historia rozdz1

Spis treÊci
Od autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
I. Światowa ekspansja i różnicowanie się cywilizacji europejskiej
1. Kręgi cywilizacyjne Europy u progu epoki nowożytnej . . . . . . . . . . . . . . . 8
Nowożytna wizja Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Imperium na trzech kontynentach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Kultura islamu w państwie sułtana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Wschodnie chrześcijaństwo pod rządami tureckimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Polityczne i organizacyjne warunki funkcjonowania moskiewskiego
prawosławia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Kultura moskiewskiego prawosławia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Rzeczpospolita Obojga Narodów – pogranicze cywilizacji . . . . . . . . . . . . . . . 19
Lud w rozproszeniu – Żydzi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów . . . . . . . . . 23
2. Przemiany cywilizacji europejskiej od połowy XV wieku do XVII w.
Wydobycie z mroków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Renesans, czyli „powrót do źródeł” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Humanistyczna wizja człowieka, Boga i natury . . . . . . . . . . . . . . . . .
Druk i drukarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Humanistyczna wspólnota uczonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Od włoskiego wzorca do narodowych stylów – renesans nad Wisłą . . . .
„Machiny bardziej piekielne niż ludzkie” – broń palna i fortyfikacje . . .
Hutnictwo i kopalnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zmierzyć i pokonać – czas i przestrzeń epoki renesansu . . . . . . . . . . .
Czary i czarownice – drugie oblicze renesansu . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kopernik i jego następcy – niełatwe drogi rozwoju nowożytnej nauki . .
„Myślę więc jestem” – rewolucja intelektualna XVII w. . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
26
27
29
30
34
36
36
40
42
43
45
46
47
3. Rozłam chrześcijaństwa zachodniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
„Jedynie Pismo. Jedynie Wiara. Jedynie Łaska” – od humanizmu do 95 Tez . . . 52
„Tu stoję i nie mogę inaczej” – przyczyny sukcesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Postęp i różnicowanie się reformacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Druga reformacja – kalwinizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Protestantyzm jako zjawisko cywilizacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Sobór trydencki i jego skutki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
„Polska przytuliskiem heretyków” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Państwo bez stosów – tolerancja i nietolerancja w Rzeczypospolitej Obojga
Narodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
www.wsip.com.pl
3
Spis treÊci
4. Ekspansja cywilizacji europejskiej w XVI–XVIII w. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Europejczycy na oceanach świata – dlaczego wyruszali, czego szukali? . . . . . .
Cywilizacje pozaeuropejskie – Afryka i Azja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cywilizacje prekolumbijskie w Ameryce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ekspansja Europejczyków – odkrycia, podbój, rabunek . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ekspansja Europejczyków – eksploatacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rywalizacja o zyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ekspansja Europejczyków – chrystianizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ekspansja Europejczyków – ocena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
70
71
73
77
78
81
82
85
87
5. Początki „gospodarki świata” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Ekspansja Europy a jej rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Nowe instytucje, nowe postawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Rewolucja cen i jej skutki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Europa miast – urbanizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Stagnacja i rozwój – początki zróżnicowania Południe–Północ . . . . . . . . . . . . 98
Gospodarka Rzeczypospolitej na tle przemian europejskich –
rozwój folwarku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Eksport zboża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Co poza zbożem? Bilans handlowy Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
Miasta Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
6. Państwa nowożytne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Nowożytna koncepcja suwerenności i władzy absolutnej . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Przemiany społeczne w XV–XVII w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Monarchia absolutna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Bunt stanów – rozwiązanie niderlandzkie i angielskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Autokracje wschodnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
7. Demokracja szlachecka w polsko-litewskiej Rzeczypospolitej XV–XVI w.
Wzrost uprawnień politycznych stanu szlacheckiego . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kształtowanie się podstaw monarchii parlamentarnej . . . . . . . . . . . . . . .
Czasy ostatnich Jagiellonów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Unia realna Korony z Litwą i jej skutki dla obu państw . . . . . . . . . . . . . .
Ostatni etap kształtowania się ustroju Rzeczypospolitej – pierwsze
bezkrólewia i wolne elekcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rzeczpospolita szlachecka – ideał . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rzeczpospolita – funkcjonowanie państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
123
124
125
128
130
. . 134
. . 139
. . 140
8. Kryzys Rzeczypospolitej od połowy XVII do początku XVIII w. . . . . . . . . 145
Powstanie kozackie i problem Ukrainy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Potop szwedzki – załamanie pozycji państwa na arenie międzynarodowej . . . . 153
Próby odbudowy międzynarodowej pozycji Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . 155
Kryzys władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Kryzys sejmu walnego. Sejmiki i konfederacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Kryzys gospodarczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
Przemiany świadomości – sarmatyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
4
Spis treÊci
II. Przełom oświeceniowy
1. Cywilizacja Oświecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Materialne podstawy cywilizacji Oświecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Główne pojęcia epoki – natura, religia naturalna, prawa naturalne . . . . . . . . . 170
Główne hasło epoki – wolność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Republika oświeconych – akademie, salony i loże . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Oświeceni despoci – przemiany w krajach absolutyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . 178
Oświeceni Sarmaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
2. Dwie rewolucje epoki nowożytnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Europejskie kolonie na kontynencie amerykańskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Narastanie konfliktu pomiędzy koloniami a Koroną Brytyjską . . . . . . . . . . . . 188
Wojna o niepodległość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Ustrój nowego państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Francja u progu rewolucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Wybuch rewolucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Od monarchii konstytucyjnej do republiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Nowy system – zerwanie z tradycją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Radykalizacja rewolucji – dyktatura jakobinów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Kres dyktatury jakobinów – przewrót termidoriański . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
3. Rzeczpospolita w XVIII w. – epoka rosyjskiej protekcji i rozbiorów . . . . . 210
Zmiana międzynarodowego położenia Rzeczypospolitej w XVIII w. . . . . . . . . 211
Rzeczpospolita w dobie unii z Saksonią – kryzys suwerenności
i początki protektoratu rosyjskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Stanisław August na tronie – umocnienie rosyjskiego protektoratu . . . . . . . . . 215
Nieudana próba zrzucenia rosyjskiej kurateli – konfederacja
barska i pierwszy rozbiór Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Przemiany cywilizacyjne i społeczne. Zmiana pokoleń . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Sejm Wielki – odzyskana suwerenność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Rzeczpospolita – dziedziczną monarchią konstytucyjną . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Obalenie Konstytucji 3 maja – przywrócenie rosyjskiego protektoratu . . . . . . . . . 226
Powstanie kościuszkowskie – próba ratowania suwerenności
czy polska rewolucja? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Finis Poloniae – kres istnienia Pierwszej Rzeczypospolitej . . . . . . . . . . . . . . 230
Czy można było uniknąć rozbiorów? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
4. Epoka napoleońska – dziedzictwo rewolucji francuskiej . . . . . . . . . . . . . . 234
U źródeł dyktatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Ekspansja terytorialna napoleońskiej Francji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
System napoleoński w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Księstwo Warszawskie – tradycja szlachecka a zdobycze rewolucji . . . . . . . . . . . 241
Ożywienie świadomości narodowej w Europie w dobie napoleońskiej . . . . . . 244
Przemiany ideowe w dobie napoleońskiej – romantyzm . . . . . . . . . . . . . . . . 245
Spis cytowanych źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
Tablica synchronistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
www.wsip.com.pl
5