Mysl 4-2009 cz1.indd

Transkrypt

MYŚL EKONOMICZNA I PRAWNA
MYŚL EKONOMICZNA I PRAWNA
4 (27) 2009
RADA PROGRAMOWA
Wojciech Bieńkowski, Małgorzata Gałązka-Sobotka, Bogna Gawrońska-Nowak,
Zbigniew Lasocik, Krzysztof Łazarski, Daria Nałęcz
KOLEGIUM REDAKCYJNE
Martin Dahl, Józef Fiszer, Maria Furman,
Maciej Krzak (redaktor naczelny), Krzysztof Szczygielski (sekretarz)
RECENZENT
Prof. zw. dr hab. Józef M. Fiszer
REDAKTOR NAUKOWY
Prof. zw. dr hab. Józef M. Fiszer
KOREKTA
Zenaida Kielak
Copyright © by Wyższa Szkoła Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego w Warszawie
Warszawa 2009
ISSN 1644-4213
Oficyna Wydawnicza
Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego
02-662 Warszawa, ul. Świeradowska 43
tel. (22) 54-35-450, (22) 54-35-410
www.lazarski.pl
[email protected]
Streszczenia artykułów są zamieszczone w serwisie
The Central European Journal of Social Sciences and Humanites:
http//cejsh.icm.edu.pl
Opracowanie komputerowe, druk i oprawa:
Dom Wydawniczy ELIPSA
ul. Inflancka 15/198, 00-189 Warszawa
tel./fax 0-22 635 03 01, 0-22 635 17 85,
e-mail: [email protected], www.elipsa.pl
SPIS TREŚCI
ARTYKUŁY
Ewelina N o j s z e w s k a
Porównanie skuteczności ubezpieczeniowego systemu
ochrony zdrowia i narodowej służby zdrowia w krajach
zachodnioeuropejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Małgorzata S t a w i c k a
Zastosowanie Wspólnej Metody Oceny w kompleksowym
zarządzaniu jakością w zakładach opieki zdrowotnej . . . . . . . . . . . 44
Piotr S t o l a r c z y k
Bezpieczny i efektywny rynek pracy w Unii Europejskiej.
Czy to możliwe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Mariusz P r ó c h n i a k
Czynniki wzrostu gospodarczego w 10 krajach Europy
Środkowo-Wschodniej w latach 1993–2007. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Piotr F. B o r o w s k i
Regulacje w sektorach gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Rafał J a r o s z
Korporacje transnarodowe i ich rola w okresie globalizacji . . . . . . . . . 115
Mateusz M o k r o g u l s k i
Modele sprzedaży pakietowej a dyskryminacja cenowa . . . . . . . . . . . . 128
Renata P a j e w s k a - K w a ś n y, Ilona To m a s z e w s k a
Tendencje rozwoju bancassurance na rynku polskim . . . . . . . . . . . . . . 174
CONTENTS
ARTICLES
Ewelina N o j s z e w s k a
Comparison of Effectiveness of the Health Insurance System and
the National Health Service in Western European Countries. . . . .
9
Małgorzata S t a w i c k a
The Use of Common Assessment Framework in the Total Quality
Management in Health Care Units . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Piotr S t o l a r c z y k
Safe and Effective Labor Market in the European Union
– Is it Possible? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Mariusz P r ó c h n i a k
Factors of Economic Growth in Ten East-Central European Countries
in the Years 1993–2007 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Piotr F. B o r o w s k i
Regulations in the Sectors of Economy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Rafał J a r o s z
Transnational Corporations and Their Role in the Era
of Globalization . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Mateusz M o k r o g u l s k i
Package Selling Models vs. Price Discrimination. . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Renata P a j e w s k a - K w a ś n y, Ilona To m a s z e w s k a
Tendencies for Bancassurance Development in the Polish Market . . . 174
A
R T
Y
K U Ł Y
Ewelina Nojszewska
PORÓWNANIE SKUTECZNOŚCI
UBEZPIECZENIOWEGO SYSTEMU OCHRONY
ZDROWIA I NARODOWEJ SŁUŻBY ZDROWIA
W KRAJACH ZACHODNIOEUROPEJSKICH1
WPROWADZENIE
Sytuacja, w jakiej znalazł się polski system ochrony zdrowia (SOZ), zmusza do wnikliwych badań. Przeanalizowanie modeli SOZu, a także ich wariantów funkcjonujących w poszczególnych, zachodnioeuropejskich krajach ułatwi
wyciąganie wniosków pomocnych przy podejmowaniu decyzji dotyczących
zmian w sposobie organizacji i funkcjonowania SOZu w Polsce.
W artykule przedstawiono badanie dotyczące skuteczności funkcjonowania systemów ochrony zdrowia w krajach zachodnioeuropejskich, które
należą do dwóch zasadniczych typów. Z jednej strony są analizowane kraje,
w których SOZ jest finansowany z powszechnych ubezpieczeń zdrowotnych,
czyli reprezentujący model Bismarcka, a z drugiej analizie są poddane kraje
z narodową służbą zdrowia finansowaną z podatków ogólnych, czyli reprezentujące model Beveridge’a. Porównanie skuteczności klinicznej i efektywności
ekonomicznej dostarcza danych pomocnych do podejmowania decyzji zarówno o reformach systemowych, jak i o wprowadzanych modyfikacjach.
Zdrowie jest najwyższą wartością zarówno dla każdej jednostki, jak
i całego społeczeństwa. Dlatego zrozumienie przyczyn osiągnięć i porażek
poszczególnych modeli systemów ochrony zdrowia, jak również poszczególnych przyjętych w nich rozwiązań może i powinno stanowić podstawę przy
podejmowaniu decyzji związanych z szeroko pojętą polityką zdrowotną pań1
Artykuł powstał na podstawie badania przeprowadzonego w ramach badań statutowych
kierowanych przez prof. zw. dr. hab. Ryszarda Rapackiego nt.: Ekonomia transformacji
systemowej w Polsce i krajach Europy Środkowo-Wschodniej, nr 05/S/0002/02.
10
EWELINA NOJSZEWSKA
stwa. Systemy ochrony zdrowia, jak żadne inne, są bardzo silnie uwarunkowane postawami i oczekiwaniami wszystkich jego uczestników. Są wypadkową
nie tylko możliwości ekonomicznych gospodarki, ale również wartości reprezentowanych przez członków społeczeństwa. Dlatego też nie można mechanicznie kopiować rozwiązań z innego kraju, nawet jeśli oba systemy należą
do jednego typu, finansowanego z ubezpieczeń lub z podatków ogólnych.
Uwarunkowania historyczne w każdym kraju są bowiem inne.
MODELE SYSTEMU
– WPROWADZENIE
OCHRONY ZDROWIA
TEORETYCZNE
Rozwój cywilizacyjny wynikający ze zmian społecznych, gospodarczych,
politycznych i kulturowych, a także z postępu naukowego w medycynie,
epidemiologii, demografii i ekonomii, który nastąpił w XIX i XX wieku,
doprowadził do ukształtowania się czterech zasadniczych modeli systemu
ochrony zdrowia. Pojawiły się one w następującym porządku chronologicznym: Bismarcka (społeczne ubezpieczenia zdrowotne), Siemaszki (system
centralnie planowany), Beveridge’a (narodowa służba zdrowia) oraz kontynuowany jest system rynkowy2.
Najstarszy z modeli, czyli ubezpieczeniowy, wywodzi się z rozwiązań
zawartych w ustawie o ubezpieczeniu na wypadek choroby, z pakietu ustaw
socjalnych wprowadzonych przez kanclerza Rzeszy Niemieckiej, Otto von
Bismarcka. W ramach tego modelu pracownicy i pracodawcy płacą składki
na społeczne ubezpieczenie zdrowotne do powołanych ustawowo instytucji
ubezpieczeniowych, jakimi są kasy chorych. Działalnością kas kierują zarządy,
które są niezależne od administracji państwowej i zawierają kontrakty ze
świadczeniodawcami. Ubezpieczeni mają swobodny wybór kasy chorych.
System centralnie planowanej służby zdrowia stworzył w 1917 r. pierwszy
komisarz ludowy ds. zdrowia, Nikołaj Aleksandrowicz Siemaszko. Wszyscy
obywatele kraju mieli zagwarantowany dostęp do świadczeń zdrowotnych
finansowanych z budżetu państwa. Rząd miał pełną kontrolę nad organizacją
i funkcjonowaniem systemu, personel był zatrudniany przez państwo i opłacany wg tabeli płac.
2
Por. C. Włodarczyk, S. Paździoch, Systemy zdrowotne, Wyd. UJ, Kraków 2001;
M. Kautsch, J. Klich, M. Whitfeld, Zarządzanie w opiece zdrowotnej, Wyd. UJ, Kraków
2001; M. Paszkowska, Finansowanie systemu opieki zdrowotnej w wybranych krajach UE,
e-Finanse: http://www.e-finanse.com/artykuly/47.pdf
Porównanie skuteczności ubezpieczeniowego systemu ochrony zdrowia i narodowej służby zdrowia…
11
W 1948 r. lord William Henry Beveridge wyłączył z systemu ubezpieczeń
społecznych opiekę medyczną i powołał dla niej specjalny fundusz finansowany z podatków ogólnych. Państwo przyjęło na siebie odpowiedzialność
za powszechny dostęp do świadczeń medycznych dla wszystkich obywateli
niezależnie od ich statusu społecznego i majątkowego. Ustawowo określane
są środki finansowe z budżetu państwa na finansowanie opieki zdrowotnej,
nad którą nadzór i kontrolę ma administracja rządowa i samorządowa. Jednakże uwzględniony jest udział sektora prywatnego oraz udział pacjentów
w kosztach.
System rynkowy tworzy warunki do komercyjnego nabywania świadczeń
i ubezpieczeń zdrowotnych, ale zawsze podlega kontroli i regulacjom rządowym. Obok niego funkcjonuje publiczna służba zdrowia.
SYSTEM
UBEZPIECZENIOWY I NARODOWEJ SŁUŻBY ZDROWIA
W KRAJACH ZACHODNIOEUROPEJSKICH – PODEJŚCIE EMPIRYCZNE
Dokonując przeglądów międzynarodowych dotyczących SOZów, należy
pamiętać o utrudnieniach spowodowanych zróżnicowaniem definicji oraz
metod zbierania danych istniejących między krajami.
Poszukiwania lepszych rozwiązań umożliwiających podniesienie skuteczności klinicznej i efektywności ekonomicznej w poszczególnych krajach
opierają się na badaniach porównujących dwa podstawowe systemy: ubezpieczeniowy i narodowej służby zdrowia. Odwołując się do The Euro Health
Consumer Index3 można stwierdzić, że w 2007 r. pięć najlepszych krajów
miało ubezpieczeniowy system ochrony zdrowia (Austria, Holandia, Francja,
Szwajcaria, Niemcy), a następnie była luka (30 punktowa) i kolejne miejsca
zajmowały kraje skandynawskie z systemem Beveridge’a (Szwecja, Norwegia, Finlandia i Dania). Dziesiąte miejsce zajęła Belgia, jak liderzy, z systemem ubezpieczeniowym. W 2008 r. w pierwszej dziesiątce było sześć krajów
z systemem ubezpieczeniowym na następujących miejscach: 1. Holandia,
3. Austria, 4. Luksemburg, 6. Niemcy, 7. Szwajcaria, 10. Francja, a z narodową
służbą zdrowia na następujących miejscach: 2. Dania, 5. Szwecja, 8. Norwegia,
9. Finlandia. W 2009 r. utrzymuje się stosunek 6:4 na rzecz systemu ubezpieczeniowego, pomimo że w siedmiu zachodnioeuropejskich krajach jest
system ubezpieczeniowy, a w jedenastu jest system narodowej służby zdrowia.
(Tabela 1 przedstawia podział krajów zachodnioeuropejskich ze względu na
3
http://www.healthpowerhouse.com/
12
EWELINA NOJSZEWSKA
rodzaj systemu ochrony zdrowia, czy wywodzi się z modelu Bismarcka, czy
też Beveridge’a.) Kraje z systemem ubezpieczeniowym zajmują następujące
miejsca: 1. Holandia, 4. Austria, 5. Szwajcaria, 6. Niemcy, 7. Francja. Cztery
kraje z pierwszej dziesiątki z narodowym systemem zdrowia na następujących
miejscach, to: na 2. Dania, 3. Islandia, 8. Szwecja, 10. Norwegia. Nie można
stwierdzić, że pod każdym względem system Bismarcka jest lepszy od systemu
Beveridge’a, ale z punktu widzenia oceny konsumentów system ubezpieczeniowy lepiej się sprawdza.
Tabela 1
Kraje z ubezpieczeniowym i narodowym systemem ochrony zdrowia
Kraje z ubezpieczeniowym systemem
ochrony zdrowia [7 (+ 8. Polska)]
Kraje z narodowym systemem ochrony
zdrowia (11)
Austria, Belgia, Francja, Niemcy,
Luksemburg, Holandia, Szwajcaria,
(+ Polska).
Dania, Finlandia, Grecja (od 1983 r.),
Irlandia, Włochy (od 1978 r.), Norwegia,
Portugalia (od 1979 r.), Hiszpania
(od 1986 r.), Szwecja, UK, Islandia.
Źródło: seria: Health care system in transition, European Observatory.
Badania nad systemami ochrony zdrowia, szczególnie przekrojowe, prowadzone są rzadko, zbyt rzadko i dlatego korzystam ze wszystkich dostępnych
wyników badań, nawet nieco starszych, ale które umożliwiają poczynienie
pewnych spostrzeżeń.
Określanie zależności między wskaźnikami stanu zdrowia a finansowaniem i organizacją SOZu jest trudne i wymaga niezwykłej wnikliwości, gdyż
na status zdrowotny społeczeństwa wpływają także i inne czynniki, jak np.
środowisko, posiadane geny, sposób życia, a przede wszystkim odżywianie
się i uprawianie sportu. Środowisko i styl życia rzecz jasna zależą od stopnia
rozwoju gospodarczego, a także od wzrostu gospodarczego.
Jednym z interesujących badań jest porównanie obu typów SOZów z punktu widzenia ich efektywności rozumianej jako zależności między wydatkami
na ochronę zdrowia w kraju, a wskaźnikami zdrowotności społeczeństwa4.
Badanie objęło 17 krajów (Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Niemcy, Norwegia,
Szwajcaria, Szwecja, UK, Włochy). Tabela 2 przedstawia wartości średnie
4
J. Elola, V. Navarro, Health Indicators and the Organization of Health Care Systems in
Western Europe, „Americal Journal of Public Health”, October 1995, Vol. 85, No. 10,
s. 1397–1401.
13
i odchylenie standardowe dla danych społeczno-ekonomicznych i epidemiologicznych w obu systemach.
Tabela 2
Wartości średnie wskaźników stanu zdrowia i zmiennych społeczno-ekonomicznych
dla krajów zachodnioeuropejskich z systemem ochrony zdrowia ubezpieczeniowym
i narodową służbą zdrowia
Wskaźnik
PKB per capita (US$)
System
Narodowa
ubezpieczeniowy służba zdrowia
P
(n = 7)
(n = 10)
Średnia
SD
Średnia
SD
17 799,9 1866,2 14 281,3 3184,3 < 0,01
1427,6
142,5
1057,5
Populacja objęta SOZem (%)
93,9
11,3
99,9
0,3
NZ
Udział wydatków publicznych w
całkowitych wydatkach na zdrowie (%)
76,1
9,9
81,9
5,8
NZ
Współczynnik Giniego
Współczynnik śmiertelności niemowląt
(zgony/1000 żywych urodzeń)
0,3
7,3
0,04
0,4
0,3
7,4
0,04
1,3
NZ
NZ
PYLL – kobiety
2812,6
296,6
2833,7
285,1
NZ
PYLL – mężczyźni
5312,7
630,9
4928,0
614,3
NZ
Oczekiwane lata życia – mężczyźni
72,6
1,1
73,2
1,5
NZ
Oczekiwane lata życia – kobiety
79,5
0,9
79,1
1,2
NZ
Wydatki na zdrowie per capita (US$)
334,1 < 0,01
NZ – nie znaczący; PYLL – stracone potencjalne lata życia (potential years of life lost)
Źródło: J. Elola, V. Navarro, Health Indicators and the Organization of Health Care Systems
in Western Europe, „Americal Journal of Public Health”, October 1995, Vol. 85,
No. 10, s. 1398.
Z tabeli wynika, że tylko dwie zmienne mają wpływ statystycznie istotny,
a mianowicie PKB i wydatki na ochronę zdrowia.
W tabeli 3 znajdują się współczynniki korelacji Pearsona5, na podstawie których można stwierdzić, że są one znaczące statystyczne w przypadku
wydatków na zdrowie i PKB, a także dla tych dwóch zmiennych i śmiertelności niemowląt.
5
Dla wartości współczynnika korelacji Pearsona z przedziału od 0,4 do 0,7 przyjmuje
się, że korelacja jest średnia i istnieją dość silne inne wpływy; z przedziału od 0,7 do
0,9 korelacja jest silna i wyraźna, a inne wpływy są niewyraźne.
0,33
-0,08
-0,60*
-0,41
0,08
0,51
0,51
0,28
0,37
-0,03
-0,07
0,26
0,27
-0,03
-0,13
-0,48
-0,58
-0,13
0,08
-0,50
-0,57
-0,15
0,30
-0,08
-0,16
0,07
-0,64*
-0,69*
0,51
-0,33
-0,40
-0,29
-0,59*
0,67*
-0,42
-0,14
-0,11
-0,14
0,35
0,53
WspółWspółPYLL
Oczekiwane Oczekiwane
czynnik
PYLL
czynnik
mężlata życia
lata życia
śmiertelności
kobiety
Giniego
czyźni
– mężczyźni – kobiety
niemowląt
Źródło: J. Elola, V. Navarro, Health Indicators and the Organization of Health Care Systems in Western Europe, op. cit., s. 1399.
PKB per capita
Wydatki na
zdrowie per capita
Populacja objęta
SOZem
Udział wydatków
publicznych
w całkowitych
wydatkach na
zdrowie
Współczynnik
Giniego
Współczynnik
śmiertelności
niemowląt
PYLL mężczyźni
PYLL kobiety
Oczekiwane lata
życia – mężczyźni
Wskaźnik
Udział
Wydatki
wydatków
Populacja
na zdropublicznych
objęta
wie per
w całkowitych
SOZem
capita
wydatkach na
zdrowie
0,92*
-0,06
0,02
-0,13
-0,14
Macierz współczynników korelacji Pearsona dla wybranych wskaźników społeczno-ekonomicznych
w krajach zachodnioeuropejskich
Tabela 3
14
EWELINA NOJSZEWSKA
15
Rysunek 1
Stosunek rzeczywistej do przewidywanej śmiertelności niemowląt
przy wydatkach na ochronę zdrowia per capita w narodowej służbie zdrowia
i systemie ubezpieczeniowym w analizowanych krajach
SS – Rodzaj systemu ochrony zdrowia: narodowa służba zdrowia (0), Społeczne ubezpieczenie
zdrowotne (1); HCE – wydatki na ochronę zdrowia per capita, $ US; RIM – stosunek rzeczywistej
śmiertelności niemowląt do przewidywanej.
Źródło: J. Elola, V. Navarro, Health Indicators and the Organization of Health Care Systems
in Western Europe, op. cit., s. 1398.
Z modelu regresji skonstruowanego w badaniu wynika, że wydatki na
zdrowie i PKB pozytywnie oddziałują na lata oczekiwane życia kobiet i ujemnie oddziałują na stracone potencjalne lata życia kobiet. Jednakże zależności
są nieco inne w przypadku mężczyzn. I tak wydatki na zdrowie wyjaśniają 32%
zmienności straconych potencjalnych lat życia kobiet (F = 7,69; P < 0,05)
i 37% oczekiwanych lat życia kobiet (F = 9,26; P < 0,05). PKB wyjaśnia 26%
16
EWELINA NOJSZEWSKA
zmienności straconych potencjalnych lat życia kobiet (F = 5,74; P < 0,05)
i 23% oczekiwanych lat życia kobiet (F = 4,90; P < 0,05). Żadne inne zmienne społeczno-ekonomiczne nie mają statystycznie istotnego wpływu na te dwa
wskaźniki zdrowotne.
Ponadto wydatki na ochronę zdrowia lepiej wyjaśniają śmiertelność niemowląt (R2 = 0,45) niż PKB (R2 = 0,38). Przy podobnym poziomie PKB
i wydatków na ochronę zdrowia współczynnik śmiertelności niemowląt jest
niższy w systemie narodowej ochrony zdrowia niż w systemie ubezpieczeniowym, dla których wartości współczynnika wynoszą odpowiednio 0,11
i 0,13.
Z modelu, który pozwala estymować stosunek wskaźnika rzeczywistej
śmiertelności niemowląt do wskaźnika przewidywanej śmiertelności niemowląt względem PKB, wynika, że stosunek ten zmniejsza się przy wzroście wydatków na ochronę zdrowia. Co więcej, podobny wzrost wydatków na ochronę
zdrowia prowadzi do większego zmniejszenia śmiertelności niemowląt w krajach z narodową służbą zdrowia. Przy średnich wydatkach na ochronę zdrowia
w wysokości US $ 1.210 śmiertelność niemowląt – zgodnie z modelem – będzie
o 13% niższa przy narodowej służbie zdrowia. Rys. 1 przedstawia graficznie
wyniki modelu.
Z przedstawionej analizy wynika, że system ochrony zdrowia ma wpływ na
stan zdrowia społeczeństw krajów zachodnioeuropejskich. Zarówno wydatki na ochronę zdrowia, jak i organizacja SOZu oddziałują na śmiertelność
niemowląt. Na pewno nie można wyników badania mechanicznie przenosić do Polski i innych krajów postsocjalistycznych, w których uwarunkowania funkcjonowania systemu ochrony zdrowia są zupełnie inne. Niższy jest
poziom zamożności, PKB per capita, wydatków na ochronę zdrowia per capita,
a przede wszystkim inne są postawy wszystkich uczestników systemu.
W 1998 r. opublikowane zostały wyniki badań przeprowadzonych przez
London School of Economics na zlecenie Dyrekcji Generalnej V Komisji Europejskiej porównujących europejskie systemy zdrowia6. Rys. 2 – 6
przedstawiają rezultaty najbardziej interesujące z punktu przedkładanych
badań.
Z rysunku 2 nie wynika korelacja długości życia i wielkości wydatków na
ochronę zdrowia w obu typach systemów ochrony zdrowia, co potwierdza, że
jakość opieki zdrowotnej jest jednym z czynników wpływających na oczekiwaną długość życia.
6
http://www.aek.or.at/aistrip/ak-website/EUSTUDPPT/insurance.htm
17
Rysunek 2
Zależność między wydatkami na ochronę zdrowia
i średnim czasem oczekiwanego życia
Źródło: http://www.aek.or.at/aistrip/ak-website/EUSTUDPPT/insurance.htm
Rysunek 3
Satysfakcja społeczna z systemu ochrony zdrowia
18
EWELINA NOJSZEWSKA
Uogólniając, poziom satysfakcji w większości krajów z narodowym systemem ochrony zdrowia jest niższy. Od 63% do 73% obywateli krajów
z ubezpieczeniowym systemem wyraża satysfakcję, a w krajach z narodowym
systemem przedział ten wynosi od 16,3% do 73% (rys. 3).
Rysunek 4
Popyt na fundamentalne zmiany w systemie zdrowia
Uogólniając w większości krajów z narodowym systemem ochrony zdrowia poparcie dla fundamentalnych zmian jest większe. W krajach z ubezpieczeniowym systemem od 15% do 30% obywateli jest za fundamentalnymi
zmianami, a w krajach z narodowym systemem – od 7% do 77% (rys. 4).
Zapotrzebowanie na znaczny wzrost wydatków publicznych na zdrowie
jest znacznie większe w krajach z narodowym systemem zdrowia. W krajach
z ubezpieczeniowym systemem od 16% do 49% obywateli wyraża takie zapotrzebowanie, a w krajach z narodowym – od 31% do 88% (rys. 5).
Interesujące jest to, że nie ma korelacji między współpłaceniem i satysfakcją społeczeństwa przy obu systemach ochrony zdrowia (rys. 6).
19
Rysunek 5
Zapotrzebowanie na zwiększenie wydatków publicznych na ochronę zdrowia
Rysunek 6
Współpłacenie a satysfakcja z systemu ochrony zdrowia
20
EWELINA NOJSZEWSKA
W roku 1997, czyli rok wcześniej, na zlecenie WHO przeprowadzono
badania, które umożliwiły skonstruowanie rankingu skuteczności funkcjonowania systemów ochrony zdrowia we wszystkich krajach członkowskich7.
Tabela w załączniku 1 zawiera ranking 127 krajów (ze 191) ze względu na
skuteczność funkcjonowania systemu ochrony zdrowia. Podstawą do skonstruowania rankingu było osiąganie celów zdrowotnych, „elastyczność we
współdziałaniu”, sprawiedliwość finansowa, a także wielkość wydatków per
capita. Są to kryteria przedstawiające skuteczność funkcjonowania systemu,
gdyż analizują go w najważniejszych płaszczyznach. Celem głównym jest
stan zdrowia obywateli, ale wielkość wydatków na zdrowie i ich dystrybucja
determinują osiągnięcie tego celu. Również sposób zorganizowania systemu
i zarządzania nim jest determinantą statusu zdrowotnego, gdyż przekłada się
na dostępność szeroko rozumianego leczenia. Szkoda, że po 1997 r. takiej
analizy WHO już nie powtórzyła.
Z tabeli z załącznika wynika pozycja osiągnięta przez wcześniej przedstawiane kraje zachodnioeuropejskie. Dodatkowo podaję pozycję Polski i USA.
Kraje z ubezpieczeniowym systemem ochrony zdrowia zajęły następujące
pozycje: 1. Francja, 9. Austria, 16. Luksemburg, 17. Holandia, 20. Szwajcaria,
21. Belgia, 25. Niemcy, (skuteczność polskiego SOZu została uznana za 50.
w rankingu), a z narodowym – 2. Włochy, 7. Hiszpania, 11. Norwegia, 12.
Portugalia, 14. Grecja, 15. Islandia, 18. UK, 19. Irlandia, 23. Szwecja, 31.
Finlandia, 34. Dania. Amerykański system znalazł się na 37 miejscu, z ostatniej kolumny w tabeli z załącznika wynika, że w USA na zdrowie wydano
najwięcej per capita. Przy takim podejściu Szwajcaria zajęła 2 miejsce, Niemcy – 3, Francja – 4, Luksemburg – 5, Austria – 6, czyli kraje ze społecznymi ubezpieczeniami zdrowotnymi. W tej kategorii Polska znalazła się na
58 miejscu.
Porównywanie systemów ubezpieczeniowego i narodowego, formułowanie
za i przeciw każdego z nich jest warunkiem dokonywania właściwych wyborów
przy formułowaniu decyzji dotyczących SOZu w każdym kraju. Odpowiedź
na następujące cztery pytania stała się celem badania nad zachodnioeuropejskimi SOZami przeprowadzonego w 2007 r.8:
7
8
D. Evans, A. Tandon, Ch. Murray, J. Lauer, Comparative efficiency of national health
systems: cross national econometric analysis, BMJ, Vol. 323, 2001, s. 307–310.
J. van der Zee, M. Kroneman, Bismarck or Beveridge: a beauty contest between dinosaurs, MBC Health Service Research, 2007
21
1. Czy zaistniały rzeczywiste i systematyczne różnice w stanie zdrowia obywateli
korzystających z obu typów SOZu w latach 1970 – 2003?
Współczynnik śmiertelności standaryzowany względem wieku w analizowanym okresie obniżał się niezależnie od sposobu finansowania ochrony
zdrowia. Nie ma jednak zbieżności, przedział między najwyższymi wartościami współczynnika, a najmniejszymi właściwie się nie zmienił. Daje się
zauważyć mała różnica między przeciętnymi współczynnikami śmiertelności
na korzyść krajów z systemem ubezpieczeniowym, gdyż średnio rocznie wartość współczynnika jest niższa o 5% (rys. 7).
Współczynnik śmiertelności niemowląt charakteryzuje się zbieżnością.
Różnice między krajami stawały się coraz mniejsze wraz z upływem lat
(rys. 8).
Oczekiwany czas życia wydłużał się w analizowanym okresie i istniała
zbieżność między krajami z obu systemów, ale przedział między najwyższą
wartością i najniższą nie ulegał zmianie (rys. 9).
2. Czy w systemie narodowej służby zdrowia udział wydatków na ochronę zdrowia w PKB był niższy oraz czy wydatki per capita były niższe, a także czy
udało się osiągnąć lepszą kontrolę na kosztami w tym samym okresie?
Wydatki na zdrowie per capita charakteryzował trend zbieżny, ale w krajach z systemem ubezpieczeniowym wydatki te rosły bardziej (rys. 10).
Udział wydatków na zdrowie w PKB rósł w krajach z obu SOZów w latach
70. a w latach 80. metody kontroli kosztów były skuteczne w obu systemach.
Od 1993 r. udział ten zwiększa się w większym tempie w krajach z systemem
ubezpieczeniowym. W analizowanym okresie udział ten w krajach z systemem ubezpieczeniowym wzrósł z 5% w 1970 r. do 10% w 2003 r., a w krajach z narodową służbą zdrowia wzrósł z 5% do 8% w tym samym okresie
(rys. 11).
3. Czy ludność korzystająca z systemu ubezpieczeniowego jest bardziej zadowolona z ochrony zdrowia?
Poziom satysfakcji z funkcjonowania SOZu była zdecydowanie wyższa
w krajach z systemem ubezpieczeniowym (rys. 12).
4. Jeśli zaistniały różnice, czy są one zbieżne w czasie?
Odpowiedzi na trzy poprzednie pytania ujawniają, że różnie to wypadało
w przypadku poszczególnych wskaźników.
22
EWELINA NOJSZEWSKA
Rysunek 7
Współczynnik śmiertelności standaryzowany względem wieku
na 100 000 mieszkańców (wszystkie przyczyny zgonów)
Austria
Belgium
1400
France
Germany
1300
Greece
Luxembourg
1200
Netherlands
Switzerland
1100
Greece -1982
Italy -1977
1000
Portugal -1978
Spain -1985
Average SSH
900
Denmark
Finland
800
Greece 1983-2003
Ireland
700
Italy 1978-2003
Norway
600
Portugal 1979-2003
Spain 1986-2003
500
Sweden
80
75
19
19
Source: WHO Health For All database 2006
90
19
85
19
95
19
00
20
United Kingdom
Average NHS
Źródło: Jouke van der Zee, Madelon W. Kroneman, Bismarck or Beveridge: a beauty
contest between dinosaurs, MBC Health Service Research, 2007.
Rysunek 8
Współczynnik śmiertelności niemowląt (zgony na 1000 żywych urodzeń)
60
50
40
30
20
10
Źródło: jak rys. 7.
20
00
19
95
19
90
19
85
19
80
19
75
19
70
0
Austria
Belgium
France
Germany
Luxembourg
Netherlands
Switzerland
Greece -1982
Italy -1977
Portugal -1978
Spain -1985
Average SSH
Denmark
Finland
Greece 1983-2003
Ireland
Italy 1978-2003
Norway
Portugal 1979-2003
Spain 1986-2003
Sweden
United Kingdom
Average NHS
23
Rysunek 9
Oczekiwany czas życia przy urodzeniu
Austria
Belgium
France
Germany
Luxembourg
Netherlands
Switzerland
Greece -1982
Italy -1978
Portugal -1979
Spain -1985
Average SSH
Denmark
Finland
Greece 1983-2003
Ireland
Italy -1978
Norway
Portugal -1979
Spain -1985
Sweden
United Kingdom
Average NHS
81
80
79
78
77
76
75
74
73
72
71
70
69
20
00
19
95
19
90
19
85
19
80
19
75
19
70
68
Rysunek 10
Całkowite wydatki na zdrowie per capita (PPP-US$)
Austria
5000
Belgium
France
4500
Germany
Luxembourg
4000
Netherlands
Switzerland
3500
Portugal -1978
3000
Spain -1985
Average SSH
2500
Denmark
Finland
2000
Greece 1983-2003
1500
Ireland
Italy 1978-2003
1000
Norway
Portugal 1979-2003
500
Spain 1986-2003
00
20
95
19
0
19
9
85
19
80
19
75
Sweden
19
19
70
0
United Kingdom
Average NHS
Source: OECD Health Data Files 2006
24
EWELINA NOJSZEWSKA
Rysunek 11
Udział wydatków na zdrowie w PKB
Austria
12
Belgium
France
11
Germany
Luxembourg
10
Netherlands
9
Switzerland
Portugal-1978
8
Spain-1985
Average SSH
7
Denmark
6
Finland
Greece
5
Ireland
Italy
4
Norway
3
Portugal 1979-2003
Spain 1986-2003
2
7
19
0
7
19
5
8
19
0
8
19
5
9
19
0
95
19
20
00
Sweden
United Kingdom
Average NHS
Source: OECD Health Data Files 2006
Rysunek 12
Satysfakcja z funkcjonowania SOZu
%
Austria
100
Belgium
90
France
Germany
80
Luxembourg
70
Netherlands
Average SSH
60
Denmark
50
Finland
40
Greece
Ireland
30
Italy
20
Portugal
Spain
10
Sweden
0
1996
Source: Eurobarometer 44.3 (1996), 49 (1998), and 52.1 (1999)
1998
1999
United Kingdom
Average NHS
25
Dane otrzymane w tym badaniu dotyczące statusu zdrowotnego, wydatków na ochronę zdrowia i satysfakcji z SOZu mogą stanowić już podstawę
do dyskusji nad efektywnością SOZu i przedsiębranymi środkami zaradczymi.
Funkcjonowanie ubezpieczeniowego systemu ochrony zdrowia, jak i narodowej służby zdrowia w krajach zachodnioeuropejskich, z którym związany
jest nieustający wzrost kosztów i narastające zastrzeżenia dotyczące jakości
i dostępności świadczeń medycznych, sprowokowało badania, których celem
było stwierdzenie, czy problemy SOZów są spowodowane ich rodzajem9. Jest
sprawą oczywistą, że celem funkcjonowania każdego SOZu, niezależnie od
sposobu jego zorganizowania i finansowania, jest maksymalizowanie wyników
zdrowotnych, jakości i dostępności świadczeń, przy utrzymywaniu jednoczesnej kontroli wzrostu kosztów. Skuteczność funkcjonowania SOZu można
oceniać na podstawie stopnia realizacji tych celów. Właśnie taki szeroki sposób oceny został przyjęty przez autorów prezentowanego badania, którzy
skoncentrowali się na systemie ubezpieczeniowym z Niemiec i Francji oraz
na systemie narodowej służby zdrowia z Danii, Szwecji i Anglii.
Rysunek 13
Udział wydatków na ochronę zdrowia w PKB w analizowanych krajach,
2006 (cost containment)
A. Całkowite wydatki na zdrowie
11,1
France
Germany
10,6
B. Wydatki na leki
Denmark
Sweden
9,2
Sweden
8,4
% of GDP
1,6
Germany
9,5
UK
1,8
France
Denmark
UK
C. Publiczne wydatki na zdrowie
0,8
1,2
1,3
% of GDP
France
8,9
Germany
8,1
Denmark
7,7
Sweden
7,5
UK
7,3
% of GDP
Źródło: Z. Or, Ch. Cases, M. Lisac, K. Vrangbak, U. Winbald, G. Bevan, Are Health
Problems Systematic? Politics of Access and Choice under Beveridge and Bismarck
Systems, IRDES, WP No 27, September 2009, s. 4.
9
Z. Or, Ch. Cases, M. Lisac, K. Vrangbak, U. Winbald, G. Bevan, Are Health Problems Systematic? Politics of Access and Choice under Beveridge and Bismarck Systems,
IRDES, WP No. 27, September 2009.
26
EWELINA NOJSZEWSKA
Pierwszym kryterium są finanse, a przede wszystkim polityka powstrzymywania wzrostu kosztów (cost containemnt). Rys. 13 przedstawia zasoby pieniężne konsumowane przez SOZ w każdym z krajów zgodnie z ogólnie przyjętymi
kryteriami, czyli udział w PKB całkowitych i publicznych wydatków na zdrowie,
a także wydatków na leki. Te trzy wskaźniki pokazują koszt zasobów zatrudnionych w SOZie każdego kraju. W krajach z ubezpieczeniowymi SOZami udział
w PKB wydatków całkowitych, około 11%, i publicznych, ponad 8%, jest większy niż w krajach z narodową służbą zdrowia. W przypadku udziału wydatków
całkowitych różnica między największym i najmniejszym wśród pięciu krajów
wynosi niecałe 3 p.p, natomiast zróżnicowanie udziału wydatków publicznych sięga około 1,5 p.p. Silniejsze zróżnicowanie dotyczy udziału w PKB
wydatków na lekarstwa, gdyż we Francji, gdzie refundacja jest największa
udział ten jest 2,25 razy większy niż w Danii, kraju z najmniejszym udziałem.
Rysunek 14
Stan zdrowia społeczeństw w analizowanych krajach, 2006 (health outcomes)
A. Śmiertelność niemowląt
(zgony/1000 żywych urodzeń)
B. Oczekiwany czas życia
w wieku 65 lat
France
2.5
France
20.4
Germany
2.6
Germany
18.85
Sweden
19.2
Sweden
Denmark
UK
1.8
3.2
3.5
C. Stopa 5-letniej przeżywalności
chorych na raka piersi
France
79.8
Denmark
D. Stopa 5-letniej przeżywalności
chorych na raka prostaty
France
73.7
76.4
75.5
Germany
Sweden
82
Sweden
England
73.6
69.8
18.4
UK
Germany
Denmark
17.7
Denmark
England
66
38.4
50.9
Systems, IRDES, WP No. 27, September 2009, s. 5.
27
Drugie kryterium odnosi się do stanu zdrowia społeczeństwa i opiera
się na czterech wskaźnikach zdrowotności: śmiertelności niemowląt, oczekiwanego czasu życia w wieku 65 lat, pięcioletniej przeżywalności chorych
na raka piersi i na raka prostaty (health outcomes). Wartości odpowiednich
wskaźników przedstawia rys. 14.
Śmiertelność niemowląt jest ważnym punktem odniesienia przy ocenianiu skuteczności opieki medycznej w okresie ciąży i porodu. Oczekiwany
czas życia w wieku 65 lat odzwierciedla stan zdrowia starszej części populacji, który często nie jest uwzględniany przez inne mierniki. Na obydwa
wymienione mierniki dodatkowo wpływają takie czynniki, jak uwarunkowania
społeczno-ekonomiczne i styl życia, czyli elementy spoza systemu ochrony
zdrowia. Stopy przeżywalności odzwierciedlają skuteczność leczenia i są
wskaźnikiem już bezpośrednio związanym z funkcjonowaniem SOZu. Warto
zwrócić uwagę na zróżnicowanie w ramach jednego typu systemu, jakie ma
miejsce np. w odniesieniu do śmiertelności niemowląt. W Szwecji wynosi ona
1,8 na 1000 żywych urodzeń, a w UK – 3,5, czyli prawie dwukrotnie więcej.
Zaskakujące są porównania 5-letniej przeżywalności chorych na raka prostaty, gdyż w Danii wartość wskaźnika wynosi tylko 38,4%, a we Francji – 73,7%.
Ponownie wynik francuski jest prawie dwukrotnością duńskiego. Na pewno
na tej podstawie nie można wyciągać wniosków o większej skuteczności systemu ubezpieczeniowego. Porównanie wartości liczbowych czterech wybranych
wskaźników w pięciu analizowanych krajach nie pozwala jednoznacznie ocenić SOZów narodowej służby zdrowia i ubezpieczeniowych.
Rysunek 15
Jakość: zadowolenie z otrzymanych świadczeń (responsiveness)
A. Lekarze pierwszego kontaktu
France
93%
B. Lekarze specjaliści
France
C. Szpitale
87%
France
Germany
88%
Germany
77%
Germany
Denmark
91%
Denmark
75%
Denmark
Sweden
UK
68%
87%
Sweden
71%
Sweden
UK
71%
UK
83%
79%
85%
90%
77%
28
EWELINA NOJSZEWSKA
Trzecie kryterium związane jest z jakością świadczeń ocenianą przy
wykorzystaniu odczuć pacjentów dotyczących jakości reakcji trzech rodzajów
świadczeniodawców, czyli lekarzy pierwszego kontaktu, lekarzy specjalistów
i leczenia szpitalnego (responsiveness). Udział procentowy osób, które jakość
oceniły jako całkiem dobrą lub bardzo dobrą przedstawiają zestawienia
zawarte w rys. 15.
Ponownie nie można jednoznacznie ocenić jakości świadczeń dostarczanych przez te trzy rodzaje świadczeniodawców. Ponadto dokonywanie porównań jest utrudnione ze względu na oczekiwania wbudowane w dokonywanie
oceny.
Rysunek 16
Dostępność świadczeń (oceniana jako dobra i bardzo dobra)
France
93%
Germany
Denmark
Sweden
UK
France
62%
94% Germany
82%
63%
86%
Denmark
Sweden
UK
71%
54%
38%
61%
C. Szpitale
France
Germany
Denmark
Sweden
UK
80%
87%
74%
68%
80%
Czwarte kryterium oparte jest o dostępność do świadczeń (access). Udział
osób oceniających dostępność jako dobrą i bardzo dobrą przedstawiają zestawienia zawarte w rys. 16. Tym razem kraje z systemem ubezpieczeniowym
wypadają zdecydowanie lepiej, chociaż w obu typach systemu dostępność
do lekarzy specjalistów jest najgorzej oceniana, czyli jest to problem poważniejszy spowodowany dodatkowymi czynnikami, a nie tylko rodzajem SOZu.
W Niemczech dostępność do specjalisty oceniana jest jako prawie dwukrotnie lepsza niż w Szwecji. O dostępności świadczą również kolejki, czyli czas
oczekiwania na świadczenie. Ponieważ w poszczególnych krajach przyjęte były
nieco inne kryteria, a na dodatek wyniki relacjonowane były przez różnych
autorów w poszczególnych krajach, więc nie można powoływać się na takie
zestawienia, ani dokonywać ocen na ich podstawie. Zadziwiające jest, że przy
29
tak obiektywnym kryterium, jak czas oczekiwania na wizytę lub do specjalisty
nie udało się zgromadzić jednoznacznych danych.
Piąte kryterium wiąże się ze sprawiedliwością interpretowaną jako równość
dostępu zdeterminowaną zamożnością gospodarstw domowych (affordability).
Udział osób oceniających, że pod względem finansowym świadczenia są mało
dostępne lub w ogóle nie są dostępne przedstawia zestawienie zawarte na
rys. 17. Ocena o sprawiedliwej dostępności formułowana jest w oparciu o dystrybucję obciążenia finansowego związanego z nabywaniem świadczeń. Ze
względu na zróżnicowanie współpłacenia pacjentów za świadczenia opieki
podstawowej, specjalistycznej i szpitalnej, każdy z tych rodzajów oceniany był
osobno. W obu krajach z systemem ubezpieczeniowym udział procentowy
populacji uważającej, że nie stać ich na świadczenia medyczne jest zdecydowanie wyższy niż w krajach z systemem narodowej służby zdrowia. Znamienne
jest porównanie równości dostępu do opieki szpitalnej, gdyż w Niemczech 24%
populacji określa ją jako niedostępną ze względów finansowych, a w Danii
– tylko 1%.
Rysunek 17
Dostępność finansowa (dostępność określona jako niewielka lub jej brak)
(affordability)
France
17%
Germany
24%
Denmark 1%
France
8%
Germany
Denmark
10%
1%
C. Szpitale
France
48%
Germany
28%
Denmark
7%
7%
Sweden
7%
Sweden
4%
Sweden
UK
8%
UK
4%
UK
13%
Bardziej obiektywnym sposobem oceny finansowej równości w dostępności do świadczeń medycznych jest porównanie bezpośrednich wydatków
(rys. 18). Porównanie obu sposobów oceny tego samego kryterium uwypukla
trudności związane z ocenianiem i porównywaniem funkcjonowania systemów
ochrony zdrowia w różnych krajach. W Danii najlepiej oceniono dostępność
30
EWELINA NOJSZEWSKA
finansową świadczeń opieki podstawowej, specjalistycznej i szpitalnej, a jednocześnie w tym kraju bezpośrednie wydatki per capita są najwyższe.
Rysunek 18
Bezpośrednie wydatki per capita, US$ PPP, 2006
(out-of-pocket payments)
France
201
Germany
381
Denmark
430
Sweden
129
UK
145
Rysunek 19
Funkcjonowanie systemu ochrony zdrowia w pięciu krajach
Costcontainment
Responsiveness
5,0
4,5
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
France
UK
Healthoutcomes
Germany
Sweden
Denmark
Affordibility
Access
31
Pięć przyjętych kryteriów nie pozwoliło sformułować jednoznacznej oceny,
który rodzaj systemu ochrony zdrowia jest efektywniejszy. Rys. 19 zestawia
oceny dokonane w oparciu o wszystkie kryteria we wszystkich krajach. Pozycja
kraju wyznaczona została w taki sposób, że lepszym osiągnięciom przyporządkowano większą liczbę punktów, przy maksimum punktów równym 5. Przykładowo, kontrolę kosztów w UK oceniono najwyżej, a we Francji – najgorzej,
uwzględniając średnie oceny trzech wskaźników, czyli wydatków całkowitych
i publicznych na zdrowie oraz wydatków na leki.
Z rys. 19 wynika, że narodowa służba zdrowia jest skuteczniejsza jeśli
chodzi o kontrolę wzrostu kosztów i dostępność finansową świadczeń, a system ubezpieczeniowy okazał się lepszy pod względem dostępności. Lepszego
stanu zdrowia społeczeństwa nie można przypisać żadnemu z typów SOZu,
jak również lepszej jakości reagowania świadczeniodawców nie da się połączyć z którymś z systemów.
Z przedstawionych zestawień wskaźników ilustrowanych rysunkami od
13 do 19 nie można wyciągnąć jednoznacznych wniosków. Widać zróżnicowania skuteczności funkcjonowania między obydwoma typami systemów, jak
i wewnątrz każdego z nich. Istnieją bowiem dodatkowe czynniki oddziałujące
na sposób funkcjonowania SOZu zależne od tego, jak on jest skonstruowany,
jaki jest sposób jego zorganizowania w celu realizacji różnych funkcji, co
przekłada się na jego wyniki i zatrudnienie czynników.
Dalszą analizę można oprzeć na czterech charakterystykach SOZów
oddziałujących na ich sposób zorganizowania, a więc i funkcjonowania oraz
osiągane wyniki. Są to:
– wartości, na których jest oparty,
– zarządzanie systemem,
– jego „zdolności produkcyjne”, jego zasobność,
– bodźce finansowe dla uczestników systemu przede wszystkim dla świadczeniodawców, ale i dla konsumentów.
Oczywiście każdy z tych czynników posiada wiele składowych, a ponadto
oddziałują one wzajemnie na siebie i to różnie w poszczególnych segmentach,
jakimi są opieka podstawowa, specjalistyczna i szpitalna.
W systemach wywodzących się z modelu Bismarcka podstawowymi wartościami są: różnorodność, solidaryzm społeczny i wolność. Wysokość składek
ubezpieczenia powszechnego oparta jest na możliwościach płatniczych uczestniku systemu. Ambulatoryjna opieka opiera się na praktykach prywatnych,
spośród których pacjenci mają swobodny wybór. Systemy oparte na modelu Beveridge’a charakteryzuje uniwersalna, powszechna opieka zdrowotna,
wszyscy obywatele mają do niej prawo niezależnie od ich finansowego współ-
Uniwersalność
Sprawiedliwość
UK
a. opieka GP
Specjaliści FFS
Szpitale JGP + GB3
3.2. Udział w kosztach
Bezpłatność w punkcie
Tak
świadczeń
3.1. Sposoby wynagradzania
GP1 Kapitacja + FFS2
3. Anty/Bodźce finansowe
Zróżnicowany
między regionami
30% wynegocjowanej 10€/kwartał
taryfy
Nie
Nie
Tak
Nie
FFS
GB
FFS
JGP
100%
32%
Poziom krajowy
i regionalny
Poziom krajowy
FFS
100%
33%
Centralna
Indywidualna
Poziom regionalny
FFS
25%
1%
Regiony
Regiony
Niemcy
Różnorodność
Różnorodność
Wolność Solidarność Wolność Solidarność
Francja
Zdecentralizowana Scentralizowana
Regionalna
dekoncentracja
Uniwersalność
Sprawiedliwość
Szwecja
Kapitacja + wyniki Pensje + FFS
Pensje
JGP
Pensje
JGP + GB
…
1%
Subregionalna
Opieka szpitalna Regiony
2.3. % prywatnych
świadczeniodawców
Opieka ambulatoryjna 100%
Opieka szpitalna 1%
Subregionalna
Zdecentralizowana Zcentralizowana
Uniwersalność
Sprawiedliwość
Dania
Najważniejsze strukturalne parametry SOZów w pięciu krajach, 2006
2.2. Planowanie
Opieka ambulatoryjna Regiony
2.1. Alokacja zasobów
2. Zarządzanie systemem
1.1. Podstawowe zasady
Parametry
1. Wartości
Tabela 4
32
EWELINA NOJSZEWSKA
2,2
2,2
19,4
13,4
1,9
1,7
14,6
16,8
0,6
0,7
95€/rok
Jak przy opiece
specjalistycznej
Zróżnicowany
między regionami
21€ – 32€, średnio
28€
95€/rok
Min 11€
95€/rok (za
wszystkie usługi,
GP, specjaliści,
szpitale)
20,0
15,5
3,8
1,7
1,7
16€/dzień + 20%
całkowitego kosztu
dodatkowej opieki
Brak limitu
Brak limitu
Około 9€ do 18€ ze
skierowaniem, bez:
około 25€
= 7€ + 1€/
Brak limitu
17,8
11,4
6,2
2,4
1,0
280€/rok
10€/dzień
j.w.
10€ przy pierwszej
wizycie w kwartale
2% dochodu brutto
gospodarstwa
domowego (1% dla
chorego chronicznie)
Źródło: Z. Or, Ch. Cases, M. Lisac, K. Vrangbak, U. Winbald, G. Bevan, Are Health Problems Systematic? Politics of Access and Choice
under Beveridge and Bismarck Systems, IRDES, WP No. 27, September 2009, s. 17.
1
GP – lekarze pierwszego kontaktu; 2 FFS – opłata za usługę; 3 GB – budżetowanie; 4 wariancja, im mniejsza wartość współczynnika,
tym równiejsza dystrybucja.
Specjaliści 19,1
Łóżka szpitalne 7,3
4.2. Dystrybucja
geograficzna4
4.1. Wielkość zasobów
Liczba GP/1000 0,8
mieszkańców
Liczba specjalistów/1000 2,3
mieszkańców
Liczba ostrych łóżek/1000 3,1
mieszkańców
4. Zasobność
maksimum
c. opieka szpitalna
co najmniej
maksimum
co najmniej
b. opieka specjalistyczna
co najmniej
maksimum
33
34
EWELINA NOJSZEWSKA
uczestniczenia w systemie. Nadrzędnymi wartościami jest sprawiedliwość
i solidaryzm społeczny. Na tle nieodpłatnych świadczeń jednakże funkcjonują
współpłatności i za część świadczeń pacjenci płacą z własnej kieszeni. Rozwijają się również komercyjne ubezpieczenia zdrowotne.
Zarządzanie systemem ochrony zdrowia rozumiane jest jako wszelkiego
rodzaju działania i środki, czyli polityki, obyczaje, przepisy prawne i instytucje, które wpływają na sposób dostarczania świadczeń. Jest to zagadnienie,
którego nie można wyczerpać. Jednakże wypełnianie funkcji strażnika systemu przez lekarzy pierwszego kontaktu (gatekeeping) stanowi najważniejszy
element różnicujący sposób dostarczania świadczeń. Jest to sposób kontrolowania kosztów, ograniczania popytu indukowanego przez lekarzy specjalistów, wprowadzania równowagi między prewencją i leczeniem. W krajach
z narodową służbą zdrowia, gdzie lekarze pierwszego kontaktu wpuszczają do
systemu koszty są niższe, a w krajach z ubezpieczeniowym systemem ochrony
zdrowia, gdzie lekarze ci są niezależnymi świadczeniodawcami i nie ciąży
na nich odpowiedzialność za koordynację opieki ambulatoryjnej i szpitalnej, koszty funkcjonowania systemu są wyższe. Ponadto system narodowej
ochrony zdrowia charakteryzuje integracja, czyli dostarczaniem świadczeń
i ich finansowaniem zajmuje się jeden system organizacyjny. W systemie
ubezpieczeniowym istnieje rozdzielenie płatnika od świadczeniodawców.
Kolejną różnicą między oba typami systemu jest obecność lub jej brak rządu
przy podejmowaniu decyzji o finansowaniu SOZu. W krajach, gdzie służba
zdrowia finansowana jest z podatków ogólnych rząd zaangażowany jest zarządzanie systemem, a w krajach z ubezpieczeniowym SOZem decyzje dotyczące jego zasobów finansowych są odpolitycznione. Ponadto w części krajów
z narodową służbą zdrowia szczególna rola przypada rządom lokalnym, jak
to ma miejsce w Skandynawii. Udział finansowania prywatnego jest różny
w każdym typie systemu. W krajach finansujących ochronę zdrowia z ubezpieczeń powszechnych większy jest również udział komercyjnych ubezpieczeń
zdrowotnych.
Zasobność, czyli moce produkcyjne poszczególnych SOZów są bardzo
zróżnicowane, co wyraża liczba lekarzy, pielęgniarek, różnego rodzaju łóżek
szpitalnych na określoną liczbę mieszkańców dodatkowo w różnych regionach
każdego kraju. Wydaje się, że ta pojemność systemu przede wszystkim została
ukształtowana historycznie.
Bodźce finansowe, sposoby opłacania świadczeniodawców są jedną z najważniejszych determinant funkcjonowania SOZu. Zróżnicowanie sposobów
wynagradzania jest duże, gdyż jest wypadkową siły przebicia poszczególnych
grup zawodowych, siły ich związków zawodowych, zamożności społeczeństwa,
35
mądrości politycznej. Wiadomo, że sposób wynagradzania oddziałuje na ilość
dostarczanych świadczeń, indukowany popyt, a więc i na poziom ponoszonych
kosztów. Znaczenie ubezpieczeń komercyjnych, istnienie różnego rodzaju
dopłat i współfinansowania również odgrywa rolę, gdyż ogranicza popyt,
a więc i koszty funkcjonowania systemu.
Wracając do pięciu krajów, których SOZy były przedmiotem analizy
w ostatnim badaniu omawiane właśnie cztery charakterystyki są zestawione
w tabeli 4.
Podsumowując porównania SOZów opartych na modelu Bismarcka
i Beveridge’a można spostrzec, że istnieją pewne różnice między nimi, ale
tylko w pewnych aspektach. Każdy system jest lepszy w realizacji jakiegoś
celu, ale gorszy w osiąganiu innego, więc nie można jednoznacznie ocenić
każdego z nich.
Część porównań dokonywana jest w oparciu o opinie jednostek, więc nie
są one w stu procentach jednoznaczne. Ponadto nie udało się skonstruować
jednoznacznego sposobu porównania czasów oczekiwania.
Pomimo wspólnej cechy, jaką jest zasada finansowania, SOZy w ramach
jednego modelu różnią się między sobą sposobem ich zorganizowania, zarządzania, bodźców finansowych dla wszystkich uczestników, a także wartościami, które stanowiły podstawy przy ich tworzeniu.
Analizując doświadczenia krajów zachodnioeuropejskich można dojść do
wniosku, że wprowadzanie zmian do systemu ochrony zdrowia nie może być
wyrywkowe. Kopiowanie jakiś konkretnych rozwiązań z innego kraju najprawdopodobniej nie doprowadzi do sukcesu ze względu na odmienności
istniejące między tymi krajami.
ZAKOŃCZENIE
System narodowej służby zdrowia zarządzany przez rząd może dostarczać
świadczeń zdrowotnych dla wszystkich obywateli kontrolując koszty, ale nie
może ominąć zagrożeń w postaci niskiej jakości i długiego czasu oczekiwania w kolejkach. System ubezpieczeń zdrowotnych może osiągać wysoką
jakość, ale nie może dostarczyć świadczeń po kontrolowanych kosztach.
Wydaje się, że najlepszym rozwiązaniem dla krajów reformujących, ulepszających swe systemy zdrowia jest łączenie cech obu modeli, Bismarcka
i Beveridge’a.
W Polsce funkcjonuje powszechne ubezpieczenie zdrowotne, a więc
korzystamy z plusów systemu ubezpieczeniowego, jakimi są:
36
EWELINA NOJSZEWSKA
–
niezależność instytucji ubezpieczenia zdrowotnego, dzięki której SOZ
nie musi konkurować z innymi wydatkami budżetowymi, a więc źródło
finansowania jest bardziej stabilne;
– samo zarządzanie systemem przez władze funduszy ubezpieczenia publicznego;
– zdefiniowane prawa;
– wyższa jakość świadczeń.
Jednocześnie musimy borykać się ze słabościami tego systemu, czyli:
– wysokimi kosztami pracy;
– rozbudowaną administracją;
– problemami z kontrolą kosztów.
Nie można jednak ograniczyć się wyłącznie do cech związanych z modelowym rozwiązaniem. Uwarunkowania ekonomiczne, kulturowe, a także sposób
zorganizowania systemu, jakość regulacji prawnych, również postawy i oczekiwania jednostek przesądzają o skuteczności funkcjonowania. Nie można
więc po prostu kopiować rozwiązań skutecznych gdzieś indziej, bo przy innych
uwarunkowaniach mogą one doprowadzić do pogorszenia funkcjonowania
SOZu.
BIBLIOGRAFIA
Cichon M., Ch. Normand, Between Beveridge and Bismarck – options for
health care financing in central and eastern Europe, World Health Forum,
Vol. 15, 1994, s. 323–328.
Comparison of European Health Systems, http://www.aek.or.at/aistrip/ak-website/EUSTUDPPT/insurance.htm
Docteur E., H. Oxley, Health care systems: lessons from the reform experience,
OECD Economic Department WP No. 374.
Dziubińska-Michalewicz M., Systemy ubezpieczeń zdrowotnych w wybranych
krajach Unii Europejskiej, Raport nr 168, http://biurose.sejm.gov.pl/teksty/
r-168.htm
Elola J., V. Navarro, Health Indicators and the Organization of Health Care
Systems in Western Europe, Americal Journal of Public Health, October
1995, Vol. 85, No. 10, s. 13971401.
Evans D., A. Tandon, Ch. Murray, J. Lauer, Comparative efficiency of national
health systems: cross national econometric analysis, BMJ, Vol. 323, 2001,
s. 307–310, http://www.bmj.com/cgi/content/full/323/7308/307
37
Funding health care: options for Europe, red. E. Mossialos, A. Dixon, J. Figueras, J. Kutzin, European Observatory on Health Care Systems Series,
Open University Press, 2002.
Hakkinen U., I. Joumard, Cross-country analysis of efficiency in OECD health
care sectors: options for research, OECD Economic Department WP No.
554.
Kutzin J., A. Ibraimova, M. Jakab, S. O’Dougherty, Bismarck meets Beveridge
on the Silk Road: coordinating funding sources to create a universal health
financing system in Kyrgyzstan, Bulletin World Health Organization, 2009,
Vol. 87, s. 549–554. http://www.who.int/bulletin/volumes/87/7/07-049544.
pdf
Light D., Universal Health Care: Lessons from the British Experience, Americal
Journal of Public Health, Vol. 93, No. 1, January 2003.
Or Z., Ch. Cases, M. Lisac, K. Vrangbak, U. Winbald, G. Bevan, Are Health
Problems Systematic? Politics of Access and Choice under Beveridge and
Bismarck Systems, IRDES, WP No. 27, September 2009.
Oxeley H., M. MacFarlan, Health care reform, controlling spending and increasing efficiency, OECD Economic Department WP No. 149.
Sawicki P., H. Bastia, Germany health care: A BIT OF Bismarck plus more
science, BMJ, Vol. 337, 15 November 2008, s. 1142–1145.
Smith P.C., E. Mossialos, I. Papanicolas, Performance measurement for health
system improvement: experiences, challenges and prospects, WHO, European
Observatory on Health Systems and Policies, 2008.
Snapshots of health systems, red. S. Gross-Tebbe, J. Figueras, European Observatory on Health Care Systems Series, Open University Press, 2005.
Social health insurance systems in western Europe, ed. by R.B. Saltman,
R. Busse, J. Figueras, European Observatory on Health Care Systems
Series, Open University Press, 2004.
The World Health Report 2000. Health Systems: Improving Performance, World
Health Organization, Geneva, 2000.
van der Zee J., M. Kroneman, Bismarck or Beveridge: a beauty contest between
dinosaurs, MBC Health Service Research, 2007.
38
EWELINA NOJSZEWSKA
STRESZCZENIE
Artykuł dotyczy badania skuteczności klinicznej i efektywności ekonomicznej dwóch modeli systemów ochrony zdrowia, czyli ubezpieczeniowemu
systemowi ochrony zdrowia i narodowej służbie zdrowia funkcjonującym
w krajach zachodnioeuropejskich. Rozpoczyna się krótką prezentacją teoretyczną opisującą oba modele systemów ochrony zdrowia. Podsumowując
porównania SOZów opartych na modelu Bismarcka i Beveridge’a, można
spostrzec, że istnieją pewne różnice między nimi, ale i podobieństwa. Systemy funkcjonujące w krajach zachodnioeuropejskich stanowią pewną hybrydę
obu modeli. Każdy system jest lepszy w realizacji jakiegoś celu, ale gorszy
w osiąganiu innego, więc nie można jednoznacznie ocenić każdego z nich.
W zakończeniu są przedstawione wnioski odnoszące się do realiów polskiego
systemu ochrony zdrowia.
SUMMARY
This article concentrates on researches on problem of economic efficiency and clinical effectiveness of two models of health care system – national
health system and social insurance system – both functioning in western
European countries. At the beginning main characteristics of both models are
presented. Then results of and conclusions from many papers and researches
are discussed. Summing up, it can be said that there is no winner. Each model
represented in different countries is better in some areas and worse in others.
What is more, Beveridge and Biskarck systems performing in western countries are hybrids with many similarities not only differences. So, there are no
straightforward conclusions for Polish health care system.
Poziom
zdrowia
2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
Kraj członkowski
1
Oman
Malta
Italy
France
San Marino
Spain
Andorra
Jamaica
Japan
Saudi Arabia
Greece
Monaco
Portugal
Singapore
Austria
United Arab Emirates
Morocco
Norway
Netherlands
Solomon Islands
Sweden
Cyprus
3
8
5
2
1
3
7
4
53
10
26
14
13
12
6
9
27
29
11
17
80
23
24
Systemu
ochrony
zdrowia jako
całości
Dokonania
4
72
21
6
3
11
5
10
36
1
58
7
9
29
30
17
50
110
15
13
127
4
25
Poziom
5
59
38
14
12
9
11
25
87
3
70
6
30
34
29
8
62
111
4
15
117
28
31
Rozkład
Zdrowie
6
83
43-44
22-23
16-17
32
34
28
105-107
6
67
36
14
38
20-21
12-13
30
151-153
7-8
9
132-135
10
11
Poziom
7
49
3-38
3-38
3-38
3-38
3-38
39-42
73-74
3-38
50-52
3-38
3-38
53-57
3-38
3-38
1
67-68
3-38
3-38
120
3-38
44
Rozkład
Reaktywność
Osiąganie celów
8
56-57
42-44
45-47
26-29
30-32
26-29
33-34
115
8-11
37
41
42-44
58-60
101-102
12-15
20-22
125-127
8-11
20-22
17-19
12-15
131-133
Sprawiedliwość
w finansowaniu
9
59
31
11
6
21
19
17
69
1
61
23
18
32
27
10
44
94
3
8
108
4
28
Osiąganie
wszystkich
celów
Ranking
krajów wg
wydatków
na zdrowie
per capita
w$
10
62
37
11
4
21
24
23
89
13
63
30
12
28
38
6
35
99
16
9
134
7
39
Załącznik 1
39
1
Chile
United Kingdom
Costa Rica
Switzerland
Iceland
Belgium
Venezuela, Bolivarian
Republic of
Bahrain
Luxembourg
Ireland
Turkey
Belize
Canada
Cuba
El Salvador
Saint Vincent and the
Grenadines
Australia
Israel
Germany
Dominican Republic
Egypt
Finland
Algeria
Tunisia
Yugoslavia
Honduras
3
33
18
36
20
15
21
54
42
16
19
70
69
30
39
115
74
32
28
25
51
63
31
81
52
106
131
2
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
2
23
22
79
115
20
84
90
46
92
61
18
27
73
94
12
33
87
43
4
32
14
40
8
19
16
52
17
7
20
97
141
27
110
114
90
119
72
22
13
109
95
18
41
115
89
5
1
2
45
10
24
26
76
12-13
20-21
5
95
102
19
90-91
94
115-117
129
43-44
3
25
93
105-107
7-8
115-117
128
103-104
6
45
26-27
68
2
15
16-17
69-72
3-38
3-38
3-38
72
59
3-38
50-52
60-61
116
163
3-38
3-38
3-38
66
90
3-38
98-100
128-129
98-100
7
103
3-38
86-87
3-38
3-38
3-38
92
26-29
38-40
6-7
154
125-127
8-11
74-75
108-111
158
178
61
2
6-7
49-50
146
17-19
23-25
176
99-100
8
168
8-11
64-65
38-40
12-15
3-5
98
12
24
14
66
110
22
99
77
95
129
58
5
25
96
104
7
40
122
92
9
33
9
45
2
16
13
65
17
19
3
92
115
18
114
79
113
100
48
5
25
82
88
10
118
83
90
10
44
26
50
2
14
15
68
40
EWELINA NOJSZEWSKA
Grenada
Uruguay
Colombia
Paraguay
Qatar
Saint Lucia
Cape Verde
Armenia
Croatia
Iran, Islamic Republic
of
Dominica
Azerbaijan
China
Slovenia
Mexico
Albania
Denmark
Sri Lanka
Panama
Kuwait
The former Yugoslav
Republic of
Macedonia
Bosnia and
Herzegovina
Argentina
United States of
America
Bhutan
85
65
22
57
44
68
113
104
43
93
35
109
144
38
61
55
34
76
95
45
89
90
75
37
124
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
138
39
24
56
26
65
81
34
55
102
28
76
47
68
64
49
37
74
71
66
54
118
41
38
96
158
60
32
79
35
99
101
23
65
129
21
80
93
54
85
82
68
44
57
55
86
123
63
33
113
163
40
1
108-110
84-86
130-131
88-89
37
53-54
136
4
101
59
29
111
63-64
41
82
97
26-27
84-86
154
92
76-79
100
137-138
3-38
3-38
124
77-78
125
105-106
53-57
108-109
117
3-38
77-78
88
3-38
95
84-85
53-57
93-94
133
3-38
82
134-135
111-112
83
93-94
89-95
89-95
54-55
82-83
99-100
116-120
188
82-83
144
173-174
3-5
76-78
76-78
30-32
116-120
147
35-36
1
177
70
66-67
89-95
181
108-111
112-113
144
49
15
79
42
103
132
29
51
86
20
80
70
46
89
68
50
41
73
47
87
126
81
36
114
135
34
1
105
70
162
139
29
55
149
8
138
53
41
106
67
33
49
91
27
86
150
102
56
94
41
1
Nicaragua
Iraq
Brunei Darussalam
Suriname
Brazil
Trinidad and Tobago
New Zealand
Czech Republic
Yemen
Seychelles
Georgia
Pakistan
Malaysia
Barbados
Slovakia
Poland
Indonesia
Syrian Arab Republic
Bulgaria
Lithuania
Libyan Arab
Jamahiriya
Cook Islands
Ecuador
Lebanon
Nepal
Guatemala
Jordan
3
71
103
40
110
125
67
41
48
120
56
114
122
49
46
62
50
92
108
102
73
87
107
111
91
150
78
83
2
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
67
93
95
142
129
101
4
117
126
59
77
111
57
31
35
141
108
44
124
89
53
42
45
103
114
60
63
107
92
133
88
161
106
83
5
96
130
42
94
108
75
16
19
165
73
61
183
49
36
39
5
156
107
53
48
102
65
76-79
55
185
115-117
84-86
6
140
103-104
24
87
130-131
141
22-23
47-48
180
75
165-167
120-121
31
39
60
50
63-64
69-72
161
80-81
57-58
89
182
79-81
166-167
159
53-57
7
139
114
3-38
79-81
84-85
108-109
3-38
45-47
189
75
141
115
62
3-38
63-64
65
70
79-81
2
45-47
76
45-47
88
101-102
186
157
49-50
8
164-165
56-57
89-95
172
189
69
23-25
71-72
135
64-65
105-106
62-63
122-123
107
96
150-151
73
142-143
170
131-133
12-15
88
107
93
160
113
84
9
101
124
37
105
125
56
26
30
146
83
76
133
55
38
39
34
106
112
74
52
97
61
97
46
170
130
98
10
104
117
32
72
54
65
20
40
182
52
125
142
93
36
45
58
154
119
96
71
84
42
EWELINA NOJSZEWSKA
79
47
88
128
66
101
58
121
146
123
99
117
84
116
77
72
133
112
129
127
105
100
86
96
82
60
130
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
80
100
78
75
69
83
132
134
105
135
82
86
48
106
112
113
91
70
99
140
98
62
88
51
85
143
104
78
144
77
84
43
46
139
153
103
127
56
91
58
71
66
50
69
47
74
125
126
40
64
37
100
155
112
73-74
105-107
56
61
66
76-79
148
108-110
172
127
69-72
53-54
47-48
57-58
52
49
69-72
96
33
178
114
62
123
35
126
165-167
112
Źródło: http://www.photius.com/rankings/world_health_performance_ranks.html
Ukraine
Thailand
Bangladesh
Guyana
Hungary
Republic of Moldova
Republic of Korea
Niue
Gambia
Micronesia, Federated
States of
Romania
Uzbekistan
Mauritius
Tonga
Estonia
Belarus
Sao Tome and Principe
India
Peru
Vanuatu
Latvia
Saint Kitts and Nevis
Antigua and Barbuda
Fiji
Palau
Philippines
Russian Federation
67-68
71
3-38
97
69
45-47
126
127
161
132
53-57
3-38
39-42
73-74
39-42
48
86-87
63-64
50-52
181
105-106
58
107
43
145
157
128-129
79-81
131-133
124
108-111
145
84-86
66-67
42-44
184
62-63
164-165
136-137
116-120
54-55
30-32
128-130
185
140-141
128-130
51-52
45-47
105-106
148
53
35-36
149
23-25
72
109
90
85
48
53
138
121
115
134
67
98
71
78
63
54
100
60
57
131
116
43
91
35
102
153
111
107
120
69
73
60
74
167
133
78
132
77
51
43
87
47
124
75
111
64
144
109
59
108
31
127
158
81
43
Małgorzata Stawicka
ZASTOSOWANIE WSPÓLNEJ METODY OCENY
W KOMPLEKSOWYM ZARZĄDZANIU JAKOŚCIĄ
W ZAKŁADACH OPIEKI ZDROWOTNEJ
ZARZĄDZANIE
JAKOŚCIĄ W USŁUGACH MEDYCZNYCH
Potrzeba podnoszenia jakości w zakładach opieki zdrowotnej nigdy nie
była kwestionowana, ale w zasadzie niewiele dokonywano, aby tę jakość
poprawić. W ostatnich latach to podejście uległo zmianie, a z tendencji
panujących w ochronie zdrowia wynika, że znaczenie jakości będzie wzrastało. Zgodnie z dokumentami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) jakość
w opiece zdrowotnej jest jednym z najwyższych priorytetów.
W dokumencie Zdrowie 21 zawierającym 21 celów opieki zdrowotnej
zapisano, że do 2010 r. należy zapewnić zarządzanie w opiece zdrowotnej
w kierunku przejścia na programy zorientowane na populacje oraz na opiekę
medyczną ukierunkowaną na wynik zdrowotny1.
Oznacza to, że zakłady opieki zdrowotnej muszą dążyć do zadowolenia
pacjenta, uwzględniać jego potrzeby oraz poprawiać jakość świadczonych
usług. Do wzrostu znaczenia jakości usług zdrowotnych w Polsce w dużym
stopniu przyczyniła się wprowadzona w 1999 r. reforma opieki zdrowotnej,
w wyniku której:
– zmieniły się zasady funkcjonowania opieki zdrowotnej – rynek usług
zdrowotnych stał się podobny do rynku konkurencyjnego, na którym ma
miejsce rywalizacja między świadczeniodawcami i jednym z podstawowych
czynników zwiększających konkurencyjność świadczeniodawców stała się
jakość;
1
J.B. Karski, Zdrowie 21 – zdrowie dla wszystkich w XXI wieku, Centrum Organizacji
i Ekonomiki Ochrony Zdrowia, Warszawa 1999, s. 34.
Zastosowanie Wspólnej Metody Oceny w kompleksowym zarządzaniu jakością…
–
–
–
–
45
narzucono obowiązek racjonalnego gospodarowania posiadanymi zasobami i świadczeniodawca nie może dopuścić do ich marnotrawstwa;
wzrosło znaczenie efektywności działania zakładów opieki zdrowotnej,
a efektywność działania w dużym stopniu jest uzależniona od jakości;
zmienił się sposób finansowania świadczeniodawców, a system kontraktowania usług powinien doprowadzić do podpisanie umów z świadczeniodawcami dostarczającymi usługi o wysokiej jakości;
wzrosła rola pacjentów, gdyż pacjenci mają swobodny wybór świadczeniodawcy, jeśli pacjent nie będzie zadowolony z usług otrzymywanych
w jednym zakładzie opieki zdrowotnej, przeniesie się do innego, świadczeniodawcy muszą zatem w większym stopniu uwzględniać potrzeby
pacjentów.
Do innych przyczyn wzrostu znaczenia jakości usług zdrowotnych zalicza
się:
– dostrzeżenie zależności między sukcesem organizacji a jakością;
– możliwość poprawy efektywności gospodarowania poprzez doskonalenie
jakości organizacji (jakości wykonywanej pracy, świadczonych usług);
– możliwość obniżenia kosztów działalności, bez negatywnych skutków dla
dobra pacjenta, w wyniku poprawy jakości.
Tak więc poprawa jakości świadczonych usług zapewnia sprawne i efektywne funkcjonowanie systemu ochrony zdrowia, prowadzi do zadowolenia
pacjentów z otrzymanych usług, satysfakcji pracowników z wykonywanej
pracy, ograniczenia kosztów prowadzonej działalności, lepszego i bardziej
efektywnego wykorzystania posiadanych zasobów materialnych, ludzkich,
finansowych. Osiągnięcie wysokiego poziomu jakości jest jednak związane ze
sposobem zarządzania.
TQM jest sposobem zarządzania, który ma na celu jak najbardziej efektywne wykorzystanie siły roboczej oraz zasobów kapitałowych danego podmiotu świadczącego usługi medyczne. Filozofia ta przyjmuje drogę do stanu
pełnego wykorzystania zasobów jako współdziałanie najdrobniejszych elementów systemu organizacji.
Poprawa konkurencyjności zostaje osiągnięta poprzez planowanie, organizowanie oraz pełną świadomość każdego z procesów zachodzących w podmiocie oraz przez osobisty wkład każdego zatrudnionego na każdym z poziomów
pracowniczych2.
2
J. Łańcucki (red.), Podstawy kompletnego zarządzania jakością TQM, Wydawnictwo
Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2001, s. 22.
46
–
–
–
–
–
–
–
–
3
MAŁGORZATA STAWICKA
Total Quality Management opiera się na następujących zasadach3:
orientacji na klienta – każdy podmiot gospodarczy jest uzależniony od
grupy konsumentów, którą obsługuje, powinien rozumieć ich potrzeby,
zaspokajać je, monitorować ewolucję tych potrzeb i przewidywać kierunki
w jakich podążają; celem nadrzędnym jest dostarczenie satysfakcji konsumentowi, osiąga się to nie tylko poprzez ciągłe udoskonalanie produktu
głównego, lecz także usług towarzyszących;
przywództwie – zarząd przedsiębiorstwa powinien: ustanawiać cele, wyznaczać kierunki, tworzyć jak najlepsze warunki pracy stymulujące pracowników do pozytywnego działania; liderzy przedsiębiorstwa powinni posiadać
odpowiednie umiejętności osobiste, doskonałą zdolność do komunikowania się oraz wyrażać osobiste zaangażowanie w sprawy organizacji;
zaangażowaniu ludzi – wszystkie poziomy pracownicze, odpowiednio stymulowane przez kadrę menadżerską, przyczyniają się do coraz lepszego
funkcjonowania organizacji, pozwala to na efektywniejsze wykorzystanie
kapitału ludzkiego;
zorientowaniu na procesy – do doskonałych wyników dąży się poprzez
efektywne wykorzystanie zasobów pracy i kapitału, zasoby te oraz działania powinny być postrzegane jako proces, który następnie powinien być
odpowiednio zarządzany; wymagana jest identyfikacja procesów kluczowych;
systemowym podejściu do zarządzania – zarządzanie jako zbiór współzależnych od siebie procesów działających w ramach ogólnych systemów;
nieustannym doskonaleniu – kadra menadżerska powinna wyznaczać
coraz ambitniejsze cele dla swoich załóg, na poziomie operacyjnym
powinny pojawiać się inicjatywy udoskonalania procesów;
decyzjach opartych na faktach – procesy decyzyjne są oparte na analizie
dostępnych informacji; system przechowywania danych powinien działać
sprawnie oraz umożliwiać natychmiastowe dostosowanie się organizacji
do zaistniałej sytuacji; informacje powinny podlegać ciągłemu analizowaniu; procesy informacyjne powinny obejmować zarówno dane wewnętrzne
przedsiębiorstwa, jak i dane pochodzące z zewnątrz;
obopólnych korzyściach z podwykonawcami – korzystne relacje przynoszące obu stronom korzyści przyczyniają się do poprawy jakości, od tych
relacji zależy efektywność współpracy.
A. Hamrol, Zarządzanie jakością z przykładami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 92–131.
47
Do efektywnego kompleksowego zarządzania jakością można dojść, śledząc jedną z trzech dróg4:
– poprzez bardzo zdolne i zaangażowane kierownictwo organizacji;
– wdrażając standardowy system zarządzania jakością ISO, w następnym
etapie doskonaląc go wg wytycznych Polskich Nagród Jakości (lub nagród
odpowiednich dla danego obszaru geograficznego);
– biorąc przykład z firm japońskich, które swoje systemy TQM opierały na:
wspólnym celu dla całej struktury organizacyjnej, doskonale zorganizowanej komunikacji, wspólnych zasadach.
Wprowadzenie kompleksowego zarządzania jakością do placówki służby
zdrowia wiąże się ze stopniowym przechodzeniem przez kolejne etapy5:
– etap kontroli jakości,
– etap zapewniania jakości,
– etap zarządzania jakością,
– kompleksowe zarządzanie jakością (TQM).
WSPÓLNA METODA OCENY (CAF)
JAKO NARZĘDZIE
KOMPLEKSOWEGO ZARZĄDZANIA JAKOŚCIĄ W PLACÓWKACH
SŁUŻBY ZDROWIA
Dokonując oceny aktualnego poziomu prac wdrożeniowych TQM, możemy posłużyć się skalą odniesienia, jakim jest poziom wdrożenia zgodny
z modelem CAF6.
Wspólna Metoda Oceny (Common Assessment Framework) jest narzędziem kompleksowego zarządzania jakością, opiera się na założeniu, że
osiągnięcie pożądanych rezultatów i działań organizacji zależy od jakości
przywództwa wpływającego na politykę i strategię, pracowników, relacje międzyludzkie, zasoby i procesy7.
Zgodnie z tą metodą organizacje poddają się kontroli z różnych punktów
widzenia w ramach kompleksowego procesu analizy wyników ich działalności. Metoda ta została opracowana przez Grupy ds. Innowacyjnych Służb
4
5
6
7
J. Łunarski, op. cit., s. 458.
J. Łunarski, op. cit., s. 30–31.
M. Budgol, Zarządzanie jakością w urzędach administracji publicznej, Difin, Warszawa
2008, s. 116.
Wspólna Metoda Oceny, Doskonalenie organizacji poprzez samoocenę, publikacja Europejskiego Funduszu Społecznego, Warszawa 2008.
48
Publicznych z krajów członkowskich Unii Europejskiej. Dostarcza łatwego
w użyciu narzędzia, dzięki któremu europejskie organizacje sektora publicznego mogą wykorzystać narzędzie zarządzania jakością w celu doskonalenia
wyników działalności. Metoda CAF została zaprojektowana do wykorzystania
w różnych organizacjach sektora publicznego, świadczących usługi publiczne
w tym także zakładach opieki zdrowotnej.
Pierwszym ocenianym kryterium jest przywództwo. W ramach tego kryterium ocenie podlegają m.in.: przełożenie misji i wizji na język strategicznych
i operacyjnych celów i działań, poddanie misji, wizji okresowym przeglądom
wraz ze zmianami zachodzącymi w otoczeniu zewnętrznym, opracowanie systemu informacji zarządczej.
W kryterium strategia i planowanie ocenia się sposób, w jaki organizacje
skutecznie realizują swoją misję i wizję dzięki jasnej strategii, ukierunkowanej
na zainteresowane strony, uwzględniającej kierunki i cele polityki publicznej oraz potrzeby pozostałych zainteresowanych stron, także dzięki stałemu
doskonaleniu sposobów zarządzania zasobami i procesami. W ramach tego
kryterium ocenia się, jak organizacja uzyskuje informacje, jak systematycznie
gromadzi je i analizuje; może to dotyczyć informacji o ważnych wartościach
zmiennych, takich jak rozwój sytuacji społecznej, ekologicznej, gospodarczej,
prawnej i demograficznej, oraz jak systematycznie analizuje mocne i słabe
strony wnętrza organizacji. W ramach tego kryterium sprawdza się także
opracowanie i realizację metod monitorowania szans i zagrożeń i czynników
decydujących o sukcesie.
W kolejnym kryterium partnerstwo i zasoby zwraca się szczególną uwagę
na gospodarowanie przydzielonymi zasobami. Organizacje publiczne napotykają często na silniejsze ograniczenia i naciski niż organizacje występujące
w sektorze prywatnym. Ogromnie ważny jest więc pomiar efektywności i skuteczności usług, do których świadczenia zostały organizacje zobowiązane.
Pełne zarządzanie finansami, kontrola wewnętrzna i systemy rachunkowości
tworzą podstawę rzetelnego rachunku ekonomicznego. Wskazanie możliwości
świadczenia wyznaczonych usług w większym zakresie, lepiej i po niższym
koszcie stwarza szansę na szybsze wprowadzenie dalszych innowacyjnych
usług.
49
Tabela 1
Dziesięć etapów metody CAF
Faza I – początek metody CAF
Etap 1:
Etap 2:
organizacja i planowanie procesu samooceny Upowszechnienie informacji o projekcie
samooceny
- decyzja kierownictwa poprzedzona
konsultacjami wewnątrz organizacji,
- określenie zakresu i podejścia do
samooceny,
- wybór skali ocen,
- wyznaczenie lidera projektu;
- określenie i realizacja planu komunikacji,
- stymulowanie angażowania się personelu
w proces samooceny,
- cyrkulacja informacji pomiędzy
zainteresowanymi stronami
w oszczególnych fazach;
Faza II – proces samooceny
Etap 3:
tworzenie grup
samooceny
Etap 4:
organizacja szkoleń
Etap 5:
przeprowadzenie
samooceny
- określenie
liczebności grupy,
- utworzenie
reprezentatywnej
grupy,
- wybór
przewodniczącego
grupy,
- decyzja o
dopuszczeniu
członków
kierownictwa do
prac grupy;
- informacja i
szkolenia zespołu
zarządzającego,
- informacja i
szkolenia grupy
samooceny,
- przekazanie
listy istotnych
dokumentów przez
lidera,
- określenie
kluczowych stron
zainteresowanych
oraz procesów;
- podjęcie
indywidualnej
oceny,
- osiągnięcie
konsensusu,
- przypisanie
punktacji każdemu
z kryteriów;
Etap 6:
sporządzenie
sprawozdania
z wyników
samooceny
Faza III – plan doskonalenia/ustalanie priorytetów
Etap 7:
projekt planu
doskonalenia
- ustalenie
priorytetów działań
projakościowych,
- wyznaczenie celów
dla poszczególnych
działań wraz
z terminami
wykonania,
- włączenie planu
działania w
kompleksowe
planowanie
strategiczne;
Etap 8:
komunikacja
informacji o planie
doskonalenia
Etap 9:
wprowadzenie planu
doskonalenia
Etap 10:
planowanie kolejnej
oceny CAF
- określenie systemu
monitorowania
oraz oceny działań
doskonalących,
- wyznaczenie osoby
odpowiedzialnej
za podejmowane
działania,
- stałe korzystanie
z odpowiednich
narzędzi
zarządzania;
- ocena działań
doskonalących
w ramach kolejnej
samooceny.
50
ZASTOSOWANIE
METODY
CAF
W ZAKŁADACH OPIEKI ZDROWOTNEJ
Jeśli chodzi o implementację tej metody, wiele krajów podjęło już działania
wspierające CAF poprzez szkolenia, wprowadzanie narzędzi elektronicznych,
publikację materiałów informacyjnych, organizację konferencji i tworzenie
baz danych. W roku 2010 przewiduję się, że cel w postaci zakładanej przez
prezydencję brytyjską liczby 2 tysięcy użytkowników zostanie osiągnięty.
Przykładem szpitala, który zastosował metodę CAF w Polsce, jest szpital
w Makowie Mazowieckim. W 2003 r. szpital ten został laureatem Mazowieckiej Nagrody Jakości. Nagroda przyznana została na podstawie przeprowadzonej samooceny metodą CAF.
Szpital ten zdefiniował jakość usługi medycznej, na którą złożyły się:
– jakość opieki medycznej, obejmującej kontakty interpersonalne między
pacjentem a kadrą szpitala oraz między lekarzami a pielęgniarkami;
– jakość techniczna, uzależniona od stanu wyposażenia technicznego ośrodków pomocy zdrowotnej oraz stopnia zaawansowania technologii, od której zależą wyniki terapii; pacjent dokonuje oceny jakości usługi medycznej
głównie na podstawie efektów wizualnych ośrodka oraz kontaktów z lekarzem, pielęgniarką;
– jakość marketingowa, rozumiana jako tworzenie użyteczności dla pacjenta,
w tym także udzielanie kompletnych informacji8;
– jakość ekonomiczno-administracyjna, zapewniająca efektywność gospodarowania szpitalem, tak aby technologia oraz poziom leczenia dostosowane
zostały do najnowszych odkryć;
– jakość informacyjną obejmującą likwidowanie barier komunikacyjnych
między pacjentem a kadrą medyczną9.
POLITYKA
PAŃSTWA W DZIEDZINIE POPRAWY JAKOŚCI USŁUG
MEDYCZNYCH
Według raportu opublikowanego pod koniec 2007 r. przez Euro Health
Consumer Indeks 2007 Report, dotyczącego oceny jakości usług medycznych
świadczonych przez szpitale, Polacy w odróżnieniu od mieszkańców Unii
8
9
Według Dz.U. 2007, nr 14, poz. 89, art. 18b Zakłady Opieki Zdrowotnej nie mogą prowadzić akcji marketingowych oraz promujących, mogą prowadzić akcje informujące.
Materiały konferencyjne z VII Sympozjum Jakość w Opiece Zdrowotnej – Mazowieckie
Forum Dyskusyjne, 12–13 czerwca 2008 r., Maków Mazowiecki, s. 130–131.
51
Europejskiej zdecydowanie źle oceniają jakość tych usług. W Unii Europejskiej 71% badanych ocenia jakość świadczonych usług jako dobrą, podczas
gdy w Polsce tylko 42%. Jednak w postrzeganiu jakości usług szpitalnych
występują rozbieżności między państwami członkowskimi. Dla przykładu
w Belgii 93%, Szwecji 35%, Danii 31%, natomiast w Grecji 6%.
W zaistniałej sytuacji w listopadzie w 2008 r. w Polsce została przegłosowana ustawa o akredytacji w ochronie zdrowia10. Określa ona zasady oraz tryb
udzielania akredytacji. Akredytacja jest udzielana, aby potwierdzić, iż podmiot świadczący usługi zdrowotne spełnia „standardy akredytacyjne w zakresie udzielania świadczeń zdrowotnych oraz funkcjonowania tego podmiotu”.
Ustawa zapewnia powołanie przy Ministerstwie Zdrowia ośrodka akredytacyjnego. Według artykułu 5 ustawy minister zdrowia określa szczegółowy
sposób i tryb przeprowadzania procedury oceniającej oraz szczegółowy sposób dokonywania oceny punktowej spełnienia standardów akredytacyjnych.
Minister zdrowia określa także tryb powołania oraz szczegółowe zadania
Rady Akredytacyjnej.
Standardy akredytacyjne powinny zostać opracowane i przedstawione
do zaakceptowania Radzie Akredytacyjnej przez ośrodek akredytacyjny. Po
przeprowadzeniu procedury akredytacji zgłaszane są ewentualne zastrzeżenia, które są uwzględniane przez Radę. Następnie Rada Akredytacyjna
przedstawia ministrowi zdrowia standardy do zaakceptowania. Standardy są
publikowane w Dzienniku Urzędowym Ministerstwa Zdrowia.
Terminy wykonania opisanych czynności określa odrębna ustawa o przepisach wprowadzających ustawę o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, ustawę o akredytacji w ochronie zdrowia oraz ustawę o konsultantach
w ochronie zdrowia11. W świetle art. 14.2 Ministerstwo Zdrowia powołuje
12 osobową Radę Akredytacyjną w określonym w ustawie terminie. W art.
14.1 tej ustawy określony jest także termin opracowania standardów akredytacyjnych przez ośrodek akredytacyjny.
Do ustawy o akredytacji w ochronie zdrowia zostały wydane przez Ministerstwo Zdrowia dwa akty wykonawcze:
– rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 sierpnia 2009 roku w sprawie
Rady Akredytacyjnej, zawierające oprócz trybu powoływania członków
Rady, wyszczególnienie jej obowiązków obejmujących współpracę z ośrod10
11
Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o akredytacji w ochronie zdrowia, Dz.U. 2009, nr 52,
poz. 418.
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2009 r. o przepisach wprowadzających ustawę o prawach
pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, ustawę o akredytacji w ochronie zdrowia oraz
ustawę o konsultantach w ochronie zdrowia. Dz.U. 2009, nr 76, poz. 641.
52
kiem akredytacyjnym oraz ministrem zdrowia przy tworzeniu standardów
akredytacyjnych, podejmowanie uchwał w sprawie udzielenia lub odrzuceniu wniosku o akredytację, po przeprowadzonej procedurze oceniającej,
współpracę z podmiotami krajowymi i zagranicznymi w obszarze poprawy
jakości w ochronie zdrowia, propagowanie idei akredytacji;
– rozporządzenie Ministra Zdrowia12 z dnia 31 sierpnia 2009 roku w sprawie procedury oceniającej spełnianie przez podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych standardów akredytacyjnych oraz wysokości opłat za
jej prowadzenie. Rozporządzenie określa sposób i tryb przeprowadzania
procedury oceniającej, sposób dokonywania oceny punktowej spełnienia
standardów akredytacyjnych oraz sposób ustalania wysokości opłat za
przeprowadzenie procedury akredytacyjnej13.
Akredytację przeprowadza się wg ustalonego harmonogramu przeglądu,
przez jednego lub kilku wizytatorów. Mają oni za zadanie sporządzić protokół
z przeglądu. Na podstawie protokołu wizytator lub wizytator wiodący, gdy
była ich większa liczba, sporządza raport14.
W raporcie każdy standard posiada wagę liczbową w zależności od tego,
do której grupy standard kwalifikuje się: Wagi liczbowe dla poszczególnych
grup są następujące:
– standardy akredytacyjne istotne dla bezpieczeństwa i personelu – waga
1,0;
– standardy istotne dla bezpieczeństwa pacjenta i personelu, ale trudne do
wprowadzenia uwagi na konieczność istotnych zmian organizacyjnych lub
związanych z nakładami finansowymi – waga 0,75;
– standardy związane z opisem procedur i postępowania – waga 0,5;
– standardy niemające istotnego wpływu na bezpieczeństwo pacjenta i personelu – waga 0,25.
Skala ocen dla każdego ze standardów to:
– 1 pkt – nie spełnia wymagań,
– 3 pkt – spełnia częściowo wymagania,
– 5 pkt – spełnia wymagania standardu.
Oceny punktowe przypisuje się zgodnie z kryteriami określonymi dla
poszczególnych standardów przez ośrodek akredytacyjny przy Ministerstwie
Zdrowia. Następnie mnoży się wagi razy oceny, a następnie sumuje się wyniki.
12
13
14
Dz.U. 2009, nr 130, poz. 1074.
Dz.U. 2009, nr 150, poz. 1216.
Dz.U. 2009, nr 150, poz. 1216.
53
Aby otrzymać certyfikat akredytacyjny Ministerstwa Zdrowia należy otrzymać
co najmniej 75% maksymalnej liczby punktów15.
Opłaty za przeprowadzanie procedur akredytacyjnych zależą od wielkości badanego podmiotu, wahają się od piętnastokrotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, włącznie z dopłatami
z zysku, za I kwartał poprzedniego roku, ogłaszanego przez prezesa GUS
w Dzienniku Urzędowym Monitor Polski, do jednokrotności tego wynagrodzenia16.
Standardy akredytacyjne zostały opracowane przez Tymczasową Radę
Akredytacyjną przekształconą w Zespół ds. Akredytacji oraz opublikowane
w czerwcu 2009.
Szczegółowo zostały opisane standardy i procedury dla:
– ochrony zdrowia (ciągłość opieki, ocena stanu pacjenta, opieka nad
pacjentem, kontrola zakażeń, zabiegi i znieczulenia, farmakoterapia, laboratorium, diagnostyka obrazowa, odżywianie);
– ochrony praw pacjenta (prawa pacjenta, poprawa jakości i bezpieczeństwo
pacjenta);
– zarządzania zakładem opieki zdrowotnej: zarządzanie ogólne, zarządzanie
zasobami ludzkimi, zarządzanie informacją, zarządzanie środowiskiem
opieki17.
PODSUMOWANIE
Reforma polskiej służby zdrowia powoduje, że rynek usług medycznych
staje się bardziej konkurencyjny, wzrasta znaczenie jakości oraz dostarczanej
wartości w sektorze usług zdrowotnych.
Placówki medyczne muszą zbudować lub umocnić swój wizerunek
i zadbać, aby postrzegano je jako ośrodki dostarczające wartość na poziomie
oczekiwanym przez pacjentów.
Już teraz można stwierdzić, że stale wzrastające doświadczenie pacjentów
będzie stawiać dostawców usług medycznych w trudniejszej sytuacji. Wiąże się
to z oczekiwaniem wyższej jakości świadczonych usług, obsługi na wysokim
poziomie. Pacjenci dzięki ciągłemu rozwojowi technik informacyjnych, dys15
16
17
Ibidem, § 8.
Ibidem, § 10.
Program akredytacji szpitali. Zestaw standardów, Centrum Monitorowania Jakości
w Ochronie Zdrowia, Kraków 2009.
54
ponują coraz większą ilością informacji na temat alternatyw wyboru, co wiąże
się z możliwością lepszego porównania placówek i ich ofert.
Bardzo ważnym czynnikiem w zakresie podwyższania jakości będą techniki oceny jakości w tym metoda CAF, którą zakłady opieki zdrowotnej mogą
wykorzystać do poprawy zarządzania i budowania własnej silnej marki.
STRESZCZENIE
Osiągnięcie wysokiego poziomu jakości jest związane ze sposobem zarządzania. Przedstawiona w artykule Wspólna Metoda Oceny (Common Assessment Framework) jest narzędziem kompleksowego zarządzania jakością
i opiera się na założeniu, że osiągnięcie pożądanych rezultatów i działań
organizacji zależy od jakości przywództwa wpływającego na politykę i strategię pracowników, relacje międzyludzkie, zasoby i procesy. Metodę tą zakłady
opieki zdrowotnej mogą stosować do poprawy zarządzania i budowania własnej silnej marki w dziedzinie poprawy jakości usług medycznych.
Celem artykułu jest zatem pokazanie zastosowania metody CAF w kompleksowym zarządzaniu jakością w zakładach opieki zdrowotnej na przykładzie szpitala.
SUMMARY
The achievement of a high level of quality depends on the way of management. Common Assessment Framework presented in the article is a tool
in the Total Quality Management and is based on an assumption that the
achievement of the desired results and actions of an organization depends
on the quality of leadership affecting the policy and strategy, workforce,
interpersonal relations, resources and processes. Health care units can use
this method to enhance management and develop their own strong brand in
the field of improvement of medical services quality.
The article is thus aimed at presenting the use of CAF in the Total Quality
Management in a hospital as an example health care unit.
Piotr Stolarczyk
BEZPIECZNY I EFEKTYWNY RYNEK PRACY
W UNII EUROPEJSKIEJ.
CZY TO MOŻLIWE?*
WSTĘP
Sytuacja w wielu krajach członkowskich jest niezadowalająca z punktu
widzenia celów strategii lizbońskiej odnośnie wskaźników zatrudnienia, czy
aktywizacji zawodowej osób starszych (w wieku 55–64 lata) oraz kobiet. Większość państw jest dotknięta wysokim bezrobociem, a co gorsza boryka się
z bezrobociem długotrwałym. To ostatnie jest szczególnie niebezpieczne, gdyż
prowadzi do obniżenia wartości kapitału ludzkiego, jakim jest wykwalifikowany i doświadczony pracownik (umiejętności niewykorzystywane zanikają),
zjawiska histerezy i wykluczenia społecznego osób, które zbyt długo pozostają
poza rynkiem pracy. W wielu krajach pogłębia się luka między sytuacją oraz
możliwościami tych, którzy pracują, i tymi, którzy nie uczestniczą w rynku
pracy, prowadząc do zjawiska dualizacji rynku pracy. Ci pierwsi mają dostęp
do nowych technologii, uczestniczą w wymianie wiedzy, są blisko zmian i tym
skuteczniej mogą się do nich dostosować. Stabilność ich dochodu i zatrudnienia zagwarantowana jest licznymi przepisami prawa. Ci drudzy są odcięci
od kontaktów z innymi, informacja do nich nie dociera, w związku z tym
nie wiedzą jak powinni zachowywać się, aby dołączyć do kręgu pracujących.
Ponadto przepisy chroniące zatrudnionych zwiększając bariery wejścia na
rynek pracy działają na ich niekorzyść. Do grupy osób spoza rynku pracy
należą w szczególności kobiety oraz młodzież, osoby o najniższych kwalifikacjach oraz ci, którzy wkraczają na rynek pracy po raz pierwszy, a także ci
najstarsi, którzy napotykają trudności w utrzymaniu dotychczasowej pracy
bądź znalezieniu nowej.
*
Referat został zaprezentowany podczas VIII Kongresu Ekonomistów Polskich (PTE).
56
PIOTR STOLARCZYK
Zjawiska te wynikają m.in. z tego, że dotychczasowe instrumenty stosowane na rynku pracy nie są dopasowane do współczesnego nam otoczenia
oraz zmian, jakie niesie zwiększająca się konkurencja ze strony krajów poza
UE, globalizacja, starzenie się społeczeństw europejskich oraz postęp technologiczny. Wszystko to wywiera coraz silniejszą presję na gospodarki Unii.
Próbą odpowiedzi na nowe wyzwania staje się zaproponowana przez Komisję
Europejską koncepcja flexicurity1, która daje uczestnikom rynku pracy szansę
dostosowania się do nowych warunków i rosnących wymagań. Zakłada ona
podniesienie dynamiki i elastyczności rynku pracy przy jednocześnie wysokim zabezpieczeniu pracowników przed ryzykiem rynku pracy. Na ryzyko
to składają się dwa elementy – po pierwsze, ryzyko utraty pracy (stabilność
zatrudnienia) i po drugie, ryzyko związane ze znalezieniem nowej pracy
(tj. łatwość znalezienia nowej pracy). Doświadczenie wielu krajów pokazuje,
że odpowiednie zestawienie czterech składowych tej koncepcji: elastycznego
prawa pracy, aktywnej polityki rynku pracy, systemu edukacji ustawicznej
oraz systemu zabezpieczeń społecznych, umożliwia osiągnięcie wysokiego
poziomu bezpieczeństwa przy jednocześnie wysokiej elastyczności. Prowadzi
także do lepszej pracy i tym samym podnosi efektywność i konkurencyjność
rynku pracy.
Autor przeprowadza analizę czterech elementów koncepcji flexicurity:
elastycznego prawa pracy, aktywnej polityki rynku pracy, systemu edukacji
ustawicznej i systemu zabezpieczeń społecznych2 oraz ich wpływu na działanie
rynku pracy. Dotychczasowe badania empiryczne i badania własne autora
potwierdzają potrzebę nowego sposobu prowadzenia polityki regulacji rynku
pracy, w którym zaleca się odejście od ochrony istniejących miejsc pracy na
rzecz ochrony pracowników. Na podstawie obserwacji doświadczeń wielu
krajów autor twierdzi, iż odpowiednie zestawienie składowych koncepcji flexicurity doprowadzi do podwyższenia efektywności europejskich rynków pracy.
EUROPEJSKIE
MODELE SPOŁECZNE
Przed omówieniem elementów flexicurity należy nakreślić różnice pomiędzy państwami odnośnie prowadzonej polityki rynku pracy. Różne podejścia
są głównie pochodną sytuacji, jaka panuje na rynku pracy w poszczególnych
krajach. Ale także są odbiciem sposobu, w jaki problemy są rozwiązywane.
1
2
Komisja Europejska, 2007.
Autor w referacie ograniczy się do omówienia systemu zasiłków dla bezrobotnych.
Bezpieczny i efektywny rynek pracy w Unii Europejskiej. Czy to możliwe?
57
Ten sposób kształtuje specyfikę danego rynku, określa narzędzia poprzez
które są realizowane konkretne działania, wyznacza zakres zabezpieczeń
społecznych i ogólnie poziom możliwej ingerencji państwa w gospodarkę.
Z analizy wspomnianych różnic wyłaniają się cztery grupy krajów, tj. cztery
rodzaje tzw. europejskiego modelu społecznego: anglosaski, skandynawski,
kontynentalny i południowy (śródziemnomorski).
Model skandynawski dotyczy: Danii, Finlandii, Szwecji oraz Holandii.
Charakteryzuje się wysokim poziomem redystrybucji dochodów i wysokimi
podatkami oraz hojnym systemem zabezpieczeń społecznych. Jednocześnie
nie ma w nim wielkich rozpiętości między dochodami. Zabezpieczenie przed
ryzykiem rynku pracy polega na połączeniu elastycznego prawa pracy oraz
wysokich wydatków na polityki rynku pracy. Z jednej strony poprzez aktywne
działania państwo kładzie nacisk na powrót osób bezrobotnych do pracy,
z drugiej strony – świadczenia społeczne i zasiłki są szeroko dostępne. Siła
związków zawodowych w tym modelu wynika z wysokiej liczby ich członków
oraz szerokiego grona pracowników, do których mają zastosowanie postanowienia zbiorowe.
Model anglosaski dotyczy: Wielkiej Brytanii i Irlandii. Charakteryzuje się
niższymi niż w modelu skandynawskim wydatkami społecznymi i podatkami.
Zabezpieczenie przed ryzykiem rynku pracy w przypadku Irlandii oraz Wielkiej Brytanii polega na połączeniu stosunkowo szerokiej opieki społecznej
(jednak wysokość świadczeń socjalnych jest niska) przy występowaniu elastycznego prawa pracy. Wydatki na politykę rynku pracy zarówno aktywną,
jak i pasywną są najniższe spośród krajów UE. Państwa te nie chcą ani płacić
za pomoc w poszukiwaniu pracy, ani łagodzić skutków bezrobocia i wydawać
pieniędzy na zasiłki. Związki zawodowe są słabe (co wynika zarówno z małej
liczby członków, jak i z tego, że postanowienia zbiorowe mają zastosowanie
do niewielu zatrudnionych), a wysokość płac zróżnicowana. Państwa w tym
modelu poszukują rozwiązań opartych na mechanizmach rynkowych, polityka
społeczna jest przesuwana w kierunku organizacji społecznych oraz instytucji
prywatnych.
Model kontynentalny jest charakterystyczny dla: Austrii, Belgii, Francji,
Luksemburga i Niemiec. Kraje te bazują na wysokich emeryturach oraz
świadczeniach społecznych. Restrykcyjne i skutecznie egzekwowane prawo
ma chronić pracownika. Wysokie wydatki na politykę rynku pracy dotyczą
głównie polityki pasywnej, czyli wydatków na świadczenia i zasiłki dla bez-
58
PIOTR STOLARCZYK
robotnych. Związki zawodowe, choć nie grzeszą liczbą członków, są silne
w określonych branżach poprzez wywalczone układy zbiorowe, które odnoszą
się do szerokiego grona zatrudnionych.
Model śródziemnomorski (południowy) dotyczy Grecji, Włoch, Hiszpanii
i Portugalii. Wydatki socjalne są skoncentrowane na emeryturach. System
zabezpieczania przed ryzykiem rynku pracy bazuje na wysokiej ochronie
prawnej istniejących miejsc pracy, przy słabo rozwiniętym systemie świadczeń
z tytułu bezrobocia. Poziom wydatków na polityki rynku pracy, czyli wydatki
na zasiłki dla bezrobotnych składające się na politykę pasywną, a także wydatki na aktywną politykę rynku pracy jest niższy niż w modelu skandynawskim
i kontynentalnym. Państwa stosunkowo niedużą wagę przywiązują do próby
wciągania osób bezrobotnych na rynek pracy. Model ten charakteryzuje się
niewielkim poziomem uczestnictwa pracowników w związkach zawodowych,
ale duża siła związków wynika z wysokiego udziału pracowników, do których
mają zastosowanie postanowienia zbiorowe. Płace nie są bardzo zróżnicowane.
Analiza europejskich rynków pracy wskazuje, iż najbardziej efektywnym
z punktu widzenia sytuacji na rynku pracy są rozwiązania stosowane przez
kraje zaliczane do skandynawskiego i anglosaskiego modelu społecznego.3 Przyjęta polityka regulowania rynku pracy w tych krajach prowadzi do niskiej
stopy bezrobocia przy wysokim poziomie aktywności zawodowej ludności oraz
niskim ryzyku utraty pracy. Wart uwagi jest również fakt, że kraje należące
do wymienionych modeli najlepiej radzą sobie z aktywizacją zawodową kobiet
i osób starszych. Założenia strategii lizbońskiej dotyczące poziomu uczestnictwa kobiet i osób w wieku 55–64 lata w rynku pracy są spełnione najlepiej
w tych właśnie państwach. Najgorsza sytuacja występuje w krajach zaliczanych do kontynentalnego oraz w szczególności śródziemnomorskiego modelu
społecznego. Kraje modelu południowego charakteryzują się najwyższą stopą
bezrobocia pośród państw pozostałych trzech modeli. Poziom uczestnictwa
w rynku pracy jest bardzo niski i towarzyszy mu niski poziom poczucia zabezpieczenia na wypadek utraty pracy. Polityka zatrudniania w większości tych
krajów stała się przestarzała oraz nie spełnia swojej funkcji i z całą pewnością
wymaga zdecydowanych reform. W przypadku właśnie tych krajów zastosowanie zaleceń Komisji Europejskiej odnośnie działań w ramach flexicurity jest
szczególnie pożądane.
3
P. Stolarczyk, Funkcjonowanie rynku pracy w Unii Europejskiej, [w:] Europejski model
społeczny, (red.) D. Rosati, PWE, Warszawa 2009, s. 179.
MODEL
59
FLEXICURITY
Podejście „flexicurity” polega na połączeniu dwóch elementów: elastyczności oraz bezpieczeństwa. W ten sposób Unia ma nadzieję pogodzić interesy
pracodawców, którzy oczekują dobrej, czyli wydajnej pracy, oraz pracowników, którzy oprócz utrzymania miejsca pracy i rozwoju swoich umiejętności
chcą także mieć czas na własne sprawy. Model flexicurity stał się odpowiedzią
Komisji Europejskiej na wyzwania przed jakimi stoją europejskie rynki pracy.
Europejska Strategia Zatrudnienia (EES) wzywa państwa członkowskie by
„(...) promowały elastyczność połączoną z bezpieczeństwem zatrudnienia
i zmniejszały segmentację rynku pracy (...)” (Wytyczna nr 21 Zintegrowanego
pakietu). Komisja Europejska zwraca uwagę na dwie definicje pojęcia flexicurity. Pierwsza z nich odnosi się przede wszystkim do Holandii4. Flexicurity
scharakteryzowana jest jako strategia poprawy relacji między elastycznością
rynków pracy, organizacjami pracodawców i pracowników z jednej strony,
oraz bezpieczeństwem zatrudnienia, i dochodów (przede wszystkim słabszych grup na rynku) z drugiej strony5. Druga wspomniana definicja powstała
w Danii i funkcjonuje pod nazwą „złotego trójkąta” modelu flexicurity6.
Duński model flexicurity, często traktowany jest jako „trzecia droga”
pomiędzy modelem anglosaskim a modelem południowym, gdzie występuje wysoka ochrona rynków pracy. Dania jest przykładem kraju, który przy
stosunkowo elastycznym prawie pracy, szczodrym systemie zasiłków dla bezrobotnych i wysokich nakładach naALMP zapewnia wysoką dynamikę rynku
pracy przy jednoczesnym wysokim poziomie zabezpieczenia społecznego.
Mechanizm działania systemu ilustruje rysunek 1.
Dwie strzałki, które łączą Elastyczny Rynek Pracy i Szczodry System
Zasiłków dla Bezrobotnych, wskazuje na dużą liczbę pracowników, których
4
5
6
Wilthagen, 2002.
Definicja ta wyróżnia cztery elementy wymiaru elastyczności oraz bezpieczeństwa:
tzw. zewnętrzna elastyczność liczbowa, wewnętrzna elastyczność, elastyczność funkcjonalna, elastyczność płacowa, bezpieczeństwo stanowiska, zatrudnienia, dochodów
oraz łączenia. Zewnętrzna elastyczność oznacza łatwość w zatrudnianiu i zwalnianiu
pracowników. Elastyczność wewnętrzna oznacza łatwość zmian ilości pracy bez zmiany
liczby zatrudnionych w postaci zmian w godzinach pracy, pracy po godzinach, pracy
na niepełny etat, itp. Elastyczność funkcjonalna oznacza łatwość dostosowywania się
do zmian w organizacji pracy pod względem przystosowywania się do nowych wyzwań.
Elastyczność płacowa oznacza stopień, w jakim koszty płac reagują na warunki gospodarcze. Bezpieczeństwo łączenia oznacza zdolność do łączenia pracy z życiem prywatnym (więcej: Wilthagen, 2004).
Bredgaard i in., 2005.
60
PIOTR STOLARCZYK
dotyka problem bezrobocia każdego roku, ale większość z nich powraca na
rynek pracy. Osoby, które pozostają bez pracy, przez dłuższy czas są wspomagane, przed ponownym wkroczeniem na rynek pracy, przez politykę aktywizacji zatrudnienia. Ważnym elementem systemu jest wprowadzony obowiązek
uczestniczenia w programach aktywizacji bezrobotnych jako warunek otrzymywania zasiłków dla bezrobotnych. System jest jednak dość kosztowny,
wydatki na ALMP w Danii wynoszą około 1,8% PKB. Wyniki empiryczne
pokazują, iż szczodry system zasiłków dla bezrobotnych w Danii dzięki polityce aktywizacji zatrudnienia oraz uzależnienia otrzymywania UB od uczestnictwa w programie ALMP nie stanowi przeszkody dla podaży siły roboczej
w Danii (KE, 2006).
Poniżej została zaprezentowana analiza czterech elementów koncepcji
flexicurity: elastycznego prawa pracy, aktywnej polityki rynku pracy, systemu
edukacji ustawicznej i systemu zabezpieczeń społecznych oraz ich wpływu na
działanie rynku pracy.
Rysunek 1
Tzw. Złoty Trójkąt sytemu flexicurity
Elastyczny
Rynek Pracy
Szczodry System
Zasiłków
Dla Bezrobotnych
REGULACJE
Polityka Aktywizacji
Zatrudnienia
OCHRONNE PRAWA PRACY
W koncepcji flexicurity wskazuje się na potrzebę uelastyczniania regulacji
rynku pracy (employment protection legislation – EPL), co ma doprowadzić
do zwiększenia jego chłonności oraz podniesienia stopy zatrudnienia. Dawniej polityka regulowania rynków pracy koncentrowała się na ochronie ist-
61
niejących miejsc pracy. Regulacje te były głównym instrumentem mającym
na celu zapewnienie stabilności zatrudnienia i płacy, ochrony pracowników
przed nadużyciami ze strony pracodawcy7. W okresie osłabienia tempa rozwoju gospodarki i trudniejszych warunków prowadzenia biznesu prawo pracy
chroniło pracowników przed zwolnieniami8. Poza tym stosowanie wysokiej
ochrony prawnej stosunku pracy prowadziło do korzyści, jakie przynosiła
długotrwała relacja pracownika z pracodawcą. Poprzez przywiązanie pracownika do miejsca zatrudnienia pracodawca chętniej inwestował w pracowników
podwyższając tym samym produktywność pracy9. Również pracownicy chętniej angażowali się w rozwój firmy ze względu na niski poziom niepewności
dotyczący stabilności swego zatrudnienia10. Zachodzące zmiany strukturalne doprowadziły jednak do nieskuteczności stosowanych dotychczas zasad
ochrony miejsc pracy. Ponadto wysoka ochrona stosunku pracy zaczęła prowadzić do nadmiernych zakłóceń mechanizmów rynkowych polegających
na dopasowywaniu popytu i podaży na rynku pracy, obniżając efektywność
rynku pracy. Negatywny wpływ EPL na rynek pracy jest szeroko omawiany
od ponad 20 lat.
Należy zdawać sobie sprawę z tego, że restrykcyjne prawo pracy prowadzi
do wyższych kosztów związanych ze zwalnianiem i zatrudnianiem nowych
pracowników. Utrudnia bezrobotnym i młodzieży wejście na rynek pracy,
przyczyniając się do powiększenia bezrobocia długotrwałego oraz wydłużenia
czasu poszukiwania pracy. To zaś w dłuższym okresie prowadzi do obniżenia się realnej wartości pracownika, dezaktualizacji jego wiedzy, czyli tzw.
deprecjacji kapitału ludzkiego. Ci zaś, którzy są zatrudnieni bojąc się, że
w razie utraty pracy będą musieli potem długo jej szukać, nie są skorzy do
podejmowania takiego ryzyka. Tym samym niemożliwe staje się wykorzystanie
ich umiejętności w nowym miejscu pracy, w którym być może ich kwalifikacje
zostałyby zużyte z większym pożytkiem. Stosowanie restrykcyjnych regulacji
rynku pracy usztywnia go, zmniejsza jego dynamikę oraz utrudnia ludziom
dopasowywanie się do nowych wyzwań związanych ze zmianą technologiczną
i narastającą konkurencją. Ponadto surowe legislacje prawa pracy powiększają lukę pomiędzy sytuacją i siłą przetargową zatrudnionych (tzw. insiders),
a osobami spoza rynku pracy, czy też zatrudnionymi na okresy tymczasowe
7
8
9
10
Pissarides, 2001; Bertola, 2006.
Young (2003) dowodzi, iż surowe zasady EPL ograniczają możliwość zwalniania
pracowników podczas pogorszenia koniunktury, ale ograniczają również możliwości
zatrudniania nowych pracowników podczas poprawy koniunktury.
Ichniovski, 1997, Nickell i Layard, 1998.
Belot, 2002.
62
PIOTR STOLARCZYK
(tzw. outsiders), prowadząc do zjawiska dualizacji rynku pracy. Jak się okazuje, najbardziej dotkniętymi grupami przez restrykcyjną ochronę prawną
rynku pracy są osoby, które dopiero wkraczają na rynek pracy, wśród nich
w szczególności młodzi poniżej 25 roku życia i kobiety.
Do przeprowadzenia analizy dotyczącej wpływu restrykcyjności prawa
pracy na rynek pracy w niniejszym opracowaniu został wykorzystany tzw.
indeks EPL11.
Wykres 1
Indeks EPL dla państw OECD w 2003 roku12
4,0
3,5
zwolnienia grupowe
umowy na czas nieokreślony
3,0
umowy na czas określony
2,9 2,9
1,1 1,2
1,0
1,6
1,9 1,8 1,9
DEN
1,5
1,5
1,7
HUN
2,5
2,0
3,6 3,5
3,3
2,0 2,0
2,1 2,1 2,2
2,3
2,4 2,5 2,5
3,1
2,6 2,7
1,3 1,3
0,7
POR
YUR
ESP
MEX
FRA
GRE
NOR
GER
SWE
ITA
BEL
NLD
AUT
FIN
POL
SVK
KOR
JPN
CZE
AUS
CHE
IRL
NZL
CAN
USA
0,0
GBR
0,5
Źródło: opracowanie na podstawie danych OECD.
Występuje duże zróżnicowanie pod kątem poziomu restrykcyjności stosowanych regulacji prawa pracy zarówno pomiędzy krajami OECD, jak
i członkami UE. Grupując kraje zgodnie z przyjętą w literaturze przedmiotu
typologią13 dotyczącą czterech europejskich modeli społecznych, ochrona
prawna rynku pracy cechuje się największą elastycznością w krajach anglosaskich – Wielkiej Brytanii i Irlandii, najniższą z kolei w krajach modelu
południowego, mianowicie – Portugalii, Hiszpanii, Grecji i Francji. Znaczenie
poszczególnych elementów wchodzących w skład indeksu EPL jest również
zróżnicowane w zależności od analizowanego kraju.
11
12
13
Metodologia obliczania indeksu EPL opisana jest w OECD Employment Outlook
2004, Annex 2.A 1, s. 102.
Indeks EPL może przyjmować wartość od 0 do 6. Wyższa wartość oznacza wyższy
poziom restrykcyjności prawa pracy.
Esping-Andersen, 1990, Sapir, 2005, Boeri, 2002.
63
Dotychczasowe badania empiryczne nie dają jednoznacznych wyników
dotyczących wpływu EPL na poziom zatrudnienia i bezrobocia w długim
okresie. Z jednej strony znane są analizy, w których jest wykazany negatywny
związek pomiędzy surowością regulacji z zatrudnieniem, czy też pozytywny
z bezrobociem długotrwałym14. Z drugiej strony z kolei istnieją badania, które
pokazują brak istotnego związku między badanymi zjawiskami, czy nawet
dodatnią korelację pomiędzy wysokością EPL i zatrudnieniem w niektórych
krajach, takich jak dla przykładu w Europie Środkowo-Wschodniej15. Ze
względu na sprzeczne rezultaty badań empirycznych należy przyjąć, iż nie
ma niepodważalnego negatywnego związku między restrykcyjnością regulacji
prawa pracy a zatrudnieniem. Istotny związek może się jednak pojawić, gdy
uwzględni się takie czynniki instytucjonalne jak siła związków zawodowych,
czy poziom na którym są zawierane porozumienia zbiorowe16.
Wysoka ochrona prawna stosunku pracy wpływa natomiast negatywnie
w znacznie bardziej jednoznaczny sposób na dynamikę rynku pracy i strukturę
zatrudnienia. W licznych badaniach wykazano wpływ EPL na zmniejszenie
przepływów siły roboczej na rynku pracy, wydłużenia czasu poszukiwania
pracy, zwiększenia udziału bezrobocia długotrwałego w bezrobociu całkowitym17, a także wyłączenie osób z rynku pracy na długi okres prowadzące do
zjawiska histerezy18.
Problem bezrobocia długotrwałego w większym stopniu dotyka kraje
z restrykcyjnym prawem pracy. Bezrobocie długotrwałe jest tu zdefiniowane jako trwające ponad 12 miesięcy. Do analizy przyjęto udział bezrobocia
długotrwałego w bezrobociu całkowitym. Wykresy na następnych stronach
porównują stopień zależności pomiędzy restrykcyjnością prawa pracy, wyrażoną jako wskaźnik EPL, a bezrobociem całkowitym i bezrobociem długotrwałym. Łatwo zauważyć, iż stopień zależności EPL i bezrobocia długotrwałego,
co ilustruje prawy wykres, jest bardziej wyraźny niż w przypadku bezrobocia
całkowitego – wykres lewy. Współczynniki korelacji wynoszą odpowiednio
0,29 dla bezrobocia całkowitego i 0,53 w przypadku bezrobocia długotrwałego. Obserwacje te potwierdzają wcześniejsze badania empiryczne, o których
była mowa powyżej, wskazujące raczej na negatywny wpływ stopnia restrykcyjności prawa pracy na dynamikę rynku pracy i czasu poszukiwania pracy niż
na poziom bezrobocia.
14
15
16
17
18
Bertola (2006), Heckman i Pages (2000).
Casez, Nesporova (2003).
Belot, van Ours (2000), OECD (1999), Bertola i Rogerson (1997).
Bentolila i Bertola, 1990; Nickell i Layard, 1999; OECD, 1999.
Blanchard, 1998; Bertola, 2006; OECD, 1999.
64
PIOTR STOLARCZYK
Wykres 2
Zależność bezrobocia od surowości zasad ochrony zatrudnienia (EPL)
Źródło: obliczenia na podstawie danych OECD.
Większość badań potwierdza również to, iż surowe EPL wpływa na zwiększenie udziału zatrudnionych w innych formach niż umowa o pracę na czas
nieokreślony, np. samozatrudnionych19. Dla przykładu w Hiszpanii, w sytuacji restrykcyjnego prawa pracy, po deregulacji zasad zawierania kontraktów
na czas określony i pracy tymczasowej w połowie lat 80. doszło do wzrostu
zatrudnienia na podstawie innych form niż zatrudnienie stałe przy neutralnym wpływie na stopę bezrobocia20.
EPL zmienia również względną sytuację na rynku pracy różnych grup
pracowników z rozróżnieniem na płeć i wiek. Niektóre badania pokazują, iż
wysoka ochrona prawna stosunku pracy może wpływać pozytywnie na zatrudnienie wśród grupy młodych mężczyzn, natomiast wpływ na grupę kobiet
i osób poniżej 25 roku życia jest wyraźnie negatywny.
Analiza regresji badająca wpływ restrykcyjności EPL na rynek pracy
w krajach OECD potwierdza w wielu punktach wnioski płynące z wcześniejszych badań. Współczynnik korelacji pomiędzy wartością indeksu EPL
a zatrudnieniem mężczyzn i zatrudnieniem kobiet w krajach OECD w roku
2005 kształtuje się następująco: dla grupy mężczyzn wynosi -0,15, ale w przypadku kobiet -0,4.
19
20
Grubb i Wells, 1993, Cazes i Nesporova 2003; Blanchard i Landier, 2002.
Dolado, 2002.
65
Wykres 3
Zależność zatrudnienia mężczyzn i kobiet
od surowości zasad ochrony zatrudnienia (EPL)
Wykres 4
Zależność zatrudnienia mężczyzn i kobiet w wieku 15–24 lata
od surowości zasad ochrony zatrudnienia (EPL)
66
PIOTR STOLARCZYK
Podobnie kształtuje się sytuacja w przypadku najmłodszych w wieku
15–25 lat, przy czym zależność negatywna analizowanych zjawisk jest bardziej
widoczna. Współczynnik korelacji badanych zjawisk w przypadku mężczyzn
wynosi -0,25, kobiet -0,5.
Restrykcyjne EPL poprzez stworzenie barier wejścia bezrobotnych na
rynek pracy usztywnia rynek pracy, ograniczając możliwości przepływów
z bezrobocia do zatrudnienia i adaptacji rynku pracy do nowej sytuacji.
Poniższy wykres przedstawia średnią długość stażu pracy na jednym stanowisku w wybranych krajach. Dane te są o tyle istotne, gdyż – jak się okazuje
– a wskazuje na to poniższej przeprowadzona analiza, występuje związek
pomiędzy długością stażu pracy a efektywnością rynku pracy.
Wykres 5
Średni okres pracy (na jednym stanowisku)
w wybranych krajach wyrażone w latach
10,7
11,7
12,5
POR
10,7
11,7
12,5
SVK
9,5
10,5
11,0
FRA
8,4
9,4
CZE
9
9,3
ESP
10
HUN
10,3
SWE
11
GER
12
ITA
13
12,8
12,0
11,3
9,7
8,7
8,6
GRE
BEL
POL
NLD
FIN
AUT
NOR
DEN
IRL
8
7
GBR
Czas trwania pracy (w latach)
14
Źródło: OECD.
Wykres 6 pokazuje zależność pomiędzy stażem pracy wyrażonym w latach
przepracowanych w jednym zakładzie pracy a stopą zatrudnienia w krajach
europejskich. Wyniki regresji wskazują na to, iż z punktu widzenia sytuacji na
rynku pracy staż pracy przekraczający 10 lat jest niekorzystny. W większości
krajów Unii średni okres pracy na jednym stanowisku przekracza 10 lat. Z czego
najdłuższy i przekraczający 12 lat występuje w Belgii, Szwecji, Portugalii i Grecji.
Zatem należy zadać pytanie, co wpływa na długość stażu pracy na jednym
stanowisku w krajach UE? Odpowiedzi należy poszukiwać w charakterystyce
instytucji rynku pracy21. Z obserwacji przedstawionych na wykresie 7 wyni21
Poza formalnymi instytucjami rynku pracy w literaturze przedmiotu wskazuje się również na nieformalne, takie jak prawo zwyczajowe [Doeringer i Piore, 1971].
67
Wykres 6
Zależność pomiędzy stażem pracy a stopą zatrudnienia.
Współczynniki korelacji wynoszą odpowiednio 0,42 i -0,7 dla stażu pracy
poniżej 1 roku i powyżej 10 lat
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD, Eurostat.
ka, iż istnieje zależność między średnim okresem pracy w jednym zakładzie
pracy i poziomem restrykcyjności prawa pracy. Poniżej zbadano zależności
wartości wskaźnika EPL i udziału pracowników ze stażem poniżej jednego
roku i powyżej 10 lat w stosunku do wszystkich pracowników. Restrykcyjne
prawo pracy wyraźnie wpływa na udział pracowników ze stażem odpowiednio
przekraczającym 10 lat i wynoszącym mniej niż 1 rok w tym samym miejscu
zatrudnienia. Tam, gdzie mamy do czynienia z restrykcyjnym prawem pracy,
udział pracowników zatrudnionych w tym samym miejscu pracy powyżej
10 lat jest dużo wyższy, niższy z kolej pracowników, których okres pracy nie
przekracza 1 roku. Potwierdza to wcześniejsze wnioski świadczące o tym, iż
zbyt restrykcyjne prawo pracy usztywnia rynek pracy.
Reasumując, wnioski, jakie płyną z powyżej przeprowadzonej analizy,
świadczą o negatywnym wpływie restrykcyjnych regulacji dotyczących prawa
pracy na efektywność rynku pracy. Zgodnie z zalecaną koncepcją flexicurity
należy prowadzić do uelastyczniania EPL.
Wysoka prawna ochrona stosunku pracy stała się mało skuteczna w zabezpieczeniu przed ryzykiem rynku pracy. Pamiętajmy o tym, iż na ryzyko to
składają się dwa elementy – po pierwsze, ryzyko utraty pracy (stabilność
zatrudnienia) i po drugie, ryzyko związane ze znalezieniem nowej pracy
68
PIOTR STOLARCZYK
(tj. łatwość znalezienia nowej pracy). Wydaje się, iż w postrzeganiu ryzyka
rynku pracy przez pracowników większe znaczenie odgrywa drugi z wymienionych elementów. Paradoksalnie, w krajach, w których średni czas pracy
wyrażony w latach jest najdłuższy, co wskazywałoby na stabilność zatrudnienia22, poziom niepewności co do przyszłości zawodowej jest najniższy.
Dobitnym przykładem są kraje południowe, w których prawo pracy jest najbardziej restrykcyjne. W krajach modelu anglosaskiego i skandynawskiego sytuacja
wygląda zupełnie odwrotnie. Niższemu poczuciu niepewności co do przyszłego
zatrudnienia towarzyszy krótszy średni czas pracy i bardziej elastyczne prawo
stosunku pracy. Obserwacje te potwierdzają dane zilustrowane na poniższym
wykresie.
Wykres 7
Zależność pomiędzy EPL a udziałem pracowników ze stażem pracy wynoszącym
odpowiednio poniżej 1 roku i powyżej 10 lat. Współczynniki korelacji wynoszą
-0,6 i 0,76 dla stażu poniżej 1 roku i powyżej 10 lat
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD, Eurostat.
22
Pozytywny związek pomiędzy regulacjami rynku pracy a stażem pracy, staż pracy
może być interpretowany jako numeryczny wskaźnik stabilności rynku pracy. Badania
OECD (1999) wskazują na to, iż europejskie rynki pracy są stabilne, występuje duży
udział zatrudnienia długoterminowego i ma to swoje odzwierciedlenie w średnim stażu
pracy.
69
Łatwo zauważyć, iż stopień restrykcyjności EPL nie pokrywa się z odczuciami co do stabilności zatrudnienia w wybranych krajach europejskich.
W modelu krajów południowych udział pracowników obawiających się o stabilność zatrudnienia jest najwyższy, a są to tymczasem kraje o najostrzejszym
ustawodawstwie EPL. Najlepiej pod względem poczucia bezpieczeństwa
wypadają kraje nordyckie, gdzie surowość EPL jest dużo niższa niż w krajach
południowych czy kontynentalnych. W krajach tych do podniesienia poczucia bezpieczeństwa stosuje się pozostałe koncepcje flexicurity tzn. wydatki
na aktywną i pasywną politykę runku pracy (UB – Unemployment Benefis
– zasiłki dla bezrobotnych, ALMP – Active Labour Market Policy – polityka
aktywizacji zatrudnienia).
Dania jest przykładem kraju, gdzie niski poziom ryzyka rynku pracy
osiągnięty jest poprzez hojny system zasiłków dla bezrobotnych przy niskiej
restrykcyjności prawa pracy, a także wysokich nakładach na politykę aktywizacji rynku pracy i wysokiego zakresu obowiązywania umów zbiorowych.
Zestawienie tych instrumentów prowadzi do niskiego poziomu bezrobocia.
We Francji z kolei niski poziom wydatków na politykę rynku pracy przy wysokiej ochronie prawnej stosunku pracy prowadzi do wyższego niż w przypadku
Danii ryzyka rynku pracy. Przykład Grecji, gdzie poziom poczucia stabilności
i bezpieczeństwa zatrudnienia jest najniższy spośród omówionych krajów,
charakteryzuje się dużo skromniejszym systemem zasiłków dla bezrobotnych
niż w Danii, przy bardzo restrykcyjnym prawie pracy. Należy zauważyć, iż
Grecja ma jeden z najniższych poziomów zatrudnienia w UE23.
Wykres 8
Udział pracowników obawiających się o stabilność zatrudnienia, 2002
20
16
12
8
e
dy
ck
i
ln
e
no
r
aje
Kr
Kr
aje
je
ko
nt
an
yn
glo
en
sa
ta
sk
ie
ow
e
ni
łu
d
po
Kr
a
aje
Kr
ia
Au
str
ia
an
di
a
D
ga
lia
ol
an
H
di
a
tu
Po
r
a
lgi
an
I rl
Be
di
a
cja
an
nl
Br
ka
W
iel
Fi
ni
yta
ch
ło
ni
W
pa
isz
Fr
an
y
a
cja
re
G
H
a
4
0
Źródło: Boeri, 2002.
23
Charakterystyka zależności zachodzących pomiędzy takimi instrumentami, jak: EPL,
UB, ALMP zaprezentowana jest poniżej.
70
WYDATKI
PIOTR STOLARCZYK
NA POLITYKĘ RYNKU PRACY
W dyskusji nad skutecznością koncepcji flexicurity w podnoszeniu chłonności i konkurencyjności rynku pracy należy docenić rolę wydatków na aktywną i
pasywną politykę rynku pracy (ALMP i PLMP). Wśród wydatków na politykę
rynku pracy wyróżnia się wydatki na zasiłki dla bezrobotnych składające się
na politykę pasywną (pasywna polityka rynku pracy – PLMP), a także wydatki
na aktywną politykę rynku pracy (ALMP).
Aktywne polityki rynku pracy wpływają na usprawnienie funkcjonowania
rynku poprzez pośrednictwo pracy, doradztwo, a także zwiększenie szans
wejścia na rynek pracy dla bezrobotnych dzięki np. tworzeniu systemu szkoleń
bądź subsydiowaniu zatrudnienia i organizowaniu robót publicznych24.
Pośrednictwo pracy jest jedną z mniej kosztownych form aktywnej polityki
rynku pracy, która prowadzi do obniżenia bezrobocia frykcyjnego. Przynosi
pozytywne rezultaty w wielu krajach poprzez dopasowywanie bezrobotnych
do wolnych miejsc pracy dzięki zbieraniu i dostarczaniu informacji, prowadzeniu doradztwa zawodowego, pomocy w poszukiwaniu pracy25. Największą
część wydatków w ramach ALMP przeznacza się na programy szkoleniowe
(zgodnie z danymi OECD w 2002 r. było to około 36%26. Subsydiowanie
zatrudnienia osób, które próbują wrócić na rynek pracy, jak długotrwale bezrobotni i kobiety, prowadzi często do pozytywnych efektów. Dzięki ułatwieniu powrotu na rynek pracy zwiększa się szanse danej osoby na znalezienie
zajęcia po zakończeniu programu subsydiowania zatrudnienia27. Ważne jest
jednak dobranie odpowiedniej grupy beneficjentów, do których kieruje się ten
program28. Inną formą aktywnej polityki rynku pracy jest pomoc finansowa
w założeniu własnej firmy. Skierowana jest głównie do ludzi młodych i dobrze
wykształconych. Udział w wydatków przeznaczonych na wsparcie samozatrudnienia w wydatkach ALMP ogółem jest niewielki w krajach OECD (w 2000
roku było to przeciętnie 2,5%)29.
24
25
26
27
28
29
Niemcy są przykładem gdzie podstawowym instrumentem aktywnej polityki rynku
pracy były roboty publiczne, subsydiowanie zatrudnienia i szkolenia (Departament
Analiz i Prognoz Ekonomicznych Ministerstwa Gospodarki i Pracy).
Zatrudnienie w Polsce 2005, Departament Analiz i Prognoz Ekonomicznych Ministerstwa Gospodarki i Pracy.
Ibidem.
Martin, 2000.
Dar, Tzannatos, 1999.
Zatrudnienie w Polsce 2005, op. cit.
71
Poniższy wykres ilustruje wysokość wydatków przeznaczanych na politykę
rynku pracy jako udział w PKB z uwzględnieniem podziału wydatków na
aktywną politykę rynku pracy (ALMP) oraz pasywną politykę rynku pracy
(PLMP). Największe wydatki na ALMP dokonywane są w krajach skandynawskich i Holandii sięgając 1,5% PKB (w Danii 1,8% PKB). Najniższe z kolei
w krajach anglosaskich: Wielkiej Brytanii i Irlandii, wynoszące około 0,5%
PKB, oraz w nowych krajach członkowskich (gdzie polityka rynku pracy opiera
się przede wszystkim na działaniach pasywnych), a także w Luksemburgu,
gdzie udział ten jest nawet niższy. Najniższe wydatki na ALMP jako udział
w PKB odnotowuje się w Stanach Zjednoczonych, gdzie wynoszą one od
0,1 do 0,2% W większości krajów wydatki na aktywną politykę rynku pracy
są znacznie niższe niż te przeznaczone na politykę pasywną, czyli wydatki na
świadczenia kompensujące bezrobotnemu utracony dochód w formie zasiłków dla bezrobotnych. Wyjątkiem jest Wielka Brytania, gdzie udział ALMP
w całkowitych wydatkach na politykę rynku pracy wynosi ponad 60%.
Wykres 9
5
4,5
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
SA
U
hy
Cz
ec
W
ęg
ry
a
bu
rg
ni
ks
em
ry
ta
Lu
ło
ch
y
W
W
iel
ka
B
di
a
Au
str
ia
an
Irl
a
ga
lia
ni
pa
Po
rtu
cja
isz
H
a
di
Fr
an
cy
em
an
nl
Fi
a
Ni
a
di
lgi
Be
Sz
ol
an
an
H
D
we
cja
PLMP
ALMP
ia
Wydatki na politykę rynku pracy
jako udział PKB w 2004 roku
Wydatki na politykę rynku pracy jako odsetek PKB w roku 2005
Źródło: OECD 2005.
Przejdę teraz do omówienia pasywnej polityki rynku pracy. W tabeli 1
zebrane są informacje dotyczące hojności sytemu zasiłków dla bezrobotnych
w wybranych krajach. Pokazany jest okres, w którym przysługuje prawo bezrobotnego do korzystania z systemu, a także stopa zastąpienia wyrażona jako
stosunek wysokości pobieranego zasiłku w stosunku do 67% przeciętnego
wynagrodzenia. W niektórych krajach istnieje również system tzw. świadczeń
dla bezrobotnych (unemployment assistance benefis), które nie mają formy
72
PIOTR STOLARCZYK
wypłat z obowiązkowego ubezpieczenia przeciw bezrobociu (tym różnią się
od zasiłków) i przysługują tym bezrobotnym, którzy albo stracili prawo do
korzystania z zasiłku, albo go nie uzyskali.
Tabela 1
Maksymalna długość pobierania zasiłku lub świadczenia dla bezrobotnych
(w miesiącach) oraz stopa zastąpienia dla bezrobotnego zarabiającego
przed zwolnieniem 67% przeciętnego wynagrodzenia,
rok 2002
Zasiłek dla
bezrobotnych
Świadczenie dla
bezrobotnych
Stopa zastąpienia
netto
Austria
9
b.o.
55
Belgia
b.o.
X
87
Czechy
6
X
50
Dania
48
X
84
Finlandia
23
b.o.
78
Francja
30
b.o.
80
Grecja
12
12
64
Hiszpania
24
18
76
Irlandia
15
b.o.
40
Holandia
18
24
79
Niemcy
12
b.o.
63
Polska
18
X
65
Portugalia
24
12
85
Słowacja
9
X
69
Szwecja
14
14
82
USA
6
X
62
Węgry
9
X
61
Wielka Brytania
6
b.o.
63
Włochy
6
X
50
b.o. – brak ograniczenia czasowego pobierania świadczenia; x – brak danego rozwiązania
Stopa zastąpienia netto dla początkowej fazy bezrobocia (dla zasiłku lub świadczenia
w krajach, w których nie funkcjonuje zasiłek), w wielu krajach wraz z wydłużaniem pozostawania na bezrobociu wysokość zasiłku obniża się.
Źródło: DAE MGiP.
73
Najbardziej rozbudowany system zasiłków dla bezrobotnych występuje
w krajach skandynawskich (Danii, Finlandii, Szwecji), a także Belgii, Francji,
Portugalii. Stopa zastąpienia wyrażona jako stosunek wysokości pobieranego
zasiłku w stosunku do 67% przeciętnego wynagrodzenia przekracza w tych
krajach 80%. Stopa zastąpienia bliska 80% występuje również w Hiszpanii i Holandii. Kraje stosują różne rozwiązania dotyczące okresu, w jakim
przysługuje prawo do korzystania z zasiłków. Prawo to przekracza 20 miesięcy w Portugalii, Hiszpanii, Francji, Finlandii i Danii (gdzie jest najdłuższe
i wynosi 48 miesięcy).
Wykres 10
Zależność wydatków na ALMP i odsetka pracowników
obawiających się o stabilność zatrudnienia.
Współczynnik korelacji badanych zjawisk wynosi -0,52
Udział pracowników
obawiających się
o stabilność zatrudnienia
55
ESP
50
ITA
USA
45
POR
GBR
SWE
FRA
CZE
GER
HUN
40
AUT
R2=0,2666
IRL
35
FIN
BEL
NED
30
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
1,4
1,6
1,8
2
Wydatki na ALMP jako % PKB
Źródło: Opracowanie własne na podstawie OECD. Dane dotyczące poczucia bezpieczeństwa są zaczerpnięte z raportu OECD 2001, Knowledge, work organization and
economic growth, Labour Market and Social Policy Occasional Papers, No. 50,
DEELSA/ELSA/WD 20013, Paris. Do obliczenia udziału pracowników obawiających się stabilności zatrudnienia przyjęto średni odsetek pracowników obawiających się co do przyszłości miejsca pracy i procent pracowników obawiających
się utraty pracy w dobrze prosperującym zakładzie pracy.
W dyskusji nad skutecznością koncepcji flexicurity do podnoszenia efektywności rynku pracy należy po pierwsze, docenić rolę wydatków na aktywną
politykę rynku pracy. ALMP wpływa na zwiększenie szans wejścia na rynek
pracy dla bezrobotnych poprzez szkolenia, pomoc przy szukaniu pracy, programy tworzenia miejsc pracy. Szczególne znaczenie mają programy adresowane do grup podwyższonego ryzyka, takich jak osoby młode, starsze,
niepełnosprawne i te, których problem bezrobocia długotrwałego dotyczy
74
PIOTR STOLARCZYK
w największym stopniu. Efektywność wydatków może zostać podwyższona
poprzez wprowadzenie warunkowości do korzystania z zasiłków przy obowiązku uczestniczenia w programie30. Wyższe wydatki na aktywną politykę
rynku pracy związane są z niższym bezrobociem31. Ponadto wyższe wydatki na ALMP pozytywnie wpływają na poczucie bezpieczeństwa i stabilności
pracy, chronią przed ryzykiem rynku pracy i tym samym stwarzają miejsce dla
uelastyczniania prawa pracy. Poniższe wyniki są potwierdzone w badaniach:
Nickell (1997), OECD, (2004), Bassanini i Duval, (2006)32.
Po drugie, wskazuje się na potrzebę odchodzenia od EPL na rzecz UB
(unemployment benefis), co ma doprowadzić do zwiększenia efektywności
rynku pracy oraz podniesienia stopy zatrudnienia [Sapir, 2005; Boeri 2002]33.
Racjonalność takiej decyzji jest również poparta w badaniach Postel-Vinay
(2004), w których wykazana jest pozytywna korelacja pomiędzy poczuciem
stabilności zatrudnienia a UB i negatywnej pomiędzy EPL a poczuciem stabilności zatrudnienia.
Zależność między tymi dwoma instrumentami zilustrował m.in. Boeri
(2002) na przykładzie krajów europejskich. Różnice pomiędzy EPL a UB
polegają na tym, iż EPL chroni tych co pracują i nie nakłada żadnych ciężarów podatkowych, UB stanowi formę zabezpieczenia dla niepracujących
finansowanych z podatków osób pracujących. Wysoki poziom UB zmniejsza
potrzebę stosowania restrykcyjnego prawa pracy. Różnica między krajami jest
widoczna. W przeprowadzonej analizie do określenia poziomu UB przyjęto
odsetek bezrobotnych pobierających zasiłek. Kraje południowe – Portugalia,
Grecja, Hiszpania, Włochy preferują surowe EPL i stosunkowo niskie UB.
Z drugiej strony w krajach skandynawskich szczodremu systemowi UB towarzyszy bardziej elastyczne prawo pracy. Kraje kontynentalne charakteryzują się
rygorystycznym prawem pracy i dość wysokim poziomem UB. Kraje anglosaskie mają najbardziej elastyczne prawo pracy i UB na poziomie zbliżonym do
krajów modelu kontynentalnego. Na podstawie analizy wyników rynku pracy
30
31
32
33
Rosholm, Svarer, 2004.
OECD Jobs Strategy: Lessons from a decade’s experience, OECD 2006; Bassani
i Duval, “Employment Patterns in OECD Countries: Reassessing the Role of Policies
and Institutions”, OECD 2006.
W badaniach OECD do zbadania korelacji pomiędzy wydatkami na ALMP i poczuciem bezpieczeństwa został wykorzystany tzw. job security index otrzymany w badaniach
ankietowych przeprowadzonych przez International Social Survey Programme.
Tego typu zalecenia przedstawia m.in. Sapir. We wnioskach stwierdza, że im bardziej rygorystyczne jest ustawodawstwo chroniące miejsca pracy, tym niższa jest stopa
zatrudnienia. (współczynnik korelacji -0.63); należy zatem odchodzić od EPL do bardziej mobilnych instytucji, takich jak: UB.
75
kraje anglosaskie i skandynawskie osiągnęły najwyższą efektywność, a są to tym
samym kraje o mniej restrykcyjnym prawie pracy.
Wykres 11
Zależność pomiędzy EPL i UB w krajach europejskich
Ustawowa ochrona zatrudnienia
4,0
POR
3,5
GRE
3,0
ITA
FRA
SWE
SPA
BEL
AUT
2,5
GER
2,0
FIN
NED
1,5
DEN
1,0
Średnia UE
0,5
UK
IRL
0,0
0,0
10,0
20,0
30,0
40,0
50,0
60,0
70,0
80,0
90,0
100,0
Odsetek bezrobotnych pobierających zasiłek
Źródło: Boeri, 2002.
KSZTAŁCENIE
USTAWICZNE (LIFELONG LEARNING)
Jednym z elementów koncepcji flexicurity, niezwykle istotnym w procesie tworzenia nowoczesnej gospodarki, jest kształcenie ustawiczne. Strategia
lizbońska zwróciła uwagę na fakt, że tworzenie gospodarki opartej na wiedzy,
inwestowanie w nowe technologie wymaga wysokiego poziomu wykształcenia
osób wkraczających na rynek pracy, a także ciągłego procesu uzupełniania
wiedzy. Kształcenie ustawiczne jest to proces dostosowywania wiedzy, nabytych umiejętności i kwalifikacji do zachodzących zmian. Warunkuje stabilność zatrudnienia i utrzymania wysokiej konkurencyjności na rynku. Sprawne
funkcjonowanie systemu kształcenia ustawicznego obniża ryzyko utraty pracy
oraz długiego jej poszukiwania. Prowadzi także do ograniczenia bezrobocia
strukturalnego, które występuje w sytuacji niedopasowania kwalifikacji do
wymogów miejsca pracy. Kształcenie ustawiczne odnosi się do wszystkich
form rozwoju zawodowego. Poczynając od samokształcenia, poprzez kształcenie pozaszkolne (np. konferencje, szkolenia, seminaria) do nauki w formalnym systemie edukacji szkolnej34.
34
MGiP, 2005.
76
PIOTR STOLARCZYK
Kraje UE różnią się zasadniczo pod względem udziału osób uczestniczących w kształceniu ustawicznym. Według danych Eurostat (2005) uczestnictwo w dokształcaniu osób w wieku 25–64 lat wahało się od około 5 do ponad
35%. Najgorzej pod tym względem wypadają nowe kraje członkowskie (Polska, Słowacja) i kraje modelu południowego (Grecja, Portugalia). Najwyższy
poziom uczestnictwa w kształceniu ustawicznym odnotowuje się w krajach
skandynawskich, a także krajach modelu anglosaskiego. W większości krajów Unii (poza takimi krajami, jak: Niemcy, Luksemburg, Malta, Słowacja,
Austria) kobiety charakteryzują się wyższą aktywnością w korzystaniu z różnych form dokształcania niż mężczyźni.
Proces kształcenia ustawicznego i edukowanie osób młodych wkraczających na rynek pracy decyduje o jakości kapitału ludzkiego, który w długim
okresie wpływa na sprawne funkcjonowanie rynku pracy. W tym miejscu
kilku słów komentarza wymaga również analiza efektywności rynku pracy
w krajach UE w zależności od poziomu wykształcenia jego uczestników. Po
pierwsze, problem bezrobocia w dużo mniejszym stopniu dotyka ludzi z wyższym wykształceniem i fakt ten odnosi się do wszystkich bez wyjątku krajów
europejskich. Wskaźnik zatrudnienia wśród osób z wyższym wykształceniem
jest zbliżony w całej Unii i przekracza 80%35. Większe zróżnicowanie między krajami występuje dla grupy osób ze średnim wykształceniem. Tu stopy
zatrudnienia wahają się pomiędzy 80 a 60% w zależności od kraju. Pod tym
względem najlepiej wypadają następujące kraje: Portugalia 81,6%, Szwecja
81,5%, Wielka Brytania 81,2%, Dania 79,8%, najgorzej – Litwa 75%, Niemcy
70%, Polska 62%. W przypadku osób z najniższym wykształceniem, stopy
zatrudnienia wahają się w przedziale pomiędzy 30 a 70%. Do grupy krajów
o najwyższej stopie zatrudnienia osób z wykształceniem podstawowym zaliczamy: Portugalię (72,5%), Szwecję (67,9%), Danię (61,6%). Z kolei najniższe zatrudnienie odnotowuje się na Węgrzech (37,6%), w Polsce (37,6%) i na
Słowacji (28,9%).36
35
36
Eurostat 2006.
Temat ten został szerzej omówiony w referacie P. Stolarczyk, „Europejski model
społeczny. Funkcjonowanie rynku pracy w Unii Europejskiej”, wygłoszony podczas
konferencji naukowej Szkoły Głównej Handlowej – Europejski model społeczny,
doświadczenia i kierunki zmian, Warszawa 2007.
77
WNIOSKI
Właściwe określenie koniecznych działań i połączenie narzędzi, jakie
wymienia koncepcja flexicurity, może poprawić chłonność i elastyczność rynku
pracy oraz konkurencyjność pracownika, jego bezpieczeństwo zawodowe.
Instrumentami kształtującymi rynek pracy w sposób zbieżny z celami Unii
może być mniej rygorystyczne prawo pracy, więcej działań rzeczywiście aktywizujących osoby bezrobotne, umożliwienie podnoszenia kwalifikacji i zdobywania nowych umiejętności.
Obecnie bezpieczeństwo zawodowe polega na zdolności jednostki do
wkroczenia i utrzymania się na rynku pracy, na umiejętności świadczenia
dobrej pracy. Miernikiem zaś sukcesu firmy jest zarówno jej pozycja na
rynku, osiąganie wysokiego zysku, jak i zdolność tworzenia nowych miejsc
pracy.
Przeprowadzenie zalecanych reform (polegających na połączeniu składowych koncepcji flexicurity, a w szczególności rozluźnienie prawa pracy i sięgnięcie w większym stopniu do przede wszystkim aktywnej polityki rynku
pracy, położenie nacisku na rozwój kapitału ludzkiego, w tym kształcenia
ustawicznego) stwarza możliwości podniesienia efektywności rynku pracy przy
osiągnięciu jednocześnie wysokiego poziomu elastyczności i zabezpieczenia
przed ryzykiem rynku pracy. Sięgnięcie w większym stopniu do takich instrumentów, jak wydatki na aktywną i pasywną politykę rynku pracy, rozwój
procesu kształcenia ustawicznego może zmniejszyć zapotrzebowanie na stosowanie restrykcyjnego prawa pracy i ułatwić jego reformy. Jest to tym bardziej
istotne, gdyż na przełomie ostatnich lat w krajach europejskich nie obserwuje
się znaczących zmian w tym zakresie. Należy również pamiętać, iż restrykcyjne
EPL jest skoncentrowane na osobach zatrudnionych i nie tylko nie rozwiązuje
problemu bezrobocia, ale utrudnia osobom nieaktywnym zawodowo wejść
na rynek pracy. Dlatego też znacznie większą uwagę należy przywiązywać do
ułatwiania bezrobotnym wchodzenia na rynek pracy poprzez znoszenie barier
czy też kładzenia nacisku na politykę aktywizacji zatrudnienia.
W szerszym ujęciu wysoki poziom elastyczności leży w interesie zarówno
pracodawców, jak i pracowników. Zatrudnionym ułatwia pogodzenie obowiązków zawodowych z życiem osobistym. Dla przedsiębiorstw jest szczególnie istotne w procesie dostosowywania się do zmieniających warunków
makroekonomicznych i rosnącej konkurencji. Jednocześnie wysoki poziom
bezpieczeństwa nie jest jedynie ochroną pracownika przed zwolnieniem
z pracy. Polega również na stworzeniu i rozwijaniu zdolności jednostek do
wkraczania oraz pozostania na rynku pracy. W przypadku firm z kolei polega
78
PIOTR STOLARCZYK
na utrzymaniu pozycji na rynku, wysokiej wydajności pracy i zdolności do
tworzenia nowych miejsc pracy.
Biorąc pod uwagę specyfikę regulacji rynku pracy w poszczególnych
krajach, należy zauważyć, iż nie ma uniwersalnego połączenia składowych
koncepcji flexicurity, które mogłoby rozwiązać problemy wszystkich państw.
Jednakże kraje członkowskie UE stoją przed tymi samymi wyzwaniami związanymi z potrzebą modernizacji gospodarek, adaptacji w sytuacji globalizacji
i zmiany. Zatem koncepcja flexicurity nie dostarcza dokładnego remedium
na problemy, z jakimi muszą radzić sobie poszczególne państwa, ale nakreśla
kierunek pożądanych reform. Jest to istotne w przypadku krajów o szczególnie niskiej, pośród pozostałych członków UE, efektywności rynków pracy.
BIBLIOGRAFIA
Auer P., Protected mobility for employment and decent work: Labour market
security in a globalised world, Employment Analysis and Research Unit
Employment Strategy Department, ILO 2005.
Auer P., Berg J., Coulibaly I. Is a stable workforce good for the economy?
Insights into the tenure-productivity-employment relationship, Employment
Analysis and Research Unit Employment Strategy Department, ILO
2004.
Andersen K. S., Dialog społeczny a europejskie tradycje państwowe, 2002.
Bank Światowy, Enhancing Job Opportunities, Waszyngton 2005.
Bassani i Duval, “Employment Patterns in OECD Countries: Reassessing the
Role of Policies and Institutions”, OECD 2006.
Bertola G. Social and Labor Market Policies in a Growing EU, 2006.
Blundell R., MaCurdy T., Labour Supply: A Rewiew of Alternative Approaches,
[w:] O. Ashenfelter i D. Card (eds), Hanbook of Labour Economics, Vol.
3A, Elsevier Science B.V, Amsterdam 1999.
Boeri T., Conde-Ruiz I., Galasso V., Protecting Against Labour Market Risk:
Employment Protection or Unemployment Benefits?, 2002.
Boeri T., Social Policy: one for all?, 2002.
Boosting Jobs and Incomes, OECD 2006.
Cazes S., Nesporova A., Employment Protection Legislation and its effects on
Labour Market Performance, ILO 2003.
Dar A., Tzannatos Z., Active Labor market programs: A review of the evidence
from evaluations, 1999.
Education at a Glance, OECD 2006.
79
Esping-Andersen G., The Three Worlds of Welfare Capitalism, Policy Press,
Cambridge 1990.
Flexicurity Pathways, Report by the European Expert Group on Flexicurity,
Czerwiec 2007.
Komisja Europejska, Communication from the Commission to the Council,
the European Parliament, the European Economic and Social Committee
and the Committee of the Regions. Towards Common Principles of Flexicurity: More and better jobs through flexibility and security.
Immervoll H., Kleven J. H., Kreiner C. T., Saez E., Welfare Reform in European Countries: A Microsimulation Analysis, OECD Social Employment and
Migration Working Papers No. 28, 2005.
Iskra Belera, Long-Term Unemployment as Social Exclusion, Human Development Report, UNDP 1997.
Nickell S., Unemployment and labour market rigidities: Europe versus North
America, Journal of Economic Perspective, 1997.
Nickell S., Layard R., Labour market institution and economic performance,
Handbook of Labour Economics, 1999.
OECD Employment Outlook 2004.
OECD Jobs Strategy: Lessons from a decade’s experience, OECD 2006.
OECD 2001, Knowledge, work organization and economic growth, Labour
Market and Social Policy Occasional Papers, No. 50, DEELSA/ELSA/WD
20013, Paris.
Plougmann P., Madsen P., Flexibility, Employment Development and Active
Labour Market Policy in Denmark and Sweden in the 1990s, CEPA Working
Paper, Styczeń 2002.
Rodgers G., Labour Market Flexibility and Decent Work, ONZ, Nowy Jork
2006.
Rosati D., Europejski model społeczny, PWE, Warszawa 2009.
Rosholm M., Svarer M., Estimating the Thread Effect of Active Labour Market
Programmes, CAM 2004.
Sapir A., Globalizacja i reforma europejskich modeli społecznych, 2005.
Wilthagen T., Tros F., The Koncept of „Flexicurity”: A New approach to regulating employment and Latour markets, 2002.
Zatrudnienie w Polsce 2005 Departament Analiz i Prognoz Ekonomicznych
Ministerstwa Gospodarki i Pracy praca pod redakcją Macieja Bukowskiego.
80
PIOTR STOLARCZYK
STRESZCZENIE
Sytuacja na rynku pracy w wielu krajach europejskich jest niezadowalająca zarówno z punktu widzenia realizacji celów zawartych w strategii
lizbońskiej (zatrudnienie, aktywizacja osób starszych, aktywizacja kobiet),
jak i wskaźników odnoszących się do poziomu bezrobocia długotrwałego,
stwarzania szans na podjęcie pracy wśród osób najmłodszych. Wynika to
między innymi z tego, i potwierdzają to dotychczasowe badania empiryczne, iż dotychczasowe instrumenty polityki rynku pracy są niedopasowane do
nowych warunków związanych z globalizacją, zmianami demograficznymi,
postępem technologicznym, narastającą konkurencją, które wywierają rosnącą presję na gospodarki europejskie. Dotychczasowa polityka koncentrująca
się na ochronie istniejących miejsc pracy prowadzi do utrwalania tradycyjnej
struktury zatrudnienia, obniża dynamikę rynku pracy i hamuje niezbędne
zmiany strukturalne. Koncepcja flexicurity – podniesienia dynamiki i elastyczności rynku pracy przy jednocześnie wysokim zabezpieczeniu pracowników
przed ryzykiem rynku pracy – stwarza szansę dla uczestników rynku pracy na
dostosowanie się do nowych bardziej wymagających warunków.
Autor przeprowadza analizę czterech elementów koncepcji flexicurity
[Komisja Europejska, 2007]: elastycznego prawa pracy, aktywnej polityki
rynku pracy, systemu edukacji ustawicznej i systemu zabezpieczeń społecznych oraz ich wpływu na działanie rynku pracy. Dotychczasowe badania empiryczne i badania autora potwierdzają potrzebę nowego sposobu prowadzenia
polityki regulacji rynku pracy, w którym zaleca się odejście od ochrony istniejących miejsc pracy na rzecz ochrony pracowników. Na podstawie obserwacji doświadczeń wielu krajów autor twierdzi, iż odpowiednie zestawienie
składowych koncepcji flexicurity doprowadzi do podwyższenia efektywności
europejskich rynków pracy.
SUMMARY
The situation in the labor market in many European countries is not
satisfactory from the point of view of both implementation of objectives of
the Lisbon Strategy (employment, older people activation, women activation)
and rates referring to the level of long-term unemployment and creating
opportunities for the youngest people to get a job. It results, among others,
from the fact – and this has been confirmed by the empiric research carried
out so far – that the current instruments of the labor market policy are not
81
adjusted to the new conditions connected with globalization, demographic
changes, technological progress, and rising competitiveness which exert an
increasing pressure on the European economies. The policy concentrating
on the protection of the existing jobs is leading to the consolidation of the
traditional employment structure, is decreasing the labor market dynamics
and is hampering the necessary structural changes. The concept of flexicurity
– rising dynamics and flexibility of the labor market with the high protection
of workforce against the labor market risk – creates a chance for the labor
market participants to adjust to the new, more demanding conditions.
The author analyzes the four components of the concept of flexicurity
[European Commission, 2007]: flexible labor law, an active labor market
policy, a comprehensive lifelong learning system and a social security system
and its influence on the functioning of the labor market. The current empiric
studies and the author’s research confirm the necessity to conduct the policy
of regulating the labor market in a new way in which it is recommended to
give up the protection of the existing jobs and protect the workers instead.
Based on his observation of many countries’ experiences, the author states
that appropriate combination of the components of the flexicurity concept
will lead to an increase of the effectiveness of the European labor markets.
Mariusz Próchniak
CZYNNIKI WZROSTU GOSPODARCZEGO
W 10 KRAJACH EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ
W LATACH 1993–20071
WSTĘP
Opracowanie przedstawia najnowszą edycję prowadzonych przez autora
badań nad czynnikami wzrostu gospodarczego w 10 krajach Europy Środkowo-Wschodniej (UE-10): Bułgaria, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska,
Rumunia, Słowacja, Słowenia i Węgry. Badanie obejmuje lata 1993–2007
i jest oparte na danych uśrednionych dla 3-letnich podokresów (1993–1995,
1996–1998, 1999–2001, 2002–2004 i 2005–2007). Analiza nawiązuje do wcześniejszych badań prowadzonych przez autora nad czynnikami wzrostu gospodarczego w krajach postsocjalistycznych [zob. np. Matkowski, Próchniak,
2006, 2007, 2009]; [Próchniak 2008ab]2.
Badanie zostało przeprowadzone na podstawie danych z następujących
źródeł: a) Bank Światowy – World Development Indicators [World Bank,
2009], b) Międzynarodowy Fundusz Walutowy – World Economic Outlook
Database [IMF, 2008], c) Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju [EBRD,
2009], d) Heritage Foundation [Heritage Foundation, 2009]. Z wymienionych
czterech banków danych pozyskaliśmy łącznie około 900 zmiennych makro1
2
Referat został przedstawiony na konferencji pt. „Modelowanie i prognozowanie gospodarki narodowej”, organizowanej przez Katedrę Ekonometrii i Katedrę Statystyki
Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, 27–29 maja 2009 r.
Obecna edycja badania różni się od poprzedniej nie tylko horyzontem czasowym
analizy, ale przede wszystkim sposobem modyfikacji danych źródłowych (w tej edycji uwzględniamy średnie wartości zmiennych dla 3-letnich podokresów). Osoby
zainteresowane otrzymaniem wcześniejszych wyników badania, opartego na danych
panelowych lub uśrednionych i obejmującego lata 1993–2005, są proszone o kontakt
z autorem.
Czynniki wzrostu gospodarczego w 10 krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1993–2007
83
ekonomicznych. Dla każdej zmiennej maksymalna liczba obserwacji wynosi
50 (10 państw × 5 podokresów).
Główna hipoteza badawcza jest następująca: wzrost gospodarczy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1993–2007 był determinowany
przez dwa rodzaje czynników: popytowe i podażowe. Oczywiście, powyższe
kategorie częściowo się ze sobą pokrywają (np. inwestycje mają charakter
popytowo-podażowy). Zmienne podażowe, czyli np. takie, które odwołują się
do koncepcji czynników produkcji albo mierzą postęp reform rynkowych lub
też odzwierciedlają otoczenie instytucjonalne kraju, mają przede wszystkim
wpływ na długookresowy wzrost gospodarczy. Z kolei zmienne popytowe,
nawiązujące do poszczególnych składników popytu globalnego, wpływają na
wzrost gospodarczy raczej w krótkim okresie.
Zastosowana w tym badaniu metodologia, polegająca na uwzględnieniu
zmiennych jako średnich dla 3-letnich podokresów, pozwala wyodrębnić
obydwie kategorie czynników. Uśrednianie szeregów czasowych powoduje
eliminację wahań krótkookresowych i zwrócenie większej uwagi na tendencje
długookresowe. Niemniej jednak, w naszym przypadku średnie ruchome obejmują tylko 3 lata, a więc okres krótki, co umożliwia zidentyfikowanie także
popytowych determinant wzrostu gospodarczego.
Dodatkowo, uwzględnienie czynników popytowych w empirycznych analizach wzrostu gospodarczego ma szczególne uzasadnienie w przypadku krajów postsocjalistycznych. W krajach tych na początku lat dziewięćdziesiątych
nastąpiło gwałtowne załamanie produkcji, w wyniku czego produkcja faktyczna spadła do poziomu znacznie niższego od potencjalnego (np. według
szacunków Glikmana zbliżenie się produkcji faktycznej do potencjalnej nastąpiło w Polsce dopiero w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych). Oznacza
to, że w początkowych latach okresu transformacji następowało domykanie
luki produkcji i zbliżanie się produkcji faktycznej do poziomu potencjalnego.
Szybkość tego zbliżania zależała w dużym stopniu od czynników popytowych. Na podkreślenie zasługuje w tym kontekście fakt, że faza ta trwała
w poszczególnych krajach objętych badaniem – według różnych ocen – średnio
5 lat.
W naszej analizie zmienną objaśnianą jest roczne tempo wzrostu realnego
PKB ogółem (na podstawie danych MFW).
Analiza składa się z trzech etapów. Etapem pierwszym było ustalenie
listy zmiennych, które mogą być testowane jako potencjalne czynniki wzrostu. Selekcja została dokonana na podstawie dostępności danych i kryterium merytorycznego, odwołującego się do definicji pojęcia „czynnik wzrostu
gospodarczego”. Etapem drugim była korelacja tych zmiennych z tempem
84
MARIUSZ PRÓCHNIAK
wzrostu gospodarczego i znalezienie głównych jego determinant. Etapem
trzecim było wybranie zmiennych do modelu ekonometrycznego, a następnie
oszacowanie różnych wariantów modelu i wybranie takich, które najlepiej
opisują wzrost gospodarczy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej.
Warto na początku podać definicję pojęcia: czynnik wzrostu gospodarczego. Czynnikiem wzrostu gospodarczego jest zmienna, która ma silne
teoretyczne podstawy pozwalające uznać ją za źródło (przyczynę) wzrostu
gospodarczego. Wszystkie testowane przez nas zmienne wykazują taki związek przyczynowy na gruncie teorii ekonomii. Celem naszego badania empirycznego jest natomiast matematyczna (ilościowa) weryfikacja powyższego
związku wynikającego z teoretycznego modelu strukturalnego.
Metodologią stosowaną w badaniu jest analiza korelacji i regresji3.
Metoda ta pozwala w wystarczającym stopniu ustalić determinanty wzrostu
gospodarczego. Zakładamy, że zależności mają charakter liniowy, a interakcje
między zmiennymi zachodzą bez opóźnień czasowych między poszczególnymi
podokresami. Założenia te w rzeczywistości nie muszą być spełnione4. Niemniej jednak, każdy model ekonomiczny, podobnie jak badanie empiryczne,
musi opierać się na pewnych założeniach, które mogą być tylko mniej lub
bardziej heroiczne.
Używane przez nas narzędzia matematyczne pozwalają zidentyfikować
jedynie kierunek i siłę korelacji między dwoma zmiennymi i nie dostarczają informacji na temat zależności przyczynowo-skutkowej. Ekonometryczna
analiza przyczynowości, która wymaga wprowadzenia do modelu zmiennych
opóźnionych, byłaby w naszym przypadku niemiarodajna, ponieważ liczba
podokresów jest zbyt mała. Niemniej jednak, analizowane przez nas zmienne wykazują mocne teoretyczne podstawy pozwalające uznać je za czynniki
(przyczyny) wzrostu gospodarczego.
W literaturze ekonomicznej istnieje wiele badań nad czynnikami wzrostu
gospodarczego różnych grup krajów. Jednak prace przekrojowe obejmujące państwa postsocjalistyczne należą do rzadkości. Wśród nielicznych badań
obejmujących kraje postsocjalistyczne należy wymienić m.in.: [Madden,
Savage, 1998]; [Liberda, Rogut, Tokarski, 2002]; [Mencinger, 2003]; [Welfe,
3
4
Analiza korelacji i regresji to najczęściej stosowane metody badań empirycznych nad
wzrostem gospodarczym. Niemniej jednak w literaturze można spotkać także inne
procedury badawcze. Na przykład Malina i Malina [2005] wyznaczają determinanty
rozwoju regionalnego Polski na podstawie analizy czynnikowej (factor analysis).
Na przykład Sztaudynger [2003] pokazuje, że w Polsce w latach 1967–2001 zależność
między stopą inwestycji a stopą wzrostu wydajności pracy miała charakter nieliniowy,
odwzorowywany najlepiej krzywą logistyczną.
85
Karp, Kębłowski, 2005]; [Rogut, Roszkowska, 2006]; [Schadler, Mody, Abiad,
Leigh, 2006]; [Tokarski, 2006]; [Rapacki, 2007, 2009]. Nasza analiza jest prawdopodobnie pierwszym tak szerokim badaniem czynników wzrostu gospodarczego w pełnej grupie krajów UE-10. Nawet jeżeli zastosowane metody
wydają się dość proste, to dostarczają one ciekawego obrazu głównych sił
napędzających gospodarkę wybranych krajów. Niniejsza analiza może być
traktowana jako początek do dalszych badań nad tym tematem, z uwzględnieniem bardziej zaawansowanych metod badawczych i nowych danych.
Z uwagi na ograniczenia objętościowe w opracowaniu nie porównujemy
uzyskanych przez nas wyników z wynikami innych badań empirycznych. Szczegółowy przegląd badań empirycznych zawierają inne publikacje autora [zob.
Próchniak, 2005, 2006, 2009].
Opracowanie składa się ze wstępu, trzech punktów i zakończenia. W punktach 1–3 przedstawiamy wyniki trzech kolejnych etapów analizy. Zakończenie
zawiera najważniejsze wnioski wynikające z badania.
Większość obliczeń zostało wykonanych w programie Stata 9.0.
Etap I: wybór zmiennych
Spośród około 900 zmiennych do testowania w charakterze potencjalnych czynników wzrostu gospodarczego wybraliśmy 77 zmiennych. Kryterium
wyboru stanowiła dostępność danych (co najmniej 47 obserwacji na 50 możliwych) i teoretyczne uzasadnienie wpływu danej zmiennej na wzrost gospodarczy. Większość wybranych zmiennych charakteryzuje się maksymalnym
wypełnieniem statystycznym, tj. 50 obserwacjami (w nielicznych przypadkach,
z uwagi na brak danych źródłowych, średnie dla podokresów obejmują 2 lata
lub nawet 1 rok).
Pojęcie „czynników wzrostu gospodarczego” funkcjonuje we współczesnej
ekonomii niejako w dwóch znaczeniach. W modelach teoretycznych są to
z reguły jedna lub dwie zmienne nawiązujące do koncepcji czynników produkcji, uzupełnione ewentualnie zmienną rezydualną. W badaniach empirycznych
jest analizowany wpływ tych kluczowych czynników wzrostu oraz wpływ wielu
innych istotnych czynników oddziałujących na wielkość i dynamikę produkcji,
które kształtują produktywność pracy i kapitału oraz określają lukę między produkcją potencjalną i faktyczną. Stąd liczba zmiennych objaśniających
testowanych w naszym i innych badaniach ekonometrycznych jest z reguły
większa niż w modelach teoretycznych.
Wybrane zmienne podzieliliśmy na 12 kategorii tematycznych: 1) inwestycje, 2) kapitał ludzki, 3) handel zagraniczny, 4) rynki finansowe, 5) budżet
86
MARIUSZ PRÓCHNIAK
państwa, 6) struktura gospodarki, 7) ceny, wzrost podaży pieniądza, stopy
procentowe, 8) ludność, 9) gospodarstwa domowe, 10) infrastruktura, 11)
sektor prywatny, 12) inne czynniki. Zdajemy sobie sprawę, iż powyższy
podział nie jest do końca spójny, a niektóre grupy czynników w pewnym
stopniu pokrywają się ze sobą. Niemniej jednak, staraliśmy się wyodrębnić
kategorie tematyczne w taki sposób, w jaki najczęściej występują w badaniach
empirycznych innych autorów.
Etap II: korelacja
W ramach drugiego etapu obliczyliśmy korelację każdej z 77 zmiennych z tempem wzrostu realnego PKB. Wyniki analizy korelacji są zawarte
w tabeli 1, która przedstawia kod i nazwę zmiennej objaśniającej, liczbę
obserwacji, wartość współczynnika korelacji wraz z poziomem istotności oraz
krótką interpretację uzyskanych wyników. Ciemnoszarym kolorem zostały
oznaczone korelacje wysoce istotne (na poziomie istotności 1%) o oczekiwanym znaku, zaś kolorem jasnoszarym – korelacje istotne na poziomie 15%
o oczekiwanym znaku. Współczynnik korelacji bliski zera (z przedziału od
-0,1 do +0,1) interpretujemy jako brak zależności. Komentarz „odwrotny
znak” dotyczy natomiast sytuacji, gdy znak współczynnika korelacji jest przeciwny do oczekiwanego.
Tabela 1
Korelacja zmiennych objaśniających z tempem wzrostu realnego PKB ogółem
Korelacja w krajach
UE-10
n
r
p
Zmienna
Kod
Nazwa
Interpretacja
wyników a
Inwestycje
zm1
zm2
zm3
zm4
Akumulacja kapitału brutto (% PKB)
Akumulacja brutto środków trwałych
(% PKB)
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne netto
(% PKB)
Oszczędności krajowe brutto (% PKB)
50
0,57
0,000
50
0,46
0,001
50
0,36
0,010
50
0,23
0,102
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
silna
Kapitał ludzki
zm5
Oczekiwana długość życia (w latach)
50
0,31
0,028
zm6
Wydatki na edukację (% DNB)
50
0,16
0,282
Zależność
silna
Zależność
nieistotna
87
Tabela 1 (cd.)
Zmienna
Kod
Korelacja w krajach
UE-10
n
r
p
Nazwa
Siła robocza z wykształceniem
48
podstawowym (% siły roboczej ogółem)
Siła robocza z wykształceniem wyższym
48
(% siły roboczej ogółem)
Handel zagraniczny
–0,45
0,001
0,28
0,050
50
0,10
0,470
zm10 Import dóbr i usług (% PKB)
50
0,21
0,141
zm11 Eksport i import dóbr i usług (% PKB)
50
0,16
0,266
zm12 Bilans handlowy (% PKB)
50
–0,35
0,011
zm13 Bilans obrotów bieżących (% PKB)
49
–0,53
0,000
zm14 Cła (% importu)
49
–0,37
0,009
0,66
0,000
0,05
0,710
zm7
zm8
zm9
Eksport dóbr i usług (% PKB)
Wskaźnik liberalizacji handlu
zm15 zagranicznego i systemu kursu walutowego
50
(zmienna jakościowa EBOR)
Rynki finansowe
Kredyt krajowy udzielony przez sektor
zm16
50
bankowy (% PKB)
zm17 Podaż pieniądza M2 (% PKB)
50
0,04
0,800
zm18 Podaż pieniądza M3 (% PKB)
50
–0,02
0,875
zm19 Kapitalizacja spółek giełdowych (% PKB)
49
0,43
0,002
zm20 Wolumen obrotu akcjami (% PKB)
48
0,15
0,321
49
–0,45
0,001
47
0,45
0,001
49
–0,42
0,003
0,62
0,000
0,52
0,000
–0,13
0,379
Udział banków państwowych w aktywach
sektora bankowego (%)
Udział banków zagranicznych w aktywach
zm22
sektora bankowego (%)
zm21
zm23 Kredyty zagrożone (% kredytów ogółem)
Wskaźnik reform sektora bankowego
50
Wskaźnik reform niebankowych instytucji
zm25
50
finansowych (zmienna jakościowa EBOR)
Budżet państwa
zm24
zm26 Wydatki państwa (% PKB)
50
Interpretacja
wyników a
Zależność
bardzo silna
Zależność
silna
Zależność
nieistotna
Zależność
silna
Zależność
nieistotna
Odwrotny
znak
Odwrotny
znak
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Brak
zależności
Brak
zależności
Brak
zależności
Zależność
bardzo silna
Zależność
nieistotna
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
nieistotna
88
MARIUSZ PRÓCHNIAK
Tabela 1 (cd.)
Zmienna
Kod
Nazwa
zm27 Wydatki konsumpcyjne państwa (% PKB)
Korelacja w krajach
UE-10
n
r
p
50
Saldo sektora finansów publicznych
50
(% PKB)
Dług sektora finansów publicznych
49
zm29
(% PKB)
Struktura gospodarki
zm28
0,05
0,735
0,33
0,018
–0,52
0,000
zm30 Wartość dodana w rolnictwie (% PKB)
50
–0,47
0,001
zm31 Wartość dodana w przemyśle (% PKB)
50
–0,37
0,009
zm32 Wartość dodana w usługach (% PKB)
50
0,53
0,000
49
–0,26
0,067
49
–0,14
0,349
49
0,39
0,005
zm36 PKB na jednostkę zużytej energii
50
0,45
0,001
zm37 Import paliw (% importu dóbr)
49
–0,41
0,003
zm38 Import netto energii (% zużycia energii)
50
–0,15
0,304
Eksport wysokich technologii
(% eksportu wyrobów gotowych)
49
0,13
0,374
zm40 Wydatki na cele wojskowe (% PKB)
50
–0,04
0,783
zm41 Personel wojskowy (% siły roboczej)
50
–0,20
0,166
zm42 Tereny rolnicze (% powierzchni lądowej)
50
–0,28
0,048
Zatrudnienie w rolnictwie
(% zatrudnienia ogółem)
Zatrudnienie w przemyśle
zm34
Zatrudnienie w usługach
zm35
zm33
zm39
Interpretacja
wyników a
Brak
zależności
Zależność
silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
silna
Zależność
nieistotna
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
nieistotna
Zależność
nieistotna
Brak
zależności
Zależność
nieistotna
Zależność
silna
Ceny, wzrost podaży pieniądza, stopy procentowe
zm43 Stopa oprocentowania kredytów (%)
50
–0,65
0,000
zm44 Realna stopa procentowa (%)
50
0,23
0,108
zm45 Stopa inflacji (%)
50
–0,58
0,000
zm46 Deflator PKB (%)
50
–0,55
0,000
50
–0,37
0,008
zm47
Podaż pieniądza M2
(roczne tempo wzrostu, %)
Zależność
bardzo silna
Odwrotny
znak
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
89
Tabela 1 (cd.)
Korelacja w krajach
UE-10
n
r
p
Zmienna
Kod
Nazwa
Wskaźnik liberalizacji cen
Liczba dóbr o cenach regulowanych
zm49
w koszyku 15 towarów EBOR
Ludność
50
0,43
0,002
50
–0,24
0,096
50
–0,14
0,326
50
–0,11
0,437
50
–0,40
0,004
50
–0,40
0,004
50
0,31
0,026
50
0,29
0,044
50
–0,32
0,026
50
–0,21
0,152
50
–0,04
0,775
0,22
0,133
–0,20
0,165
48
0,52
0,000
zm62 Linie telefonii stacjonarnej (na 100 osób)
50
0,09
0,513
zm63 Linie telefonii komórkowej (na 100 osób)
50
0,53
0,000
0,55
0,000
0,54
0,000
0,24
0,097
zm48
zm50 Stopa urodzeń (na 1000 osób)
zm51
zm52
zm53
zm54
zm55
zm56
zm57
Stopa płodności
(liczba urodzeń na 1 kobietę)
Stopa śmiertelności noworodków
(na 1000 żywych urodzeń)
Ludność w wieku 0-14 lat
(% ludności ogółem)
Ludność w wieku 15-64 lat
Ludność w wieku powyżej 65 lat
Stosunek liczby osób w wieku
nieprodukcyjnym do liczby osób w wieku
produkcyjnym
Ludność aktywna zawodowo
(% ludności w wieku 15-64 lat)
zm58 Ludność miejska (% ludności ogółem)
Liczba ludności
50
(roczne tempo wzrostu, %)
Gospodarstwa domowe
Wydatki konsumpcyjne gospodarstw
50
zm60
domowych (% PKB)
zm59
zm61 Komputery osobiste (na 100 osób)
Interpretacja
wyników a
Zależność
bardzo silna
Zależność
silna
Zależność
nieistotna
Zależność
nieistotna
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
silna
Odwrotny
znak
Zależność
silna
Odwrotny
znak
Brak
zależności
Zależność
silna
Zależność
nieistotna
Zależność
bardzo silna
Infrastruktura
Wskaźnik reformy infrastruktury
50
Sektor prywatny
Wartość dodana w sektorze prywatnym
50
zm65
(% PKB)
Kredyt krajowy dla sektora prywatnego
49
zm66
(% PKB)
zm64
Brak
zależności
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
silna
90
MARIUSZ PRÓCHNIAK
Tabela 1 (cd.)
Zmienna
Kod
zm67
zm68
zm69
zm70
Nazwa
Wskaźnik małej prywatyzacji
Wskaźnik dużej prywatyzacji
Wskaźnik polityki konkurencji
Wskaźnik restrukturyzacji przedsiębiorstw
Inne czynniki
Korelacja w krajach
UE-10
n
r
p
50
0,54
0,000
50
0,50
0,000
50
0,47
0,001
50
0,54
0,000
zm71
PKB na 1 mieszkańca wg PSN z okresu
poprzedniego (USD)
50
0,17
0,233
zm72
Wskaźnik wolności gospodarczej (zmienna
jakościowa Heritage Foundation)
47
0,47
0,001
zm73 Stopa bezrobocia (%)
50
–0,09
0,516
zm74 Dług zagraniczny (% PKB)
49
0,23
0,118
zm75 Zgłoszenia patentowe (krajowe)
50
–0,05
0,716
zm76 Zgłoszenia znaków towarowych (krajowe)
50
0,08
0,573
50
–0,53
0,000
zm77
Zgłoszenia znaków towarowych
(obcokrajowcy)
Interpretacja
wyników a
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
bardzo silna
Zależność
nieistotna
(odwrotny
znak?)
Zależność
bardzo silna
Brak
zależności
Odwrotny
znak
Brak
zależności
Brak
zależności
Odwrotny
znak
n – liczba obserwacji, r – współczynnik korelacji, p – poziom istotności współczynnika
korelacji.
a Zależność bardzo silna: istotna na poziomie 1%; zależność silna: istotna na poziomie
15%.
Lata: 1993–2007 (średnie 3-letnie).
Źródło: obliczenia własne.
Wyniki korelacji pozwalają wyciągnąć wiele ciekawych wniosków na temat
czynników wzrostu gospodarczego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej.
Przedstawiamy tutaj najważniejsze z nich.
W procesie wzrostu gospodarczego krajów UE-10 niezwykle ważną rolę
odegrały inwestycje w kapitał rzeczowy, włączając inwestycje zagraniczne.
Stopa inwestycji (akumulacji brutto środków trwałych) wykazuje bardzo silną
dodatnią korelację z tempem wzrostu PKB: współczynnik korelacji 0,46 przy
poziomie istotności 0,001. Jeszcze silniejszą korelacją charakteryzuje się stopa
91
akumulacji kapitału brutto, tj. zmienna uwzględniająca, oprócz inwestycji,
również zmianę stanu zapasów. Korzystnie na wzrost gospodarczy oddziaływały także bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ). Nasze badanie wyraźnie zatem pokazuje, że wysoka stopa inwestycji jest warunkiem szybkiego
wzrostu gospodarczego, co jest cenną wskazówką dla polityki gospodarczej
państwa. Ponadto mimo pojawiających się poglądów kwestionujących rolę
BIZ w stymulowaniu wzrostu gospodarczego nasza analiza dowodzi, że
napływ inwestycji zagranicznych korzystnie wpłynął na wzrost gospodarczy
krajów Europy Środkowo-Wschodniej.
Nasze badanie o wiele lepiej w porównaniu z innymi badaniami dowodzi istnienia korzystnego wpływu kapitału ludzkiego na wzrost gospodarczy.
Wiele badań empirycznych jako miarę kapitału ludzkiego przyjmuje wskaźniki powszechności szkolnictwa. W analizie korelacji i regresji podejście takie,
zwłaszcza przy nieuwzględnianiu zmiennych opóźnionych i przy krótkich
podokresach, nie jest – naszym zdaniem – rozwiązaniem idealnym, ponieważ
powszechność szkolnictwa oddziałuje na przyszły, a nie bieżący wzrost gospodarczy. Natomiast w naszym badaniu podstawową miarą zasobu kapitału
ludzkiego jest wykształcenie siły roboczej, a więc zmienna, która bezpośrednio mierzy zasób kapitału ludzkiego wykorzystywany w procesie produkcji.
Uzyskane wyniki pokazują, że kapitał ludzki jest istotnym czynnikiem wzrostu
gospodarczego krajów UE-10. Z jednej strony, im większa jest liczba pracowników z wykształceniem podstawowym, tym wolniejszy wzrost PKB. Z drugiej
zaś strony, im większa jest liczba pracowników z wykształceniem wyższym,
tym wzrost gospodarczy okazuje się szybszy.
Zmienne mierzące wielkość i saldo wymiany handlowej nie wykazały oczekiwanych korelacji z tempem wzrostu gospodarczego. Udział eksportu oraz
sumy eksportu i importu w PKB wykazuje co prawda korelację dodatnią,
jednak nieistotną. Z kolei saldo bilansu handlowego i saldo na rachunku
obrotów bieżących są nieoczekiwanie ujemnie skorelowane. A zatem badanie empiryczne nie potwierdziło pod względem statystycznym uzasadnionego
teoretycznie faktu, że rozwój handlu zagranicznego to istotny czynnik wzrostu
gospodarczego.
Spośród zmiennych reprezentujących wielkość (rozwój) sektora finansowego najważniejszymi czynnikami wzrostu gospodarczego okazały się: kapitalizacja spółek giełdowych oraz struktura własnościowa sektora bankowego,
przejawiająca się w ograniczonej roli banków państwowych i wzroście znaczenia banków zagranicznych.
Nasze badanie dostarcza ważnych wniosków na temat pożądanych kierunków polityki budżetowej państwa. Okazuje się, że deficyt budżetowy i dług
92
MARIUSZ PRÓCHNIAK
publiczny to istotne hamulce wzrostu gospodarczego. Wydatki państwa także
nie stymulują długookresowego wzrostu gospodarczego, ponieważ zmienna
mierząca udział wydatków państwa w PKB wykazuje nieistotny ujemny związek z dynamiką gospodarczą.
Ważnym źródłem wzrostu gospodarczego jest struktura gospodarki. Sektorem najbardziej sprzyjającym wzrostowi gospodarczemu są usługi. Z kolei
przemysł, a zwłaszcza rolnictwo okazują się raczej hamulcami długookresowego wzrostu PKB. Niekorzystnie na wzrost dochodu narodowego wpływa także duża energochłonność produkcji i uzależnienie kraju od importu
paliw.
Badanie empiryczne wskazuje, że ważnym czynnikiem wzrostu gospodarczego są niskie stopy procentowe. Ten wynik jest zgodny z wcześniejszymi wnioskami na temat pozytywnej roli inwestycji w stymulowaniu wzrostu
gospodarczego. Z kolei wysoka inflacja i szybkie tempo wzrostu podaży pieniądza niekorzystnie oddziałują na dynamikę PKB.
Niektóre zmienne z działu: ludność potwierdzają wpływ struktury wiekowej ludności na tempo wzrostu gospodarczego. W szczególności względnie
duża liczba dzieci oraz osób w wieku nieprodukcyjnym ujemnie oddziałują
na stopę zmian PKB.
Informatyzacja i komputeryzacja, mierzone liczbą komputerów lub linii
telefonii komórkowej, wykazują dodatni związek ze wzrostem gospodarczym.
Niemniej jednak w przypadku tych zmiennych można oczekiwać występowania odwrotnej zależności przyczynowo-skutkowej: wzrost gospodarczy stymuluje rozwój infrastruktury telekomunikacyjnej i informatycznej.
Nasze badanie pokazuje, że rozwój sektora prywatnego, mierzony wartością dodaną i wielkością udzielonych kredytów, jest ważnym źródłem wzrostu
gospodarczego.
Wzrost gospodarczy krajów Europy Środkowo-Wschodniej miał charakter
wzrostu bezzatrudnieniowego. Świadczy o tym brak korelacji między tempem
wzrostu gospodarczego a stopą bezrobocia. Rezultat ten potwierdza prawdziwość wniosków z innych prowadzonych przez autora badań, z których wynika,
że głównym motorem wzrostu gospodarczego w krajach postsocjalistycznych
był wzrost łącznej produktywności czynników wytwórczych (TFP), zaś rola
obserwowalnych czynników (pracy i kapitału rzeczowego) była mniejsza.
Dane uśrednione dla 3-letnich podokresów nie potwierdzają występowania zjawiska konwergencji (zbieżności) absolutnej w krajach UE-10.
Zależność między tempem wzrostu gospodarczego a poziomem dochodu
z poprzedniego okresu jest nawet dodatnia (chociaż nieistotna statystycznie).
Wyniki te są odwrotne do wyników opartych na danych uśrednionych w skali
93
całego okresu, które potwierdzają silną ujemną zależność między poziomem
dochodu w 1993 r. a tempem wzrostu gospodarczego w okresie transformacji.
Warto na końcu wspomnieć o zmiennych jakościowych, które dotyczą różnych wyodrębnionych przez nas kategorii tematycznych, a które mierzą otoczenie instytucjonalne kraju oraz postęp reform rynkowych (strukturalnych).
Do zmiennych tych należą sporządzane przez EBOR wskaźniki: liberalizacji
handlu zagranicznego i systemu kursu walutowego, reform sektora bankowego oraz niebankowych instytucji finansowych, liberalizacji cen, reformy
infrastruktury, dużej i małej prywatyzacji, polityki konkurencji, restrukturyzacji przedsiębiorstw, a także obliczany przez Heritage Foundation wskaźnik
wolności gospodarczej. Wszystkie te zmienne jakościowe charakteryzują się
silną dodatnią korelacją z tempem wzrostu gospodarczego. Oznacza to, że
reformy strukturalne dostosowujące gospodarkę do systemu rynkowego oraz
zmiany w otoczeniu instytucjonalnym krajów były niezwykle ważnymi czynnikami wzrostu gospodarczego grupy UE-10.
Etap III: regresja
Trzecim etapem jest oszacowanie empirycznych modeli wzrostu gospodarczego dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Opracowaliśmy wiele
alternatywnych wariantów modelu. Poszczególne warianty były weryfikowane
pod względem kryterium ekonomicznego oraz za pomocą testów statystyczno-ekonometrycznych w celu wyboru wariantu, który najlepiej wyjaśnia determinanty stóp wzrostu gospodarczego w analizowanych krajach.
Empirycznymi modelami wzrostu gospodarczego są równania regresji
oszacowane za pomocą klasycznej metody najmniejszych kwadratów:
yt = a0 + a1 x1t + a2 x2t + … + an xnt + et.
(1)
Zmienną objaśnianą (yt) jest tempo wzrostu realnego PKB ogółem. Zmiennymi objaśniającymi (x1t, …, xnt) są zmienne będące determinantami wzrostu
gospodarczego. et jest składnikiem losowym.
W każdym modelu jedną ze zmiennych objaśniających jest początkowy
poziom dochodu, mimo że nie jest on „dobrze” skorelowany z tempem wzrostu gospodarczego. Uznaliśmy, że merytorycznie poprawny będzie model,
który pozwala wyodrębnić wpływ warunków wyjściowych na przyszłe tempo
wzrostu gospodarczego. Zmienna: początkowy poziom dochodu pozwala tym
samym na weryfikację hipotezy zbieżności warunkowej między krajami.
Jednym z istotnych zagrożeń modelu ekonometrycznego jest zjawisko
współliniowości zmiennych objaśniających, czyli sytuacja, że zmienne nieza-
94
MARIUSZ PRÓCHNIAK
leżne są ze sobą silnie skorelowane. W naszych modelach zjawisko współliniowości w przypadku niektórych zmiennych występuje. Niemniej jednak,
aby zminimalizować w sensie ekonomicznym zagrożenie zjawiskiem współliniowości, do modeli wybraliśmy zmienne reprezentujące różne kategorie
tematyczne. Wzajemna korelacja zmiennych z tej samej kategorii tematycznej
ma mocne uzasadnienie teoretyczne, toteż uwzględnienie obu takich zmiennych (np. stopy inwestycji i stopy oszczędności) w jednym modelu regresji
prowadziłoby do uzyskania zakłóconych wyników. Natomiast w przypadku
uwzględnienia w jednym modelu zmiennych reprezentujących różne kategorie ekonomiczne potencjalna korelacja zmiennych objaśniających nie zakłóca
logicznej struktury modelu.
W ramach niniejszego badania oszacowaliśmy kilkaset empirycznych
modeli wzrostu gospodarczego, różniących się między sobą zestawem zmiennych objaśniających. Na potrzeby tego opracowania wybraliśmy do szczegółowej analizy sześć modeli, biorąc pod uwagę ich znaczenie ekonomiczne
(merytoryczne) oraz kryterium formalne (statystyczne).
Tabela 2 przedstawia oszacowania sześciu modeli wzrostu gospodarczego
dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Modele te oznaczone są numerami od 1 do 6. W tablicy podano kod i opis zmiennej objaśniającej, ocenę
parametru strukturalnego, statystykę t-studenta i poziom istotności. Poniżej
znajdują się: wartość statystyki F wraz z poziomem istotności, współczynnik
determinacji (zwykły i skorygowany) oraz liczba obserwacji.
Modele 1 – 3 to modele o dobrych własnościach statystycznych, zaś modele
4 – 6 są modelami tematycznymi: model 4 zawiera zmienne reprezentujące
inwestycje w kapitał rzeczowy i ludzki, model 5 ma charakter instytucjonalny,
zaś ostatni z nich jest formułą popytową.
W modelu 1 tempo wzrostu gospodarczego jest objaśniane początkowym
poziomem dochodu oraz: stopą inwestycji, saldem sektora finansów publicznych (% PKB), stopą inflacji i udziałem sektora prywatnego w PKB. Model
ten ma bardzo dobre własności statystyczne. Wszystkie zmienne objaśniające
z wyjątkiem początkowego poziomu dochodu są istotne (na poziomie 10%).
Początkowy poziom dochodu jest zmienną mało istotną (poziom istotności
wynosi 0,226) i występuje w modelu z ujemnym znakiem. Oznacza to, że
równanie regresji potwierdza w niewielkim stopniu występowanie konwergencji warunkowej między krajami. Jest to nowość w stosunku do analizy
korelacji, z której wynikało występowanie raczej tendencji dywergencyjnych.
Uwzględnione w modelu zmienne niezależne łącznie objaśniają prawie 60%
wariancji trzyletnich stóp wzrostu realnego PKB w krajach Europy Środkowo-Wschodniej.
95
Tabela 2
Empiryczne modele wzrostu gospodarczego dla krajów UE-10
Ocena
Statystyka Poziom
parametru
t
istotności
Zmienna
MODEL 1
Stała
zm71 PKB per capita wg PSN z okresu poprzedniego
(USD)
zm1 Akumulacja kapitału brutto (% PKB)
zm28 Saldo sektora finansów publicznych (% PKB)
zm65 Wartość dodana w sektorze prywatnym
(% PKB)
–4,1214
–0,0001
–1,49
–1,23
0,144
0,226
0,1759
0,3008
–0,0217
0,0972
1,97
2,63
–3,27
2,43
0,055
0,012
0,002
0,019
F = 12,41 (poziom istotności dla F = 0,000); R2 = 0,5851; R2 skor. = 0,5380;
MODEL 2
Stała
–12,9270
–3,75
–0,0001
–1,05
(USD)
0,2324
2,48
0,2562
2,04
0,1109
1,68
zm65 Wartość dodana w sektorze prywatnym
0,0958
2,10
(% PKB)
F = 9,36 (poziom istotności dla F = 0,000); R2 = 0,5153; R2 skor.
MODEL 3
Stała
–0,1816
–0,0002
(USD)
zm19 Kapitalizacja spółek giełdowych (% PKB)
0,0738
0,3194
0,1025
–0,0235
= 0,4602;
R2 = 0,3118;
0,001
0,300
0,017
0,047
0,101
0,042
n = 50
–0,05
–1,14
0,964
0,262
1,78
2,64
1,58
–3,22
0,082
0,011
0,122
0,002
F = 10,17 (poziom istotności dla F = 0,000); R2 = 0,5418; R2 skor. = 0,4885;
MODEL 4
Stała
–6,4654
–2,32
0,000
0,00
(USD)
zm2 Akumulacja brutto środków trwałych (% PKB)
0,2152
1,99
zm3 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne netto
0,2242
1,68
(% PKB)
zm6 Wydatki na edukację (% DNB)
0,8010
1,62
zm8 Siła robocza z wykształceniem wyższym
0,0394
0,81
(% siły roboczej ogółem)
F = 3,81 (poziom istotności dla F = 0,006);
n = 50
R2 skor. = 0,2299;
n = 49
0,025
0,998
0,053
0,101
0,112
0,423
n = 48
96
MARIUSZ PRÓCHNIAK
Tabela 2 (cd.)
Ocena
Statystyka Poziom
parametru
t
istotności
Zmienna
MODEL 5
Stała
(USD)
zm15 Wskaźnik liberalizacji handlu zagranicznego
i systemu kursu walutowego
zm24 Wskaźnik reform sektora bankowego
zm72 Wskaźnik wolności gospodarczej
(zmienna jakościowa Heritage Foundation)
–32,4071
–0,0002
–3,32
–2,03
0,002
0,049
6,4440
2,44
0,019
1,8934
1,41
0,166
0,0969
1,43
0,161
= 0,3951;
n = 47
F = 8,51 (poziom istotności dla F = 0,000); R2 = 0,4477; R2 skor.
MODEL 6
Stała
–1,0598
0,0000
(USD)
0,4392
zm9 Eksport dóbr i usług (% PKB)
–0,0743
zm10 Import dóbr i usług (% PKB)
0,0253
zm26 Wydatki państwa (% PKB)
–0,0763
zm60 Wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych
–0,0099
(% PKB)
F = 4,44 (poziom istotności dla F = 0,001);
R2 = 0,3824;
–0,10
0,26
0,918
0,794
2,47
–0,41
0,14
–1,11
–0,09
0,017
0,685
0,888
0,272
0,926
R2 skor. = 0,2962;
n = 50
Zmienna objaśniana: tempo wzrostu realnego PKB ogółem. Lata: 1993–2007 (średnie
3-letnie).
Źródło: obliczenia własne.
Model 2 różni się od modelu 1 tym, że w miejsce stopy inflacji pojawia
się wartość dodana w usługach (w % PKB). Przy takiej specyfikacji modelu
zmienne objaśniające, oprócz początkowego poziomu dochodu, mają nadal
oczekiwany znak i są istotne statystycznie (na poziomie istotności 10%).
Zmienna: początkowy poziom dochodu ma ujemny znak i jest mało istotna
(poziom istotności wynosi 0,300), co mimo wszystko utrzymuje nas w przekonaniu o występowaniu niewielkiej tendencji do konwergencji w ujęciu warunkowym. Model 2 objaśnia ok. 50% wariancji stóp wzrostu PKB.
Model 3 uzależnia tempo wzrostu gospodarczego od następujących
zmiennych: początkowego poziomu dochodu, kapitalizacji spółek giełdowych
(% PKB), salda sektora finansów publicznych (% PKB), wartości dodanej
w usługach (% PKB) oraz stopy inflacji. Wszystkie zmienne, z wyjątkiem
97
początkowego poziomu dochodu, mają oczekiwany znak i są istotne statystycznie (na poziomie 15%). Model potwierdza występowanie konwergencji
warunkowej między krajami, ponieważ zmienna: początkowy poziom dochodu
ma ujemny znak (chociaż – tak jak w poprzednich modelach – jest mało
istotna statystycznie, gdyż poziom istotności wynosi 0,262). Model 3 objaśnia – podobnie jak wariant 2 – ok. 50% zmienności stóp wzrostu gospodarczego.
Model 4 miał na celu wyjaśnienie różnic w tempie wzrostu gospodarczego
różnicami w stopach inwestycji w kapitał rzeczowy i kapitał ludzki. Model
ten zawiera pięć zmiennych objaśniających: początkowy poziom dochodu,
dwie zmienne mierzące inwestycje w kapitał rzeczowy (stopę akumulacji
brutto środków trwałych oraz stopę bezpośrednich inwestycji zagranicznych)
oraz dwie zmienne mierzące inwestycje w kapitał ludzki (udział wydatków
na edukację w DNB oraz odsetek siły roboczej z wykształceniem wyższym).
Ta ostatnia zmienna oraz początkowy poziom dochodu okazały się nieistotne. Pozostałe trzy zmienne mają oczekiwany dodatni znak i są istotne na
poziomie 15%. Współczynnik determinacji dla tego modelu jest jednak niski
i wynosi ok. 30%. Wyniki analizy pokazują zatem, że różnice w stopach
wzrostu gospodarczego zależą od różnic w stopach inwestycji, jednak wzrost
gospodarczy jest w dużym stopniu determinowany także innymi czynnikami,
niezwiązanymi z nakładami inwestycyjnymi.
Model 5 ma charakter instytucjonalny. Zmiennymi objaśniającymi, oprócz
początkowego poziomu dochodu, są trzy jakościowe wskaźniki mierzące otoczenie instytucjonalne kraju oraz postęp reform rynkowych: wskaźnik liberalizacji handlu zagranicznego i systemu kursu walutowego, wskaźnik reform
sektora bankowego oraz wskaźnik wolności gospodarczej. Przy takiej specyfikacji zmiennych objaśniających model dobrze potwierdza występowanie
konwergencji warunkowej, ponieważ parametr stojący przy zmiennej: początkowy poziom dochodu jest ujemny i istotny statystycznie (na poziomie 5%).
Wszystkie trzy zmienne jakościowe mają w modelu oczekiwany dodatni znak
i są istotne statystycznie (na poziomie 17%). Jest to zgodne z wnioskami
z teoretycznego modelu strukturalnego i z analizy korelacji, wskazującymi,
że otoczenie instytucjonalne i postęp reform rynkowych to silne determinanty wzrostu gospodarczego. Model 5 wyjaśnia tylko ok. 40% wariancji stóp
wzrostu gospodarczego. Współczynnik determinacji może być jednak niski,
ponieważ otoczenie instytucjonalne i postęp reform rynkowych – mimo że
istotnie oddziałują na aktywność gospodarczą – nie są w stanie objaśnić pełnej
zmienności dynamiki PKB, na którą wpływa wiele innych czynników, w tym
zmienne ilościowe.
98
MARIUSZ PRÓCHNIAK
Model 6 jest modelem popytowym i ma na celu pokazanie, jak udziały
poszczególnych składników popytu globalnego w PKB (analizowane razem
w jednym modelu) objaśniają dynamikę gospodarczą. Model ten charakteryzuje się jednak bardzo słabymi własnościami statystycznymi. Wszystkie
zmienne objaśniające (z wyjątkiem stopy inwestycji) są nieistotne, a skorygowany współczynnik determinacji jest niski (30%). Model ten nie wyjaśnia
zatem w prawidłowy sposób czynników wzrostu gospodarczego w badanej
grupie krajów.
Podsumowując wyniki analizy regresji, można stwierdzić, że przedstawione modele (poza wariantem 6) bardzo dobrze opisują czynniki wzrostu
gospodarczego i przyczyny zróżnicowania stóp zmian realnego PKB. Są one
zatem dobrym uzupełnieniem i rozszerzeniem analizy korelacji. Uzyskanie
tak dobrych wyników (zarówno w ujęciu ekonomicznym, jak i statystycznym)
jest niewątpliwym sukcesem tego badania.
Warto na końcu dodać, że prace nad tym tematem dobrze byłoby kontynuować, a empiryczne modele wzrostu ulepszać zarówno pod względem
merytorycznym, jak i formalnym, z uwzględnieniem nowych zmiennych i bardziej zaawansowanych technik ekonometrycznych.
ZAKOŃCZENIE
1. Opracowanie przedstawia empiryczną analizę czynników wzrostu gospodarczego w 10 krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1993–2007.
Analizujemy dane uśrednione dla pięciu 3-letnich podokresów. Badanie
składa się z trzech etapów: wyboru zmiennych do modelu, analizy korelacji i analizy regresji.
2. Analiza korelacji wskazuje, że głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego w krajach UE-10 były: stopa inwestycji (w tym stopa bezpośrednich
inwestycji zagranicznych), kapitał ludzki mierzony poziomem wykształcenia siły roboczej, rozwój sektora finansowego przybliżany kapitalizacją spółek giełdowych oraz strukturą własnościową sektora bankowego
(duża rola banków zagranicznych i mała rola banków państwowych),
dobra kondycja finansów publicznych państwa (niski deficyt budżetowy
i niski dług publiczny), struktura gospodarki polegająca na dużym udziale
usług w PKB i małym udziale rolnictwa i przemysłu, niska stopa procentowa, niska inflacja i niskie tempo wzrostu podaży pieniądza, korzystna
struktura wiekowa ludności przejawiająca się niewielkim odsetkiem osób
biernych zawodowo, informatyzacja i komputeryzacja mierzone liczbą
99
komputerów i powszechnością telefonii komórkowej, duży udział sektora
prywatnego w gospodarce oraz korzystne otoczenie instytucjonalne, przejawiające się m.in. w dużym zakresie wolności gospodarczej oraz szybkim
postępie reform rynkowych.
3. W ramach analizy regresji oszacowaliśmy sześć alternatywnych wariantów
empirycznego modelu wzrostu gospodarczego. Pomijając wariant 6, który
okazał się mało istotny, analiza regresji potwierdziła wnioski z analizy
korelacji na temat tego, że wyselekcjonowane zmienne objaśniające były
ważnymi czynnikami pozwalającymi uznać je za źródła (przyczyny) wzrostu gospodarczego.
4. Nasze badanie wskazuje, że kraje Europy Środkowo-Wschodniej rozwijały się zgodnie z hipotezą konwergencji (zbieżności) warunkowej. Natomiast konwergencja w ujęciu absolutnym nie została potwierdzona przez
model.
BIBLIOGRAFIA
EBRD (2009), Transition Report Database.
Heritage Foundation (2009), Index of Economic Freedom Database.
IMF (2008), World Economic Outlook Database, październik.
Liberda B., Rogut A., Tokarski T. (2002), Wzrost gospodarczy, oszczędności
i inwestycje w krajach OECD i w krajach Europy Środkowej i Wschodniej,
„Ekonomista” nr 3, s. 397–412.
Madden G., Savage S.J. (1998), CEE Telecommunications Investment and
Economic Growth, „Information Economics and Policy” nr 10, s. 173–195.
Malina A., Malina P. (2005), Determinanty rozwoju regionalnego Polski, „Wiadomości Statystyczne” nr 10, s. 68–79.
Matkowski Z., Próchniak M. (2006), Czynniki wzrostu gospodarczego w krajach postsocjalistycznych: analiza ekonometryczna. Referat przedstawiony
na konferencji „Ścieżki wzrostu gospodarczego w krajach postsocjalistycznych w latach 1990–2005: konwergencja czy dywergencja?” organizowanej
przez Katedrę Ekonomii II, SGH, Warszawa, 16 listopada.
Matkowski Z., Próchniak M. (2007), The Determinants of Economic Growth,
w: New Europe. Report on Transformation, (red.) D. Rosati, XVII Economic Forum, Krynica-Zdrój, Poland, 5–8 September 2007, Instytut Wschodni, Warszawa, s. 100–102.
Matkowski Z., Próchniak M. (2009), Czynniki wzrostu gospodarczego w krajach
transformacji – analiza ekonometryczna, [w:] Wzrost gospodarczy w krajach
100
MARIUSZ PRÓCHNIAK
transformacji: konwergencja czy dywergencja?, (red.) R. Rapacki, PWE,
Warszawa, s. 108–136.
Mencinger J. (2003), Does Foreign Direct Investment Always Enhance Economic Growth?, „Kyklos” nr 56, s. 491–508.
Próchniak M. (2005), Bariery wzrostu gospodarczego. Przegląd wyników badań
empirycznych, „Zeszyty Naukowe KGŚ SGH” nr 17, s. 76–101.
Próchniak M. (2006), Czynniki wzrostu gospodarczego – wnioski z badań empirycznych, „Ekonomista” nr 3, s. 305–345.
Próchniak M. (2008a), Czynniki wzrostu gospodarczego w 10 krajach Europy
Środkowo-Wschodniej w latach 1993–2005. Referat wygłoszony na konferencji pt. „Modele i prognozy w ekonomii i finansach” organizowanej
przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie oraz Akademię Morską w Gdyni, Łańsk (Polska), 23–25 czerwca.
Próchniak M. (2008b), Determinants of Economic Growth in the 10 Central
and Eastern European Countries, 1993–2005. Referat wygłoszony na konferencji WIEM (Warsaw International Economic Meeting) organizowanej
przez Uniwersytet Warszawski i Narodowy Bank Polski, Warszawa (Polska), 5–6 lipca.
Próchniak M. (2009), Czynniki wzrostu gospodarczego – przegląd wyników
badań empirycznych, [w:] Wzrost gospodarczy w krajach transformacji: konwergencja czy dywergencja?, (red.) R. Rapacki, PWE, Warszawa, s. 32–73.
Rapacki R. (2007), Structural Reforms, [w:] New Europe. Report on Transformation, (red.) D. Rosati, XVII Economic Forum, Krynica-Zdrój, Poland,
5–8 September 2007, Instytut Wschodni, Warszawa, s. 86–100.
Rapacki R. (2009), Wzrost gospodarczy w krajach transformacji: konwergencja
czy dywergencja?, PWE, Warszawa.
Rogut A., Roszkowska S. (2006), Konwergencja warunkowa w krajach transformacji, „Gospodarka Narodowa” nr 9, s. 35–55.
Schadler S., Mody A., Abiad A., Leigh D. (2006), Growth in the Central and
Eastern European Countries of the European Union, IMF, Washington.
Sztaudynger J.J. (2003), Nieliniowość wpływu stopy inwestycji na wzrost gospodarczy, „Ekonomista” nr 6, s. 775–794.
Tokarski T. (2006), PKB a rynek pracy w niektórych krajach Europy i Azji,
„Wiadomości Statystyczne” nr 4, s. 55–77.
Welfe A., Karp P., Kębłowski P. (2005), Analiza kointegracyjna w modelowaniu
gospodarki polskiej, „Ekonomista” nr 5, s. 645–658.
World Bank (2009), World Development Indicators Database.
101
STRESZCZENIE
Opracowanie przedstawia analizę czynników wzrostu gospodarczego w 10
krajach Europy Środkowo-Wschodniej (UE-10): Bułgaria, Czechy, Estonia,
Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Węgry. Analiza obejmuje lata 1993–2007. W ramach badania testujemy wiele zmiennych makroekonomicznych, które są potencjalnymi czynnikami wzrostu gospodarczego.
Analiza jest oparta na danych uśrednionych dla pięciu 3-letnich podokresów:
1993–1995, 1996–1998, 1999–2001, 2002–2004 i 2005–2007.
Analiza składa się z trzech etapów. W ramach pierwszego etapu wybieramy zmienne, które mogą być testowane jako potencjalne czynniki wzrostu
gospodarczego. Selekcja jest dokonywana na podstawie ekonomicznego znaczenia poszczególnych zmiennych oraz dostępności danych. W drugim etapie
przeprowadzamy analizę korelacji w celu wyboru zmiennych do modelu ekonometrycznego. Trzecim etapem jest analiza regresji. Testujemy wiele wariantów empirycznych modeli wzrostu gospodarczego i wybieramy te warianty,
które najlepiej wyjaśniają zróżnicowanie stóp wzrostu gospodarczego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej.
Wyniki wskazują, że głównymi czynnikami wzrostu gospodarczego w krajach UE-10 były: stopa inwestycji (w tym stopa bezpośrednich inwestycji
zagranicznych), kapitał ludzki mierzony poziomem wykształcenia siły roboczej, rozwój sektora finansowego przybliżany kapitalizacją spółek giełdowych
oraz strukturą własnościową sektora bankowego (duża rola banków zagranicznych i mała rola banków państwowych), dobra kondycja finansów publicznych
państwa (niski deficyt budżetowy i niski dług publiczny), struktura gospodarki
polegająca na dużym udziale usług w PKB i małym udziale rolnictwa i przemysłu, niska stopa procentowa, niska inflacja i niskie tempo wzrostu podaży
pieniądza, korzystna struktura wiekowa ludności przejawiająca się niewielkim
odsetkiem osób biernych zawodowo, informatyzacja i komputeryzacja mierzone liczbą komputerów i powszechnością telefonii komórkowej, duży udział
sektora prywatnego w gospodarce oraz korzystne otoczenie instytucjonalne,
przejawiające się m.in. w dużym zakresie wolności gospodarczej oraz szybkim postępie reform rynkowych. Ponadto nasze badanie dowodzi, że kraje
Europy Środkowo-Wschodniej rozwijały się zgodnie z hipotezą konwergencji
(zbieżności) warunkowej, zaś konwergencja w ujęciu absolutnym nie została
potwierdzona przez model.
102
MARIUSZ PRÓCHNIAK
SUMMARY
The paper presents the analysis of economic growth determinants in
10 Central and Eastern European countries (CEE-10 or EU-10): Bulgaria,
Czech Republic, Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania, Poland, Romania, Slovakia, and Slovenia. The analysis covers the period 1993–2007. We test many
macroeconomic variables that are potential economic growth determinants.
Our calculations are based on the average data for five 3-year subperiods:
1993–1995, 1996–1998, 1999–2001, 2002–2004, and 2005–2007.
The analysis consists of three steps. In the first step, we choose the variables that can be tested as potential economic growth determinants. The selection is based on economic significance and data availability. In the second
step, we perform the correlation analysis in order to choose the variables for
the econometric model. The third step is the regression analysis. We estimate
many variants of empirical models of economic growth and we choose those
that are the best in explaining the differences in the GDP dynamics between
the CEE countries.
Our results indicate that the most important economic growth determinants in the CEE-10 countries are: investment rate (including FDI), human
capital as measured by the education of workers, financial sector development, proxied by the capitalization of stock exchange and the ownership
structure of the banking sector (important role of foreign banks), good fiscal
stance (low budget deficit and low public debt), economy structure (high
services share in income and low agriculture and industry shares), low interest
rates, low inflation and slow money growth, advantageous age structure of
the population (low share of economically inactive people), computerization
of the economy measured by the mobile penetration rate and the number
of computers, high private sector share in GDP, and good institutional environment (e.g. high scope of economic freedom and the progress of market
reforms). Moreover, our analysis indicates that the CEE countries have been
developing in line with the conditional convergence hypothesis while the
absolute convergence has not been confirmed.
Piotr F. Borowski
REGULACJE W SEKTORACH GOSPODARKI
Termin regulacje może występować w kilku znaczeniach semantycznych,
jednakże w niniejszym artykule będzie rozumiany jako sposób władczego
oddziaływania państwa na gospodarkę za pomocą niezależnych organów.
Organy regulujące ani nie zarządzają, ani nie administrują przedsiębiorstwami, a ich interwencja powinna się zakończyć po doprowadzeniu rynku do
stanu, w którym funkcjonuje on na zasadach skutecznej konkurencji określonej w normach prawnych. Ze zjawiskiem ingerencji państwa w gospodarkę, w określone sektory i branże przemysłu czy też w działalność danych
przedsiębiorstw mamy do czynienia od najdawniejszych czasów. Regulacje
są wygodnym narzędziem prowadzenia przez państwo polityki, gdyż w przeciwieństwie do polityk wymagających ponoszenia nakładów budżetowych,
regulacje nie napotykają ograniczeń budżetowych – dopiero ich wdrożenie
generuje określone koszty. Podobnie jak osiągnięcie dowolnego celu wiąże
się z poniesieniem określonych nakładów, tak i każda regulacja wprowadzając nowe rozwiązania powoduje powstawanie kosztów. Regulacja, która
generuje koszty przewyższające wartość uzyskanych korzyści, jest regulacją
nieefektywną i powinna być skorygowana. Podstawowym narzędziem regulacji jest prawo. Nowość regulacji jako konstrukcji prawnej jest relatywna,
gdyż wyraźne cechy występowania regulacji można dostrzec w XIX-wiecznym
angielskim prawodawstwie kolejowym, natomiast w Europie kontynentalnej
równoważenie rynku za pomocą regulacji pojawiło się pod koniec XX wieku
za sprawą prawa wspólnotowego1. Celem każdej regulacji prawnej jest rozwiązanie określonego problemu lub usprawnienie wybranego procesu.
W przypadku regulacji gospodarczej celem ustawodawcy jest usprawnienie mechanizmów obrotu handlowego z uwzględnieniem przesłanek natury
polityczno-społecznej. W ostatnich latach można zaobserwować gwałtowny
rozwój zainteresowania nauki regulacjami sektorowymi. Rządy poszcze1
W. Hoff, Prawny model regulacji sektorowej, Difin 2008, s. 13.
104
PIOTR F. BOROWSKI
gólnych państw oraz instytucje UE odgrywają istotną rolę w kształtowaniu
właściwego poziomu regulacji, gdyż nadmierna regulacja może zdławić innowacyjność. Wprowadzenie rozbudowanych, szczegółowych i często wewnętrznie sprzecznych i nieprecyzyjnych przepisów stanowi swego rodzaju wstrząs
dla uczestników obrotu, zwiększający ich ostrożność w inwestowaniu i nakłaniający do przeczekania okresu dostosowawczego. W celu skonstruowania
rozsądnej regulacji gospodarczej ustawodawca oraz administracja rządowa
muszą posiadać świadomość ekonomicznych konsekwencji wprowadzanych
przepisów (a także rozumieć konsekwencje tych elementów regulacji, które
odgrywają funkcję społeczną). Dlatego zarówno autor projektu regulacji, jak
i prawodawca powinni opierać swoją pracę na zespołach ekspertów i profesjonalnych doradcach przygotowanych w zakresie mikroekonomii i obrotu
finansowego.
Regulacja jest działaniem zmierzającym do ukształtowania działań instytucji, przedsiębiorstw i obywateli tak, aby lepiej odpowiadały one interesowi
publicznemu i były jak najbardziej optymalne. Przyjmuje się, że optymalizacja
regulacji polega na takim konstruowaniu przepisów, aby prowadziły one do
maksymalizacji aktywności gospodarczej i obrotu w każdym z regulowanych
obszarów, wyłączając równocześnie obszary społeczne. Podejście to opiera
się na przekonaniu, że maksymalizacja obrotu daje rządzącym większe możliwości realizacji przyjętej polityki społecznej poprzez redystrybucję wygenerowanych w gospodarce środków, niż poprzez przerzucanie misji społecznej
na prywatne podmioty gospodarcze, przy równoczesnym i nieuniknionym
ograniczaniu bodźców stymulujących rozwój. Przepisy prawne, które maksymalizują aktywność i obrót gospodarczy, to takie przepisy, które opierają się
na zastosowaniu ekonomicznych modeli zachowań podmiotów gospodarczych
i w minimalnym stopniu ograniczają ekonomiczną motywację działania tych
podmiotów2.
RODZAJE
REGULACJI
Zdaniem francuskiej szkoły badań nad regulacją (French régulation),
reprezentowanej przez R. Boyer i Y. Saillard, regulacje mogą przybierać
charakter regulacji ekonomicznych lub społecznych. Regulacje ekonomicz2
P. Rymaszewski, P. Kurek, P. Dobrowolski, Propozycje reform w procesie stanowienia
prawa, [w:] Kierunki niezbędnych zmian gospodarczych w Polsce. Raport Syntetyczny,
(red.) B. Błaszczyk, CASE, Warszawa 2005, s. 13–14.
Regulacje w sektorach gospodarki
105
ne odnoszą się do ustalania cen czy licencjonowania ograniczającego możliwość podejmowania działalności gospodarczej, ingerują zatem bezpośrednio
w decyzje rynkowe, takie jak polityka cenowa, konkurencja, wejście na rynek
lub jego opuszczenie. Regulacje ekonomiczne dotyczą głównie przeciwdziałaniu skutkom tendencji monopolistycznych.
W przypadku regulacji społecznych stanowią one formę społecznej kontroli działalności gospodarczej lub kontroli w formie zinstytucjonalizowanej,
prowadzonej w sposób formalny (za pomocą instrumentów administracyjnoprawnych) lub nieformalny i może być analizowana na różnym poziomie
abstrakcji3. Regulacje społeczne chronią wartości pozaekonomiczne, takie
jak zdrowie, bezpieczeństwo, środowisko naturalne i spójność społeczną.
Regulacje społeczne mają za zadanie usuwać lub łagodzić negatywne efekty
zewnętrzne działań gospodarczych lub pomagają przezwyciężyć niekompletność i niedoskonałość informacji. Regulacje prospołeczne zapobiegają nieprawidłowościom rynku, w których skuteczna konkurencja nie jest w stanie
zapewnić osiągnięcia określonych celów społecznych. Najogólniej regulacje
w ujęciu społecznym mogą być analizowane w zakresie sposobu produkcji
i występujących tam powiązań, natomiast przechodząc na bardziej szczegółowy poziom – analizowane są specyficzne powiązania i konfiguracje społeczne oraz ekonomiczne4. W ujęciu instytucjonalnym regulacje dotyczą wielu
niezależnych agend oraz instytucji i tworzone są w oparciu o trzy zasadnicze
elementy: prawo, kompromis i system wartości5.
Zazwyczaj obydwa rodzaje regulacji pojawiają się w odrębnych przepisach
i ich rozróżnienie nie nastręcza problemu, jednak może zaistnieć sytuacja,
w której oba nurty regulacji występują jednocześnie w jednej kategorii decyzji
regulacyjnych. Sytuacja taka wystąpiła, gdy prezes URE odmówił zatwierdzenia taryfy cieplnej stwierdzając, że przepisy art. 45 u.p.e nakazują uwzględniać
nie tylko czynniki ekonomiczne, ale również chronić interesy odbiorców przed
nieuzasadnionym poziomem cen6. Co do zasady zatwierdzanie taryf stanowi
przejaw regulacji na rzecz utrzymania konkurencji, jednakże element ochrony
interesów odbiorców może jednocześnie stanowić wyraz protekcji pewnych
celów społecznych niezależnie od funkcjonowania skutecznej konkurencji7.
Według P. Selznicka, regulacja to trwała i ukierunkowana kontrola sprawowana przez agencję publiczną nad działalnością ważną dla życie danej
3
4
5
6
7
R. Boyer, Y. Saillard, Regulation Theory, Taylor & Francis e-Library, 2005, s. 37.
Ibidem, s. 38.
Ibidem, s. 41.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2004. Sygnatura akt III SK 60/04.
W. Hoff, Prawny model…, op. cit., s. 17.
106
PIOTR F. BOROWSKI
wspólnoty. Należy jednak pamiętać o występujących tendencjach do przechwycenia przez podmioty regulowane organizacji regulujących8.
Regulacja według T. Daintith to kontrola publiczna danej sfery działalności, prowadzona za pomocą standardów i reguł mających najczęściej formę
wiążących aktów administracyjnoprawnych. Regulacje administracyjnoprawne stosowane przez współczesne państwa dotyczą rozmaitych dziedzin życia
gospodarczego i społecznego.
Każda regulacja administracyjnoprawna jest ingerencją państwa w gospodarkę. Aktywność państwa i tworzenie regulacji jest konieczne w przypadku
gdy niewystarczające wydaje się funkcjonowanie mechanizmów rynkowych,
konkurencji szczególnie w przypadku dóbr publicznych czy ogólnonarodowej
infrastruktury9. W przypadku sektora energetycznego podstawowym mechanizmem jest ustawa, natomiast metodą jest regulacja administracyjnoprawna10. Komisja Europejska, podobnie jak inne organy Unii Europejskiej oraz
liczni ekonomiści i prawnicy, uważa, że system regulacji prawnych danego
kraju powinien być tak zbudowany, aby zapewnić krajowym przedsiębiorcom
stabilność, możliwości rozwoju oraz warunki do konkurowania z podmiotami
zagranicznymi.
REGULACJE
PRAWNE W SEKTORZE ENERGETYCZNYM
W UE fundamentem prawnym dla określenia celów polityki energetycznej, instytucji i narzędzi regulacyjnych wobec energetyki są dyrektywy energetyczne, a ich krajowymi odpowiednikami – specjalne ustawy stanowiące
tzw. prawo energetyczne11. Rynek energii elektrycznej jest silnie regulowany.
W Polsce podstawową instytucją regulującą jest Urząd Regulacji Energetyki.
Głównym zadaniem URE jest prowadzenie działań regulacyjnych realizowanych poprzez: koncesjonowanie, uzgadnianie projektów planów rozwoju,
zatwierdzanie taryf dla energii elektrycznej, zatwierdzanie planów ograniczeń w poborze energii elektrycznej, zatwierdzanie instrukcji ruchu i eks8
9
10
11
Ph. Nonet, Ph. Selznick, R. Kagan, Law and Society in Transition: Toward Responsive
Law, Transaction Publishers, 2001.
B. Tamanaha, On the Rule of Law, Cambridge University Press, 2004, s. 45.
F. Elżanowski, Polityka energetyczna. Prawne instrumenty realizacji, LexisNexis, Warszawa 2008, s. 66.
P. Borowski, Legislacja i regulacje w sektorze energetycznym, [w:] Planowanie i zarządzanie w energetyce, (red.) P. Borowski, M. Powałka, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2009,
s. 56.
107
ploatacji sieci, wyznaczanie operatorów sieci dystrybucyjnej i przesyłowej.
Regulacja działalności podmiotów gospodarczych funkcjonujących na rynku
polega na stymulowaniu, nadzorowaniu i kontroli zachowań wspomnianych
podmiotów gospodarczych w ramach istniejących szczegółowych uregulowań prawnych i instytucjonalnych. Aktywność państwa lub takich instytucji
integracji międzynarodowej, jak np. UE, przybiera wobec energetyki formę
wyspecjalizowanej regulacji, podporządkowanej celom polityki energetycznej.
Jak wspomniano powyżej, na gruncie polskim tę funkcję pełni prezes Urzędu
Regulacji Energetyki. Działaniom tym często towarzyszy wzmacnianie roli
instytucji antymonopolowych i to zarówno w obszarze władzy wykonawczej,
jak i sądowniczej. Należy podkreślić, że tworzone w państwach członkowskich
UE instytucje regulatorów stanowią jedynie część ogólnego mechanizmu
kształtującego sektor energetyczny. Podstawowe znaczenie w kształtowaniu
systemu regulacji posiada parlament, który określa ramy prawne dotyczące m.in. uprawnień i obowiązków regulatora. Nie można pominąć innych
instytucji, których kompetencje leżą często na granicy zadań wykonywanych
przez organy regulacyjne, a dotyczące m.in. ochrony środowiska, zmian właścicielskich przedsiębiorstw energetycznych, ochrony najbiedniejszych grup
społecznych. Wszystko to sprawia, że system regulacji jest bardzo złożony
i wskazuje, że istnieje wiele różnych rozwiązań. Niemniej efektem działania
systemu w każdym przypadku jest transformacja rynkowa energetyki.
Podstawą wyjściową polityki energetycznej były i są takie akty prawne
i wytyczne ogólne o charakterze strategiczno-taktycznym, jak: Traktat Karty
Energetycznej, Europejska Karta Energetyczna, czy Białe12 i Zielone Księgi13
UE oraz Konkluzje Prezydencji. W konkluzji prezydencji w roku 2008 odnotowano, że …skuteczny, w pełni operacyjny i obejmujący sieć wzajemnych
połączeń wewnętrzny rynek energii jest niezbędnym warunkiem bezpiecznych,
trwałych i opartych na zasadach konkurencji dostaw energii w Europie…14.
Szczególną rolę w kształtowaniu europejskiej polityki energetycznej odgrywają wydawane przez Komisję Europejską wspomniane Księgi, w których są
zawarte szczegółowe zasady strategii energetycznej Unii Europejskiej. Jednak
zasadnicze regulacje sektorów energetycznych w UE stanowią dyrektywy. Do
najważniejszych dyrektyw o charakterze energetyczno-ekologicznym zaliczają
się:
12
13
14
Np. Adaptacja do zmian klimatu: europejskie ramy działania, Biała Księga, 2009.
Np. A European Strategy for Sustainable, Competitive and Secure Energy, Green Paper,
2006.
Konkluzja prezydencji, 7652/1/08 REV 1, z dnia 13–14 marca 2008.
108
–
PIOTR F. BOROWSKI
Dyrektywa 96/61/WE (dyrektywa IPPC) w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczenia zanieczyszczeń, wprowadzająca pozwolenia zintegrowane (PZ) dla większych instalacji, które są oparte na najlepszej
dostępnej technice (BAT);
– Dyrektywa 2001/80/WE (dyrektywa LPC) w sprawie ograniczenia niektórych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego z dużych obiektów
energetycznego spalania paliw, wprowadzająca niskie limity emisji SO2,
NOx i pyłów dla instalacji energetycznych o mocy wyższej niż 50 MW;
– Dyrektywa 2001/81/EC (dyrektywa NEC) w sprawie narodowych pułapów
emisji zanieczyszczeń, wprowadzająca łączne limity emisji SO2 i NOx dla
poszczególnych państw UE;
– Dyrektywa 2001/77/WE (dyrektywa RES) w sprawie wspierania produkcji
na rynku wewnętrznym energii elektrycznej wytwarzanej ze źródeł odnawialnych;
– Dyrektywa 2003/87/WE (dyrektywa ETS) dotyczącą zasad handlu emisjami gazów cieplarnianych, zmieniona dyrektywą łącząca 2004/101/EC
(linking directive) – wprowadzająca od 1 stycznia 2005 r. handel CO2;
– Dyrektywa 2003/30/WE w sprawie wspierania użycia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych;
– Dyrektywa 2004/8/WE (dyrektywa CHP) w sprawie wspierania kogeneracji (gospodarki skojarzonej) w oparciu o zapotrzebowanie na ciepło
użytkowe na rynku wewnętrznym energii, zmieniająca dyrektywę 92/42/
EWG.
Ponadto obowiązuje kilka dyrektyw regulujących efektywność energetyczną. Najważniejsze z nich to:
– Dyrektywa 2002/91/WE w sprawie charakterystyki energetycznej budynków;
– Dyrektywa 2005/32/WE ustanawiająca ogólne zasady ustalania wymogów
dotyczących ekoprojektu dla produktów wykorzystujących energię;
– Dyrektywa 2006/32/WE w sprawie efektywności końcowego wykorzystania
energii i usług energetycznych oraz uchylająca dyrektywę 93/76/EWG.
W ostatnich trzech latach Komisja i Parlament Europejski wypracowują
nową politykę energetyczną o większej spójności niż poprzednia. Najważniejszymi dokumentami w tym zakresie są:
– Zielona Księga 2006 „Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii”. Jest to formalny dokument początkujący nową politykę energetyczną, zakreślający i modyfikujący główne
cele dotychczasowej polityki energetycznej UE nakierowane obecnie na
wzrost konkurencyjności rynku energii, poprawę bezpieczeństwa dostaw
109
energii oraz rozwój energetyki odnawialnej ograniczający wpływ na środowisko.
– Pakiet energetyczny 2007 (Energy package 2007) przedstawiony do konsultacji w styczniu 2007 r. Pakiet stanowi zestaw dokumentów dotyczących
propozycji działań legislacyjnych i innych w zakresie rynku energii elektrycznej i rynku energii gazowej, energii jądrowej, technologii energetycznych, w tym także mapy drogowej dla źródeł odnawialnych. W istocie
jest to skonkretyzowany zarys nowej europejskiej polityki energetycznej,
określający cele do 2020 r. oraz cele dalszej perspektywy do 2050 r.15
W marcu 2007 r. na szczycie w Brukseli przyjęto trzy wiążące cele do
2020 roku, to jest: redukcję gazów cieplarnianych o 20%, wzrost udziału
energii odnawialnej do 20% oraz oszczędność zużycia energii pierwotnej
– 20% (pakiet 3x20). W styczniu 2008 r. Komisja Europejska opublikowała wchodzący w skład pakietu energetyczno-klimatycznego projekt ramowej
dyrektywy dotyczącej promocji źródeł odnawialnych (RES). Cele dyrektywy są ponowieniem i uszczegółowieniem ustaleń szczytu marcowego 2007 r.
Do 2020 r. zostały one sformułowane następująco: redukcja emisji gazów
cieplarnianych o 20%, wzrost udziału energii ze źródeł odnawialnych do
20% całkowitego zużycia z 10-procentowym udziałem biopaliw w transporcie
oraz wzrost efektywności energetycznej o 20%. Do ważniejszych zalecanych
kierunków działań realizacji dyrektywy RES powinny być czyste technologie
węglowe i technologie wychwytywania i magazynowania CO2 (carbon capture
and storage – CCS)16.
Przepisy z obszaru energii dotyczą przede wszystkim zasad dostępu do
unijnego rynku gazu i energii elektrycznej, przejrzystości cen, warunków tranzytu gazu, współdziałania w zakresie rozwoju transeuropejskich sieci energetycznych, utrzymywania obowiązkowych zapasów paliw płynnych, jak również
zasad pomocy publicznej i energetycznej efektywności urządzeń. Pierwsze
dyrektywy, kierujące państwa członkowskie na drogę liberalizacji rynków,
stanowiące ich podwaliny, przyniosły wiele korzystnych następstw zarówno
w sferze ładu instytucjonalnego, jak i – co ważniejsze – realne skutki w naruszeniu monopolistycznych układów rynkowych17.
15
16
17
Por. Europejska polityka energetyczna. Komunikat Komisji do Rady Europejskiej
i Parlamentu Europejskiego. KOM(2007)1. Bruksela 10 stycznia 2007.
P. Jeżowski, Polityka energetyczna z polskiej perspektywy, [w:] Planowanie i zarządzanie
w energetyce, (red.) P. Borowski, M. Powałka, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2009,
s. 26.
P. Borowski, Legislacja i regulacje…, op. cit., s. 56.
110
POLITYKA
PIOTR F. BOROWSKI
ENERGETYCZNA
UE
Konieczność odpowiedzi na konkretne wyzwania i zagrożenia energetyczne spowodowały wspólne działania państw członkowskich. Wspólna polityka energetyczna Unii Europejskiej powstaje na naszych oczach. Zaczęło
się od wspólnych programów badawczych i nowego priorytetu „Energia”
we wspólnych badaniach unijnych. Ostatnio pojawiła się kolejna inicjatywa
unijna wspólnych inwestycji przemysłowych w nowoczesną energię odnawialną, czyste technologie węglowe, oszczędzanie i sprawność energetyczną czy
nowoczesne sieci przesyłu. Jest to Strategiczny Program Technologii Energetycznych Unii Europejskiej. Unia wprowadza także kolejne Pakiety dyrektyw i rozporządzeń, tworzące podstawy wspólnego rynku energii. W Komisji
Przemysłu, Badań i Energii, której jestem członkiem, właśnie kończymy
opracowanie III Pakietu. Gwarantuje on budowę połączeń transgranicznych
dla sieci gazowych i elektrycznych, wprowadza Europejską Agencję odpowiedzialną za sterowanie wspólnym europejskim rynkiem energii, a przede
wszystkim wprowadza zasadę solidarności pomiędzy państwami członkowskimi w zakresie dostaw energii. Wspólne inwestycje w infrastrukturę będą teraz
możliwe także poza granicami Unii, np. na Ukrainie, czego waga wydaje się
oczywista.
Parlament Europejski podkreśla znaczenie rozbudowy wzajemnych połączeń gazowych i elektrycznych, przebiegających przez Europę Środkową
oraz Południowo-Wschodnią na osi Północ-Południe, i przypomina, że sieci
w regionie Morza Bałtyckiego powinny być rozbudowywane i integrowane
z siecią zachodnioeuropejską. Posłowie uważają, że w 2009 r. powinny zostać
opracowane plany bałtyckich połączeń międzysieciowych. Zgodnie z zasadą
europejskiej solidarności energetycznej, Parlament konsekwentnie dąży do
zagwarantowania bezpieczeństwa dostaw oraz bezpieczeństwa energetycznego regionu Morza Bałtyckiego w warunkach recesji gospodarczej. PE
popiera dywersyfikację źródeł i szlaków zaopatrzenia, w szczególności utworzenie południowego korytarza gazowego obejmującego projekty Nabucco,
przyłącza gazu Turcja-Grecja-Włochy (TGI) i South Stream. UE powinna
współpracować z zainteresowanymi krajami, zwłaszcza w regionie Morza
Kaspijskiego. W perspektywie długoterminowej dostawy z innych krajów
z tego regionu, takich jak Uzbekistan i Iran, powinny stanowić dodatkowe poważne źródło zaopatrzenia dla Unii Europejskiej, o ile umożliwi to
sytuacja polityczna. Parlament uważa, że wszystkie państwa członkowskie
powinny mieć zapewnione, bezpośrednio lub za pośrednictwem innych
państw członkowskich na podstawie mechanizmu solidarnościowego, dosta-
111
teczne zdolności w zakresie skroplonego gazu ziemnego (LNG), obejmujące zakłady skraplania gazu zlokalizowane w państwach producentach, czy
zlokalizowane w UE terminale LNG i instalacje regazyfikacji na statkach
transportowych. Nowe terminale LNG należy uważać za projekty o znaczeniu europejskim z uwagi na ich podstawowy wkład w dywersyfikację dróg
przesyłowych.
Polityka energetyczna Unii Europejskiej stanowi zmieniający się obszerny
zespół regulacji dotyczących systemu prawa, systemów regulacyjnych, struktur
organizacyjnych, cen i taryf oraz mechanizmów ekonomiczno-finansowych.
Polityka energetyczna UE stawia sobie następujące główne cele:
– zapewnienie krótko- i długookresowego bezpieczeństwa energetycznego,
– zapewnienie konkurencyjności gospodarki poprzez minimalizację cen
energii w warunkach samofinansowania sektorów energetycznych,
– ochronę środowiska poprzez minimalizację szkodliwości technologii energetycznych dla środowiska i klimatu Ziemi,
– poprawę efektywności energetycznej.
Założenia ekologiczne i klimatyczne powodują, że polityka energetyczna UE jest w zasadzie częścią polityki ekologicznej UE, która uwzględnia
zasady rozwoju zrównoważonego, to jest uznania nadrzędności wymogów
ekologicznych w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego, oraz wymagania dotyczące ochrony klimatu, związane z realizacją porozumienia z Kioto
a uznające katastroficzne opinie pewnej części klimatologów. Polityki energetycznej i strategii rozwoju energetyki UE nie można rozpatrywać w oderwaniu od unijnej strategii rozwoju zrównoważonego oraz strategii ochrony
klimatu18.
Jednym z celów Strategii Zrównoważonego Rozwoju UE (strategii
göteborskiej) jest zahamowanie zmian klimatycznych i promowanie czystej
energii. Zgodnie z zasadą równoważonego i trwałego rozwoju stanowiącą oś
tej strategii, kwestie ochrony środowiska i najważniejszych w tym zakresie
priorytetów UE dotyczących m.in. zmian klimatu, ograniczania zagrożeń chemicznych i biologicznych, minimalizacji oddziaływań transportu oraz poprawy
efektywności energetycznej stanowią integralny element planów rozwoju Unii
i krajów członkowskich19.
Rada Europejska w 2007 r. ustaliła, że w 2020 r. udział energii wytworzonej
z odnawialnych źródeł energii (OZE) w całkowitej wielkości wyprodukowanej
18
19
P. Jeżowski, Polityka energetyczna…, op. cit., s. 24.
Fundusze europejskie na energetykę odnawialną, Polska Izba Gospodarcza Energii
Odnawialnej, s. 13.
112
PIOTR F. BOROWSKI
energii w krajach UE wynieść powinien 20%, udział biopaliw w całkowitym
zużyciu paliw transportowych – 10%, natomiast efektywność energetyczna
powinna wzrosnąć o 20%, zaś emisja CO2 ma być zmniejszona w stosunku do
roku 1990 o 20%. Parlament wzywa państwa członkowskie do zmniejszenia
emisji gazów cieplarnianych przynajmniej o 80% do 2050 roku i zwiększenia
o 35% efektywności energetycznej oraz zapewnienia 60% udziału energii ze
źródeł odnawialnych. Oszczędzanie energii jest najskuteczniejszym i najtańszym środkiem zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego, dlatego posłowie
wzywają Komisję i państwa członkowskie, aby niezwłocznie przyjęły prawnie
wiążący cel w zakresie efektywności energetycznej w wysokości przynajmniej
20% do 2020 r. Pozostałe dwa cele, które również powinny zostać osiągnięte
do 2020 r. – zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych o 20% i zwiększenie
udziału energii z OZE do 20% zostały już zatwierdzone w przepisach przyjętych w grudniu 2008 r.
BIBLIOGRAFIA
Borowski P, Legislacja i regulacje w sektorze energetycznym, [w:] Planowanie
i zarządzanie w energetyce, (red.) P. Borowski, M. Powałka, Wydawnictwo
SGGW, Warszawa 2009.
Boyer R., Saillard Y., Regulation Theory, Taylor & Francis e-Library, 2005.
Elżanowski F., Polityka energetyczna. Prawne instrumenty realizacji, LexisNexis,
Warszawa 2008.
Europejska polityka energetyczna. Komunikat Komisji do Rady Europejskiej
i Parlamentu Europejskiego, KOM(2007)1. Bruksela 10 stycznia 2007.
Hoff W., Prawny model regulacji sektorowej, Difin 2008.
Jeżowski P., Polityka energetyczna z polskiej perspektywy, [w:] Planowanie
i zarządzanie w energetyce, (red.) P. Borowski, M. Powałka, Wydawnictwo
SGGW, Warszawa 2009.
Nonet Ph.,http://www.amazon.com/Law-Society-Transition-Toward-Responsive/dp/0765806428 – # Selznick Ph., Kagan R., Law and Society in Transition: Toward Responsive Law, Transaction Publishers, 2001.
Rymaszewski P., Kurek P., Dobrowolski P., Propozycje reform w procesie stanowienia prawa, [w:] Kierunki niezbędnych zmian gospodarczych w Polsce.
Raport Syntetyczny, (red.) B. Błaszczyk, CASE, Warszawa 2005.
Tamanaha B., On the Rule of Law, Cambridge University Press, 2004.
113
STRESZCZENIE
W Unii Europejskiej fundamentem prawnym dla określenia celów polityki energetycznej, instytucji i narzędzi regulacyjnych wobec energetyki są
dyrektywy energetyczne, a ich krajowymi odpowiednikami – specjalne ustawy
stanowiące tzw. prawo energetyczne. W artykule omówiono kwestie regulacji w sektorze energetycznym. Lepsze regulacje są ważnym instrumentem
realizacji polityki na rzecz wzmocnienia konkurencyjności i wspierania zrównoważonego wzrostu gospodarczego i zatrudnienia w Unii Europejskiej.
Europejska polityka energetyczna (EPE) zakłada realizację następujących
trzech celów, przy pełnym poszanowaniu wybór państw członkowskich
w zakresie energii i suwerenności w zakresie pierwotnych źródeł energii oraz wspieranie ducha solidarności między państwami członkowskimi:
(1) zwiększenie bezpieczeństwa dostaw; (2) zapewnienie konkurencyjności gospodarek europejskich i dostępności energii po przystępnej cenie (3)
promowanie równowagi ekologicznej i przeciwdziałania zmianom klimatu.
Pierwsze dyrektywy dotyczące energii elektrycznej i gazu zostały przyjęte pod
koniec lat 90. w celu otwarcia rynków energii elektrycznej i gazu poprzez
stopniowe wprowadzenie konkurencji. Komisja Europejska poczyniła dalsze kroki legislacyjne, w tym zrealizowanie planów oddzielenia produkcji
i dystrybucji, których bronili duże pionowo zintegrowane przedsiębiorstwa
energetyczne.
SUMMARY
This paper discusses issues of regulation in the energy sector. Better
regulation remains an important instrument contributing to the policy strengthening competitiveness and supporting sustainable growth and employment
in the European Union. The Energy Policy for Europe (EPE) will pursue the
following three objectives, fully respecting Member States’ choice of energy
mix and sovereignty over primary energy sources and underpinned by a spirit
of solidarity amongs Member States: (1) increasing security of supply; (2)
ensuring the competitiveness of European economies and the availability of
affordable energy; (3) promoting environmental sustainability and combating
climate change. The first electricity and gas directives were adopted in the
late 1990s, with the objective of opening up the electricity and gas markets by
gradually introducing competition. The European Commission has made
clear that it favours splitting up energy firms’ production and distribution
114
PIOTR F. BOROWSKI
activities as the best way to ensure fair competition and lower prices for consumers. The European Commission has made further legislative proposals,
including controversial plans to separate the production and distribution
arms of large integrated energy firms.
Rafał Jarosz
KORPORACJE TRANSNARODOWE
I ICH ROLA W OKRESIE GLOBALIZACJI
WSTĘP
Obecnie obserwowane zmiany w gospodarce globalnej mają charakter
dynamiczny i są rezultatem wielu różnych, trwających w tym samym czasie,
procesów. Są to procesy społeczne, polityczne, a przede wszytkim zaś gospodarcze, z których każdy jest poddawany działaniu tzw. globalizacji – zjawisku,
w którym rynki i produkcja w różnych krajach stają się coraz bardziej współzależne w związku z dynamiką wymiany towarów i usług, przepływem kapitału
i technologii1.
Proces globalizacji kształtuje się pod wpływem wielu czynników o różnym
pochodzeniu, charakterze, sile i zakresie działania. Wystarczy wymienić kilka
z nich, takich jak: postęp naukowo-techniczny, konkurencję międzynarodową
i politykę handlową państw czy zintegrowanych regionów, powstanie korporacji transnarodowych, rewolucję w zakresie komunikacji i przejście do
społeczeństwa informatycznego, aby w ten sposób zasygnalizować złożoność
zagadnienia.
Globalizację można więc również traktować jako długofalowy proces
integrowania się krajowych gospodarek ponad ich granicami dzięki intensyfikowaniu wzajemnych powiązań, w wyniku czego powstaje ogólnoświatowy
system ekonomiczny2. W tym aspekcie warto dokonać analizy owego zagadnienia poprzez zwrócenie uwagi na działalność przedsiębiorstw krajowych,
które zmierzają do produkowania oraz sprzedawania towarów i usług na
zagranicznych rynkach.
1
2
Annual Economic Report for 1997, „European Economy” No. 63, European Commission, Brussels.
A. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce
światowej, PWN, Warszawa 1998.
116
RAFAŁ JAROSZ
Warto dodać, iż korporacje oddziałują na rozwój procesu globalizacji
poprzez swój wpływ na światową gospodarkę zarówno w sposób pośredni, jak
i bezpośredni. Sama działalność korporacji na rynku kraju obcego jest formą
pośrednią, której wyrazem jest obecność towarów i usług poza granicami
kraju macierzystego tejże korporacji. Należy podkreślić, że jest to stadium
przejściowe – poprzedzające dalszy proces przechodzenia do bardziej złożonej fazy zagranicznej aktywności, a więc inwestycji. To właśnie bezpośrednia
forma oznacza przejście do dalece bardziej zaawansowanej formy globalnej
obecności korporacji, jaką są bezpośrednie zagraniczne inwestycje.
FORMY
INTERNACJONALIZACJI PRZEDSIĘBIORSTWA
Ostatnie 50 lat to czas bardzo szybkiego wzrostu liczby korporacji transnarodowych. W latach 60. było ok. stu korporacji określanych mianem wielonarodowych i ponadnarodowych, znajdujących się tylko na obszarze wyłącznie
krajów wysoko rozwiniętych, natomiast w latach 80. ich liczba wynosiła już
ok. 10 000. Wczesne lata 90. XX w. to kolejny dynamiczny skok w liczbie
korporacji transnarodowych, którą oszacowano na 37 000 oraz należących do
nich co najmniej 170 000 zagranicznych spółek córek. W 2005 r. liczba korporacji transnarodowych wzrosła do niespełna 80 000, a ich zagranicznych spółek córek do ponad 770 000, przy czym ponad połowa prowadzi działalność
w krajach rozwijających się3. Ich rozkład geograficzny przedstawia tabela 1.
Postępująca w ostatnich dekadach liberalizacja przepływów gospodarczych w znacznej mierze przyczyniła się do zmian sposobu funkcjonowania
przedsiębiorstw i realizowanych przez nie strategii. Postępująca redukcja
narzędzi taryfowych i ograniczeń pozataryfowych umożliwiła przedsiębiorstwom poszerzanie działalności o rynki międzynarodowe głównie za sprawą
eksportu, a znoszenie barier w przepływach kapitałowych między krajami
otworzyło drogę do internacjonalizacji działalności również poprzez bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ), które stanowią kapitał w czystej formie,
bez narodowego przyporządkowania, wraz z odpowiednio ukierunkowaną strategią zarządzania, który jest potencjalnie gotowy osiąść tam, gdzie oczekiwane
zyski są największe i najpewniejsze4.
3
4
World, Investment Report, 2006, UNCTAD.
P. Hirst, G. Thompson, Globalisierung questions, Internationale Wirtschaftsbeziehungen,
Nationalökonomie und die Formierung von Handelblöcken, Politik der Globalisierung,
ed. U. Beck, Frankfurt am Main 1998.
117
Korporacje transnarodowe i ich rola w okresie globalizacji
Tabela 1
Liczba korporacji narodowych oraz ich filii zagranicznych według regionu
bądź gospodarki kraju
Region/Gospodarka
Firma
macierzysta
Rok
Zagraniczne
filie
Kraje rozwinięte
2006
55 490
256 155
Unia Europejska
2006
39 018
208 026
Francja
2002
1267
10 713
Niemcy
2004
5851
9029
Polska
2001
58
14 469
Kraje rozwijające się
2006
20 238
407 001
Afryka
2006
630
6359
Ameryka Południowa i Centralna
2006
2371
34 652
Azja
2006
16 575
363 765
Świat
2006
77 175
773 019
Źródło: World, Investment Report, 2006, UNCTAD.
Ze względu na ogromne korzyści, jakie jest w stanie uzyskiwać przedsiębiorstwo poprzez bezpośrednią działalność inwestycyjną w kraju przyjmującym (jak generowanie zysków i osiąganie korzyści skali poprzez zwiększenie
produkcji, obniżenie kosztów związanych z wykorzystaniem tańszych czynników produkcji oraz szerokiej gamy ulg finansowych w host country) rola
korporacji transnarodowych, szczególnie w aspekcie konkurencyjności gospodarek macierzystych, wzrasta.
Tabela 2
Zmiany w regulacjach prawnych państw dotyczących traktowania BIZ
(1992–2005)
1992
1995
1997
1999
2001
2003
2005
Liczba krajów, która
wprowadziła zmiany prawne
Liczba zmian prawnych
43
64
76
63
71
82
93
77
112
150
139
207
242
2005
Na korzyść BIZ
77
106
134
130
193
218
264
6
16
9
14
24
41
Na niekorzyść BIZ
-
Źródło: World, Investment Report, 2006, UNCTAD.
118
RAFAŁ JAROSZ
Najprostszą formą działalności na rynkach zagranicznych jest eksport
towarów czy usług. W stosunku do pozostałych form internacjonalizacji firm
posiada on kilka ważnych zalet: wymaga najmniejszego zaangażowania kapitałowego, charakteryzuje się największą elastycznością oraz pociąga za sobą
najmniejsze ryzyko niepowodzenia.
Wykres 1
Formy internacjonalizacji przedsiębiorstwa w układzie fazowym wg H.G. Meissnera
100%
Kapitał i management w kraju
Eksport
Przekazanie licencji
Franchising
Joint venture
Filia zagraniczna
Zakład produkcyjny
Spółka córka
Kapitał i management za granicą
100%
Źródło: J. Rymarczyk, Internacjonalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1996, s. 113.
Według schematu H.G. Meissenera, eksport jest więc pierwszym krokiem
internacjonalizacji działalności przedsiębiorstwa. Teoretyczne aspekty wpływu
eksportu zarówno na kraj macierzysty, jak i kraj pochodzenia są obecnie
dobrze znane i w sposób szczegółowy wyjaśniają ten problem. Na szczególną
uwagę zasługują w tym obszarze: klasyczna teoria handlu międzynarodowego
A. Smitha i D. Ricardo, teoria obfitości zasobów E. Heckschera, B. Ohlina
i P.A. Samuelsona, a także współczesne teorie neoczynnikowe, neotechnologiczne i popytowo-podażowe.
Przedsiębiorstwo może również zaistnieć na rynku zagranicznym poprzez
sprzedaż licencji. Jest to odpłatne udostępnienie posiadanych własności intelektualnych, a więc różnorodnych patentów czy technologii. Przekłada się to
bezpośrednio na uzyskiwane dochody danego przedsiębiorstwa a zarazem
przyczynia do kształtowania ich pozycji konkurencyjnej zarówno w kraju, jak
i na rynku zagranicznym.
119
Niewątpliwie najbardziej zaawansowaną formą internacjonalizacji przedsiębiorstwa są bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Mimo że obarczone są
największym ryzykiem, dają również ogromne możliwości ekspancji firmy, co
w rezultacie przekłada się na zyski przedsiębiorstwa.
Wśród rodzajów BIZ należy wymienić:
– inwestycje typu greenfield, tj. budowa nowego przedsiębiorstwa zależnego
(subsidiary), w którym inwestor zagraniczny posiada pow. 50% udziałów
uprawniających do głosowania;
– tworzenie przedsiębiorstwa siostrzanego (affiliates), w którym inwestor
zagraniczny posiada od 10% do 50% udziałów uprawniających do głosowania;
– tworzenie oddziału (branches) firmy macierzystej w kraju przyjmującym
nie posiadających odrębnej osobowości prawnej, również w formie inwestycji typu greenfield. Jest to podmiot w pełni zależny od inwestora zagranicznego;
– przejmowanie przedsiębiorstwa zagranicznego (już istniejącego) i sprawowanie nad nim pełnej kontroli, a także fuzje przedsiębiorstw;
– obejmowanie udziałów w firmie zagranicznej lub tworzenia joint venture,
co oznacza współudział w zakładaniu nowej firmy.
BEZPOŚREDNIE
INWESTYCJE ZAGRANICZNE JAKO FORMA
INERNACJONALIZACJI PRZEDSIĘBIORSTWA W ŚWIETLE
TEORII EKLEKTYCZNEJ JOHNA H. DUNNINGA
Nasuwa się zatem pytanie, jakie czynniki wpływają na decyzję o zaangażowaniu się danej firmy na rynku zagranicznym. Ponadto, dlaczego owe
przedsiębiorstwo decyduje się na bezpośrednie inwestycje a nie inną drogę
internacjonalizacji działalności, taką jak eksport czy inne formy kooperacyjne
bez udziału kapitału, np. sprzedaż licencji oraz franchising.
Z tych pytań wynika pośrednio cel niniejszego artykułu, którym jest przedstawienie możliwych przesłanek oraz rozważenie czynników warunkujących
decyzję przedsiębiorstwa o podjęciu określonej strategii internacjonalizacyjnej oraz jaki jest wpływ tej działalności na kraj macierzysty danej korporacji transnarodowej. Najbardziej kompleksowo problem wyboru strategii
internacjonalizacyji przedsiębiorstwa wyjaśnia eklektyczna teoria produkcji
międzynarodowej J.H. Dunninga. W swoich badaniach ekonomista brytyjski
oparł się na dorobku naukowym wielu jego poprzedników, rozważających ten
problem zarówno w skali mikro-, jak i makroekonomicznej.
120
RAFAŁ JAROSZ
Według J.H. Dunninga, aby działalność korporacji transnarodowej była skuteczna na rynku zagranicznym, przedsiębiorstwo to musi posiadać trzy rodzaje
przewag względem konkurentów. A mianowicie chodzi o tzw. Paradygmat OLI:
– przewagi własnościowe, wynikające ze specyfiki przedsiębiorstwa (Ownership advantages);
– przewagi wynikające z internalizacji działalności przedsiębiorstwa (Internalization advantages);
– przewagi lokalizacyjne wynikające z wyboru określonego miejsca usytuowania działalności (Location advantages).
Przewagi te, konieczne i decydujące o sposobie internacjonalizacji przedsiębiorstwa, są względem siebie komplementarne, hierarchiczne, a także wzajemnie się wzmacniają.
Naistotniejsze dla przedsiębiorstwa, które jest zaintersowane procesem umiędzynarodowienia własnej działalności, są przewagi własnościowe.
Konieczność ich posiadania wynika z faktu, że korporacje zagraniczne zawsze
znajdują się w nieco gorszej pozycji konkurencyjnej na rynku kraju przyjmującego BIZ aniżeli przedsiębiorstwa krajowe. Jest to wynik następujących
czynników:
– słabsza znajomości rynku wewnętrznego kraju przyjmującego oraz jego
struktury i potencjału;
– uwarunkowania kulturowe (np. język);
– dostęp do określonych zasobów i surowców w kraju potencjalnej inwestycji;
– wyższe koszty spowodowane prowadzeniem działalności na odległość.
Według J.H. Dunninga to przewagi własnościowe mają dwojaki charakter.
Z jednej strony są to specyficzne zasoby i umiejętności. Do tej grupy zaliczamy: wielkość i pozycję przedsiębiorstwa, możliwość dywersyfikacji produkcji
i specjalizacji, wyposażenie przedsiębiorstwa w zasoby, posiadana pozycja
monopolistyczna (jeżeli występuje), patenty w zakresie technologii produkcji
i organizacji, innowacje produktowe i procesowe, znaczne wydatki na badania
i rozwój, posiadany know-how i marka handlowa, sprawny system organizacji
i marketingu, wysoki poziom wyszkolenia pracowników, ich doświadczenie
oraz uprzywilejowany dostęp do informacji. Ponadto, J.H. Dunning przedstawia korzyści wynikające ze wspólnego zarządzania korporacją transnarodową
i jego filiami zagranicznymi:
– przewagi filii nad nowo powstającymi firmami, tj. dostęp do potencjału
i zasobów przedsiębiorstwa macierzystego w zakresie kapitału, B+R,
działań marketingowych, doświadczeń organizacyjnych, sieci dystrybucji,
dostępności surowców itp.;
–
121
przewagi wynikające z umiędzynarodowienia działalności, tj. elastyczność
operacyjna przedsiębiorstwa umożliwiająca przemieszczanie produkcji w celu optymalnego wykorzystania pojawiających się „specyficznych
szans” na różnych rynkach i podniesienia rentowności, lepsza wiedza
o rynkach międzynarodowych, możliwość zmniejszania ryzyka poprzez
jego dywersyfikację.
Posiadanie przewag własnościowych jest związane ze znaczącymi
nakładami środków finansowych. Wymaga ono bowiem najczęściej bardzo
kapitałochłonnych inwestycji w badania nad rozwojem nowej technologii
i efektywności organizacyjnej, intensywnej działalności marketingowej czy
szkolenia kadry pracowniczej. Jednakże, gdy przedsiębiorstwo osiągnie przewagi własnościowe, ich przeniesienie oraz wykorzystanie w ramach tego
przedsiębiorstwa w innym kraju poprzez włącznie ich w działalność filii zagranicznych nie wiąże się już z większymi dodatkowymi kosztami.
Przedsiębiorstwo często podejmuje decyzję o sprzedaży posiadanych przewag (patentów, technologii i know-how), lecz z reguły jest to technologia
w jakimś stopniu przestarzała. W ten sposób unika się niebezpieczeństwa
konkurencji ze strony licencjobiorcy, który mógłby przyczynić się do utraty
konkurencyjności licencjodawcy.
Kolejną przewagę, jaką może osiągność korporacja, to przewagi wynikające z procesu internacjonalizacji. Koncepcja przewag wynikających z internalizacji jest w teorii J.H. Dunninga pochodną wcześniejszych teorii transakcji
wewnętrznych (R.H. Coarse, E. Heindhues, H. Perlmutter) i kosztów transakcyjnych (O.E. Williamson). Opierają się one na założeniu o niedoskonałym funkcjonowaniu rynku i występowaniu znacznych kosztów działalności
międzynarodowej związanych z poszukiwaniami dostawców i odbiorców,
badaniem ich wiarygodności, negocjacjami, podpisywaniem samej umowy
a następnie jej realizacją i kontrolą. Te działania przedsiębiorstwa najczęściej
niosą za sobą duże ryzyko niepowodzenia.
Według J.H. Dunninga, internacjonalizacja działalności przedsiębiorstwa
prowadzić może do uzyskiwania następujących przewag, korzyści:
– większa swoboda w polityce cenowej poprzez możliwość wykorzystania
cen transferowych;
– uniknięcie bądź wykorzystanie interwencjonizmu państwowego (cła, kontyngenty, różnice stawek podatkowych, bodźce dla inwestorów);
– kontrola źródeł podaży oraz warunków sprzedaży zasobów (włącznie
z wiedzą techniczną);
– wzajemne subsydiowanie między filiami jako realizacja strategii konkurencyjnej.
122
RAFAŁ JAROSZ
Zgodnie z teorią eklektyczną, gdy przedsiębiorstwo posiada jedynie przewagi własnościowe i internalizacyjne, najodpowiedniejszym sposobem ich
wykorzystania jest eksport konkurencyjnych cenowo i jakościowo produktów.
Krok w kierunku bezpośrednich inwestycji zagranicznych pojawia się dopiero wtedy, gdy przedsiębiorstwo może efektywniej wykorzystywać posiadane
przewagi poprzez podjęcie działalności operacyjnej na rynku zagranicznym.
Przewagi lokalizacyjne wynikają więc ze specyficznego miejsca ulokowania
działalności i jako jedyne nie zależą od przedsiębiorstwa, ale od otoczenia
rynkowego.
Podsumowując, eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej J.H. Dunninga najpełniej wyjaśnia zjawisko bezpośrednich inwestycji zagranicznych.
Zgodnie z nią rozpoczęcie bezpośredniej inwestycji zagranicznej jest splotem
trzech współzależnych okoliczności składających się na paradygmat: własność-lokalizacja-internalizacja.
Na podstawowe pytanie – które firmy podejmują bezpośrednie inwestycje
zagraniczne – odpowiedzi należy szukać w posiadanych przez przedsiębiorstwo przewagach własnościowych. Drugie pytanie – gdzie firmy decydują się
lokować swoje zagraniczne oddziały i filie – znajduje odpowiedź w analizie
przewag lokalizacyjnych. Odpowiedź na pytanie – dlaczego firmy decydują
się na bezpośrednie inwestycje – wyjaśnia analiza przewag internalizacyjnych.
Tabela 3
Motywy podejmowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych a eklektyczna
teoria produkcji międzynarodowej
Rodzaj ZIB
Motywy inwestora
Inwestycje poszukujące surowców
naturalnych (ang. resource seeking)
Redukcja kosztów produkcji
Inwestycje poszukujące rynków zbytu
(ang. market seekig)
Unikanie barier o charakterze celnym
Produkcja i sprzedaż na rynku
lokalnym
Inwestycje zorientowane na
polepszenie efektywności
(ang. efficiency seeking)
Rozszerzenie działalności na zagraniczne
rynki w celu zwiększenia efektywności
globalnej wszystkich oddziałów
Inwestycje poszukujące zasobów
strategicznych (ang. strategic – asset
seeking)
Pozyskanie zasobów: know-how,
technologia, kanały dystrybucyjne
Źródło: M.A. Weresa, Inwestycje niemieckie w Polsce a handel bilateralny: substytucja czy
komplementarność? Prace i materiały, Instytut Gospodarki Światowej, nr 240,
SGH, Warszawa 2002.
123
Należy również dodać, że korporacje transnarodowe działają obecnie
w zupełnie innym otoczeniu na rynku globalnym aniżeli trzydzieści lat temu,
gdy powstawała eklektyczna teoria międzynarodowa. Czynniki, które dziś
kształtują przewagę konkurencyjną przedsiębiorstwa, różnią się znacznie od
tych, na które pierwotnie kładła nacisk eklektyczna teoria produkcji międzynarodowej, tj. efektywność wykorzystania posiadanych zasobów materialnych
(tzw. przewagi statyczne). Dziś podstawowe znaczenie ma dostęp do wiedzy,
know-how, czyli wykorzystanie zasobów o charakterze niematerialnym (tzw.
przewagi dynamiczne).
WPŁYW
BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH
NA KRAJ MACIERZYSTY – WSTĘP DO DYSKUSJI
J.H. Dunning podkreślał, „że bezpośrednie inwestycje zagraniczne są
specyficzną transakcją wiążącą trzy płaszczyzny: kapitał finansowy, doświadczenie zarządzania i wiedzę techniczną oraz przedsiębiorczość”5. W związku
z tym, pojawia się pytanie, w jakim stopniu korzysta z internacjonalizacji
(opartej o wykorzystanie potencjału bezpośrednich inwestycji zagranicznych)
macierzystych firm sama gospodarka?
Stosunkowo dużo zostało powiedziane i udowodnione na temat wpływu działalności korporacji (mam na myśli wpływ BIZ) na gospodarkę kraju
przyjmującego. Badania nad działalnością i wpływem korporacji transnarodowych na kraj macierzysty nie prowadzą do oczywistych i jednoznacznych wniosków.
Debata na temat efektów, jakie niosą ze sobą bezpośrednie inwestycje
zagraniczne na gospodarkę kraju macierzystego, pojawiła się ponownie
w ostatniej dekadzie. Stąd też pojawienie się wielu pytań, na które zarówno ekonomiści, jak i inni eksperci szukają trafnych odpowiedzi. Najczęściej
debata na temat roli BIZ w gospodarce kraju macierzystego dotyczy pytania,
czy produkcja za granicą uzupełnia czy zastępuje eksport krajowej firmy lub
innych firm w kraju macierzystym? W tej debacie eksport firmy macierzystej jest synonimem krajowej produkcji, inwestycji lub zatrudnienia. Należy
jednak w tym miejscu podkreślić, że dane na temat zatrudnienia różnią się
od danych dotyczących eksportu i produkcji z tytułu działalności korporacji
kraju macierzystego. Przyczyną jest fakt, że eksport i produkcja firm kra5
J.H. Dunning, Explaining Changing patterns of International Production: In Defense of
the Eclectic Theory, Oxford Bulletin of Economic and Statistics, 1979.
124
RAFAŁ JAROSZ
jowych mogą również wzrastać bez stymulującego wzrostu w zatrudnieniu,
jeśli występują efekty strukturalne, takie jak produktywność czy napływ kapitału.
Debata ta często kończy się bez konkretnych konkluzji, a to z powodu
dwóch czynników. Po pierwsze, wpływ netto BIZ na eksport kraju macierzystego (lub produkcję i inwestycje) nie może być zdeterminowany na drodze
istniejących teorii, ponieważ jest on wynikiem licznych niepowiązanych ze
sobą czynników, często z przeciwnymi znakami. Z jednej strony jest rzeczą
oczywistą, że większość BIZ zarówno tych horyzontalnych, jak i wertykalnych,
zastępuje część pierwotnej produkcji i eksportu kraju macierzystego. Z drugiej zaś strony BIZ są przyczyną promocji eksportu towarów pośrednich od
firmy-matki lub innych krajowych dostawców do nowo stworzonej filii (nowo
stworzona filia, w pełni horyzontalna, nie jest w stanie na początku zarządzać
całą swoją produkcją niezależnie). Wpływ netto obu wyżej wspomnianych
czynników należy rozpatrywać w sposób bardzo indywidualny, gdyż wyniki
zależą m.in. od tego jak decyzja o BIZ wpływa na całą sprzedaż. Ponadto,
horyzontalne BIZ powodują wzrost sprzedaży zagranicznej spowodowanej
powstaniem nowej zagranicznej filii. Im większy jest wzrost sprzedaży zagranicznej, tym bardziej prawdopodobne, że straty z tytułu eksportu towarów
finlanych mogą zostać zrekompensowane przez wzrost eksportu towarów
pośrednich (intermediate goods) do zagranicznej filii.
Ale temat substytucji eksportu jest rzadko podejmowany, jeżeli pod uwagę
bierzemy pionowe BIZ. Z pewnością BIZ na bazie przedsięwzięć typu pionowego (vertical) zastępują część produkcji wytwarzanej poprzednio w kraju
macierzystym, ale efekt netto na zatrudnienie w kraju macierzystym zależy
od stopnia, w jakim inwestycje wpływają na całą sprzedaż korporacji. Poprzez
wykorzystanie zredukowanych kosztów czynników produkcji za granicą pionowe inwestycje czynią korporacje bardziej konkurencyjne zarówno na rynku
macierzystym, jak i zagranicznym. Jeśli ten wzrost konkurencyjności ogranicza import lub zwiększa eksport, to może to kreować nowe zatrudnienie,
które zrekompensuje owe straty.
Ponadto jest możliwe, że obecność filii korporacji za granicą ułatwia
dyfuzję (przepływ) informacji o innych producentach z kraju macierzystego,
czego wynikiem może być pozytywny wpływ na eksport i zatrudnienie. Stąd
też wpływ netto BIZ na produkcję i eksport kraju macierzystego jest głównie
pytniem empirycznym.
Jeśli wypływające inwestyjce w rezultacie przyczyniają się do wzrostu bezrobocia w kraju macierzystym, to nasuwa się hipoteza: czy korporacje byłyby w stanie utrzymać (lub zwiększyć) udział w rynku, gdyby nie skorzytsały
125
z możliwości eksportu z kraju macierzystego, czy może zostałyby wypchnięte
z rynku przez zagranicznych inwestorów?
Podobnie, czy korporacje zaangażowane w pionową formę BIZ byłyby
w stanie utrzymać swój udział w rynku i wolumen produckji bez produkcji
zagranicznej, czy decyzja o pozostaniu na rynku krajowym przyczyniłaby się
do utraty konkurencyjności?
Przeprowadzono na ten temat liczne badania zarówno o charakterze
analiz biznesowych, jak i ekonometrycznych badań. W rezultacie autorzy
zorientowani w tematyce biznesowej próbowali udowodnić, co stałoby się
w konkretnym przypadku, gdyby inwestycje zagraniczne nie byłyby możliwe.
Ekonometryczne badania starały się natomiast wykryć całościowe powiązania
między BIZ a eksportem kraju macierzystego, biorąc pod uwagę dużą liczbę
przedsiębiorstw lub całe gałęzie przemysłu.
Rezultaty badań biznesowych są różnorodne. Jedni z pierwszych, jak
Amerykanin Stobaugh (1972) czy Szwedzi Jordan, Vahle (1981) czy Sou
(1981) wywnioskowali, że FDI niosły ze sobą pozytywne efekty na eksport
i zatrudnienie kraju macierzystego, ponieważ stworzenie filii zagranicznej
z reguły zwiększa udział i eksport towarów pośrednich na rynku zagranicznym. Zagraniczna produkcja, głównie dla produktów o niskiej technologii
z wysokimi kosztami transportu, przynosiła pozytywne skutki. Jednakże
rezultaty te były wynikiem wielu specyficznych założeń dotyczących eksportu,
m.in. hipotezy o utracie rynków zagranicznych w przypadkach niepodjęcia
BIZ.
Te założenia zostały z czasem skrytykowane przez Freemana (1979), który
oparł się głównie na ankietach i wywiadach z dyrektorami firm, którzy byli
żywo zainteresowani zarówno aktywnością zagraniczną, jak i wpływem na
krajową gospodarkę. Wyniki wykazały, że BIZ zastępują amerykański eksport
(bowiem badania dotyczyły głównie gospodarki Stanów Zjednoczonych) oraz
mają negatywny wpływ na zatrudnienie.
Bergsten i Moran (1979) zaprezentowali alternatywne szacunki, udowodniając, że istnieje komplementarność między FDI a eksportem w gospodarce
amerykańskiej.
Jak więc widać, teoretycy mają sprzeczne punkty widzenia na temat wpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (a więc pośrednio roli korporacji
transnarodowych) na gospodarkę kraju macierzystego.
126
RAFAŁ JAROSZ
BIBLIOGRAFIA
Blomström M., Globerman S., Kokko A., The Determinants of Host Country
Spillovers from Foreign Direct Investment: A Review and Synthesis of the
Literature, Palgrave, Basingstoke 2001.
Dunning J.H., Towards an Eclectic Theory of International Production: SomeEmpirical Tests, Journal of International Business Studies, 1980.
Dunning J.H., The theory of international production, The International Trade
Journal, 1988.
Dunning J.H., The eclectic paradigm as an envelope for economic and business
theories of MNE activity, International Business Review, April 2000.
Dunning J.H., Explaining Changing patterns of International Production: In
Defense of the Eclectic Theory, Oxford Bulletin of Economic and Statistics, 1979, Vol. 41, za: M.A. Weresa, Skutki inwestycji zagranicznych dla
gospodarki kraju przyjmującego – Doświadczenia Polski, [w:] Rola inwestycji
zagranicznych w gospodarce, Zeszyt CASE, Warszawa 2002.
Kokko A., FDI and the Structure of Home Country Production, Routledge,
London and New York, 2002.
Kokko A., The home country effects of FDI in developed economies, Working
Paper No. 225, 2006.
Lipsey R.E., Home and Host Country Effects of FDI, University of Chicago
Press, Chicago 2004.
Majewska M., Grala J., Wpływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich na proces umiędzynarodowienia gospodarki polskiej, w: Sprawy międzynarodowe,
Lipiec – Wrzesień 2002.
Midera A., Mikołajczyk A., Dorożyński T., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne
jako podstawa rozwoju Łodzi w świetle integracji Polski z Unią Europejską,
[w:] Procesy integracyjne w gospodarce światowej, Polska w Unii Europejskiej,
(red.) J. Bilski, A. Midera, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2003.
Misala J., Teorie międzynarodowej wymiany gospodarczej, PWN, Warszawa 1990.
Rymarczyk J., Internacjonalizacja przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 1996.
Svensson R., Effects of Overseas Production on Home Country Exports: Evidence Based on Swedish Multinationals, Weltwirtschaftliches Archiv, 1996.
Wojciechowski H., Nowe tendencje w międzynarodowym licencingu, [w:] Internacjonalizacja i globalizacja gospodarki polskiej. Handel międzynarodowy
i inwestycje zagraniczne, Prace naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2000.
World Investment Reports 2000–2007, UNCTAD.
Zorska A., Ku globalizacji?, PWN, Warszawa 1998.
127
STRESZCZENIE
Globalizacja i liberalizacja światowej gospodarki stwarza szansę na znacznie szybszy i bardziej efektywny proces umiędzynaradawiania działalności
krajowych przedsiębiorstw. Istnieje kilka różnych sposobów wejścia na rynek
zagraniczny, począwszy od eksportu kończąc na bezpośredniej inwestycji
zagranicznej (BIZ). Według paradygmatu eklektycznego Johna Dunninga,
zaangażowanie się bezpośrednio na rynku kraju goszczącego wymaga zaistnienia jednocześnie trzech okoliczności – firma musi posiadać pewne własne
przewagi konkurencyjne, muszą istnieć pewne przewagi lokalizacyjne kraju
goszczącego, jak również firma powinna mieć możliwość skorzystania w procesie internalizacji. Celem artykułu jest dogłębna analiza na podstawie teorii
warunków, jakie muszą zostać spełnione, by firmy podejmowały BIZ. Ponadto
w artykule podjęto aspekt wpływu BIZ na gospodarkę kraju macierzystego,
szczególnie na poziom jego eksportu.
SUMMARY
Globalization and liberalization of the global economy give an increasing
opportunity for domestic firms to internationalize their operation. There are
several different ways of entering the foreign market, from export to direct
investments. According to the J.H. Dunning’s eclectic theory of international
production, which is widely accepted as the best theoretical explanation of
foreign direct investments (FDI), a firm only makes direct investments when
three conditions are simultaneously fulfilled. These are ownership advantages, location advantages and internalization advantages. The article seeks
to explain, on the theoretical basis, the necessary conditions for the firm to
undertake FDI. This article shows general idea of the OLI. The last part
gives the theoretical introduction to the problem of Home Market Effects of
Foreign Direct Investment.
Mateusz Mokrogulski
MODELE SPRZEDAŻY PAKIETOWEJ
A DYSKRYMINACJA CENOWA
Niniejszy artykuł zawiera przegląd modeli sprzedaży pakietowej, która
obecnie występuje w przypadku szerokiej gamy dóbr i usług (np. płyty z muzyką, zestawy obiadowe, wybrane usługi bankowe). Sprzedaż pakietowa dotyczy
sytuacji, kiedy co najmniej dwa dobra są oferowane łącznie. Pakiet najczęściej
zawiera po jednej jednostce każdego z dóbr, ale w jego skład mogą również
wchodzić oba dobra w ściśle określonej proporcji. Najczęściej jest tak, że cena
dóbr oferowanych łącznie różni się od sumy cen poszczególnych dóbr sprzedawanych pojedynczo, a rozbieżność nie wynika ze zmiany poziomu kosztów.
W takiej sytuacji można wnioskować o występowaniu zjawiska dyskryminacji
cenowej, według definicji zaproponowanej przez G.J. Stiglera [1987, s. 203].
Zgodnie z nią zjawisko to występuje, gdy iloraz cen dwóch identycznych bądź
podobnych do siebie dóbr nie odpowiada ilorazowi odpowiednich kosztów
krańcowych, tj.1:
P1
MC1
!
P2
MC2
W tej definicji jest uwzględniona strona kosztowa, ale brakuje odniesienia
do charakteru konkurencji, a także innych cech specyficznych dla konkretnego rynku. Mimo owych słabych stron, w artykule będzie stosowana właśnie ta
definicja dyskryminacji cenowej, także z uwagi na brak występowania innych
definicji, które uwzględniałyby wszystkie determinanty różnicowania cen.
Analizowane poniżej modele charakteryzują się różnymi założeniami, tak
więc ich wyniki wyraźnie odbiegają od siebie, a czasem wręcz sobie przeczą. Decyzje przedsiębiorstwa są w znacznej części uzależnione od tego, czy
prowadzi ono na działalność na rynku monopolu, czy na rynku na którym
panuje jakaś forma konkurencji, np. oligopolu. Celem artykułu jest nie tylko
1
Zgodnie z powszechnie stosowanymi oznaczeniami: P to cena, a MC – koszt krańcowy.
Modele sprzedaży pakietowej a dyskryminacja cenowa
129
prezentacja modeli, ale także próba ich usystematyzowania względem założeń
przyjmowanych w każdym z nich.
DEFINICJA
I MOTYWY WPROWADZENIA SPRZEDAŻY PAKIETOWEJ
Zgodnie z określeniami stosowanymi przez Dyrekcję Generalną ds. Konkurencji Komisji Europejskiej dobra, które są oferowane na rynku łącznie,
mogą być sprzedawane na trzy różne sposoby [UKE, 2006, s. 5–6]. Poniższa
klasyfikacja dotyczy sprzedaży dokładnie dwóch dóbr, ale możliwe jest jej
rozszerzenie na większą liczbę dóbr.
Tying (sprzedaż wiązana) – występuje w sytuacji, gdy oferowany jest
produkt podstawowy oraz produkt dodatkowy. Konsument może co prawda nabyć wyłącznie produkt podstawowy, ale jeżeli chce zakupić produkt
dodatkowy, musi najpierw nabyć produkt podstawowy. Ów przymus wynika
bądź z technicznej niemożności zakupu tylko produktu dodatkowego bez
produktu podstawowego (np. dodatkowy moduł do zapisywania formuł matematycznych w arkuszu kalkulacyjnym), bądź też z zasad wprowadzonych przez
samego sprzedającego (np. dostęp do Internetu tylko dla klientów, którzy
uprzednio wykupili abonament telefoniczny).
Pure bundling (sprzedaż pakietowa czysta2) – dotyczy sytuacji, gdy oba
dobra są sprzedawane wyłącznie razem. Podobnie jak w przypadku sprzedaży
wiązanej, niemożność rozdzielenia może wynikać z różnych przyczyn. Czasem
sprzedawcy celowo łączą produkty w pakiety, aby wymusić na konsumentach
zakup większej liczby dóbr w sytuacji, gdy występuje ujemna korelacja popytów na oba dobra.
Mixed bundling (sprzedaż pakietowa mieszana) – przy tej strategii
sprzedawca oferuje dobra zarówno w pakiecie, jak i w osobnej sprzedaży.
Zazwyczaj ta sytuacja poprawia użyteczność konsumentów w porównaniu
ze sprzedażą pakietową czystą, a także zysk sprzedawcy, jako że ceny dóbr
oferowanych oddzielnie są wyższe w porównaniu z cenami identycznych dóbr
w pakiecie.
Zarówno w literaturze przedmiotu, jak i w terminologii prawniczej występuje różne nazewnictwo tych samych pojęć3. W niniejszym artykule tying
2
3
Tłumaczenia wyrażeń pure bundling i mixed bundling pochodzą z bazy danych aktów
prawnych Unii Europejskiej.
Komisja Europejska terminem „sprzedaż wiązana” określa wszystkie ww. sytuacje, nie
tylko tying, a obok mixed bundling zamiennie stosuje wyrażenie „commercial tying”.
Zamiast tying spotyka się także określenie „tie-in sales”.
130
MATEUSZ MOKROGULSKI
będzie oznaczało tylko sprzedaż wiązaną, a przez sprzedaż pakietową (czyli
commodity bundling) będzie rozumiana strategia albo sprzedaży pakietowej
czystej, albo sprzedaży pakietowej mieszanej. Taką klasyfikację, choć bez polskich odpowiedników, zaproponował również Urząd Ochrony Konkurencji
i Konsumentów [UOKiK, 2007, s. 102].
W literaturze wymienia się następujące powody, dla których przedsiębiorstwa decydują się połączyć oferowane dobra w pakiety:
– chęć zastosowania dyskryminacji cenowej,
– zmniejszenie stopnia heterogeniczności preferencji konsumentów, przez
co docelowa grupa klientów staje się bardziej jednorodna,
– substytucyjność bądź komplementarność oferowanych dóbr,
– efekt dźwigni4, który ma miejsce, jeśli sprzedawca konkuruje z innymi
podmiotami na rynku przynajmniej jednego z dóbr objętych sprzedażą
pakietową.
W niniejszym artykule najobszerniej są cytowane modele traktujące o dyskryminacji cenowej, ale bardzo często trudno je oddzielić od innych modeli,
które poruszają pozostałe wyżej wskazane kwestie.
W modelach sprzedaży pakietowej i wiązanej początkowo występowało założenie, że przedsiębiorstwo ma na rynku pozycję monopolisty. W ten
sposób powstały teoretyczne aspekty funkcjonowania takiej sprzedaży dóbr.
Jednocześnie autorzy modeli wskazywali na możliwość dyskryminacji cenowej
poprzez sprzedaż wiązaną i pakietową, jako że monopolista ma silne bodźce
do modyfikacji poziomu cen dóbr oferowanych łącznie w porównaniu z cenami tychże dóbr przy sprzedaży oddzielnej. Niewątpliwym atutem sprzedaży
pakietowej jest zmniejszenie stopnia heterogeniczności preferencji konsumentów, jako że konsument, który wysoko ceni dobro x, może małą wagę
przywiązywać do dobra y. Jeżeli klienci stają się bardziej podobni od siebie
pod względem preferencji, wtedy monopoliście łatwiej jest zabrać całość nadwyżki konsumenta, co skutkuje powiększeniem zysków. Podobnie wygodniej
jest oferować w sprzedaży pakietowej dobra komplementarne. W kolejnych
modelach podjęto próby przeniesienia analizy sprzedaży wiązanej i pakietowej na rynki konkurencyjne. Dowiedziono, że w ten sposób inne przedsiębiorstwa mogą zostać wykluczone z rynku, co pozostałym firmom umożliwia
podniesienie cen i zwiększenie zysków. W szczególnym przypadku występuje
wspomniany wcześniej efekt dźwigni, polegający na tym, że przedsiębiorstwo
wykorzystuje pozycję dominującą na rynku jednego z dóbr w celu poprawy
swojej zyskowności na rynku innego dobra. Stanowi to kolejny przejaw dys4
Leverage (ang.).
131
kryminacji cenowej w ujęciu G.J. Stiglera, jako że ceny oferowanych dóbr
ulegają zmianie, mimo że koszty produkcji pozostają na tym samym poziomie.
Zarówno sprzedaż wiązana, jak i sprzedaż pakietowa mogą powodować
tzw. skutki wyłączające5, kiedy jednocześnie jest spełnionych kilka poniższych
warunków:
– dane przedsiębiorstwo charakteryzuje się znaczącą pozycją rynkową,
– dobra sprzedawane w sprzedaży wiązanej bądź pakietowej są oddzielnymi
dobrami,
– prawdopodobne jest wyeliminowanie z rynku niektórych konkurentów,
którzy osiągają zyski,
– w wyniku łącznej sprzedaży dóbr nie następuje wzrost dobrobytu społecznego lub za takim działaniem nie przemawiają żadne racje obiektywne.
W takiej sytuacji istnieje niebezpieczeństwo, że przedsiębiorstwo osiągnie
dodatkowe zyski nadzwyczajne, czemu będzie towarzyszyło silne pogorszenie
się nadwyżki konsumentów. Wtedy zasadna może być interwencja regulatora,
który może np. zakazać stosowania sprzedaży wiązanej.
TEORETYCZNE
PODSTAWY SPRZEDAŻY PAKIETOWEJ
Początkowo uważano, że przy sprzedaży pakietowej cena ulega obniżeniu
w porównaniu z cenami dóbr oferowanych oddzielnie z uwagi na oszczędność
kosztów. Im sprzedaż ma charakter bardziej masowy, tym bardziej można
wykorzystać zjawisko korzyści skali, co powoduje obniżenie kosztów, głównie
transakcyjnych [Demsetz, 1968]. Dużo wygodniej jest ustalać cenę podmiotom
o dużym udziale rynkowym, niż pojedynczym uczestnikom rynku. Jednakże, o dyskryminacji cenowej zgodnie z definicją G.J. Stiglera można mówić
dopiero wtedy, gdy cena nie ulega proporcjonalnemu obniżeniu w stosunku
do spadku kosztu krańcowego. Teoretyczne podstawy sprzedaży pakietowej
zaproponowali W. Adams i J. Yellen [1976]. Niniejszy rozdział traktuje o tym
problemie zgodnie z koncepcją wyżej wspomnianej pary ekonomistów, którzy
są wręcz uważani za prekursorów nowego podejścia do zagadnienia sprzedaży
pakietowej. Znaczna część późniejszych modeli sprzedaży pakietowej bazuje
właśnie na koncepcji W. Adamsa i J. Yellen.
Rysunek 1 przedstawia sytuację, gdy dobra są sprzedawane oddzielnie po
cenach odpowiednio równych P1 oraz P2. Popyt na każde z dóbr jest zero-jedynkowy, a koszty krańcowe C1 i C2 są stałe. Konsumenci charakteryzu5
Exclusionary effects (ang.).
132
MATEUSZ MOKROGULSKI
ją się różnymi cenami granicznymi R1 oraz R2, nabywają dane dobro tylko
wtedy, gdy Ri ³ Pi oraz dążą do maksymalizacji swojej nadwyżki rozumianej
jako różnica między ceną graniczną a ceną rynkową. W modelu W. Adamsa
i J. Yellen zakłada się także, że występuje jeden sprzedawca na rynku, a popyt
na jedno dobro nie zależy od ceny drugiego dobra. Eliminowane są w ten
sposób przypadki dóbr komplementarnych i substytucyjnych. Ponadto koszty
krańcowe są niezmienne nie zależą od strategii, jaką wybierze sprzedawca,
jako że nie występują ani korzyści skali, ani korzyści zakresu.
Rysunek 1
Oddzielna sprzedaż dóbr
R2
B
A
C
D
P2
P1
R1
Źródło: W. Adams, J. Yellen (1976), „Commodity Bundling and the Burden of Monopoly”,
s. 478.
Z rysunku 1 wynika, że mogą wystąpić cztery przypadki:
R1 ³ P1 oraz R2 ³ P2, tj. obszar A, gdzie konsument nabywa oba dobra,
R1 < P1 oraz R2 ³ P2, tj. obszar B, gdzie konsument nabywa wyłącznie
dobro 2,
– R1 < P1 oraz R2 < P2, tj. obszar C, gdzie konsument nie nabywa żadnego
z dóbr,
– R1 ³ P1 oraz R2 < P2, tj. obszar D, gdzie konsument nabywa wyłącznie
dobro 1.
W powyższej sytuacji warunkiem koniecznym jest, żeby cena danego dobra
przewyższała koszt krańcowy jego wytworzenia. Nie jest to jednakże warunek
wystarczający, gdyż sprzedawca, kierując się chęcią zysku, będzie dyktował
cenę wyższą niż koszt krańcowy. Zatem niektórzy konsumenci o cenach granicznych wyższych niż ów koszt nie będą w stanie nabyć dobra, jako że cena
–
–
133
narzucona przez monopolistę będzie odpowiednio wysoka. Marże będą tym
wyższe, im silniejsza będzie siła sprzedawcy, mierzona np. indeksem Lernera.
Ponadto w pracy nie pojawiają się żadne funkcje, które opisywałyby rozkład
cen granicznych konsumentów. Podane są tylko pewne szczególne przypadki
rozkładów dyskretnych.
Rysunek 2
Koncepcja sprzedaży pakietowej czystej
R2
PB
F
E
PB
R1
s. 479.
Sprzedawca może jednakże zastosować inną strategię polegającą na sprzedaży obu dóbr łącznie, tj. w pakiecie (tzw. sprzedaż pakietowa czysta). Wtedy
cena pakietu, PB, uzależniona jest od cen obu dóbr obowiązujących przy sprzedaży oddzielnej, ale zazwyczaj obowiązuje nierówność: PB < P1 + P2. Dzieje
się tak z uwagi na ujemną korelację cen granicznych na oba dobra. Im jest
ona silniejsza co do wartości bezwzględnej, tym bardzie PB odbiega od sumy
P1 i P2, gdyż konsumenci o wysokich cenach granicznych R1 charakteryzują
się niskimi R2 i na odwrót. Dzięki temu są skłonni płacić względnie podobne
kwoty pieniężne za pakiet, co ułatwia wyznaczenie PB na takim poziomie,
że możliwie duża frakcja konsumentów (wyższa niż w przypadku sprzedaży
oddzielnej) jest zainteresowana zakupem. PB byłoby dokładnie równe sumie
cen przy sprzedaży oddzielnej, gdyby współczynnik korelacji pomiędzy odpowiednimi cenami granicznymi wynosił dokładnie +1. Z wcześniej przedstawionych założeń wynika w szczególności, że dobra nie są komplementarne.
Gdyby tak nie było, wtedy korzyść ze sprzedaży pakietowej byłaby oczywista.
Ponadto obowiązuje założenie, że połączenie dóbr w pakiety nie wpływa na
134
MATEUSZ MOKROGULSKI
koszty produkcji. W tym modelu ten efekt zostaje świadomie pominięty, aby
uniknąć niebezpieczeństwa, że obniżka ceny PB poniżej sumy P1 i P2 będzie
wynikała właśnie z niższych kosztów krańcowych. Kwestie kosztowe podejmują kolejne analizowane modele. Zgodnie z rysunkiem 2 pakiet nabędą
konsumenci zlokalizowani w obszarze F (tj. R1 + R2 ³ PB), a zrezygnują
z zakupu osoby z obszaru E (tj. R1 + R2 < PB). Obszar F będzie tym większy,
im ujemna korelacja cen granicznych na oba dobra będzie silniejsza, tj. im
wyższa frakcja konsumentów w obszarach B oraz D na rysunku 2.
Sprzedawca może się jeszcze zdecydować na sprzedaż pakietową mieszaną, która polega na oferowaniu dóbr zarówno oddzielnie, jak i w pakietach.
Decyzja należy tutaj do konsumenta, który kieruje się chęcią osiągnięcia możliwie wysokiej nadwyżki, a do sprzedawcy należy narzucenie odpowiednich
cen dóbr oferowanych pojedynczo (które mogą się różnić od cen wskazanych
powyżej dla sprzedaży oddzielnej), jak i odpowiedniej ceny pakietu. W takiej
sytuacji po raz kolejny możliwe są cztery warianty:
– konsument nabywa oba dobra, tj. obszar G, gdzie R1 + R2 ³ PB; w pewnej
części tego obszaru mamy także, że R1 ³ P1 (na prawo od P1) lub R2 ³ P2
(w górę od P2), więc konsument mógłby wybrać tylko jedno z dóbr, ale
nadwyżka jest większa w przypadku nabycia pakietu,
– konsument nabywa wyłącznie dobro 2, tj. obszar H, gdzie R2 ³ P2
i R1 < P1; w pewnej części tego obszaru (powyżej PB) mamy także, że
R1 + R2 ³ PB, więc konsument mógłby wybrać także pakiet, ale nadwyżka
jest większa w przypadku nabycia tylko dobra 2,
– konsument nie nabywa żadnego z dóbr, tj. obszar I, gdzie R1 < P1 i R2 < P2
i R1 + R2 < PB,
– konsument nabywa wyłącznie dobro 1, tj. obszar J, gdzie R1 ³ P1
i R2 < P2; w pewnej części tego obszaru (na prawo od PB) mamy także, że
R1 + R2 ³ PB, więc konsument mógłby wybrać także pakiet, ale nadwyżka
jest większa w przypadku nabycia tylko dobra 1.
Przy odpowiednio wysokiej ujemnej korelacji cen granicznych strategia
sprzedaży pakietowej mieszanej daje wyższe zyski sprzedawcy niż sprzedaż
oddzielna oraz zwiększa nadwyżkę konsumentów, gdyż osoby, które wcześniej
nabywały oba dobra oddzielnie, teraz nabędą pakiet po niższej cenie. Ponadto, pakiet mogą nabyć także te osoby, których cena graniczna dla jednego
z dóbr jest niższa od kosztu krańcowego (czyli zrezygnowałyby z zakupu przy
sprzedaży oddzielnej) przy odpowiednio wysokiej cenie granicznej dla drugiego z dóbr. Z kolei, wyższość sprzedaży pakietowej mieszanej nad sprzedażą
pakietową czystą dla konsumentów wynika z większej możliwości wyboru
i perspektywy osiągnięcia dzięki temu większej nadwyżki. Obszary H i J prze-
135
znaczone są dla tych konsumentów, którzy szczególnie cenią sobie jedno
z dóbr oraz nie przywiązują wagi do konsumpcji drugiego z dóbr, a obszar G
– dla osób, które cenią oba dobra mniej więcej „po równo”. Nadal z zakupu
rezygnują konsumenci z obszaru I zlokalizowani w szczególności lekko na
lewo od P1 oraz lekko poniżej P2. Takie osoby, choć dość silnie cenią sobie
jedno z dóbr i mogą się charakteryzować ceną graniczną powyżej odpowiedniego kosztu krańcowego, nie nabywają żadnego z dóbr, gdyż zbyt mało są
skłonne płacić za drugie z dóbr.
Rysunek 3
Koncepcja sprzedaży pakietowej mieszanej
R2
PB
H
G
P2
I
J
P1
PB
R1
s. 480.
Aby z powyższych rozważań można było wyciągnąć szczegółowe wnioski
dla kształtowania się cen dóbr objętych sprzedażą pakietową, a także wysokości zysków monopolisty i nadwyżki konsumenta, konieczna jest wiedza o przebiegu linii kosztów, popytu na oba dobra, a także korelacji pomiędzy cenami
granicznymi. Ekonomiści nie przeprowadzają tak szczegółowej analizy, lecz
podają tylko pewne szczególne przypadki. Poniższy przykład nie pochodzi
z cytowanego artykułu, lecz stanowi opracowanie własne. Dane są celowo
dobrane w pewien specyficzny sposób, aby w czytelny sposób zaprezentować
zagadnienie dyskryminacji cenowej poprzez sprzedaż pakietową. Założenia
są następujące:
– występuje pięć równolicznych grup konsumentów, z czego liczba konsumentów w każdej grupie jest znormalizowana do 1, oraz jeden sprzedawca,
136
–
–
–
–
MATEUSZ MOKROGULSKI
każdy z konsumentów nabywa co najwyżej jedną jednostkę każdego
z dóbr,
konsument nabywa dobro wtedy, i tylko wtedy, kiedy oferowana cena nie
przewyższa ceny granicznej,
koszty krańcowe produkcji są stałe i nie ma kosztów stałych,
wszyscy uczestnicy rynku mają pełną informację.
Tabela 1
Możliwe ceny graniczne konsumentów nabywających dwa różne dobra
Grupy konsumentów
I
II
III
IV
V
Ceny graniczne
Dobro 1
1
4
7
10
13
Dobro 2
19
16
13
10
7
Koszty krańcowe
C1 = 2
C2 = 8
Źródło: Opracowanie własne.
Jeżeli dobra są oferowane w sprzedaży oddzielnej, wtedy monopolista
dobierze ceny w taki sposób, aby zmaksymalizować zysk na każdym z rynków.
Zatem P1 = 10, P2 = 16, a zysk wyniesie 32. Dobro 1 będą nabywali konsumenci IV i V, a dobro 2 – konsumenci I i II. Konsument III w ogóle nie będzie
mógł nabyć dobra, mimo że jego ceny graniczne przewyższają koszt krańcowy
produkcji obu dóbr. Ogółem konsumenci osiągają dodatnią nadwyżkę. Jeżeli
monopolista zdecyduje się postąpić zgodnie z koncepcją sprzedaży pakietowej
czystej, wtedy ustali cenę na podstawie sumy cen granicznych konsumentów.
Jako że obowiązuje założenie o braku korzyści zakresu, koszt krańcowy będzie
równy sumie kosztów krańcowych C1 i C2. Cena wyniesie zatem 20, a więc
będzie niższa od sumy P1 i P2 oraz każdy z konsumentów dokona zakupu.
Zysk sprzedawcy ulegnie zwiększeniu do 50. Choć wszyscy konsumenci będą
nabywali dobra, żaden z nich nie osiągnie dodatniej nadwyżki, jako że suma
cen granicznych jest identyczna dla każdego z konsumentów6. Warto dodać,
że zakupu dokonują także ci konsumenci, których ceny graniczne są niższe od
kosztu krańcowego wytworzenia danego dobra (dla dobra 1 – konsument I,
6
Gdyby suma cen granicznych nie była jednakowa, wtedy niektórzy z konsumentów
osiągaliby dodatnią nadwyżkę, a niektórzy rezygnowaliby z zakupu.
137
dla dobra 2 – konsument V). Dzieje się tak dlatego, iż odpowiednio wysoko
cenią drugie dobro. Sprzedawca może także zastosować strategię sprzedaży
pakietowej mieszanej. Wtedy powinien tak ustalić ceny dóbr, aby oddzielnie
nabywały je wyłącznie osoby, które charakteryzują się najwyższymi odpowiednimi cenami granicznymi. Przykładowo, jeśli cena pakietu pozostanie na
poziomie 20, wtedy optymalną strategią jest ustalenie P1 na poziomie nieco
niższym niż 13 (np. 12,50), a P2 – nieznacznie poniżej 19 (np. 18,50). W takiej
sytuacji konsument V będzie wolał nabyć dobro 1 oddzielnie, nie w pakiecie,
podobnie jak konsument I dobro 2.
Powyższy przykład przekonuje, że strategia sprzedaży pakietowej mieszanej przynosi większe zyski sprzedawcy niż strategia sprzedaży pakietowej
czystej. Ta ostatnia, z kolei, wiąże się z dodatkowym zyskiem w porównaniu
z oddzielną sprzedażą dóbr. Jednakże wynik dla jednego przypadku szczególnego nie musi oznaczać pewnych ogólnych prawidłowości. Ekonomiści co
prawda nie prezentują formalnych obliczeń, ale posługując się kilkoma wyrazistymi przykładami, a także drogą dedukcji, dochodzą do wniosku, że zastosowanie sprzedaży pakietowej mieszanej powinno przynosić większe zyski
niż stosowanie sprzedaży pakietowej czystej. Tylko w jednej z zaprezentowanej sytuacji miała miejsca odwrotna relacja7. Co więcej, artykuł W. Adamsa
i J. Yellen zawiera spostrzeżenie, że najmniej dochodową dla sprzedawcy
strategią zazwyczaj jest oddzielna sprzedaż dóbr. Choć są prezentowane przykłady, w których ta ostatnia przynosi większe zyski niż sprzedaż pakietowa
czysta oraz sprzedaż pakietowa mieszana, pojawia się stwierdzenie, że praw7
Ekonomistom udało się co prawda znaleźć sytuację, w której zysk przy sprzedaży
pakietowej mieszanej jest niższy niż przy sprzedaży pakietowej czystej. Przy pewnych
szczególnych rozkładach cen granicznych (duża wariancja cen granicznych na pojedyncze dobra dla konsumentów o wysokich cenach granicznych za pakiet i mała wariancja
cen granicznych na pojedyncze dobra dla konsumentów o niskich cenach granicznych
za pakiet), sprzedaż pakietowa mieszana może być tożsama ze sprzedażą pakietową
czystą. Wtedy wszyscy konsumenci będą nabywali tylko pakiet, gdyż ceny dóbr oferowanych oddzielnie w ramach sprzedaży pakietowej mieszanej zostaną ustalone na
poziomie zaporowym. W. Adams i J. Yellen założyli jednakowoż, że nie można tych
ostatnich cen ustalić na tak wysokim poziomie, co doprowadziło do wniosku, że sprzedaż pakietowa czysta jest w tym jednym przypadku bardziej zyskowna dla sprzedawcy
niż mieszana. Intuicyjnie można by postawić tezę, iż sprzedaż pakietowa mieszana
powinna być zawsze optymalna dla sprzedawcy, jako że zarówno oddzielna sprzedaż
dóbr, jak i sprzedaż pakietowa czysta są szczególnymi przypadkami sprzedaży mieszanej – w pierwszym przypadku wystarczy, aby PB > P1 + P2 (popyt na pakiet wyniesie
zero), a w drugim – PB = min{P1, P2} (popyt na każde z dóbr oddzielnie będzie równy
zeru). Jednakże, ukryte założenie dla niżej omawianych modeli jest takie, że przy
sprzedaży pakietowej mieszanej popyt na każde z trzech dóbr musi być dodatni.
138
MATEUSZ MOKROGULSKI
dopodobieństwo ich wystąpienia jest raczej niewielkie. Ponadto W. Adams
i J. Yellen zauważają, że w przeciwieństwie do sytuacji dyskryminacji doskonałej, sprzedawca nie musi znać cen granicznych wszystkich konsumentów,
lecz tylko rozkład sumy tych cen. W sprzedaży pakietowej ukryty jest także
mechanizm samoselekcji i konsumenci automatycznie przyporządkowują
siebie do właściwego segmentu rynkowego (przy sprzedaży pakietowej mieszanej: dobro 1, dobro 2 bądź pakiet) i dostarczają w ten sposób informacji
o wysokości ich cen granicznych.
W. Adams i J. Yellen próbują także sformułować wnioski dotyczące zależności pomiędzy charakterem sprzedaży dóbr, a dobrobytem społeczeństwa,
rozumianym jako suma nadwyżki konsumenta i zysku przedsiębiorstwa. Na
podstawie teoretycznych i ogólnych rozważań ekonomiści dochodzą do wniosku, że nie da się jednoznacznie stwierdzić, czy łączenie dóbr w pakiety ma
pozytywny czy negatywny wpływ na dobrobyt w społeczeństwie. Może się zdarzyć, że dobrobyt przy zastosowaniu strategii sprzedaży pakietowej mieszanej
będzie wyższy niż przy oddzielnej sprzedaży dóbr, ale możliwa jest także
sytuacja odwrotna. Ponadto ekonomiści zwracają uwagę na nieefektywność
dotyczącą alokacji dóbr na rynku, obecną w strategii sprzedaży pakietowej
czystej. Wynika ona z faktu, że pewni konsumenci dokonują zakupu dóbr,
mimo że koszt krańcowy tychże dóbr jest niższy od ceny granicznej. Zjawisko
jest tym silniejsze, im bardziej ujemnie są skorelowane ceny graniczne na oba
dobra. Jednakże, nawet jeśli wyżej wskazane ceny graniczne nie są skorelowane, to rozwiązanie dla sprzedaży pakietowej zazwyczaj jest inne niż dla
monopolisty oferującego oba dobra w sprzedaży oddzielnej. W sensie Pareto
sprzedaż pakietowa nie jest efektywna, jako że zakupu pakietu niekiedy dokonują konsumenci, których cena graniczna w przypadku jednego dobra jest
niższa niż koszt krańcowy produkcji, a z zakupu czasem muszą zrezygnować
ci konsumenci, dla których cena graniczna przewyższa koszt krańcowy.
OPTYMALIZACJA
CEN PAKIETÓW
Kolejne rozważania nad zagadnieniem sprzedaży pakietowej dotyczyły ustalania optymalnych cen dla sprzedawcy, który oferuje klientom kilka
dóbr w sprzedaży łącznej. Teoretycznych wyliczeń dokonał M. Spence [1980].
Istotnym założeniem jest, że konsumenci mogą nabywać tylko ściśle określone porcje dóbr w pakietach. Rozwiązaniem jest cena danego pakietu wraz
z odpowiednią ilością każdego z dóbr. Pomiędzy popytem jednego konsumenta a popytem innego konsumenta na to samo dobro mogą występować różno-
139
rakie korelacje, tak więc konsument zgłaszający wysokie zapotrzebowanie na
jedno z dóbr może nie chcieć nabywać drugiego z dóbr w dużych ilościach,
a dla innego konsumenta sytuacja może być odwrotna.
Założenia modelu są następujące:
– występuje jeden sprzedawca,
– występuje n grup konsumentów,
n
– liczba konsumentów w i-tej grupie wynosi Ni c / Ni = 1 m , tj. jest znormai=1
lizowana do 1,
– każdy konsument nabywa co najwyżej jeden pakiet dóbr xi, gdzie xi jest
wektorem m-wymiarowym (liczba dóbr w pakiecie to m),
– konsumenci są uszeregowani rosnąco względem cen granicznych za pakiet,
– cena pakietu xi wynosi pi,
– celem działalności sprzedawcy jest maksymalizacja zysku,
– celem działalności każdego z konsumentów jest maksymalizacja jego
nadwyżki, rozumianej jako różnica między osiąganą użytecznością ui(xi)
a ceną.
Problem optymalizacyjny można zatem sformułować następująco:
n
n
n
i=1
i=1
i=1
W = m / Ni ui ^ xih + ^ 1-mh / Ni pi - c c / Ni xi m " max
p.w.
"i Î {1,…, n} "j Î {0,…, n} : ui (xi) – pi ³ ui (xj) – pj
gdzie l = 0 oznacza problem maksymalizacji zysku dla sprzedawcy, a l = 1
– maksymalizacji dobrobytu (W), rozumianego jako suma nadwyżki konsumenta i zysku sprzedawcy, u(xi) oznacza użyteczność związaną z zakupem
pakietu xi, a c(xi) – całkowity koszt produkcji takiego pakietu.
Rozwiązanie problemu jest następującej postaci, gdzie dij oznacza cenę
dualną8 odpowiedniego ograniczenia:
n
u'i (xi) =
Ni
n
Ni + / d ji
j=1
8
Shadow price (ang.).
/ d ji u'j (x j)
MC +
j=1
n
Ni + / d ji
j=1
140
MATEUSZ MOKROGULSKI
Z powyższego równania wynika, że podobnie jak w przypadku problemu
dla pojedynczego dobra, popyt konsumenta z danej grupy stanowi średnią
ważoną wektora kosztów krańcowych (pierwszy składnik sumy) i popytu na
ten sam koszyk dóbr ze strony tych grup konsumentów, dla których zakup
pakietu xi jest tylko nieznacznie mniej opłacalny od zakupu pakietu, który
rzeczywiście nabywają. Aby wyznaczyć odpowiednie ceny, należy znać wartość
cen dualnych (dij musi być nieujemne). Ponadto, jeśli dij = 0 dla j ¹ i–1, wtedy
zagadnienie sprowadza się do problemu optymalizacyjnego dla pojedynczego
dobra. Co więcej, jeśli w pewnej i-tej grupie konsumentów dij = 0 dla wszystkich j, wtedy u’i (xi) = MC. W sytuacji sprzedaży pojedynczego dobra (czyli
dla m = 1) użyteczność krańcowa jest równa kosztowi krańcowemu tylko dla
konsumentów o najwyższym dochodzie. Gdy oferowany jest pakiet, wtedy
warunek u’i (xi) = MC może być spełniony w przypadku większej liczby grup
konsumentów, tj. tych o wysokich dochodach i nabywających dobra w znacznych ilościach.
Poniższy przykład zawiera konkretne rozwiązanie problemu optymalizacyjnego dla dwóch dóbr (x i y) i dwóch grup konsumentów. Mogą oni
nabywać każde z dóbr w małej bądź dużej ilości. Możliwe są zatem cztery
warianty pakietów9 dla każdego z dwóch konsumentów (q oznacza ilość),
opisane w następującej macierzy:
Tabela 2
Możliwe warianty pakietów w modelu M. Spence’a [1980]
Dobro y
Dobro x
Mało
Dużo
mało
(q1, q1)
(q2, q3)
dużo
(q3, q2)
(q4, q4)
Obowiązuje założenie, że q1 £ q2 £ q3 £ q4. Liczba konsumentów preferujących każdy z czterech pakietów jest znana i wynosi odpowiednio:
9
W macierzy pierwsza z liczb odnosi się do dobra z lewej strony macierzy (x), a druga
– do dobra umiejscowionego nad macierzą (y). Taka konwencja będzie obowiązywać
w całości niniejszego artykułu.
141
Tabela 3
Frakcje konsumentów w modelu M. Spence’a [1980]
Dobro y
Dobro x
Mało
Dużo
mało
a11
S
dużo
S
a22
Obowiązuje założenie, że a11 + 2S + a22 = 1. Użyteczność konsumenta
wyraża się wzorem: Ai u(x) + Aj u(y), gdzie i, j Î {1,2}; 1 oznacza, że dobro
jest nabywane w „małej” ilości, a 2 – że w „dużej” (A2 > A1). Przykładowo,
konsument, który chce mieć w pakiecie mało dobra x i dużo dobra y będzie
miał funkcję użyteczności: A1 u(x) + A2 u(y). Ceny pakietów wynoszą:
Tabela 4
Ceny graniczne w modelu M. Spence’a [1980]
Dobro y
Dobro x
Mało
dużo
mało
p1
p2
dużo
p2
p3
Sprzedawca chce osiągnąć jak największe zyski, a koszt krańcowy produkcji każdego z dóbr wynosi MC.
Na podstawie wcześniejszych rozważań teoretycznych można wyznaczyć
cenę p1. Jej poziom powinien być tak dobrany, aby dany konsument osiągał
zerową użyteczność z konsumpcji pakietu o małej ilości obu dóbr. Zatem:
p1 = 2A1 u(q1). Cenę p2 należy ustalić na takim poziomie, aby konsumentom
było obojętne, czy wybierają pakiet (q2, q3), czy (q1, q1). Musi być bowiem
spełniony warunek samoselekcji.
Zatem:
A2 u(q3) + A1 u(q2) – p2 = A2 u(q1) + A1 u(q1) – p1.
Czyli:
p2 = A2 u(q3) + A1 u(q2) – (A2 – A1) u(q1).
142
MATEUSZ MOKROGULSKI
Sformułowanie odpowiednich warunków samoselekcji dla konsumentów
preferujących największą ilość obu dóbr w pakiecie daje następujące równania, które stanowią warunki dla problemu maksymalizacji zysku sprzedawcy:
p3 £ 2A2 u(q4) – (A2 – A1) (u(q1) + u(q2))
p3 £ 2A2 u(q4) – 2(A2 – A1) u(q1)
Funkcja celu10:
p = a11 (2A1 u(q1) – 2MC · q1) + + 2S (A2 u(q3) + A1 u(q2) – (A2 – A1) u(q1) – MC · (q1 + q3)) +
+ a22 (p3 – 2MC · q4) ® max
Wypisanie wszystkich warunków Kuhna-Tuckera daje wynik, że q3 = q4
oraz u' (q3) = MC , co oznacza, że q3 i q4 są na optymalnym poziomie z punktu
A2
widzenia maksymalizacji dobrobytu. Dalsza część rozwiązania uzależniona
jest od relacji zachodzących między a11, S oraz a22. Przy dostatecznie dużej
wartości S (czyli odpowiednio silnej ujemnej zależności między preferencjami
konsumentów):
S$
a11 a22
, u' (q2) =
1 - a11
MC
MC
, u' (q1) =
2S + a22
a22
A1 A1 (A - A1)
(A2 - A1)
2S 2
2a11
i q2 2 q1
Jeżeli S 1
a11 a22
MC
, wtedy q1 = q2 oraz u' (q1) =
.
S + a22
1 - a11
A1 (A2 - A1)
S + a11
W obu przypadkach q1 i q2 są niższe od wartości optymalnej z punktu widzenia
maksymalizacji dobrobytu, tj. u' (q1) = u' (q2) = MC . Ponadto, q1 w pierwszym
A1
przypadku jest niższe niż w drugim przypadku, a q2 w pierwszym przypadku
jest wyższe niż w drugim przypadku.
Monopolistę, który chciałby oferować oba dobra w sprzedaży oddzielnej,
charakteryzuje następująca funkcja zysku:
10
Obowiązuje założenie, że koszt krańcowy jest stały, a koszty stałe nie występują.
143
p = (a11 + S)(A1 u(q1) – MC · q1) + (a22 + S)(A2 u(q3) – A2 u(q1) +
+ A1 u(q1) – MC · q3) ® max
Rozwiązanie powyższego problemu optymalizacyjnego jest identyczne jak dla
sprzedaży pakietowej w wariancie dla S 1 a11 a22 .
1 - a11
Zatem przy odpowiednio dużej wartości S, tj. odpowiednio dużej frakcji
konsumentów, którzy jednego dobra chcą mieć „dużo” a drugiego dobra
„mało”, rozwiązanie dla sprzedaży pakietowej jest inne od rozwiązania dla
monopolisty oferującego oba dobra w sprzedaży oddzielnej. Różnica polega
na tym, że konsumentom preferującym najmniejsze ilości obu dóbr oferuje
się w pakiecie mniej każdego z dóbr, niż miałoby to miejsce przy sprzedaży
oddzielnej. Taki segment rynku wydaje się mało atrakcyjny dla sprzedawcy pakietów, który woli przesunąć sprzedaż do tego segmentu, gdzie liczba
konsumentów jest relatywnie wysoka, czyli tam, gdzie preferuje się „małą”
konsumpcję jednego z dóbr oraz „dużą” konsumpcję drugiego dobra. W tej
ostatniej sytuacji wielkość podaży tego dobra, którego jest spożywana „mała”
ilość, jest w porównaniu do przypadku monopolu, większa. Dyskryminacja
cenowa dotyczy zatem tych konsumentów, którzy zgłaszają relatywnie niski
popyt na dobra, a więc np. konsumentów o niskich dochodach rozporządzalnych. Warto także zaznaczyć, że oferowana wielkość dobra, które jest
spożywane w „dużych” ilościach, jest zawsze optymalna z punktu widzenia
maksymalizacji dobrobytu. To ostatnie spostrzeżenie jest zgodne z teorią
dyskryminacji cenowej zaprezentowaną w poprzednim rozdziale. Ponadto ze
szczegółowych obliczeń wynika, że nawet jeśli rozkład liczby konsumentów
jest niezależny11, rozwiązanie dla sprzedaży pakietowej jest różne od rozwiązania dla monopolisty, co jest zgodne z wcześniejszą teorią zaprezentowaną
przez W. Adamsa i J. Yellen.
Choć M. Spence dokonał sformalizowania wyrażonych wcześniej tez jakościowych, jego model bazuje na założeniu, że popyt na dobra objęte sprzedażą
pakietową jest dyskretny. Konsument może nabywać tylko ściśle określone
porcje dóbr, co w praktyce występuje niezwykle rzadko. Być może właśnie
dlatego kolejnym krokiem w literaturze było rozszerzenie analizy dyskryminacji cenowej poprzez sprzedaż pakietową na sytuacje, w których funkcja
popytu jest ciągła.
11
Co występuje przy warunku: S2 = a11a22.
144
ROZSZERZENIE
MATEUSZ MOKROGULSKI
MODELU PODSTAWOWEGO
Analiza sprzedaży pakietowej rozpoczęta przez W. Adamsa i J. Yellen
znalazła istotne rozszerzenie w kilku kolejnych artykułach. Okazuje się, że
przyjęcie pewnych dodatkowych założeń bądź modyfikacja założeń już istniejących mogą prowadzić do nowatorskich wniosków, które nie mogły zostać
sformułowane przy ogólnym modelu podstawowym.
Popyt ciągły o rozkładzie normalnym
Kontynuatorem prac nad teorią dyskryminacji cenowej poprzez sprzedaż
pakietową, był R. Schmalensee, który w roku 1984 opublikował pewien artykuł. W przeciwieństwie do wcześniejszych prac, ekonomista zakłada, że funkcje popytu na oba dobra są ciągłe i można je przedstawić jako dystrybuanty
funkcji gęstości o rozkładzie normalnym. Utrzymane zostaje założenie o tym,
że przy oddzielnej sprzedaży dóbr popyt na dowolne z dóbr nie zależy od ceny
drugiego dobra, a także o tym, że sprzedawca ma pozycję monopolisty na
rynku danego dobra. Sprzedawca może oferować dobra zarówno oddzielnie,
jak i w sprzedaży pakietowej czystej oraz sprzedaży pakietowej mieszanej,
a połączenie dóbr w pakiety nie wpływa na poziom kosztów krańcowych.
Celem artykułu jest porównanie zysków przedsiębiorstwa, wartości nadwyżek
konsumenta oraz poziomów dobrobytu społecznego w sytuacji oddzielnej
sprzedaży dóbr, dla sprzedaży pakietowej czystej oraz sprzedaży pakietowej
mieszanej.
Funkcję popytu na każde z dóbr można zapisać następująco:
3
Q (P) = # g (x) dx
P
gdzie g(x) oznacza funkcję gęstości kupujących o cenie granicznej x. Średnia
wartość i odchylenie standardowe funkcji g(x) wynoszą odpowiednio m oraz s.
Jeżeli f(t) jest funkcją gęstości standardowego rozkładu normalnego, wtedy
funkcję popytu można zapisać następująco:
Q(P) = F((P – m)/s).
Dodatkowo zostały wprowadzone zmienne pomocnicze: z = (P – C)/s
oraz a = (m – C)/s. Równanie zysku dla oddzielnej sprzedaży dóbr można
zmodyfikować w następujący sposób:
145
P = (P - C) F^^ P - nh /vh = v^ zF^ z - ahh = vr (z, a) .
Wzory na nadwyżkę konsumenta (S) oraz dobrobyt społeczeństwa (W)
są następujące:
3
S=
#
(x - P) g (x) dx = v (f (z - a) - (z - a) F (z - a)) = vs (z, a)
P
W = v (s + r) = vw (z, a)
Aby obliczyć szukane zmienne w sytuacji sprzedaży pakietowej czystej,
należy podać informację o współczynniku korelacji pomiędzy rozkładem cen
granicznych na oba dobra w zadanej grupie konsumentów. Zatem:
vB = d (v1 + v2), d = (1 - 2 (1 - t) i (1 - i)) 0, 5, i =
v1
v + v2
1
Dodatkowo wprowadzone zostały następujące zmienne pomocnicze:
d = a1 - a2, a = ia1 + ^ 1 - ih a2, aB =
nB - C B
= a.
d
vB
Zysk dla sprzedaży pakietowej czystej jest zatem równy vB r * ^ aBh przy zysku
dla sprzedaży oddzielnej na poziomie v1 r * ^ a1h + v2 r * ^ a2h .
Trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, w której z powyższych
sytuacji zysk sprzedawcy jest wyższy, jako że ważne są wartości poszczególnych parametrów modelu. Jeżeli układ charakteryzuje się symetrią, tzn. d = 0
i q = 0,5, wtedy wyrażenie będące różnicą zysków dla sprzedaży pakietowej
czystej i oddzielnej sprzedaży dóbr, przyjmuje względnie prostą postać, tj:
DP = dr * c a m - r * ^ ah
d
Jeżeli ceny graniczne są ze sobą skorelowane ściśle dodatnio, tj. r = 1,
wtedy zastosowanie obu strategii daje taki sam zysk, tak więc łączenie dóbr
w pakiety nie jest dla sprzedawcy opłacalne. W większości pozostałych przypadków strategia sprzedaży pakietowej czystej jest bardziej opłacalna od
oddzielnej sprzedaży dóbr z uwagi na zmniejszenie stopnia heterogeniczności cen granicznych konsumentów, co pozwala pozbawić tych ostatnich
większej części ich nadwyżki. Dlatego im niższy jest współczynnik korelacji
(a w szczególności: im bardziej ujemny), tym strategia sprzedaży pakietowej czystej powinna przynieść większe zyski sprzedawcy. Jednakże, ważna
jest także wartość współczynnika a. Jeżeli jest ona zbyt mała (lub ujemna),
146
MATEUSZ MOKROGULSKI
wtedy może się zdarzyć, że mB tylko niewiele przewyższa CB (lub jest niższe
od CB), przez co zysk przy zastosowaniu strategii sprzedaży pakietowej czystej będzie relatywnie mały (lub wręcz ujemny). Średnia cena graniczna dla
pakietu musi być zatem odpowiednio wyższa od kosztu krańcowego produkcji
pakietu, a wariancja rozkładu – odpowiednio mała. Stosując metody numeryczne, R. Schmalensee wykazał, że wyrażenie DP jest zawsze dodatnie dla
a 2 1, 253 . Co więcej, jeśli a jest odpowiednio niskie ( a 1 0, 227) , wtedy
strategia sprzedaży pakietowej czystej nigdy nie jest bardziej opłacalna niż
oddzielna sprzedaż dóbr, nawet przy ściśle ujemnej korelacji cen granicznych.
Z kolei, jeżeli żaden z powyższych warunków nie jest spełniony, wtedy nie
da się jednoznacznie stwierdzić jaki jest znak wyrażenia DP, gdyż zależy on
od wartości współczynnika korelacji r. Dla większej zyskowności strategii
sprzedaży pakietowej czystej potrzeba i wystarcza, aby r był odpowiednio
niski, a im niższe a, tym warunek na r jest bardziej restrykcyjny. W szczególności, z powyższych stwierdzeń wynika, że strategia sprzedaży pakietowej
czystej może przynieść sprzedawcy większe zyski niż oddzielna sprzedaż dóbr,
nawet jeśli współczynnik korelacji cen granicznych jest dodatni (ale mniejszy
niż 1).
Przeprowadzenie podobnych rozważań dla nadwyżki konsumenta, S, daje
następujące wyrażenie, które stanowi różnicę pomiędzy wielkością tej nadwyżki dla sprzedaży pakietowej czystej i oddzielnej sprzedaży dóbr:
DS = ds * c a m - s * ( a) .
d
DS jest zawsze ujemne z wyjątkiem sytuacji, w której r = 1. Tak więc
w przypadku sprzedaży pakietowej czystej nadwyżka konsumenta ulega obniżeniu z uwagi na spadek stopnia heterogeniczności cen granicznych konsumentów. Dzieje się tak nawet przy silnie ujemnej wartości parametru a, kiedy
zmniejszeniu ulega także zysk sprzedawcy.
Dobrobyt społeczeństwa, W, także pozostaje na niezmienionym poziomie,
jeśli r = 1.
DW = dw * c a m - w * ( a)
d
W pozostałych przypadkach znak powyższego wyrażenia jest uzależniony
od wartości parametru a. Na podstawie obliczeń przeprowadzonych numerycznie ekonomista stwierdza, że dla a 2 1, 561 strategia sprzedaży pakietowej czystej daje wzrost dobrobytu społecznego w porównaniu z oddzielną
sprzedażą dóbr, a dla a 1 0, 575 – spadek, niezależnie od wartości współ-
147
czynnika korelacji. W pozostałym przypadku wynik uzależniony jest od wartości r i, podobnie jak w przypadku zysku, dobrobyt ulega zwiększeniu przy
odpowiednio niskim r; im niższe a, tym warunek na r staje się bardziej
restrykcyjny. Porównanie warunków dla P oraz W pozwala zauważyć, że jeżeli
dobrobyt rośnie wskutek zastosowania sprzedaży pakietowej czystej, musi to
pociągać za sobą także wzrost zysku, co z pewnością zachodzi dla a 2 1, 561,
niezależnie od wartości r. Nie może być inaczej, jako że nadwyżka konsumenta, S, zawsze ulega zmniejszeniu. Jednakże, odwrotne twierdzenie nie
musi być prawdziwe, jako że wzrost zysku może nie w pełni zrekompensować
spadku nadwyżki konsumenta, co zaowocuje zmniejszeniem dobrobytu. Może
się tak zdarzyć dla 0, 227 1 a 1 1, 561 przy odpowiednim warunku dla r.
Co więcej, dla a 1 0, 227 z pewnością spada zarówno zysk, jak i poziom
dobrobytu, niezależnie od r.
W przypadku niesymetrycznym R. Schmalensee wskazał pewne ogólne
modyfikacje wniosków, jakie wypływały z analizy przypadku symetrycznego.
Po pierwsze, jeżeli q ¹ 0,5 przy nadal d = 0, wtedy odchylenia standardowe
cen granicznych przyjmują różne wartości. Zatem połączenie dóbr w pakiety
skutkuje mniejszą niż w przypadku symetrycznym redukcją stopnia heterogeniczności cen granicznych konsumentów, a warunki dla r i a na wzrost zysku
i dobrobytu społeczeństwa są bardziej restrykcyjne niż w przypadku symetrycznym. Dodatkowo, jeśli d ¹ 0, wtedy (m1 – C1)/s1 = a1 ¹ a2 = (m2 – C2)/s2,
co w szczególności powoduje, że zastosowanie sprzedaży pakietowej czystej
zawsze się przekłada na zmniejszenie zysku dla r = 1. Ogółem, w przypadku
niesymetrycznym rzadziej dochodzi do wzrostu zysku sprzedawcy niż w przypadku symetrycznym.
W artykule R. Schmalensee podejmowana jest także próba porównania oddzielnej sprzedaży dóbr ze strategią sprzedaży pakietowej mieszanej.
Podobnie jak w poprzednim przypadku, analiza opiera się na zastosowaniu
metod numerycznych. Rozważania teoretyczne i jakościowe prowadzą do
sformułowania tezy badawczej, że strategia sprzedaży pakietowej mieszanej
powinna być bardziej zyskowna dla sprzedawcy niż zarówno oddzielna sprzedaż dóbr, jak i sprzedaż pakietowa czysta. Ta pierwsza łączy bowiem zalety
tych ostatnich, jako że pozwala oferować pakiet konsumentom cechującym się
relatywnie mało heterogenicznymi poziomami cen granicznych, a pojedyncze
dobra po odpowiednio wysokich cenach konsumentom, którzy szczególnie
cenią tylko jedno z dóbr. W artykule brak jest porównania sprzedaży pakietowej czystej z mieszaną.
Rysunek 4 jest zaczerpnięty z artykułu i pomocny będzie do wyprowadzenia funkcji zysku sprzedawcy. P1 i P2 to ceny, odpowiednio, dobra 1 i 2
148
MATEUSZ MOKROGULSKI
przy oddzielnej sprzedaży dóbr, PB to cena pakietu, j oznacza upust cenowy
dla konsumentów nabywających pakiet (j = P1 + P2 – PB). Zgodnie z rozumowaniem W. Adamsa i J. Yellen pakiet nabędą konsumenci zlokalizowani
w obszarach H1, H2 i J, tylko dobro 1 konsumenci z G1, a tylko dobra 2 – z G2.
Rysunek 4
Sprzedaż pakietowa mieszana – maksymalizacja zysku
R2
PB
G2
J
H2
P2
P2-j
H1
P2-2j
G1
P1-2j P1-j
P1
PB
R1
Źródło: R. Schmalensee (1984), „Gaussian Demand and Commodity Bundling”, s. 224.
Funkcja zysku sprzedawcy przyjmuje następującą postać:
P(P1, P2) = (P1 + P2 – 2j – C1 – C2)(H1 + H2 + J) + (P1 – C1)G1 + (P2 – C2)G2
gdzie C1 i C2 to odpowiednie koszty krańcowe, a np. J oznacza liczbę konsumentów w odpowiednim obszarze. Aby popyt na pakiet był niezerowy,
konieczne jest, aby j > 0. Metoda polega na zbadaniu znaku pochodnej
cząstkowej funkcji zysku po zmiennej j, Pj, przy j = 0. Jeżeli jest ona
dodatnia, wtedy strategia sprzedaży pakietowej mieszanej przynosi większe zyski niż oddzielna sprzedaż dóbr. Z uwagi na dużą liczbę parametrów,
podobnie jak w przypadku strategii sprzedaży pakietowej czystej, obliczenia
zostały przeprowadzone dla przypadku symetrycznego, gdzie w szczególności
P1 = P2 i C1 = C2. Ze szczegółowej analizy wynika, że strategia sprzedaży pakietowej mieszanej przynosi wyższe zyski niż oddzielna sprzedaż dóbr,
jeżeli a 2 - 2, 8 lub r £ 0. Jeżeli r = 1, wielkość zysku jest identyczna w obu
149
sytuacjach. Wynika stąd, że nawet przy dodatnim współczynniku korelacji
pomiędzy poziomem cen granicznych, w znacznej większości przypadków
zastosowanie strategii sprzedaży pakietowej mieszanej prowadzi do wzrostu
zysku sprzedawcy w porównaniu z oddzielną sprzedażą dóbr. Ekonomista
otrzymał kilka ujemnych wartości Pj dla a 1 - 2, 8 , ale jednocześnie dopuszcza ewentualność, że były one wynikiem zaokrągleń obliczeń. Zatem choć
możliwe jest, że oddzielna sprzedaż dóbr nigdy nie przyniesie większego zysku
niż zastosowanie strategii sprzedaży pakietowej mieszanej, R. Schmalensee
nie udało się postawić aż tak śmiałej tezy. Ponadto w artykule jest zawarta
myśl (niepoparta dowodem naukowym), że wyniki dla innych funkcji gęstości
powinny się kształtować podobnie jak dla rozkładu normalnego.
Istotnym mankamentem dokonanych obliczeń jest przyjęcie założenia,
ze wyjściowe ceny dla sprzedaży pakietowej mieszanej są identyczne, jak
przy oddzielnej sprzedaży dóbr. Proste przykłady liczbowe zawarte w pracy
W. Adamsa i J. Yellen pokazują, że tak być nie musi. Dlatego być może
uchylenie tego założenia wraz z próbą znalezienia nowych poziomów P1 i P2
pozwoliłyby udowodnić tezę, że sprzedaż pakietowa mieszana przynosi wyższe
zyski niż zarówno oddzielna sprzedaż dóbr, jak i sprzedaż pakietowa czysta.
Rozważania dla przypadków niesymetrycznych nie przyniosły konkretnych
rezultatów.
Prace teoretyczne nad analizą sprzedaży pakietowej kontynuowali R.P.
McAfee, J. McMillan i M.D. Whinston [1989]. Ekonomiści starali się porównać zyskowność z zastosowania oddzielnej sprzedaży dóbr oraz sprzedaży
pakietowej mieszanej przy założeniu, że rozkłady cen granicznych mogą
przyjmować dowolne postaci i niekoniecznie muszą być normalne. W wyżej
wskazanym artykule znajduje się dowód matematyczny, że jeżeli rozkłady cen
granicznych dla obu dóbr kształtują się niezależnie od siebie, wtedy strategia
sprzedaży pakietowej mieszanej jest bardziej zyskowna niż oddzielna sprzedaż
dóbr. Jednocześnie pada stwierdzenie, że jeśli sprzedawca byłby w stanie
dokonać podziału klientów na trzy rozłączne segmenty (dobro 1, dobro 2
i pakiet) i zapobiegać arbitrażowi popytu, wtedy przy sprzedaży dóbr zgodnie
ze strategią sprzedaży pakietowej mieszanej z pewnością osiągałby wyższe
zyski niż oferując te same dobra oddzielnie. W takiej sytuacji dysponowałby
większą swobodą w ustalaniu cen i w szczególnych przypadkach cena pakietu,
PB, mogłaby być wyższa od sumy cen dóbr oferowanych w sprzedaży oddzielnej, P1 + P2. Pojawia się więc teza badawcza, czy analizę przeprowadzoną
dla przypadku monopolu da się w prosty sposób ekstrapolować na sytuację
oligopolu, jeżeli ceny graniczne dla obu dóbr są rozłożone w sposób niezależny od siebie.
150
MATEUSZ MOKROGULSKI
Współzależność kosztów i cen
M. Salinger [1995] zaproponował w swoim artykule analizę, która stanowi
połączenie popytowego i kosztowego podejścia do zagadnienia sprzedaży
pakietowej. Ekonomista skupił się na porównaniu oddzielnej sprzedaży dóbr
ze strategią sprzedaży pakietowej czystej, zaniedbując strategię sprzedaży
pakietowej mieszanej, co tłumaczy większą opłacalnością dla sprzedawcy w tym ostatnim przypadku. Ponadto M. Salinger rozważa także sytuację, w której cena pakietu przewyższa cenę dóbr oferowanych w sprzedaży
oddzielnej, a to mogłoby mieć miejsce tylko wtedy, gdyby arbitraż popytu był
niemożliwy, co rzadko występuje w praktyce.
W modelu zakłada się, że dobra mogą być oferowane albo tylko oddzielnie, albo wyłącznie w pakiecie, który zawiera po jednej jednostce każdego
z dóbr, a popyt na każde z dóbr nie jest uzależniony od ceny drugiego dobra.
To ostatnie założenie jest identyczne jak w poprzednich artykułach. Popyt na
dobro można przedstawić za pomocą następującego równania:
Uj
Ui
# #
qi (pi) =
0
f (R1, R2) dRi dR j dla i = 1, 2.
pi
Popyt na pakiet wygląda zaś następująco:
U1
QB (PB) =
#
U2
#
f (R1, R2) dR2 dR1, gdzie RB = R1 + R2 .
max {0, PB - U2} max {0, PB - R1}
W celu uproszczenia dalszego rozumowania przyjmuje się założenie, że
rozkłady cen granicznych R1 i R2 są od siebie niezależne i jednostajne na przedziale <0; 1>, co istotnie odróżnia ów model od sytuacji analizowanej przez
R. Schmalensee. Z przyjętego założenia w prosty sposób wynika, że na tym
przedziale f(R1, R2) = 1, a qi = 1 – pi dla 0 £ pi £ 1. Zatem, przy oddzielnym
zakupie dóbr zagregowany popyt na oba dobra wynosi:
QAC = 1 – 0,5PAC dla 0 £ PAC £ 2.
Popyt na pakiet zadany jest z kolei następującym równaniem:
QB = )
1 - 0, 5P 2B dla 0 # PB # 1
0, 5 (2 - PB) 2 dla 1 1 PB # 2
Zależność pomiędzy obiema wyżej wskazanymi funkcjami przedstawia
rysunek 5.
151
Rysunek 5
Zagregowany popyt napotykany przez monopolistę przy oddzielnej sprzedaży dóbr
oraz przy sprzedaży pakietu
P
2
popyt na
pakiet (QB)
1
popyt
zagregowany (QAC)
0,5
1
Q
Źródło: M. Salinger (1995), „A Graphical Analysis of Bundling”, s. 90.
Z rysunku 5 w szczególności wynika, że w punkcie przecięcia się linii popytu, tj. dla ceny P = 1, popyt na pakiet charakteryzuje się wyższą elastycznością
cenową niż popyt zagregowany, co wynika ze wskazywanego przez R. Schmalensee zmniejszenia stopnia heterogeniczności cen granicznych. Gdyby istniała ściśle ujemna korelacja między cenami granicznymi, wtedy linia popytu
byłaby płaska, a w przypadku ściśle dodatniej korelacji – obie krzywe by się
pokryły. Ponadto, przy odpowiednio wysokich cenach, zapotrzebowanie na
pakiet jest niższe niż wielkość popytu zagregowanego na dobra oferowane
w sprzedaży oddzielnej, a odwrotna zależność występuje dla odpowiednio
niskich cen, co także stanowi następstwo zjawiska wyżej wspomnianego.
W artykule M. Salingera sformułowane jest twierdzenie, że jeżeli połączenie dóbr w pakiet nie wpływa na poziom kosztów i powoduje wzrost zysków
sprzedawcy, wtedy optymalna dla sprzedawcy cena pakietu musi się znajdować
w przedziale, gdzie zapotrzebowanie na pakiet przewyższa wielkość popytu
zagregowanego na dobra w sprzedaży oddzielnej. Z powyższego twierdzenia
w szczególności wynika, że jeśli maksymalizacja zysku ze sprzedaży pakietowej
następuje w przedziale, w którym wielkość popytu zagregowanego przewyższa
zapotrzebowanie na pakiet, wtedy sprzedaż pakietowa nie może być opłacalna, jako że przychody z oddzielnej sprzedaży dóbr przewyższają przychody ze
sprzedaży pakietowej, a koszty są niezmienione. Taka sytuacja może wystąpić,
gdy koszty krańcowe są odpowiednio wysokie w porównaniu ze średnią ceną,
152
MATEUSZ MOKROGULSKI
jaką skłonni są płacić konsumenci za każde z dóbr, co jest zgodne z wynikami
otrzymanymi przez R. Schmalensee. Choć M. Salinger ogólnie zgadza się ze
swoim poprzednikiem w kwestii ujemnego wpływu sprzedaży pakietowej na
nadwyżkę konsumenta, jednocześnie zauważa, że konsumenci mogą zyskiwać,
jeżeli sprzedawca zastosuje strategię sprzedaży pakietowej czystej. Taka sytuacja może mieć miejsce, jeśli pozytywny efekt cenowy (niższa cena pakietu niż
dóbr oferowanych oddzielnie) przeważy nad efektem związanym z wypłaszczeniem krzywej popytu na pakiet, co przy niezmienionej cenie skutkuje spadkiem nadwyżki konsumenta. Jednakże, M. Salinger nie podaje konkretnych
przykładów, w których nadwyżka konsumenta rzeczywiście by się zwiększała.
Uchylenie założenia o identycznych kosztach krańcowych przy oddzielnej
sprzedaży dóbr i sprzedaży pakietowej prowadzi do nowatorskich wniosków.
Po pierwsze, jeżeli występuje ujemna korelacja między cenami granicznymi,
wtedy przy wysokim poziomie kosztów krańcowych w odniesieniu do średniej
ceny granicznej, zastosowanie strategii sprzedaży pakietowej czystej może
przynieść sprzedawcy ujemne zyski, podczas gdy oddzielna sprzedaż dóbr
będzie dawała dodatnie zyski. Dlatego, dopiero odpowiednio duża obniżka
kosztu krańcowego przy sprzedaży pakietowej może uczynić ją zyskowną,
a nawet bardziej opłacalną niż oddzielna sprzedaż dóbr. Dla porównania,
jeżeli ceny graniczne wykazują silną dodatnią korelację, a koszty krańcowe
są nadal odpowiednio wysokie w porównaniu z przeciętną ceną graniczną,
wtedy zastosowanie strategii sprzedaży pakietowej czystej może nadal się
wiązać z niższym zyskiem dla sprzedawcy (aczkolwiek dodatnim) niż oddzielna sprzedaż dóbr. Jednakże, w tym przypadku potrzebna jest relatywnie niewielka obniżka kosztu przy sprzedaży pakietowej, aby w tej ostatniej sytuacji
zyski były większe niż przy oddzielnej sprzedaży dóbr. Zatem, w sytuacji gdy
zastosowanie strategii sprzedaży pakietowej czystej powoduje spadek kosztów
krańcowych (które są odpowiednio wysokie w porównaniu z przeciętnym
poziomem cen granicznych), wtedy sprzedawca ma większe bodźce do łączenia dóbr w pakiety, jeśli ceny graniczne charakteryzują się dodatnią korelacją,
niż w sytuacji, gdy ta korelacja jest ujemna. Ostatni wniosek stanowi istotną
wartość dodaną pracy M. Salingera, jako że takie spostrzeżenie nie zostało
zawarte w żadnym z poprzednio opublikowanych artykułów.
Kwestia dóbr substytucyjnych i komplementarnych
Istotnego rozszerzenia analizy dyskryminacji cenowej poprzez sprzedaż
pakietową dokonał A. Lewbel [1985], który uchylił założenie o niezależności
popytów na oba dobra w sytuacji, gdy sprzedawca ma pozycję monopolisty.
153
W artykule są rozważane sytuacje, w których oferowane dobra mogą być
zarówno komplementarne względem siebie, jak i substytucyjne. Pozostałe
założenia są identyczne jak w modelu W. Adamsa i J. Yellen, a monopolista może stosować dowolną z trzech strategii, tj. oddzielną sprzedaż dóbr,
sprzedaż pakietową czystą oraz sprzedaż pakietową mieszaną. Ekonomista
wprowadził dodatkową zmienną X = RB – R1 – R2, gdzie Ri oznacza cenę
graniczną odpowiednio na pakiet, dobro pierwsze i dobro drugie. Jeżeli dobra
są komplementarne względem siebie, wtedy konsumenci są skłonni zapłacić
więcej za pakiet, niż łącznie za oba dobra nabywane oddzielnie, zatem X > 0.
Z kolei sytuacja jest odwrotna dla substytutów, w przypadku których X < 0.
Rysunki 6 i 7 odpowiadają zmodyfikowanym założeniom modelu.
Porównanie rys. 6 i 7 z modelem W. Adamsa i J. Yellen prowadzi do
wniosku, że rys. 6 może się odnosić do dóbr komplementarnych, jako że
prawdopodobne jest, że X > 0. W sytuacji gdy stopień komplementarności
dóbr jest bardzo silny (X > PB – P1 i jednocześnie X > PB – P2), obszar I
redukuje się do trójkąta. Jednakże, na podstawie tego rysunku można także
analizować dobra substytucyjne, dla których wartość X jest niewiele niższa
od zera, a PB < P1+ P2. Rysunek 7 dotyczy z pewnością dóbr substytucyjnych, dla których X < 0. W dalszej części A. Lewbel stwierdza na podstawie przykładów liczbowych, że strategia sprzedaży pakietowej czystej bądź
sprzedaży pakietowej mieszanej może być optymalna dla sprzedawcy, nawet
kiedy oferowane dobra są substytutami. Dzieje się tak z uwagi na obniżenie
stopnia heterogeniczności cen granicznych konsumentów przy łączeniu dóbr
w pakiety, co już było sygnalizowane wcześniej. Kluczowe jest tutaj także
założenie, że stopień substytucyjności dóbr jest relatywnie nieduży. Ponadto,
nawet jeśli dobra są względem siebie komplementarne, najlepszą strategią dla
sprzedawcy może pozostać oddzielna sprzedaż dóbr. Taka sytuacja wystąpi
analogicznie jak w poprzednim przypadku, gdy stopień komplementarności jest niewielki, a ponadto oddzielna sprzedaż dóbr powoduje eliminację
z rynku tych konsumentów, którzy się charakteryzują odpowiednio niskimi
cenami granicznymi, tj. niższymi od kosztów krańcowych. Komplementarność dóbr nie jest zatem ani warunkiem koniecznym, ani wystarczającym dla
zwiększenia zysku monopolisty przy sprzedaży pakietowej. Pierwsza część
powyższego twierdzenia została już udowodniona w poprzednio omawianych
artykułach, a druga część – w artykule A. Lewbela.
154
MATEUSZ MOKROGULSKI
Rysunek 6
Sprzedaż pakietowa mieszana dla X ³ PB – P1 – P2
R2
PB-X
H
G
P2
J
P1
PB-X
R1
Źródło: A. Lewbel (1985), „Bundling of Substitutes or Complements”, s. 103.
Rysunek 7
Sprzedaż pakietowa mieszana dla X < PB – P1 – P2
R2
PB-X
H
G
P2
P1
PB-X
R1
Źródło: A. Lewbel (1985), „Bundling of Substitutes or Complements”, s. 104.
SPRZEDAŻ
155
PAKIETOWA NA RYNKU KONKURENCYJNYM
Wyniki analiz dla sprzedaży pakietowej na rynkach zmonopolizowanych
ulegają pewnym modyfikacjom, jeżeli na rynku znajdują się inni gracze.
W takiej sytuacji każdy sprzedawca w swoich działaniach musi także uwzględniać możliwe strategie konkurentów, co w istotny sposób ogranicza możliwość
osiągania dodatkowych zysków poprzez modyfikacje cen produktów objętych
sprzedażą pakietową. W szczególności, jeżeli na rynku panuje konkurencja
zbliżona do wolnej, wtedy przedsiębiorstwo wręcz nie ma możliwości ustalania własnej ceny, lecz bierze ją z rynku. Może się także zdarzyć, że inna jest
konkurencja na rynku jednego z dóbr, a inna na rynku drugiego z dóbr, co
dodatkowo powoduje konieczność stosowania odmiennej polityki cenowej
na każdym z rynków przy oddzielnej sprzedaży dóbr. Jednakże, dzięki skonstruowaniu pakietów sprzedawca uzyskuje ważny efekt strategiczny, jakim jest
zróżnicowanie produktów na rynku, co daje możliwość osiągnięcia dodatkowych zysków.
Zalety sprzedaży pakietowej
Jako pierwszy na możliwość korzyści strategicznych wskazał M. Burstein
[1960]. Jego rozważania koncentrują się wokół sytuacji, w której na rynku oferowanych jest n dóbr, z czego r sprzedaje to samo przedsiębiorstwo (r < n).
Pozostałe n – r dóbr oferowane jest przez inne przedsiębiorstwa, które działają
na rynku wolnokonkurencyjnym. Ponadto podzbiór r dóbr stanowi s dóbr
(s < r), które również są sprzedawane na tym samym rynku wolnokonkurencyjnym, tak więc łącznie znajduje się tam n – r + s dóbr. Z kolei, w przypadku
pozostałych r – s dóbr, dane przedsiębiorstwo jest monopolistą. Sprzedawca rozważa możliwość objęcia sprzedażą pakietową wszystkich oferowanych
przez siebie r dóbr w taki sposób, aby warunkiem koniecznym nabycia wszystkich r – s dóbr na rynku zmonopolizowanym był zakup wszystkich pozostałych
s dóbr z rynku wolnokonkurencyjnego. Zakup dóbr z rynku wolnokonkurencyjnego nie jest z kolei warunkowany zakupem dóbr z rynków zmonopolizowanych. Zgodnie z definicjami przyjętymi na początku niniejszego artykułu,
taką strategię należy nazwać sprzedażą wiązaną, jako że zakup jednego
dobra jest warunkowany zakupem innego dobra. Przedsiębiorstwo wybierze
sprzedaż wiązaną, jeśli dzięki temu osiągnie wyższe zyski, ale dodatkowym
warunkiem jest stworzenie bodźców dla konsumentów, tak aby wartość ich
nadwyżki wzrosła w porównaniu z sytuacją oddzielnej sprzedaży dóbr. Przy
sprzedaży wiązanej konsumenci dokonują zatem wyboru pomiędzy zakupem
156
MATEUSZ MOKROGULSKI
n dóbr w cenach: [p1, p2, …, pr]**, [pr+1, pr+2, …, pn]* (przy zakupie dóbr
objętych sprzedażą wiązaną) i n – r + s dóbr w cenach [pr–s +1, pr–s+2, …, pn]*
(przy rezygnacji z zakupu dóbr objętych sprzedażą wiązaną), przy czym ceny
o takich samych subskryptach od p1 do pr włącznie (czyli na dobra oferowane przez przedsiębiorstwo stosujące sprzedaż wiązaną) w pierwszej i drugiej
sytuacji nie muszą być identyczne. Rozważania teoretyczne prowadzą do
wniosku, że jeżeli każde spośród r – s dóbr z rynków zmonopolizowanych jest
komplementarne lub niezależne względem wszystkich s dóbr z rynku wolnokonkurencyjnego, wtedy w wyniku sprzedaży wiązanej cena dobra z rynku
zmonopolizowanego będzie niższa niż w sytuacji, gdyby to dobro było oferowane oddzielnie. Dzięki ujemnej wartości mieszanej elastyczności popytu,
takie działanie pozwala na odpowiedni wzrost ceny każdego spomiędzy r – s
dóbr powyżej poziomu dla rynku wolnokonkurencyjnego. Okazuje się, że
możliwe jest takie dobranie ruchów cenowych, aby sprzedawca osiągnął wyższy zysk przy sprzedaży wiązanej, a konsumenci – mieli bodźce do nabywania
wszystkich n dóbr, tj. zarówno oferowanych w sprzedaży wiązanej przez dane
przedsiębiorstwo, jak i pozostałych dóbr z rynku wolnokonkurencyjnego,
sprzedawanych przez pozostałe przedsiębiorstwa. M. Burstein dodaje jeszcze,
że elastyczność cenowa popytu na każde z s dóbr z rynku wolnokonkurencyjnego nie może być zbyt wysoka, aby sprzedaż wiązana i wynikający z niej
wzrost ceny nie spowodował znacznego spadku popytu. Ponadto sprzedażą
wiązaną należy objąć te dobra, które konsumenci już wcześniej nabywali
w sprzedaży oddzielnej. W artykule M. Bursteina ostatnie tezy nie są zaprezentowane w sposób sformalizowany.
Kontynuatorem wyżej wyrażonych stwierdzeń był R. Schmalensee [1982].
Ekonomista rozważał sytuację, w której jedno z dóbr jest dostarczane przez
gałąź doskonale konkurencyjną, a drugie przez monopolistę przy niepodzielnym popycie na każde z dóbr i niezależnym od tego, czy konsument nabywa
także drugie dobro. Teza głosiła, że przy takich założeniach nie jest możliwe,
aby monopolista zwiększył swój zysk przez zastosowanie strategii sprzedaży
pakietowej czystej, gdzie pakiet składa się z jednej jednostki dotychczas sprzedawanego dobra i jednej jednostki dodatkowego dobra z rynku doskonale
konkurencyjnego. W takiej sytuacji cena pakietu (PB) jest równa sumie ceny
dobra oferowanego przez monopolistę (P2) oraz stałego kosztu krańcowego
produkcji dobra z rynku doskonale konkurencyjnego (C1). Wprowadzenie
pakietu nie powoduje zatem objęcia sprzedażą dodatkowej grupy konsumentów, jak miało to miejsce w modelu rozważanym przez W. Adamsa i J. Yellen, zatem przedsiębiorstwo nie zwiększa swoich zysków. Może być wręcz
odwrotnie – pewna część konsumentów, która do tej pory nabywała dobro
157
wytwarzane przez monopolistę przy sprzedaży oddzielnej, zrezygnuje z zakupu pakietu. Sytuacja dotyczy tych konsumentów, dla których R1 + R2 < PB
oraz R2 > PB – C1 (Ri oznacza odpowiednią cenę graniczną). Zatem, zysk
przy strategii sprzedaży pakietowej czystej z pewnością okaże się nie wyższy
niż zysk z oferowania tylko dobra drugiego na rynku zmonopolizowanym
(zysk na rynku doskonale konkurencyjnym jest zawsze równy zeru). Jednakże
zastosowanie strategii sprzedaży pakietowej mieszanej może się wiązać ze
zwiększeniem zysku monopolisty, jeżeli występuje ujemna korelacja pomiędzy
cenami granicznymi na oba dobra. Przy zastosowaniu sprzedaży pakietowej
mieszanej musi być spełniony warunek: P2 < PB < P2 + C1, co powoduje,
że marża osiągana na konsumentach nabywających pakiet (PB – C1 – C2)
jest niższa od marży osiąganej na konsumentach nabywających wyłącznie
dobro drugie (PB – C2). Zatem optymalną dla monopolisty sytuacją byłoby,
gdyby istniała duża frakcja konsumentów odpowiednio wysoko ceniących
dobro drugie oraz odpowiednio nisko dobro pierwsze, co ma miejsce właśnie przy ujemnej korelacji cen granicznych. W przeciwnym wypadku zastosowanie strategii sprzedaży pakietowej mieszanej przyniesie spadek zysków
monopolisty.
Z wyżej wskazanym rozumowaniem nie zgadzają się J. Carbajo, D. de
Meza i D. Seidmann [1990], którzy zwracają uwagę na efekt strategiczny
obecny przy łączeniu produktów w pakiety. Jeżeli przedsiębiorstwo o pozycji
monopolisty na jednym rynku zaoferuje sprzedaż pakietową dotychczasowego
dobra i innego dobra, które do tej pory konkurowało z innymi dobrami, wtedy
na tym ostatnim rynku następuje osłabienie konkurencji poprzez „wyodrębnienie” jednego z dóbr i włączenie go w pakiet. Już wcześniej kwestię
obniżenia stopnia konkurencji na rynku poprzez zróżnicowanie produktów
podnosili A. Shaked i J. Sutton [1982]. Ponadto dzięki wprowadzeniu na
rynek nowego dobra, tj. pakietu, następuje proces różnicowania dostępnych
dóbr, co dodatkowo osłabia konkurencję, a więc daje sprzedawcom możliwość podniesienia cen i zwiększenia zysków.
Zgodnie z założeniami przyjętymi przez J. Carbajo, D. de Mezę i D. Seidmanna na rynku działają dwa przedsiębiorstwa, które produkują dwa dobra,
A i B. Pierwsze z dóbr jest wytwarzane wyłącznie przez pierwsze przedsiębiorstwo, a drugie dobro – przez oba przedsiębiorstwa. Popyt na każde z dóbr
nie zależy od ceny drugiego dobra, każdy z konsumentów nabywa co najwyżej
jedną jednostkę każdego dobra oraz obowiązuje założenie o niepodzielności dóbr. Ceny graniczne, mi, gdzie i Î {A, B} charakteryzują się rozkładem
jednostajnym na przedziale <0; 1> oraz każdy konsument ma identyczne
ceny graniczne na oba dobra. To ostatnie założenie może wynikać z faktu,
158
MATEUSZ MOKROGULSKI
że konsumenci uszeregowani są rosnąco względem dochodów, co powoduje,
że im wyższy jest dochód, tym większy popyt na oba dobra. Niezależność
występuje także w przypadku kosztów produkcji dóbr, a koszt przeciętny, cj,
gdzie j = A, B, zawiera się w przedziale <0; 1>. Przedsiębiorstwo pierwsze
podejmuje decyzję o ewentualnym połączeniu dóbr A i B w pakiet, a następnie decyduje o wysokości ceny bądź wielkości podaży. Występuje tutaj zatem
strategia sprzedaży pakietowej czystej. Ekonomiści rozważają dwa modele
konkurencji: Bertranda oraz Cournota.
Konkurencja typu Bertrand
Przy oddzielnej sprzedaży dóbr przedsiębiorstwo pierwsze jest monopolistą w produkcji dobra A, więc ustala cenę na poziomie (1 + cA)/2, podczas
gdy cena dobra B kształtuje się na poziomie kosztu krańcowego, tj. cB. Dlatego też przedsiębiorstwo drugie nie osiąga zysków, a pierwsze przedsiębiorstwo osiąga je, ale wyłącznie na rynku dobra A. Obowiązuje także założenie,
że przy oddzielnej sprzedaży dóbr cena na rynku zmonopolizowanym przewyższa cenę na rynku konkurencyjnym, tj. (1 + cA)/2 > cB,. Przy sprzedaży
pakietowej przedsiębiorstwo pierwsze oferuje pakiet składający się z dóbr
A i B, a przedsiębiorstwo drugie – wyłącznie dobro B. W takiej sytuacji nie
ma już konkurencji między dobrami homogenicznymi, jako że na rynku są
oferowane dwa różne dobra. Analiza strony popytowej wymaga ustalenia,
którzy konsumenci nabędą pakiet, a którzy dobro B. Jeżeli 0 £ 2pB £ P £ 2,
gdzie P oznacza cenę pakietu, wtedy przedsiębiorstwo pierwsze oferuje pakiet
konsumentom, dla których P – pB £ mi £ 1, a przedsiębiorstwo drugie sprzedaje dobro B konsumentom, dla których pB £ mi £ P – pB. Jeżeli P < 2pB,
wtedy popyt na dobro B jest zerowy. Obliczenia prowadzą do następującego
rozwiązania:
P = (4 + 4 cA + 6 cB)/7 oraz pB = (1 + cA + 5cB)/7.
Ponadto z analizy wypływają poniższe wnioski dla sprzedaży pakietowej
w porównaniu z oddzielną sprzedażą dóbr:
– przedsiębiorstwo drugie charakteryzuje się wyższą ceną i większymi
zyskami, co wynika z faktu, że sprzedaje ono swoje dobro także konsumentom o cenach granicznych wyższych od pB,
– wielkość sprzedaży przedsiębiorstwa drugiego się zmniejsza z uwagi na
wzrost ceny,
– spada nadwyżka konsumenta z uwagi na osłabienie konkurencji,
– zwiększa się zysk firmy pierwszej, gdyż oferuje ona pakiet tylko konsumentom o najwyższych cenach granicznych.
159
Zatem przy wyżej przyjętych założeniach przedsiębiorstwo pierwsze
podejmuje decyzję o połączeniu sprzedawanych dóbr w pakiety. Wpływ na
dobrobyt społeczeństwa jest w tym przypadku niejednoznaczny i zależy od
relacji pomiędzy kosztami przeciętnymi produkcji obu dóbr.
Konkurencja typu Cournot
W odróżnieniu od poprzedniego typu konkurencji oligopolistycznej, w tym
przypadku przedsiębiorstwa konkurujące na rynku dobra homogenicznego
osiągają dodatnie zyski. Dla oddzielnej sprzedaży wielkość podaży dobra A
wynosi (1 – cA)/2, a każde z przedsiębiorstw wytwarza po (1 – cB)/3 dobra B.
Połączenie dóbr w pakiety skutkuje spadkiem wielkości sprzedaży dobra B,
a także zmniejszeniem nadwyżki konsumenta. Wpływ na dobrobyt społeczeństwa jest ponownie niejednoznaczny. Co najistotniejsze w tej analizie, nie da
się odpowiedzieć na pytanie, czy opłacalne jest dla pierwszej firmy połączenie dóbr w pakiety, jako że ponownie zależy to od relacji między kosztami
przeciętnymi produkcji. Jednakże można wskazać pewne szczególne przypadki:
– Przedsiębiorstwo pierwsze podejmie decyzję o połączeniu dóbr w pakiety,
jeśli cA = cB lub cA = 0 i 0 £ cB £ 11/62.
– Przedsiębiorstwo pierwsze nie ma bodźców do łączenia dóbr w pakiety,
jeśli (1 + 3cA)/4 < cB (nierówność ta oznacza, że przy oddzielnej sprzedaży cena dobra B z rynku oligopolu przewyższa cenę dobra A z rynku
monopolu) lub cA = 0 i 0 £ cB £ 11/62.
Ponadto, jeżeli sprzedaż pakietowa ma miejsce, wtedy zysk drugiego
przedsiębiorstwa spada. Jest to związane z rozszerzeniem pozycji monopolistycznej pierwszego przedsiębiorstwa także na dobro B, co skutkuje wzrostem
udziału w rynku tego dobra poprzez zaoferowanie klientom także pakietu.
Drugie przedsiębiorstwo nie ma zatem wyboru i musi zmniejszyć wielkość
produkcji. Gdyby dopuścić możliwość stosowania strategii sprzedaży pakietowej mieszanej, wtedy wnioski dla modeli Cournota i Bertranda mogłyby być
odwrotne, co J. Carbajo, D. de Meza i D. Seidmann podają bez formalnego
uzasadnienia.
Na podobnych założeniach jak powyżej (tj. dwa przedsiębiorstwa, z których jedno działa na rynku dwóch dóbr, a drugie na rynku tylko jednego
dobra) bazuje model S. Martina [1999]. Jednakże popyt na każde z dóbr
jest malejącą funkcją ceny tego dobra (nie jest zatem zero-jedynkowy) i nie
zależy od ceny drugiego dobra. W takiej sytuacji, jeżeli pierwsze przedsiębiorstwo decyduje się zaoferować oba dobra w pakiecie, osiąga dodatkowe zyski, podczas gdy zyski drugiego z przedsiębiorstw spadają. Podobnie
160
MATEUSZ MOKROGULSKI
jak w poprzednim modelu dla konkurencji typu Bertrand, cena pakietu jest
ponad dwukrotnie wyższa od ceny dobra oferowanego oddzielnie. Ponadto
wprowadzenie sprzedaży pakietowej zmienia strukturę podaży dobra, które
jest oferowane przez oba przedsiębiorstwa. Pierwsze z nich zwiększa, a drugie
zmniejsza sprzedaż tego dobra12. Zatem pomimo braku wpływu ceny jednego z dóbr na popyt na drugie dobro, pakiety wykazują własności strategicznych substytutów13, co przejawia się ujemnie nachylonymi funkcjami reakcji.
W artykule ekonomista jednoznacznie udowadnia, że dobrobyt się zmniejsza wskutek rozpoczęcia sprzedaży pakietowej, co stanowi inny wniosek niż
w modelu J. Carbajo, D. de Mezy i D. Seidmanna.
M.D. Whinston [1990] dodaje, że monopolista, który planuje powiązać
dotychczas oferowane dobro z nowym dobrem z rynku doskonale konkurencyjnego, może wręcz doprowadzić do wykluczenia z rynku innych producentów drugiego dobra, jeżeli ci ostatni napotykają odpowiednio wysokie
bariery wejścia na rynek. Rozszerzając analizę o elementy dynamiczne, można
dojść do wniosku, że monopolista może czasowo obniżyć cenę sprzedawanego
pakietu, aby zniechęcić potencjalnych konkurentów do wejścia na rynek, co
stanowi przykład drapieżnego cenotwórstwa14. Jeżeli dodatkowo funkcja produkcji dóbr na rynku doskonale konkurencyjnym charakteryzuje się rosnącymi korzyściami skali, wtedy monopolista zyskuje dodatkowe narzędzia, dzięki
którym może łatwiej wykluczyć inne firmy z rynku. Z drugiej strony utrzymanie pozycji monopolistycznej będzie tym trudniejsze, im bardziej zróżnicowane są preferencje konsumentów, co powoduje konieczność „uśredniania
ceny”, jak miało to miejsce we wcześniej opisywanych modelach sprzedaży
pakietowej.
Zgodnie z analizą przeprowadzoną przez N. Economidesa [1993] przedsiębiorstwa w stanie równowagi wybierają strategię sprzedaży pakietowej
mieszanej. Model rozważany przez ekonomistę dotyczył sytuacji, w której
na rynku działają dwa przedsiębiorstwa wytwarzające dwa oddzielne dobra,
z których każde wybiera strategię B, czyli sprzedaż pakietową mieszaną,
bądź N, tj. wyłącznie oddzielną sprzedaż dóbr. W strategii B zakłada się, że
cena pakietu jest niższa od sumy cen oddzielnie oferowanych produktów,
a w strategii „N” wyżej wskazane obie wielkości są sobie równe, co powoduje,
że żaden z konsumentów nie będzie nabywał pakietu. Zmienną decyzyjną jest
cena, a popyt na każde z dóbr zależy zarówno od ceny tego dobra, jak i ceny
12
13
14
Przy zwiększeniu ogólnej wielkości sprzedaży tego dobra.
Strategic substitutes (ang.).
Predatory pricing (ang.).
161
pozostałych dóbr i wyraża się funkcją liniową15. Dobra mogą być względem
siebie zarówno komplementarne, jak i substytucyjne. W rozwiązaniu strategia sprzedaży pakietowej mieszanej okazuje się strategią dominującą dla
obu przedsiębiorstw. Niezależnie od decyzji konkurenta najlepszą odpowiedzią jest obniżenie ceny pakietu w stosunku do sumy cen dóbr oferowanych
oddzielnie. Jednakże, jeżeli dobra nie są dostatecznie bliskimi substytutami,
wtedy zysk każdej firmy będzie większy w sytuacji (N, N), niż dla (B, B), co
stanowi przykład dylematu więźnia. Dlatego w tym modelu optymalna dla
firm sytuacja jest wtedy, jeśli dobra są komplementarne względnie cechują
się niewielkim stopniem substytucyjności.
Wady sprzedaży pakietowej
Rozważania dotyczące dyskryminacji cenowej poprzez sprzedaż pakietową w otoczeniu konkurencyjnym kontynuował Y. Chen [1997], który oprócz
porównania oddzielnej sprzedaży dóbr ze strategią sprzedaży pakietowej
czystej, analizował także zyskowność przy sprzedaży pakietowej mieszanej.
Zostało utrzymane założenie, pojawiające się we wcześniej analizowanych
modelach, że na rynku podstawowym (w artykule Y. Chena: dobro X) przedsiębiorstwo jest nie monopolistą, lecz duopolistą. Dobra wytwarzane przez
oba przedsiębiorstwa są homogeniczne i niepodzielne, a każdy z konsumentów zgłasza zapotrzebowanie co najwyżej na jedną jednostkę dobra. Co więcej,
wszyscy konsumenci charakteryzują się identyczną ceną graniczną równą r,
a koszt przeciętny produkcji jest stały i równy c. Z kolei na rynku drugiego
dobra, Y, działa na tyle dużo przedsiębiorstw, że cena jest równa kosztowi
krańcowemu (konkurencja doskonała), który nie zależy od wielkości produkcji. Rozkład cen granicznych na dobro Y jest niezależny od rozkładu cen granicznych na dobro X. Gęstość tego rozkładu to g(v) dla v # v # v , a ponadto
koszt przeciętny produkcji dobra Y, cy, jest stały i obowiązuje założenie, że
v 1 cy 1 v . W pierwszym etapie gry każda z dwóch firm podejmuje decyzję
o tym, jakie dobra chce produkować, przy czym są możliwe trzy warianty:
dobro X, pakiet dóbr X i Y (czyli sprzedaż pakietowa czysta) oraz pakiet dóbr
X i Y wraz z dobrem X (sprzedaż pakietowa mieszana). Przyjmuje się, że nie
ma możliwości oddzielnej produkcji dobra Y, jako że jest to nieopłacalne.
W drugim etapie gry każde z przedsiębiorstw dokonuje wyboru odpowiedniej
ceny, która umożliwi osiągniecie maksymalnego zysku. Można wykazać, że
15
Popyt na każde z dóbr nie jest zatem zero-jedynkowy, w przeciwieństwie do modeli
wcześniej analizowanych.
162
MATEUSZ MOKROGULSKI
strategia sprzedaży pakietowej mieszanej jest strategią zdominowaną, dlatego
przy poszukiwaniu równowagi nie jest ona początkowo uwzględniana. Jako
że gra przebiega zgodnie z założeniami modelu Bertranda, można od razu
wywnioskować, że jeżeli przedsiębiorstwa wybiorą tę samą strategię, wtedy
zyski będą równe zeru, jako że oferowane będą dobra homogeniczne. Dlatego
firmy będą osiągały dodatnie zyski tylko wtedy, gdy jedna zdecyduje się na
oddzielną sprzedaż dóbr, a druga – na sprzedaż pakietową czystą.
Niech cena dobra X będzie równa px, a pakietu XY – pxy. W takiej sytuacji
konsumentowi o cenie granicznej v będzie obojętne, które dobro nabędzie,
gdy będzie spełniony następujący warunek:
r – px + max{v– cy; 0} = r + v – pxy.
Zatem popyt na dobro X będzie zadany następującym równaniem:
ZG (p - p ) dla p - p 1 c i p # r
xy
x
xy
x
y
x
]]
qx (px, pxy) = [ 1
dla pxy - px $ cy i px # r
]0
dla px 2 r
\
Z kolei popyt na pakiet będzie równy qxy = 1 – qx. Szczegółowe obliczenia prowadzą do wniosku, że zysk przedsiębiorstwa sprzedającego wyłącznie
dobro X przewyższa zysk przedsiębiorstwa oferującego pakiet. Jednocześnie wprowadzenie na rynek pakietu skutkuje zmniejszeniem nadwyżki tych
konsumentów, którzy dotychczas nabywali tylko dobro X, a także spadkiem
wielkości dobrobytu społecznego. Gra posiada również rozwiązanie w strategiach mieszanych, tj. wybór dobra X następuje z prawdopodobieństwem
a = r*x / (r*x + r*xy), gdzie p* oznacza odpowiednie zyski.
Poszerzenie analizy o strategię sprzedaży pakietowej mieszanej powoduje
konieczność rozważenia łącznie dziewięciu przypadków. Rozwiązanie prezentuje następująca macierz wypłat:
Tabela 5
Macierz wypłat w modelu Y. Chena
B
A
X
XY
X + XY
X
(0, 0)
(p*x, p*xy)
(0, 0)
Y
(p*xy, p*x)
(0, 0)
(0, p*x +x y)
X + XY
(0, 0)
(p*x +x y, 0)
(0, 0)
163
Nie jest opłacalne stosowanie strategii sprzedaży pakietowej mieszanej, gdyż wtedy przynajmniej jedno z oferowanych dóbr będzie identyczne
jak dobro konkurenta, a to będzie skutkowało zyskami równymi zeru na
tymże rynku. Sprzedaż pakietowa mieszana nie może zatem przynieść większych zysków niż oddzielna sprzedaż dóbr bądź sprzedaż pakietowa czysta
(r*x + xy 1 r*x) , co stoi w opozycji do wniosków płynących z analizy przypadku
przedsiębiorstwa mającego pozycję monopolisty. Jedynymi rozwiązaniami dla
strategii czystych pozostają zatem (X, XY) oraz (XY, X)16.
Odmiennych, po części, wniosków dostarcza analiza przypadku, gdy ceny
graniczne na dobro X są heterogeniczne. W tej sytuacji rozkład cen granicznych jest dwuwymiarowy i wyraża się funkcją h(u, v), gdzie u ! u, u
i v ! v, v . Ponadto u 1 c 1 u oraz v 1 cy 1 v , a pozostałe założenia pozostają niezmienione. Aby konsument chciał nabyć wyłącznie dobro X, muszą
być spełnione następujące warunki:
u – px ³ u + v – pxy i u > px,
podczas gdy zakup pakietu XY obwarowany jest założeniami:
u – px < u + v – pxy i max{v– cy, 0} = r + v – pxy
Popyt na dobro X oraz na pakiet zadany jest, odpowiednio, następującym
równaniem:
##
qx (px, pxy) =
h (u, v) dudv, pxy - px 1 cy ,
v < p xy - p x
px < u
oraz
qxy (px, pxy) =
##
v > p xy - p x
u > p xy - cy
h (u, v) dudv +
##
h (u, v) dudv
p xy - p x < v < cy
u + v > p xy
Równowaga modelu jest osiągana, gdy jedna z firm wybiera strategię X,
a druga – XY. Jednakże w tym przypadku występuje strata dobrobytu społecznego na rynku dobra X (pewni konsumenci o cenach granicznych wyższych
od c nie nabywają tego dobra), a także na rynku dobra Y (pewni konsumenci
o cenach granicznych niższych od cy nabywają to dobro). Ponadto trudno jest
jednoznacznie ocenić jaki będzie łączny efekt dla dobrobytu społecznego.
Powyższy model bazuje na założeniu, że konsumenci w swoich decyzjach
kierują się wyłącznie ceną dóbr. Wnioski z analizy mogą być jednak inne,
16
Zgodnie z teorią równowaga w strategiach czystych występuje także w (X + XY,
XY + X), ale wtedy przedsiębiorstwa osiągają zerowe zyski.
164
MATEUSZ MOKROGULSKI
jeśli konsumenci będą mieli preferencje heterogeniczne, jak ma to miejsce
np. w modelach dyskryminacji cenowej ze względu na miejsce.
S.P. Anderson i L. Leruth [1993] prezentują inny pogląd w kwestii opłacalności sprzedaży pakietowej. Ich zdaniem, przedsiębiorstwa mogą się
powstrzymywać od stosowania sprzedaży pakietowej mieszanej, aby nie konkurować na zbyt wielu rynkach. Ekonomiści rozważają sytuację duopolu na
rynku obu dóbr (x i y), które są względem siebie komplementarne. Konsumenci nabywają co najwyżej jedną jednostkę każdego z dóbr, przy czym każde
z dóbr jest homogeniczne, co oznacza, że jeżeli konsument nabywa dobro x
u pierwszego sprzedawcy, jest mu obojętne, u którego sprzedawcy nabędzie
dobro y. Takie rozumowanie zakłada zatem kompatybilność dóbr nabywanych
u dwóch różnych sprzedawców. Preferencje konsumentów są heterogeniczne,
czego siłę mierzy parametr μ > 0. Użyteczność konsumenta k, który nabywa
dobro h (gdzie h Î H= {(1,1);(1,2);(2,1);(2,2)} w zależności od tego, czy
konsument wybiera odpowiednio sprzedawcę A czy B), będące połączeniem
jednej jednostki dobra x i jednej jednostki dobra y, wynosi:
Ukh = – ph + mekh ,
gdzie p oznacza cenę, zaś e jest wystandaryzowaną zmienną losową.
Z kolei popyt zadany jest przez funkcję logitową, tj.
Dh =
e - ph /n .
/ e - pg /n
g!H
W pierwszym etapie gry przedsiębiorstwa wybierają określoną strategię
(sprzedaż pakietowa czysta – I, oddzielna sprzedaż dóbr – II oraz sprzedaż
pakietowa mieszana – III), a następnie decydują o cenie dobra bądź pakietu.
Szczegółowe obliczenia prowadzą do następującego rozwiązania:
Tabela 6
Macierz wypłat w modelu S.P. Andersona i L. Lerutha
B
A
I
II
III
I
(1,218m; 1,218m)
(1,557m; 1,278m)
(1,218m; 1,218m)
II
(1,278m; 1,557m)
(2m; 2m)
(1,278m; 1,557m)
III
(1,218m; 1,218m)
(1,557m; 1,278m)
(1,218m; 1,218m)
165
Rozwiązanie – o którym mowa – jest oparte na założeniu, że koszty krańcowe produkcji obu dóbr są zerowe. Gdyby koszty te były dodatnie, wtedy
zysk przedsiębiorstwa stosującego strategię sprzedaży pakietowej czystej (I)
byłby mniejszy, przez co strategia ta okazałaby się mniej zyskowna. Z kolei,
poziom kosztów nie wpływa na wielkość zysku w pozostałych strategiach, jako
że marża zysku jest niezależna od poziomu kosztów krańcowych. Z powyższej
tabeli wynika, że optymalne dla sprzedawcy jest oferowanie dóbr w sprzedaży
oddzielnej, a S.P. Anderson i L. Leruth tłumaczą ten wynik mniejszym natężeniem konkurencji niż w przypadku sprzedaży pakietowej. W szczególności,
jeżeli oba przedsiębiorstwa stosują tę samą strategię, a koszty krańcowe są
niezerowe, wtedy strategia sprzedaży pakietowej mieszanej jest bardziej opłacalna niż strategia sprzedaży pakietowej czystej. Z powyższego modelu można
wywnioskować, że rozwiązania uzyskiwane dla monopolisty mogą się okazać
skrajnie różne od rezultatów otrzymanych w sytuacji duopolu.
Artykuł zawiera także myśl, że rozwiązanie mogłoby się okazać jeszcze
inne, gdyby gra, w jaką grają duopoliści, mogła być powtórzona nieskończoną
liczbę razy. Dzięki takiemu rozszerzeniu przedsiębiorstwa słabiej by ze sobą
konkurowały, gdyż ich funkcja celu zawierałaby nie tylko zysk bieżący, ale
także przyszły. W szczególności przedsiębiorstwa mogłyby się zachowywać
jak monopoliści17, z których każdy niechętnie obniża cenę w celu zwiększenia
popytu, gdyż nie chce, aby przeciwnik uczynił to samo. Dyktując niskie ceny,
przedsiębiorstwa ukarałyby się nawzajem, jako że dalsze zyski okazałyby się
dużo niższe niż przy braku wojny cenowej. Zatem dopuszczenie możliwości
współpracy niejawnej18 między firmami w grze o nieskończonym horyzoncie
czasowym może dać inne rozwiązania niż w modelu z grą jednookresową.
Kontynuatorami wyżej poruszanych zagadnień byli P.K. Kopalle, A. Krishna i J.L. Assunção [1999]. Nowatorskie założenie ich modelu dotyczyło
możliwości ekspansji rynkowej, jako że w sytuacji początkowej nie wszyscy
konsumenci obecni na rynku muszą dokonywać zakupu – część z nich może
dopiero zacząć nabywać dane dobro dzięki np. intensywnej kampanii reklamowej. Ekonomiści nie wnikają w jaki sposób sprzedawcom udaje się zdobyć
nowych klientów. Pozostałe założenia są zbliżone do założeń modelu wcześniej omawianego, tj. autorstwa S.P. Andersona i L. Lerutha [1993]. Podstawowa teza zawarta w artykule głosi, że wybór strategii każdego z duopolistów
zależy od tego, czy możliwa jest znaczna ekspansja rynkowa danego przedsiębiorstwa. Jeżeli dane dobro nabywa niewielki odsetek konsumentów, wtedy
sprzedawca ma znaczące perspektywy dla pozyskiwania nowych klientów,
17
18
Rozumowanie zgodne z folk’s theorem.
Tacit collusion (ang.).
166
MATEUSZ MOKROGULSKI
a więc możliwa jest ekspansja rynkowa na znaczną skalę. W takiej sytuacji
strategią dominującą dla sprzedawcy jest sprzedaż pakietowa mieszana, jako
że możliwości zdobycia kolejnych klientów są wtedy największe. Jednakże
zysk każdego z przedsiębiorstw jest niższy, gdy oba stosują strategię sprzedaży
pakietowej mieszanej niż w sytuacji, gdyby obie firmy zawarły porozumienie i oferowały oba dobra wyłącznie w sprzedaży oddzielnej, czyli występuje
tutaj tzw. dylemat więźnia. W przeciwnym wypadku najbardziej zyskowna
okaże się strategia polegająca na oddzielnej sprzedaży dóbr. Przy względnie
dużym nasyceniu rynku sprzedawca raczej stara się walczyć o klienta z firmą
konkurencyjną, co najczęściej się dokonuje poprzez obniżenie ceny. Przejście od oddzielnej sprzedaży dóbr do strategii sprzedaży pakietowej mieszanej implikuje wprowadzenie pakietu, którego cena będzie niższa niż suma
cen dóbr oferowanych oddzielnie. Jeżeli drugie przedsiębiorstwo sprzedaje
dobra tylko oddzielnie, wtedy fakt wprowadzenia pakietu odbiera co prawda klientów konkurentowi, ale jednocześnie powoduje zmniejszenie marży
zysku na dotychczasowych klientach, jako że cześć z tych ostatnich, którzy
wcześniej nabywali oba dobra oddzielnie, teraz kupuje tańszy pakiet. Tak więc
gdy możliwość ekspansji rynkowej jest niewielka, lepszym rozwiązaniem dla
przedsiębiorstw jest pozostanie przy sprzedaży oddzielnej. Strategia sprzedaży
pakietowej czystej została tutaj wyeliminowana z rozważań, jako że jest ona
zawsze zdominowana (przynajmniej słabo) przez strategię sprzedaży pakietowej mieszanej. Ekonomiści dokonują także uogólnienia analizy na dobra,
które nie są względem siebie komplementarne. Konsumenci mogą teraz nabyć
tylko jedno dobro (x bądź y), przez co zbiór możliwych kombinacji dóbr staje
się ośmioelementowy, tj. H = {(1,1);(1,2);(2,1);(2,2);(1,0);(2,0);(0,1);(0,2)},
gdzie zero oznacza brak zakupu dobra u odpowiedniego sprzedawcy. Jednakże, w tej sytuacji wyniki są jakościowo identyczne z otrzymanymi powyżej.
Główne wnioski z modelu są takie, że wybór określonej strategii jest uzależniony od możliwości ekspansji na rynku danego dobra.
WNIOSKI
Przedstawione wyżej modele przekonują, że dzięki sprzedaży pakietowej
jest możliwe stosowanie dyskryminacji cenowej. Cena pakietu jest różna od
sumy cen danych dóbr oferowanych w sprzedaży oddzielnej, a różnica nie
wynika z niejednakowego poziomu kosztów. Tabela 7 w syntetyczny sposób prezentuje wyniki otrzymane dla każdego z analizowanych modeli wraz
z krótkim komentarzem.
167
Tabela 7
Modele sprzedaży pakietowej ze wskazaniem strategii optymalnej dla sprzedawcy
Autorzy
Założenia modelu
Możliwe Strategia*
strategie najlepsza
Adams,
Yellen
[1976]
popyt niezależny
i 0-1, monopol
SO, SC,
SM
SM
Spence
[1980]
popyt niezależny,
pakiet ilościowo-cenowy, monopol
SO, SC
Brak
Schmalensee
[1984]
popyt niezależny
i 0-1, rozkład
cen granicznych
normalny, monopol
SO, SC,
SM
SM
McAfee
et al.
[1989]
popyt niezależny
i 0-1, brak korelacji
cen granicznych,
monopol
SO, SM
SM
Salinger
[1995]
popyt niezależny
i 0-1, możliwy
spadek kosztów przy
sprzedaży pakietu,
monopol
SO, SC
SC lub
SO
Lewbel
[1985]
popyt zależny i 0-1,
monopol
SO, SC,
SM
SO, SC
lub SM
Burstein
[1960]
1 rynek – monopol,
2 rynek – wolna
konkurencja
SO, SW
SO lub
SW
Schmalensee
[1982]
popyt niezależny
i 0-1, 1 rynek
– monopol, 2 rynek
– konkurencja
doskonała
SO, SC,
SM
SO lub
SM
Carbajo
et al.
[1990]
popyt 0-1, ściśle
dodatnia korelacja
cen granicznych,
SO, SC
duopol, tylko 1 firma
oferuje pakiet
SO lub
SC
Komentarz
W szczególnych przypadkach
optymalne mogą być pozostałe
strategie.
Celem było porównanie
optymalnej ilości obu dóbr
w pakiecie i sprzedaży
oddzielnej.
Przy dodatniej korelacji cen
granicznych i dużej nadwyżce
kosztów krańcowych nad ceną
graniczną za pakiet, sprzedaż
oddzielna może być lepsza od
pakietowej mieszanej.
Sprzedaż pakietowa mieszana
zawsze jest lepsza od czystej.
Wnioski przy niezerowej
korelacji cen granicznych są
niejednoznaczne. Wyniki dla
oligopolu byłyby inne.
Jeżeli wprowadzenie pakietu
powoduje obniżkę kosztów
krańcowych, wtedy lepiej dla
sprzedawcy, jeśli ceny graniczne
są dodatnio skorelowane.
Sprzedaż pakietowa może być
optymalna dla sprzedawcy
nawet dla substytutów. Sprzedaż
oddzielna może być optymalna
dla dóbr komplementarnych.
Sprzedaż wiązana może dawać
wyższy zysk niż oddzielna, ale
cenowa elastyczność popytu na
rynku konkurencyjnym nie może
być zbyt wysoka.
Zysk przy sprzedaży pakietowej
czystej nie może być wyższy
niż dla sprzedaży oddzielnej.
jest optymalna przy silnej
ujemnej korelacji cen.
W konkurencji cenowej firma 1
zawsze wybiera sprzedaż
pakietową czystą. W konkurencji
ilościowej firma 1 oferuje pakiet
przy warunkach pobocznych dla
kosztów.
168
MATEUSZ MOKROGULSKI
Tabela 7 (cd.)
Autorzy
Założenia modelu
Możliwe Strategia*
strategie najlepsza
Martin
[1999]
duopol, tylko 1 firma
SO, SC
oferuje pakiet
Whinston
[1990]
1 rynek – monopol,
2 rynek –
konkurencja
doskonała
SO, SW
popyt liniowy,
konkurencja cenowa,
Economi- dobro składające się
SO, SM
des [1993] z dwóch składników
komplementarnych,
duopol
popyt niezależny
i 0-1, 1 rynek
– duopol,
Chen
2 – konkurencja
[1997]
doskonała, brak
korelacji cen
granicznych, tylko
konkurencja cenowa
popyt logitowy,
duopol, konkurencja
Anderson,
cenowa, dobra
Leruth
komplementarne,
[1993]
preferencje
heterogeniczne
Kopalle
et al.
[1999]
SO, SC,
SM
SO, SC,
SM
popyt logitowy,
duopol, konkurencja
cenowa, dobra
SO, SC,
komplementarne,
SM
możliwość ekspansji
rynkowej, preferencje
heterogeniczne
SC
SW
SO lub
SM
Komentarz
Firma 1 zyskuje na sprzedaży
pakietowej, a w takiej sytuacji
firma 2 traci.
Monopolista osiąga wyższe
zyski przy sprzedaży wiązanej
dzięki wykluczeniu z rynku
konkurentów. Możliwe jest także
czasowe obniżenie ceny.
jest strategią dominującą.
Jeżeli dobra nie są bliskimi
substytutami, występuje dylemat
więźnia, tj. zyski byłyby większe,
gdyby każda z firm oferowała
składniki oddzielnie.
SO i SC
jest strategią zdominowaną. Gdy
strategie są identyczne, wtedy
zyski obu firm wynoszą zero.
W równowadze firma 1 wybiera
sprzedaż pakietową czystą,
a 2 – oddzielną.
SO
Sprzedaż pakietowa czysta jest
zdominowana przez mieszaną,
gdzie występuje konkurencja na
zbyt wielu rynkach. Wynik byłby
inny w grze dynamicznej.
SO lub
SM
Przy możliwości silnej ekspansji
rynkowej, strategia dominująca
to sprzedaż pakietowa mieszana
(obecny dylemat więźnia),
a przy braku lepsza jest sprzedaż
oddzielna. Wynik dla dóbr
innych niż komplementarne jest
taki sam.
* Oznaczenia: SO – sprzedaż oddzielna, SW – sprzedaż wiązana, SC – sprzedaż pakietowa
czysta, SM – sprzedaż pakietowa mieszana
Źródło: Opracowanie własne.
Z tabeli 7 wynika, że na rynku monopolu najlepszą dla sprzedawcy
strategią jest prawie zawsze sprzedaż pakietowa mieszana, jako że wtedy
można wykorzystać zalety dyskryminacji cenowej. Jednakże sytuacja zmie-
169
nia się znacznie, jeśli przedsiębiorstwo znajduje się na rynku, gdzie panuje
konkurencja (doskonała, wolna lub oligopolistyczna). W takiej sytuacji chęć
oferowania dóbr zarówno w sprzedaży oddzielnej, jak i pakietowej może się
wiązać z koniecznością konkurowania z innymi sprzedawcami, co będzie się
przekładać na obniżkę ceny, a więc także spadek zysku. Choć przedstawione
w niniejszym artykule modele charakteryzują się zróżnicowanym podejściem
do kwestii sprzedaży pakietowej, w znacznej większości z nich opisywana
sytuacja ma charakter statyczny. Jedynie M.D. Whinston [1990], S.P. Anderson i L. Leruth [1993] oraz P.K. Kopalle, A. Krishna i J.L. Assunção [1999]
próbują sformułować wnioski dla gier dynamicznych, które mają raczej ogólny charakter. Brak jest także modelu, który opisywałby zachowanie sprzedawców pakietów w grze o nieskończonym horyzoncie czasowym. Ponadto
trudno jest znaleźć badania empiryczne, które pokazywałyby zastosowanie
cytowanych modeli w realiach gospodarczych. Podawane są co prawda pewne
przykłady, ale nie zawierają ani części analitycznej, ani elementów weryfikacji stawianych tez na etapie modelowania. Dlatego modele sprzedaży
pakietowej stanowią obecnie obfitą bazę teoretyczną dla interesujących analiz zjawiska dyskryminacji cenowej na rynkach poszczególnych dóbr, także
w Polsce.
BIBLIOGRAFIA
Pozycje książkowe:
Beath J., Katsoulacos Y. (1991), The Economic Theory of Product Differentiation, Cambridge University Press.
Carlton D.W., Perloff J.M. (2005), Modern Industrial Organization, wyd. 4,
Prentice Hall, Boston.
Davidson R.K. (1955), Price Discrimination in Selling Gas and Electricity,
Johns Hopkins University Press, Baltimore.
Debreu G. (1959), Theory of Value, Wiley, Nowy Jork.
Krouse C.G. (1990), Theory of Industrial Economics, Basil Blackwell Publishers, Oxford.
Lipczynski J. et al. (2005), Industrial Organization: Competition, Strategy and
Policy, wyd. 2, Harlow, N.Y., Prentice Hall.
Martin S. (1993), Industrial Economics. Economic Analysis and Public Policy,
Macmillan.
Martin S. (2002), Advanced Industrial Economics, wyd. 2, Blackwell Publishing Ltd., Oxford.
170
MATEUSZ MOKROGULSKI
Phlips L. (1981), The Economics of Price Discrimination, Cambridge University Press, Cambridge.
Pigou A.C. (1920), The Economics of Welfare, wyd. 4, Macmillan, Londyn.
Robinson J. (1969), The Economics of Imperfect Competition, wyd. 2, Macmillan & Co., Ltd. oraz St. Martin’s Press, Londyn.
Schmalensee R., Willig R. (red.) (1989), Handbook of Industrial Organization,
Elsevier Science Pub Co.
Stigler G.J. (1987), Theory of Price, Macmillan, Nowy Jork.
Artykuły:
Adams W., Yellen J. (1976), „Commodity Bundling and the Burden of Monopoly”, Quarterly Journal of Economics, T. 90(3), s. 475–498.
Anderson S.P., Leruth L. (1993), „Why Firms May Prefer not to Price Discriminate via Mixed Bundling”, International Journal of Industrial Organization, T. 11(1), s. 49–61.
Armstrong M. (2006), „Recent Developments in the Economics of Price
Discrimination”, ELSE Working Papers, UCL, Londyn.
Borenstein S. (1985), „Price Discrimination in Free-Entry Markets”, Rand
Journal of Economics, T. 16, Nr 3, s. 380–397.
Burstein M. (1960), „The Economics of Tie-In Sales”, Review of Economics
and Statistics, T. 42(1), s. 69–73.
Carbajo J., Meza D., Seidmann D. (1990), „A Strategic Motivation for Commodity Bundling”, Journal of Industrial Economics, T. 38, s. 283–298.
Chen Y. (1997), „Equilibrium Product Bundling”, Journal of Business,
T. 70(1), s. 85–103.
Choi J.P. (2003), „Bundling new products with old to signal quality, with
application to the sequencing of new products”, International Journal of
Industrial Organization, T. 21(1), s. 1179–1200.
Coibion O., Einav L., Hallak J.C. (2007), „Equilibrium Demand Elasticities
Across Quality Segments”, International Journal of Industrial Organization,
Nr 25(1), s. 13–30.
Dansby R.E., Conrad C. (1984), „Commodity Bundling”, American Economic
Review, T. 74(2), s. 377–381.
Demsetz H. (1968), „The cost of transacting”, Quarterly Journal of Economics,
T. 82(1), s. 33–53.
Economides N. (1993), „Mixed Bundling in Duopoly”, Working Papers
No. 93–29, New York University, Leonard N. Stern School of Business,
Department of Economics.
171
Ekelund R.B. Jr. (1970), „Price Discrimination and Product Differentiation
in Economic Theory: An Early Analysis”, Quarterly Journal of Economics,
T. 84(2), s. 268–278.
Friedman J.W. (1971), „A Non-cooperative Equilibrium for Supergames”,
Review of Economic Studies, T. 38(1), s. 1–12.
Friedman J.W. (1973), „A Non-cooperative Equilibrium for Supergames:
A Correction”, Review of Economic Studies, T. 40(3), s. 435.
Green E.J., Porter R.H. (1984), „Noncooperative Collusion Under Imperfect
Price Information”, Econometrica, T. 52(1), s. 87–100.
Katz M.L. (1984), „Price Discrimination and Monopolistic Competition”,
Econometrica, T. 52(6), s. 1453–1472.
Kopalle P.K., Krishna A., Assunção J.L. (1999), „The Role of Market Expansion on Equilibrium Bundling Strategies”, Managerial and Decision Economics, T. 20(7), s. 365–377.
Lewbel A. (1985), „Bundling of Substitutes or Complements”, International
Journal of Industrial Organization, T. 3(1), s. 101–107.
Martin S. (1999), „Strategic and Welfare Implications of Bundling”, Economics Letters, T. 62(3), s. 371–376.
Maskin E., Riley J. (1984), „Monopoly with Incomplete Information”, Rand
Journal of Economics, T. 15(2), s. 171–196.
McAfee R.P., McMillan J., Whinston M.D. (1989), „Multiproduct Monopoly, Commodity Bundling and Correlation of Values”, Quarterly Journal of
Economics, T. 104(2), s. 371–383.
Mokrogulski M. (2008), „Dyskryminacja cenowa poprzez sprzedaż pakietową”, Gospodarka Narodowa, Nr 9/2008, s. 51–71.
Nalebuff B. (2004), „Bundling as an Entry Barrier”, Quarterly Journal of Economics, T. 119(1), s. 159–187.
Salinger M. (1995), „A Graphical Analysis of Bundling”, Journal of Business,
T. 68(1), s. 85–98.
Schmalensee R. (1982), „Commodity Bundling by Single-Product Monopolies”, Journal of Law and Economics, T. 25(1), s. 67–71.
Schmalensee R. (1984), „Gaussian Demand and Commodity Bundling”, Journal of Business, T. 57(1), s. 211–230.
Shaked A., Sutton J. (1982), „Relaxing price competition through product
differentiation”, Review of Economic Studies, T. 49(1), s. 3–13.
Spence M. (1977), „Nonlinear Prices and Welfare”, Journal of Public Economics, T. 8(1), s. 1–18.
Spence M. (1980), „Multi-Product Quantity-Dependent Prices and Profitability Constraints”, Review of Economic Studies, T. 47(5), s. 821–841.
172
MATEUSZ MOKROGULSKI
Varian H.R. (1985), „Price Discrimination and Social Welfare”, American
Economic Review, T. 75(4), s. 870–875.
Vauborg. A-G. (2006), „Differentiation and Discrimination in a Duopoly with
Two Bundles”, International Journal of Industrial Organization, T. 24(4),
s. 753–762.
Whinston M.D. (1990), „Tying, Foreclosure and Exclusion”, American Economic Review, T. 80(4), s. 837–859.
Pozostałe źródła:
UKE (2006), Projekt stanowiska prezesa UKE w sprawie kontroli regulacyjnej
sprzedaży wiązanej na rynkach detalicznych usług telekomunikacyjnych, Warszawa.
UOKiK (2007), Instrumenty ekonomiczne w prawie konkurencji, Bonn/Warszawa.
Wyrok Sądu pierwszej instancji (druga izba w składzie powiększonym) z dnia
14 grudnia 2005 r. General Electric przeciwko Komisji Wspólnot Europejskich. Skarga o stwierdzenie nieważności – Konkurencja, sprawa T-210/01,
zbiory orzecznictwa Trybunału Europejskiego, 2005, s. II-05575.
STRESZCZENIE
Niniejszy artykuł jest poświęcony wybranym modelom sprzedaży pakietowej, która dotyczy sytuacji, kiedy co najmniej dwa dobra są oferowane łącznie.
Pakiet najczęściej zawiera po jednej jednostce każdego z dóbr, ale w jego
skład mogą również wchodzić oba dobra w ściśle określonej proporcji. Dzięki sprzedaży pakietowej sprzedawca może stosować dyskryminację cenową,
która ma miejsce, gdy cena pakietu jest różna od sumy cen poszczególnych
dóbr sprzedawanych pojedynczo, a rozbieżność nie wynika ze zmiany poziomu kosztów. Zastosowana zostaje zatem definicja dyskryminacji cenowej
G.J. Stiglera. Analizowane w artykule modele charakteryzują się różnymi
założeniami, tak więc ich wyniki wyraźnie odbiegają od siebie, a czasem wręcz
sobie przeczą. Decyzje przedsiębiorstwa są w znacznej części uzależnione
od tego, czy prowadzi ono działalność na rynku monopolu czy na rynku, na
którym panuje jakaś forma konkurencji, np. oligopolu. Celem artykułu jest
nie tylko prezentacja modeli, ale także próba ich usystematyzowania względem założeń przyjmowanych w każdym z nich. Dokonany przegląd literatury
wskazuje, że obecnie trudno znaleźć badania empiryczne, które pokazywałyby
zastosowanie cytowanych modeli w realiach gospodarczych. Dlatego modele
173
sprzedaży pakietowej stanowią obfitą bazę teoretyczną dla interesujących
analiz zjawiska dyskryminacji cenowej na rynkach poszczególnych dóbr, także
w Polsce.
SUMMARY
This paper is covers certain models of commodity bundling, which occurs
when two or more goods are offered together. The bundle usually consists
of one unit of each good, but it may also contain both goods in a fixed
proportion. Owing to commodity bundling a seller may practise price discrimination. It takes place when the price of the bundle is not equal to the sum
of prices of the goods offered separately and the difference does not represent a consequence of a change in cost levels. Hence, a definition of price
discrimination by G.J. Stigler is applied. As the models analysed in the paper
have different assumptions, their results are clearly divergent, and sometimes
even contradictory. The decisions of a firm are highly dependent on whether
it operates as a monopolist or is exposed to some kind of competition, e.g.
oligopolistic one. The aim of the paper is not only a presentation of the
models, but an attempt to arrange them according to assumptions, appearing
in each of them as well. The review of the literature carried out in the paper
points out that currently it is hard to find any empirical research showing the
application of the discussed models in the economic reality. That is why the
models of commodity bundling are a solid theoretical base for an interesting
analysis of price discrimination in markets for various goods, also in Poland.
Renata Pajewska-Kwaśny, Ilona Tomaszewska
TENDENCJE ROZWOJU BANCASSURANCE
NA RYNKU POLSKIM
WPROWADZENIE
Wraz z rozwijającym się szybko rynkiem usług finansowych przeobrażeniom ulegają również kanały dystrybucji tychże usług. Dotychczasowe, tradycyjne wyspecjalizowane stanowiska obsługi klienta w banku, czy pośrednictwo
agenta, czy brokera ubezpieczeniowego przestaje wystarczać. Konieczność
rozwoju nowych kanałów dystrybucji zauważają zarówno menedżerowie bankowi, ubezpieczeniowi, jak i klienci korzystający z usług tych instytucji
Napływający kapitał zagraniczny do Polski, zwłaszcza na rynek usług
finansowych przyczynił się do spopularyzowania idei bancassurance, czyli
zasad współpracy banków i zakładów ubezpieczeń w zakresie wspólnej dystrybucji usług finansowych.
STRUKTURA
KANAŁU DYSTRYBUCJI BANCASSURANCE
Ze współpracy instytucji bankowych z ubezpieczeniowymi korzyści powinny wynikać dla każdej ze stron. W przypadku gdy współpraca ta ogranicza
się wyłącznie do wymiany pakietów akcji bądź zarządzania aktywami, klienci poszczególnych instytucji nie są w stanie doświadczyć zalet zaistniałego
związku. Dopiero gdy współpraca ta przenosi się na płaszczyznę produktową,
skutki jej są najlepiej widoczne. Z jednej strony klienci mają możliwość skorzystania z kompleksowej obsługi, z drugiej zaś szerszy asortyment oferowanych produktów zwiększa generalnie szanse sprzedaży i zapobiega utracie
klientów na rzecz konkurencji1.
1
M. Śliperski, Bancassurance – od teorii do praktyki, „Wiadomości Ubezpieczeniowe”
1998, nr 11, 12, s. 23–24.
175
Tendencje rozwoju bancassurance na rynku polskim
Rysunek 1
Struktura sprzedaży ubezpieczeń w kanale bancassurance w rozbiciu na działy
w latach 2001–2007
%
0,99%
100
90
1,39%
3,86%
2,59%
4,02%
7,19%
Dział II
Dział I
80
70
65,63%
60
50
92,81%
99,01%
98,61%
96,14%
97,41%
95,98%
2003
2004
2005
2006
2007
40
30
20
34,38%
10
0
2001
2002
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z KNF.
Jednym z czynników stymulujących rozwój sprzedaży ubezpieczeń jest
wymóg stawiany przez banki w związku z udzielnymi kredytami, zwłaszcza
kredytami hipotecznymi. Występuje wtedy zjawisko cross-sellingu, czyli stwarzania dodatkowego popytu na produkt bądź usługę, która może mieć charakter komplementarny w stosunku do produktu, usługi podstawowej. W tym
wypadku podstawowym produktem jest kredyt hipoteczny, który przynajmniej
do momentu ustanowienia hipoteki bądź dłużej, jest zabezpieczony polisą na
życie kredytobiorcy o sumie ubezpieczenia nie niższej, niż wartość kredytu
wraz z odsetkami.
Wraz z rosnącą ilością udzielonych kredytów hipotecznych w ostatnich
latach wzrosła również liczba zawieranych umów ubezpieczenia na życie,
co było naturalną konsekwencją zadłużania się społeczeństwa. Dlatego też
analizując wartość składki ubezpieczeniowej, która została zebrana dzięki
współpracy banków z zakładami ubezpieczeń, zdecydowanie przeważają ubezpieczenia na życie (dział I) nad pozostałymi formami ubezpieczeń.
Zawierając umowę ubezpieczenia na życie ze wskazaniem banku jako
beneficjenta upoważnionego do otrzymania świadczenia z polisy, można
w ten sposób przedstawić dodatkową gwarancję dla banku w razie zaistnienia
zdarzeń uniemożliwiających kredytobiorcy wywiązanie się z obowiązku spłaty
kredytu. Do nieszczęśliwych zdarzeń najczęściej zalicza się śmierć kredytobiorcy i utratę zdolności do pracy na skutek trwałego inwalidztwa.
176
RENATA PAJEWSKA-KWAŚNY, ILONA TOMASZEWSKA
Rysunek 2
Wielkość rynku bancassurance w Polsce w latach 2001–2007 (w mld PLN)
6,0
5,5
5,0
4,5
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
5,97
Dział I
Dział II
4,51
2,21
1,43
0,69
0,01 0,02
2001
0,07 0,01
2002
0,01
2003
0,02
2004
0,09
2005
0,12
2006
0,25
2007
Dodatkowo w ostatnich latach banki, chcąc w znaczący sposób urozmaicić
swoją ofertę produktową, zaczęły oferować klientom dodatkowe ubezpieczenia dołączane do swoich pozostałych podstawowych produktów, jakimi są
konta osobiste i różnego rodzaju karty.
PRODUKTY
BANKOWO -UBEZPIECZENIOWE
Jednym z najczęściej spotykanych wspólnych produktów bankowo-ubezpieczeniowych oprócz ubezpieczenia na życie jest ubezpieczenie z działu II:
od następstw nieszczęśliwych wypadków (w tym utrata zdolności do pracy)
oraz ubezpieczenie domu, mieszkania i jego zawartości przed kradzieżą,
ogniem czy włamaniem połączone z kredytem hipotecznym i budowlanym
zaciąganym na okres nawet kilkunastu lat. Dodatkowo istnieje możliwość
uruchomienia bezpłatnych zielonych linii, tzw. 24-godzinnego serwisu pomocowego (tzw. service helpline, assistance) oraz serwisu pomocy prawnej (tzw.
legal advice helpline), prowadzonych przez towarzystwa ubezpieczeniowe,
które służą do zawierania nowych umów ubezpieczenia oraz do odpowiedzi
na pytania i realizacji roszczeń odszkodowawczych zgłaszanych przez osoby
ubezpieczone2.
2
L. Berg, G. Grip, Branschlidning mellan bank och försäkring: en översikt och introduktion, Stockholm Folksam cop. 1992, s. 61 i n.
177
Innym przykładem wzajemnej współpracy może być ubezpieczenie
zaliczane również do działu II regularności spłat rat kredytu hipotecznego, samochodowego czy ratalnego. Usługa ta sprowadza się do połączenia
z ubezpieczeniem kredytu i obejmuje ubezpieczenie spłaty zaległych wierzytelności banku do określonej w umowie ubezpieczenia kwoty dla ustalonych
grup kredytobiorców.
Stosunkowo mało znane jest jeszcze ubezpieczenie posiadaczy rachunków
osobistych, bonów lokacyjnych i depozytów. Oferta ubezpieczeniowa obejmuje tutaj ubezpieczenie na życie lub od następstw nieszczęśliwych wypadków
(NNW) i jest często traktowana jako premia dla najważniejszych segmentów
klientów banku. Może to stanowić szansę na wieloletnie utrzymanie rachunku
w tym samym banku, nawet w wypadku, gdy oprocentowanie wkładów staje
się coraz mniej korzystne.
Rysunek 3
Liczba kart kredytowych w Polsce w latach 2003–2007
7812
8000
7000
6354
6000
5000
4384
4000
3000
2000
1173
1704
1000
0
2003
2004
2005
2006
2007
Źródło: NBP.
Dość często na rynku jest spotykane ubezpieczenie turystyczne (od kradzieży pieniędzy poprzez koszty leczenia po wypadku za granicą) oraz ubezpieczenie od zagubienia karty płatniczej itp. Usługa ta może być oferowana
razem z kredytami wakacyjnymi lub przy wydawaniu kart kredytowych lub
debetowych. Okres ubezpieczenia można wydłużyć do 1 roku, obejmując
ochroną także najbliższą rodzinę klienta banku. Ponadto istnieje możliwość
urozmaicania produktu bankowego, jakim są karty płatnicze o dodatkowe
możliwości związane z innymi polisami ubezpieczeniowymi, np. ubezpieczenie
utraty bagażu w podróży, od opóźnień w podróży itp.3 W przypadku kart ban3
M. Śliperski, Bancassurance…, op. cit., s. 23–25.
178
kowych dzięki doskonałej informacji o kliencie istnieje duża możliwość łączenia i dostosowania do potrzeb klienta całej gamy usług ubezpieczeniowych,
począwszy od następstw nieszczęśliwych wypadków poprzez wspomniane
wcześniej ubezpieczenia w podróży i koszty leczenia za granicą, a skończywszy
na pomocy prawnej i assistance.
Ubezpieczenie salda debetowego rachunku klienta jest oferowane na
wypadek śmierci lub nieszczęśliwego wypadku, powodującego utratę zdolności do pracy. Ewentualne saldo debetowe powstałe na rachunku ubezpieczonego klienta jest pokrywane przez wypłatę z tytułu ubezpieczenia.
Bardzo zbliżone co do istoty jest również udzielenie ochrony ubezpieczeniowej w zakresie spłat kredytów na zakup towarów i usług w systemie sprzedaży ratalnej oraz pożyczek gotówkowych udzielanych osobom fizycznym.
W przeciwieństwie do uprzednio wymienionych form ubezpieczenia polisa ta
jest bezpośrednio wykupywana przez bank udzielający kredytów i pożyczek
osobom fizycznym.
Dość szeroko są stosowane przy korzystaniu z usług bankowych ubezpieczenia komunikacyjne. Stanowią one dobre uzupełnienie oferty kredytu
na zakup samochodu i stwarzają także dodatkową możliwość ubezpieczenia
dla pozostałych klientów, często podróżujących własnym samochodem po
odległych trasach.
Rysunek 4
Udział bancassurance w dystrybucji ubezpieczeń w Polsce w latach 2001–2007
25,00%
20,00%
Dział I
15,00%
Dział II
10,00%
5,00%
Dział I
0,00%
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Praktyka dowodzi, że na rynku ubezpieczeń bankowych najlepiej sprawdzają się ci ubezpieczyciele, którzy prowadzą sprzedaż przez telefon. Celują
w tym firmy działające zarówno w zakresie ubezpieczeń majątkowych jak
i osobowych.
179
Właściwie opracowana oferta produktowa, uwzględniająca zarówno aspekt
bankowy, jak i ubezpieczeniowy, musi stanowić nie tylko dodatkowe zabezpieczenie dla klienta, ale również musi być prosta i zrozumiała dla osób z niej
korzystających. W przeciwnym przypadku spowoduje to wycofanie się klientów i utratę spodziewanych korzyści dla wszystkich zainteresowanych stron.
WYKORZYSTANIE INTERNETU
W STRATEGII BANCASSURANCE
W ostatnich latach bardzo szybko rozwija się bankowość internetowa.
Coraz więcej banków, oprócz tradycyjnej usługi, oferuje klientom możliwość
dokonywania podstawowej obsługi bankowej samodzielnie, bez kontaktu
z placówką bankową. Wchodząc na stronę internetową banku, klient może nie
tylko dokonać przelewów, założyć lokatę, ale również ma możliwość zawarcia
umowy ubezpieczenia bądź nawiązania kontaktu z agentem ubezpieczeniowym w celu dalszego kontynuowania procesu ubezpieczenia się.
Rysunek 5
Struktura wykorzystania poszczególnych kanałów dystrybucji
ze szczególnym uwzględnieniem klientów korzystających z Internetu
2%
4%
8%
6%
11%
8%
9%
3%
24%
7%
18%
56%
8%
11%
15%
Wszyscy klienci
10%
Klienci, którzy używają Internetu
Alternatywne sieci sprzedaży (supermarket, dealerzy samochodowi itp.)
Bank
Agenci
Sprzedaż telemarketingowa
Agenci, brokerzy, dodarcy ﬁnansowi
Przenośne punkty sprzedaży
Internet
Sprzedaż w siedzibie zakładu ubezpieczeń
Źródło: opracowanie własne na bazie danych z KNF.
180
Analizując dane zawarte na rysunkach 13–15, wyraźnie widać, jakie preferencje dominują wśród klientów banków. Generalnie wszystkich klientów
można podzielić na dwie grupy: tradycyjnych i postępowych. Tradycyjni cenią
sobie osobisty kontakt, rozmowę z pracownikiem banku bądź pośrednikiem
ubezpieczeniowym, wizytę w banku planują na kilka dni z wyprzedzeniem.
Druga grupa klientów to osoby zapracowane, z deficytem czasu, a więc tacy,
dla których wygoda, szybkość obsługi, kompleksowość i nowoczesność ma
największe znaczenie. Z myślą, zwłaszcza o tych drugich powstała bankowość
elektroniczna, która z punktu widzenia banku jest znacznie tańsza w długim
okresie czasu, a jednocześnie wygodna dla klienta. Dlatego też w wielu przypadkach produkty ubezpieczeniowe sprzedawane za pośrednictwem bankowych portali internetowych są nieco tańsze. Ponadto wykorzystując Internet
klient ma możliwość dokonania szybkiego porównania, chociażby przez pryzmat ceny poszczególnych ofert ubezpieczenia.
Rysunek 6
Czynniki wpływające na przyszłe decyzje zakupu ubezpieczenia w banku w dziale I
Większa różnorodność polis 3% 3%
Mniejsza presja
środowiska sprzedażowego
Bezpieczeństwo
Większa informatyzacja
4%
8%
11%
7%
7%
7%
9%
13%
Niższa cena
Wygodniejsze w użyciu
7%
9%
10%
17%
10%
13%
ważne
średnie
8%
14%
mało ważne
Jednakże, analizując sprzedaż produktów finansowych przez Internet,
należy zwrócić uwagę na kilka zasadniczych kwestii. Poważną barierą dla
wielu klientów, wywołującą ich niechęć do Internetu, jest brak poczucia bezpieczeństwa. Mimo iż banki za wszelką cenę starają się stworzyć wysokie
warunki bezpieczeństwa, to jednak pojawiające się od czasu do czasu sygnały
o działaniach hakerów i innych przestępców internetowych w znacznym stopniu podważają wiarygodność tego kanału dystrybucji.
Kolejną kwestią jest zagadnienie związane ze standaryzacją oferty. Kupując ubezpieczenie za pośrednictwem tradycyjnego kanału dystrybucji: u agenta czy brokera, klient jest dokładnie weryfikowany. Dotyczy to zwłaszcza
181
ubezpieczenia na życie. W przypadkach gdzie ubezpieczamy się na wysokie
sumy niezbędne jest zastosowanie całej procedury underwritingowej. Jest to
poważne ograniczenie dla sprzedaży polis życiowych przez Internet. W ten
sposób można sprzedawać niewielkie polisy, które są często oferowane jako
dodatek do konta każdemu klientowi, niezależnie od jego potrzeb majątkowych i stanu zdrowia.
Rysunek 7
Czynniki wpływające na przyszłe decyzje zakupu ubezpieczenia w banku w dziale II
Większa różnorodność polis 4%
Bezpieczeństwo
Większa informatyzacja
9%
10%
15%
11%
9%
18%
Niższa cena
Wygodniejsze w użyciu
9%
8%
Mniejsza presja
środowiska sprzedażowego 4%
12%
13%
26%
17%
ważne
13%
15%
średnie
10%
20%
mało ważne
O wiele łatwiej sprzedaje się za pośrednictwem Internetu ubezpieczenia
majątkowe i pozostałe osobowe. Dzięki uproszczeniu procedur bardzo szybko
można wykupić w Internecie ubezpieczenie mieszkania, ubezpieczenie NW
czy np. komunikacyjne. Tego typu oferta znajduje się już na wielu stronach
internetowych banków.
PODSUMOWANIE
Nie ulega wątpliwości, że bancassurance jest strategią o olbrzymim potencjale rozwojowym. Ten potencjał i efekty jego skali są najbardziej widoczne
w okresie sprzyjającej koniunktury gospodarczej i wzrostu gospodarczego,
kiedy nie tylko akcja kredytowa banków jest duża, ale także znacznie większa
jest chęć społeczeństwa do korzystania z powiązanej oferty bankowo-ubezpieczeniowej.
Bank, który może być tylko „sprzedawcą – dostarczycielem” oferty ubezpieczeniowej, ale może być również beneficjentem (zazwyczaj jest wtedy
182
również ubezpieczającym), odnosi korzyści z tytułu poszerzenia oferty produktowej, ale przede wszystkim odnosi korzyści finansowe. Jeżeli jest beneficjentem, część jego portfela kredytowego, potencjalnie straconego, będzie
kompensowana poprzez świadczenie ubezpieczeniowe. Dodatkowo za każde
sprzedane ubezpieczenie bank otrzymuje wynagrodzenie w formie zryczałtowanego zwrotu kosztów, które stanowi część składki za ochronę ubezpieczeniową wpłacanej przez klienta.
BIBLIOGRAFIA
Śliperski M., Bancassurance – od teorii do praktyki, „Wiadomości Ubezpieczeniowe” 1998, nr 11, 12.
Berg L., Grip G., Branschlidning mellan bank och försäkring: en översikt och
introduktion, Stockholm Folksam cop. 1992.
epp.eurostat.ec.europa.eu
www.knf.gov.pl
www.mofnet.gov.pl
www.nbp.pl
www.bankier.pl
www.cea.assur.org
www.analizy.pl
STRESZCZENIE
Szybko zmieniający się rynek usług finansowych sprawia, że przeobrażeniom ulegają również kanały dystrybucji tych usług. Było to jedną z głównych
przyczyn spopularyzowania się idei bancassurance.
Współpraca bankowo-ubezpieczeniowa na linii produktowej przynosi
korzyści dla banków i ubezpieczycieli, ale także dla klienta. Z jednej strony
klient ma łatwy dostęp do szerokiej oferty produktów ubezpieczeniowych
(ubezpieczenia NNW, ubezpieczenia komunikacyjne, turystyczne, mieszkania
itp.), z drugiej – produkty ubezpieczeniowe stwarzają możliwość zabezpieczenia innych produktów bankowych znajdujących się w jego posiadaniu, jak
kredyty: hipoteczny, gotówkowy czy karta płatnicza (ubezpieczenie na życie
w celu zabezpieczenia kredytu) itp.
Idea bancassurance to także wszelkie możliwe formy sprzedaży. Jest to
nie tylko sprzedaż ubezpieczeń w okienku bankowym, ale także sprzedaż
183
ubezpieczeń poprzez kanał internetowy, zyskujący coraz większe rzesze
odbiorców, czy kanał telefoniczny, zwany powszechnie jako telemarketing.
Taka forma sprzedaży powoduje, że dostępne produkty są standaryzowane,
a poziom składki wylicza się na podstawie kilku obiektywnych kryteriów.
Nie ulega wątpliwości, że idea bancassurance będzie rozwijała się dalej,
a klientom będą oferowane coraz to nowe produkty, adekwatne zapotrzebowania, jakie będzie stwarzał rynek.
SUMMARY
Fast developing financial services market causes that forms of distribution
channels also undergo changes. It was the one of main reason which makes
bancassurance idea so popular.
Cooperation between bank and insurance company on the product line
brings a lot of advantages for bank, insurance company and also for client.
The client has an easy access to varied offer of insurance products (accidental
insurance, car, touristic and home insurance). But also, insurance products
exists as a protection for some bank products which client has on his portfolio,
like: mortgage credit, consumer credits, credit cards (e.g. the most popular
life insurance).
The bancassurance idea it is also a very kind of selling forms. There is not
only insurance sale via point of sale in bank, but, increasingly popular, selling
via internet or phone channels, known as telematketing. That form of selling
is possible only for standardize products, where premium is calculates on the
base of a few objective criteria.
The bancassurance idea is going to develop dynamically, and, in the
future, for the clients will be created and offered new and new products
according to demand from the market.
NOTY O AUTORACH
Dr hab. prof. nadzw. Ewelina Nojszewska – pracuje w Katedrze Ekonomii
II Kolegium Gospodarki Światowej SGH. Od kilku lat specjalizuje się w ekonomii zdrowia i zagadnieniach funkcjonowania systemów ochrony zdrowia. Brała
udział w licznych konferencjach krajowych i zagranicznych poświęconych tej
tematyce. Od lipca 2006 r. jest przewodniczącą Zespołu ds. Reformy Systemu
Ochrony Zdrowia przy Rzeczniku Praw Obywatelskich, a od lutego 2007 r. jest
członkiem Rady NFZ.
Dr Małgorzata Stawicka – adiunkt, SGH.
Mgr Piotr Stolarczyk – wykładowca WSHiP w Warszawie, ekonomista, absolwent Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie oraz Aarhus School of Business/
University of Aarhus w Danii. Obecnie zatrudniony w Parlamencie Europejskim.
Prowadzi zajęcia na WSHiP w Warszawie z zagadnień związanych z Unią Europejską.
Dr Mariusz Próchniak – Katedra Ekonomii II, Kolegium Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.
Dr inż. Piotr F. Borowski – adiunkt, SGH, Katedra Organizacji i Inżynierii
Produkcji.
Mgr Rafał Jarosz – asystent, WSHiP.
Dr Mateusz Mokrogulski – adiunkt, Katedra Ekonomii II, Szkoła Główna
Handlowa w Warszawie.
Dr Renata Pajewska-Kwaśny – adiunkt, SGH.
Mgr Ilona Tomaszewska – asystent, SGH.
INFORMACJA DLA AUTORÓW KWARTALNIKA
„MYŚL EKONOMICZNA I PRAWNA”
1. W czasopiśmie mogą być publikowane prace naukowe dotyczące szeroko
rozumianej problematyki ekonomicznej i prawnej. Nadsyłane materiały
powinny zawierać istotne przyczynki teoretyczne lub ciekawe zastosowanie
empiryczne. Publikowane są także recenzje oraz sprawozdania z życia
naukowego szkół wyższych. Artykuły są przedmiotem recenzji, a warunkiem opublikowania jest pozytywna opinia recenzenta.
2. Materiał do Redakcji należy przekazać w dwóch egzemplarzach znormalizowanego maszynopisu (30 wierszy na stronie, po 60 znaków w wierszu,
ok. 1800 znaków na stronie) wraz z dyskietką w edytorze Microsoft Word
lub w formie elektronicznej na adres: [email protected]
3. Przypisy należy umieszczać na dole strony; podajemy najpierw inicjały
imienia, nazwisko autora, tytuł pracy, nazwę wydawnictwa, miejsce i rok
wydania, numer strony. W przypadku prac zbiorowych należy podać imię
i nazwisko redaktora naukowego.
4. Zdjęcia i rysunki mogą być dostarczone w postaci oryginalnej (do skanowania) lub zapisane w formatach TIFF, GIF, BMP.
5. Do artykułu należy dołączyć bibliografię oraz streszczenie, podając cel
artykułu, zastosowaną metodykę, wyniki pracy oraz wnioski. Streszczenie
nie powinno przekraczać 20 wierszy maszynopisu. Jeżeli w streszczeniu
występują specjalistyczne terminy albo zwroty naukowe lub techniczne,
należy podać ich odpowiedniki w języku angielskim.
6. Artykuł nie powinien przekraczać 22 stron znormalizowanego maszynopisu, natomiast recenzja, komunikat naukowy i informacja – 12 stron.
7. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania w nadesłanyej pracy skrótów, zmiany tytułów, podtytułów oraz poprawek stylistycznych.
8. Opracowanie należy podpisać pełnym imieniem i nazwiskiem, podać swój
adres z numerem telefonu, faksu, e-mail, stopień lub tytuł naukowy, nazwę
instytucji naukowej, w której autor jest zatrudniony.
Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły Handlu i Prawa
im. Ryszarda Łazarskiego w Warszawie
oferuje następujące publikacje:
1. Andrzej Ajnenkiel (red. nauk.), W pięćsetlecie Konstytucji Nihil Novi. Z dziejów stanowienia
prawa w Polsce, Warszawa 2006.
2. Wojciech Bieńkowski, Krzysztof Szczygielski, Rozważania o rozwoju gospodarczym Polski,
Warszawa 2009.
3. Remigiusz Bierzanek, Przez wiek XX. Wspomnienia i refleksje, Warszawa 2006.
4. Marek Chmaj (red. nauk.), Prawo administracyjne, część ogólna, wyd. II popr., Warszawa
2007.
5. Marek Chmaj (red. nauk.), Prawo administracyjne materialne, wyd. III popr., Warszawa
2008.
6. Marek Chmaj (red. nauk.), Ustrój samorządu terytorialnego, Warszawa 2007.
7. Anna Drabarek, Intuicja. Poznanie bezpośrednie, Warszawa 2006.
8. Janusz Filipczuk, Adaptacyjność polskich przedsiębiorstw w warunkach transformacji systemowej, wyd. II, Warszawa 2007.
9. Teresa Gardocka (red. nauk.), Kary długoterminowe. Polityka karna. Wykonywanie. Warunkowe zwolnienia, Warszawa 2006.
10. Jerzy A. Gawinecki (red. nauk.), Ekonometria w zadaniach, praca zbiorowa, Warszawa
2008.
11. Anna Harasiewicz-Mordasewicz, Word 2007, Warszawa 2009.
12. Stanisław Hoc, Prawo administracyjne gospodarcze. Wybrane zagadnienia, wyd. II popr.
i uzup., Warszawa 2008.
13. „Ius Novum”, Ryszard A. Stefański (red. nacz.), kwartalnik WSHiP, nr 1/2007, 2-3/2007,
4/2007, 1/2008, 2/2008, 3/2008, 4/2008, 1/2009, 2/2009, 3/2009.
14. Witold Jakóbik (red. nauk.), Gospodarka polska w procesie światowych przemian, Warszawa
2006.
15. Stanisław Kalinkowski, Jerzy Andrzej Wojtczak-Szyszkowski, Jure et legibus. Język łaciński
dla studentów prawa, wyd. II popr. i uzup., Warszawa 2006.
16. Jerzy Kisielnicki, Zarządzanie organizacją. Zarządzanie nie musi być trudne, Warszawa 2006.
17. Gertruda i Józef Koreccy, Polska bibliografia penitencjarna. Rok 2004, Warszawa 2006.
18. Gertruda i Józef Koreccy, Polska bibliografia penitencjarna. Rok 2005, Warszawa 2007.
19. Gertruda i Józef Koreccy, Polska bibliografia penitencjarna. Rok 2006/2007, Warszawa 2008.
20. Jerzy Kowalski, Państwo prawa. Demokratyczne państwo prawne. Antologia, Warszawa 2008.
21. Rafał Krawczyk, Podstawy cywilizacji europejskiej, Warszawa 2006.
22. Maria Kruk-Jarosz (red. nauk.), Konstytucja RP z 1997 r. na tle zasad współczesnego państwa
prawnego. Zagadnienia wybrane, Warszawa 2006.
23. Maria Kruk-Jarosz (red. nauk.), System organów ochrony prawnej w Polsce. Podstawowe
instytucje, wyd. II zm. i popr., Warszawa 2008.
24. Jerzy Menkes (red. nauk.), Prawo międzynarodowe w XXI wieku. Księga pamiątkowa profesor
Renaty Szafarz, Warszawa 2007.
25. Jerzy Menkes (red. nauk.), Prawo międzynarodowe – problemy i wyzwania. Księga pamiątkowa
profesor Renaty Sonnenfeld-Tomporek, Warszawa 2006.
26. Jerzy Menkes (red. nauk.), Wybór kazusów z prawa międzynarodowego. Zagadnienia ogólne,
zeszyt 1, Warszawa 2008.
27. Aleksandra Mężykowska, Interwencja humanitarna w świetle prawa międzynarodowego,
Warszawa 2008.
28. Ewelina Milan, Małgorzata Sekuła, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 2006.
29. „Myśl Ekonomiczna i Prawna”, Maciej Krzak (red. nacz.), kwartalnik WSHiP, numery:
1(24)2009, 2(25)2009, 3(26)2009.
30. „Myśl Ekonomiczna i Prawna”, Marek Lubiński (red. nacz.), kwartalnik WSHiP, numery:
1(12)2006, 2(13)2006, 3(14)2006, 4(15)2006, 1(16)2007, 2(17)2007, 3(18)2007, 4(19)2007,
1(20)2008, 2(21)2008, 3(22)2008, 4(23)2008.
31. Edward Nieznański, Logika dla prawników, Warszawa 2006.
32. Leokadia Oręziak, Konkurencja podatkowa i harmonizacja podatków w ramach Unii Europejskiej, Warszawa 2007.
33. Leokadia Oręziak (red. nauk.), Finansowanie rozwoju regionalnego w Polsce, Warszawa
2008.
34. Stanisław Pawela (red. nauk.), Prawo w okresie społecznych przemian, Warszawa 2005.
35. Dariusz Rosati (red. nauk.), Gospodarka oparta na wiedzy. Aspekty międzynarodowe,
Warszawa 2007.
36. Dariusz Rosati (red. nauk.), Euro – ekonomia i polityka, Warszawa 2009.
37. Krystyna Bąk (red. nauk.), Statystyka w biznesie. Zastosowanie narzędzi Excel’a, Warszawa
2010.
38. Bartosz Szolc-Nartowski (tłum.), Digesta Justyniańskie, Księga I, Warszawa 2007.
39. Jerzy Wojtczak-Szyszkowski, O obowiązkach osób świeckich i ich sprawach. Część szesnasta
Dekretu przypisywanego Iwonowi z Chartres, (tłum. z jęz. łac.), Warszawa 2009.
Oficyna Wydawnicza
Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego
02-662 Warszawa, ul. Świeradowska 43
tel.: (0 22) 54 35 450
fax: (0 22) 54 35 480
e-mail: [email protected]
www.lazarski.pl
Warunki prenumeraty
Prenumeratę na terenie kraju przyjmują: jednostki kolportażowe „Ruch”
S.A., „Kolporter” S.A. właściwe dla miejsca zamieszkania. Termin przyjmowania wpłat na prenumeratę krajową do 5. każdego miesiąca poprzedzającego okres rozpoczęcia prenumeraty.
Cena prenumeraty rocznej na 2010 r. – 100,00 zł, kwartalnej – 25,00 zł.
Pojedyncze egzemplarze można nabyć w Księgarni Ekonomicznej w Warszawie, ul. Grójecka 67, Księgarni „Lex” w Warszawie, filii tej Księgarni
przy ul. Świeradowskiej 43.
Numer indeksu
38903X

Mysl 4-2009 cz1.indd

Transkrypt

Podobne dokumenty