanej dziedzinie. Odnotowywali wszystkie zmiany, jakie nastąpiły w ich zachowaniu i pod koniec tygodnia robili podsumowanie. Następnie klasa rzucała wyzwanie innej klasie określając inną dziedzinę działania. Inni członkowie szkolnej społeczności również byli zapraszani do udziału w cotygodniowych staraniach i próbowali zmieniać swoje zachowania i styl życia. Szkoła Puistola, Helsinki Finlandia Zastanów się 3. Przykłady zastosowane w praktyce Porównaj prace trzech znanych pedagogów i sprawdź, w których miejscach mogli by reprezentować idee ESD. Posiadacze samochodów uczą się od uczniów Poproś swoich uczniów, aby wcielili się w role nauczycieli. Będą musieli się do tego przygotować, żeby dzięki swojej postawie byli w stanie wpłynąć na rozwój wartości i zainteresowań swoich uczniów. Podobny efekt przynosi poproszenie starszych uczniów, żeby zaprosili do wspólnej pracy uczniów młodszych. Grupę szesnastoletnich uczniów zaangażowano w kampanię, która miała na celu poszerzenie wiedzy posiadaczy samochodów na temat wpływu ich techniki jazdy i stanu ich samochodów na środowisko naturalne. Plan polegał na tym, żeby przekonać posiadaczy samochodów do 70 regularnego sprawdzania ciśnienia powietrza w oponach, w celu zmniejszenia spalania paliwa, a tym samym zmniejszenia emisji CO2 do atmosfery. Planowano również zaprosić niektórych kierowców do udziału w kursie ekologicznego jeżdżenia. Uczniowie wzięli udział w kursie dotyczącym samochodów, emisji spalin, ciśnienia powietrza w oponach, i sposobie przekazywania informacji podczas kampanii. Akcja odbywała się na stacjach benzynowych przez kilka tygodni, uczniowie pracowali w grupach 3 – 6 osób. Rozmawiali z wieloma posiadaczami samochodów i odnotowywali statystyki efektów ich pracy. W tym ćwiczeniu sukces polegał na: • • • • Motywacji i zabawie podczas pracy uczniów Ścisłym związku teorii z praktyką Współpracy pomiędzy różnymi organizacjami, firmami i władzami lokalnymi Wsparciu osób prowadzących szkolenia i specjalistów od handlu i marketingu i przede wszystkim na poczuciu, że robi się coś wartościowego dla środowiska i planety. Peter Wiborn, SV, Szwecja Konferencja prasowa – sposób na sprawozdanie Załóżmy że jakas grupa lub klasa brała udział w projekcie dotyczącym energii elektrycznej, historii regionu Morza Bałtyckiego lub jakiegoś innego tematu, i ma za zadanie opowiedzieć, czego się nauczyli i wyrazić swoją opinię na temat przyswojonych treści, umiejętności itd. Uczniowie mogli również zilustrować to za pomocą rysunków czy innych prac plastycznych. Klasa wzięła również udział w krótkim kursie dziennikarstwa, podczas którego uczniowie musieli napisać szereg artykułów, i określić tematy do poruszenia na konferencji prasowej, która właśnie jest organizowana. Mogli również przygotować notkę prasową dotyczącą tych tematów. W rezultacie wszystkich tych działań uczniowie czują się pewnie zarówno w roli dziennikarzy jak ekspertów. Klasa dzieli się więc na dwie grupy. Eksperci z każdej dziedziny przygotowują prezentacje, uzgadniając wcześniej kluczowe zagadnienia i dziedziny, które trzeba omówić. Dziennikarze przygotowują i formułują pytania. Każda z grup ekspertów wyznacza przedstawiciela, który przeprowadzi prezentację dla dziennikarzy, o ile to możliwe powinny się w niej znajdować również zdjęcia. Dziennikarze robią notatki i zadają dodatkowe pytania. Po zakończeniu konferencji prasowej grupy zamieniają się rolami. Po zakończeniu drugiej, ostatniej konferencji prasowej, każdy z uczniów przygotowuje artykuł, w którym przedstawia i uzasadnia swój pogląd na omawiane tematy. Metoda ta pozwala powtórzenie zdobytej wiedzy, utrwalenie jej poprzez oparcie się na własnej opinii, wiedzy którą posiadali wcześniej i doświadczeniu z konferencji prasowych, a wszystko to ma zostać zreferowane ustnie i przedstawione w formie artykułu. Zaczerpnięto z: Östersjögrannar, WWF, Svanberg i Jutvik 71 Nauczyciele stosują metody pozwalające uczniom rozumieć struktury. Na zakończenie chcemy wyrazić szczerą nadzieję, że podręcznik Edukacja na rzecz Zrównoważonego Rozwoju okazał się pożyteczny i przydatny zarówno dla Ciebie jak dla Twoich kolegów/koleżanek nauczycieli. Podczas układania treści podręcznika staraliśmy się zamieścić w nim ćwiczenia, które mogą się okazać inspirujące i użyteczne dla doświadczonych nauczycieli i liderów grup młodzieżowych. Mamy nadzieję, że udało nam się nakłonić uczniów i nauczycieli do tworzenia własnych przykładów praktycznego działania na rzecz ESD i – przede wszystkim – do stosowania założeń zrównoważonego rozwoju w praktyce. Powodzenia!
