www.europapraw.org - Europa Praw Człowieka

 www.europapraw.org
Prawa człowieka na Ukrainie Niniejszy dokument stanowi analizę dwóch inicjatyw ustawodawczych parlamentu ukraińskiego, które pod pretekstem ochrony moralności publicznej znacząco ograniczają prawa i wolności jednostki, między innymi wolność wypowiedzi, wolność zgromadzeń oraz stowarzyszeń, prawo do prywatności w kontekście ochrony danych osobowych, oraz zakaz dyskryminacji ze względu na orientację seksualną. Są to dwa projekty ustaw: ñ uchwalony 18 października 2011 r. projekt Ustawy Ukrainy o wprowadzeniu zmian do Ustawy Ukrainy „O ochronie moralności publicznej” (projekt Nr 7132). ñ uchwalony 20 czerwca 2011 r. projekt Ustawy Ukrainy o wprowadzeniu zmian w niektórych aktach ustawowych Ukrainy (dotyczących ochrony prawa dzieci do bezpiecznej przestrzeni informacyjnej) (projekt Nr 8711); 1. Projekt Ustawy Ukrainy o wprowadzeniu zmian do Ustawy Ukrainy „O ochronie moralności publicznej” (projekt Nr 7132)1. Celem projektu ustawy jest „określenie zasad prawnych w zakresie ochrony moralności publicznej oraz regulacji stosunków społecznych, związanych z produkcją oraz dystrybucją materiałów audiowizualnych, które negatywnie wpływają na fizyczny, intelektualny, moralny oraz psychologiczny rozwój człowieka” (zgodnie z preambułą ustawy). Jednakże należy zwrócić uwagę na bardzo szeroki zakres stosowania ustawy, który w połączeniu ze znaczącymi kompetencjami kontrolnymi władzy wykonawczej, może zostać wykorzystany do ograniczenia wolności wypowiedzi, prawa do prywatności oraz innych ważnych podstawowych praw jednostki. Największe zastrzeżenia, na które także zwracają uwagę ukraińskie organizacje pozarządowe2, wywołują następujące rozwiązania przewidziane w przedmiotowej ustawie: 1. Propozycja stworzenia Narodowej Komisji ds. Ochrony Moralności Publicznej (dalej: NKOMP) „[...] w celu ochrony społeczeństwa od negatywnego wpływu produkcji, których obieg jest ograniczony lub zakazany, oraz prowadzenia działań skierowanych na wzmocnienie moralności w społeczeństwie [...]”, oraz wyposażenie tego organu w daleko idące uprawnienia kontrolne. Wątpliwości wzbudza także tryb uruchomienia procedur kontrolnych przewidzianych w ustawie, gdyż zgodnie z art. 8 skargę do NKOMP 2 “закон україни “Про захист суспільної моралі»: аргументі проти. Добірка експертних аналізів та коментарів”, Правозахисний центр «Поступ», Луганськ, 2011. Więcej materiałów przygotowanych przez ukraińskie organizacje pozarządowe można znaleźć na stronie internetowej http://amoral.org.ua. 1 Tekst projektu znajduje sie na stronie internetowej parlamentu ukraińskiego pod adresem http://w1.c1.rada.gov.ua/pls/zweb_n/webproc4_1?pf351
1=38551. 1
mogą złożyć nie tylko osoby fizyczne, osoby prawne lub stowarzyszenia obywateli, ale także organy władzy państwowej oraz samorządu lokalnego. Przepis ten daje funkcjonariuszom publicznym oraz politykom możliwość stosowania procedur prawnych, jako środka cenzury następczej wobec krytykujących je osób. 2. Użycie nieostrych pojęć, takich jak „moralność publiczna”, „produkcja mająca erotyczny charakter”, czy też „produkcja, która zawiera elementy brutalności i przemocy”, które w połączeniu z bardzo szerokimi kompetencjami NKOMP do czuwania nad przestrzeganiem przepisów ustawy dają jej możliwość znacznego ograniczania swobody wypowiedzi w sprawach mających znaczenie społeczne. 3. Wyposażenie NKOMP w kompetencje kontroli treści internetowych. Ustawa nakłada na operatorów Internetu szereg obowiązków, między innymi, zobowiązuje ich do blokowania w ciągu doby, dostępu do stron internetowych uznanych przez NKOMP za „mające charakter erotyczny” (Art. 11). Przepis ten nie przewiduje mechanizmu kontroli sądowej, czyli w praktyce operator będzie musiał zablokować każdą stronę internetową wskazaną przez NKOMP. 4. Zakaz użycia niecenzuralnych, obraźliwych i brutalnych słów w prasie lub w programach radiowych i telewizyjnych nadawanych w godzinach 6.00 – 23.00 (Art. 10). Artykuł 11 poszerza ten zakaz także na wypowiedzi w mediach elektronicznych. Pojęcie „obraźliwe” oraz „brutalne” jest sformułowaniem nieostrym, nie posiada dokładnej definicji ustawowej. Ponadto, interpretacji w kontekście konkretnych wypowiedzi dokonywać będzie organ państwowy, którym jest NKOMP. Bezwzględny zakaz używania takich słów stoi w sprzeczności z zasadami wypracowanymi przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w zakresie wolności wypowiedzi. 5. Propozycja stworzenia Ogólnego Wyspecjalizowanego Informacyjno-­‐
Komunikacyjnego Zbioru Danych dotyczących Moralności Publicznej (dalej: Zbiór Danych), którego celem będzie umożliwienie obserwacji tendencji w sferze ochrony moralności publicznej, w tym „negatywnych zmian stanu moralności publicznej”. Gromadzone informacje będą stanowić własność; informacje te będzie można wydawać w sposób nieodpłatny organom ochrony prawa oraz innym kompetentnym organom państwowym w celu powstrzymania naruszeń. Propozycje utworzenia Zbioru Danych budzą szereg wątpliwości co do zgodności ze standardami praw człowieka, w szczególności co do zakresu ochrony danych osobowych oraz wolności wypowiedzi, zawartych w Konstytucji Ukrainy oraz dokumentach międzynarodowych. 6. Przepisy prawne dotyczące dokonywania ekspertyz produkcji, która może szkodzić moralności publicznej. Ekspertyza będzie stanowić podstawę do stwierdzenia przez NKOMP, czy konkretny materiał audiowizualny wyrządza szkodę moralności publicznej i narusza obowiązujące ustawodawstwo. Należy zwrócić uwagę, że ekspertyza może być prowadzona na każdym etapie dystrybucji produkcji materiału audiowizualnego, a inicjatywa uruchomienia tej procedury może wyjść ze strony NKOMP, organów władzy państwowej, samorządu terytorialnego oraz organizacji społecznych. W związku z użyciem nieostrych sformułowań przepis ten może być wykorzystany do ograniczenia wolności wypowiedzi. Obecnie projekt ustawy znajduje się w trakcie prac legislacyjnych w parlamencie. W dniu 18 października 2011 r. projekt ten został zaakceptowany, jako „projekt podstawowy”. W dniu 16 lutego 2012 r. kilku ukraińskich parlamentarzystów skierowało do parlamentu projekt uchwały (wniosek o numerze 7132/П13) o zaniechaniu prac nad projektem Ustawy Ukrainy o wprowadzeniu zmian do Ustawy Ukrainy „O ochronie moralności publicznej” (projekt Nr 7132). W uzasadnieniu posłowie wskazują, że w razie uchwalenia przedmiotowej ustawy może ona doprowadzić do wprowadzenia cenzury w mediach oraz naruszenia praw i wolności człowieka. 2. Projekt Ustawy Ukrainy o wprowadzeniu zmian w niektórych aktach ustawowych 3 Tekst projektu uchwały znajduje się na stronie internetowej parlamentu ukraińskiego pod adresem http://w1.c1.rada.gov.ua/pls/zweb_n/webproc4_1?pf351
1=38551. 2
Ukrainy (dotyczących ochrony praw dzieci do bezpiecznej przestrzeni informacyjnej) (projekt Nr 8711)4 Jest to krótka ustawa, wprowadzająca zmiany do innych ukraińskich ustaw z zakresu funkcjonowania mediów oraz do Kodeksu Karnego Ukrainy. Ustawa ta została złożona przez grupę posłów do parlamentu z różnych frakcji politycznych. W uzasadnieniu projektu ustawy autorzy napisali: “Projekt Ustawy […] nakierowany jest na wzmocnienie anty-­‐homoseksualnej propagandy na Ukrainie oraz stworzenie ram prawnych dla ścigania naruszeń porządku publicznego i moralności w społeczeństwie ukraińskim. Szerzenie się homoseksualizmu stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego, ponieważ prowadzi do epidemii HIV / AIDS oraz burzy instytucję rodziny i może doprowadzić do kryzysu demograficznego [...] Niektóre media, wbrew interesom społeczeństwa i państwa, kształtują tolerancyjny stosunek wobec takich zjawisk jak homoseksualne relacje. Chociaż wiadomo jest, że każda forma seksualnego wynaturzenia w społeczeństwie zawsze prowadzi do poważnych socjalnych, ekonomicznych oraz epidemiologicznych problemów. [...] Dla zatrzymania tego niebezpiecznego procederu potrzebne jest wprowadzenie obowiązkowych reguł, zakazujących ukraińskim mediom promowania homoseksualnych relacji na Ukrainie”. W związku z powyższym, autorzy projektu ustawy proponują: 1. Wprowadzić zakaz “propagowania homoseksualizmu” do szeregu ustaw dotyczących funkcjonowania mediów, takich jak: Ustawa o drukowanych środkach masowego przekazu5, Ustawa o telewizji oraz radiu6, Ustawa o działalności wydawniczej7. W myśl autorów projektu, ma to być bezwzględny zakaz przekazywania jakichkolwiek wiadomości, które zostaną uznane jako “propagowanie homoseksualizmu”. Dla porównania -­‐ identyczny zakaz dotyczy także “propagandy wojny, przemocy i brutalności”, “nawoływania do aktów terrorystycznych”, “zmiany ustroju społecznego za pomocą przemocy”, czy “podżegania do wrogości na tle rasowym, narodowościowym lub religijnym”. 2. Art 300 Kodeksu Karnego, który penalizuje sprowadzanie do kraju, produkcję lub dystrybucję utworów propagujących przemoc oraz brutalność, nienawiść na tle rasowym, narodowościowym lub religijnym oraz dyskryminację, uzupełnić także dodatkową przesłanką “homoseksualizm”. W zależności od okoliczności, za popełnienie tych czynów ustawa przewiduje kary takie jak wysoka grzywna, konfiskata utworów, kara ograniczenia wolności, zakaz zajmowania się niektórymi rodzajami działalności zawodowej, a w skrajnych przypadkach nawet karę bezwzględnego pozbawienia wolności od 3 do 5 lat. Należy zauważyć, że omawiany projekt ustawy może prowadzić do dyskryminacji osób LGBT. Określenie „propagowanie homoseksualizmu” jest nieostre, a jego interpretacji dokonywać będą organy państwowe. Osoba, działanie której uznane zostanie za „propagandę homoseksualizmu”, będzie podlegać odpowiedzialności karnej. W rzeczywistości, przepis ten uniemożliwi osobom homoseksualnych funkcjonowanie w sferze publicznej, jeśli będą one chciały ujawnić swoją orientację seksualną. Dotyczyć to będzie wielu sfer życia osób homoseksualnych, np. zakazana będzie każda wypowiedź aktywistów 6 Закон України Про телебачення і радіомовлення, Відомості Верховної Ради України (ВВР), 1994, N 10, ст. 43. Tekst ustawy znajduje się na stronie internetowej parlamentu ukraińskiego pod adresem http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/3759-­‐12. 7 Закон України Про видавничу справу (Відомості Верховної Ради України (ВВР), 1997, N 32, ст.206 ). Tekst ustawy znajduje się na stronie internetowej parlamentu ukraińskiego pod adresem http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/318/97-­‐
%D0%B2%D1%80. 4 Tekst projektu znajduje się na stronie internetowej parlamentu ukraińskiego pod adresem http://w1.c1.rada.gov.ua/pls/zweb_n/webproc4_1?pf351
1=40734. 5 Закон України Про друковані засоби масової інформації (пресу) в Україні (Відомості Верховної Ради України (ВВР), 1993, N 1, ст. 1). Tekst ustawy znajduje się na stronie internetowej parlamentu ukraińskiego pod adresem http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/2782-­‐12. 3
ruchu LGBT w obronie swych praw, zakładanie stowarzyszeń, broniących praw LGBT lub zwołania zgromadzenia. Ponadto, wydaje się prawdopodobne, że każde, nawet najbardziej zwyczajne zachowanie się osób homoseksualnych (jeśli nawet np. dwie osoby jednej płci będą trzymać się publicznie za ręce) może zostać przez władze uznane za “propagowanie homoseksualizmu” i będzie podlegało odpowiedzialności karnej. Przepis ten ma charakter wyraźnie dyskryminujący osoby LGBT; a w konsekwencji prowadzić może do naruszenia takich wolności, jak wolność wypowiedzi, wolność stowarzyszeń oraz zgromadzeń. Ponadto, ustawa ta doprowadzi do wprowadzenia cenzury w mediach, gdyż za dystrybucję każdej wypowiedzi, dotyczącej osób LGBT lub homoseksualizmu, wobec mediów mogą zostać zastosowane represje karne, przewidziane w odrębnych ustawach, regulujących działalność mediów8. Obecnie projekt ustawy znajduję się na etapie prac legislacyjnych w Komitecie Werchownoj Rady Ukrainy do spraw wolności słowa i informacji. Do projektu ustawy została dołączona opinia Głównego Naukowo-­‐
Eksperckiego Departamentu, rekomendująca uchylenie danego projektu ustawy9. Wnioski Powyższe propozycje legislacyjne niosą ze sobą groźbę poważnych naruszeń fundamentalnych praw jednostki, gwarantowanych w Konstytucji Ukrainy oraz dokumentach międzynarodowych, ratyfikowanych przez Ukrainę, w tym w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Dotyczy to, przede wszystkim, standardów, wypracowanych przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w zakresie takich wolności i praw, jak: 1. Art. 10 wolność wypowiedzi, w zakresie w jakim proponowane ustawy wprowadzają mechanizmy uprzedniej cenzury wypowiedzi krytycznych lub nieprzychylnych wobec władzy lub wypowiedzi, które odbierane są nieprzychylnie przez większość społeczeństwa, tym samym ograniczają dyskusje publiczną w sprawach istotnych z punktu widzenia społeczeństwa; 2. Art. 8 prawo do prywatności w zakresie gromadzenia, przechowywania, udostępniania oraz ochrony danych osobowych; 3. Art. 11 wolność zgromadzeń oraz stowarzyszeń, w szczególności w zakresie prawa do zgromadzeń i stowarzyszeń osób LGBT; 4. Art. 14 oraz protokół 12 do EKPC, zakazujących dyskryminacji ze względu na jakąkolwiek przyczynę, w tym ze względu na orientację seksualną. Podsumowanie Wprowadzanie omówionych wyżej rozwiązań prawnych jest szczególnie niepokojące w kontekście aspiracji Ukrainy do podpisania umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską. Traktat o Unii Europejskiej jednoznacznie wskazuje, że Unia opiera się na wartościach wolności i demokracji, a także poszanowania praw człowieka, w tym praw i wolności, zagwarantowanych przez Europejską Konwencję Praw Człowieka. Ponadto w Umowie Stowarzyszeniowej pomiędzy UE a Ukrainą w punkcie 2.1 (iii) Ukraina zobowiązała się do zagwarantowania poszanowania praw człowieka oraz podstawowych wolności, między innymi do: • zgodnie z punktem 2.1 (iii) (a) „promowania implementacji międzynarodowych oraz regionalnych standardów praw człowieka, w szczególności do „kontynuowania implementacji wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz promowania orzecznictwa Trybunału jako głównego źródła międzynarodowego prawa w zakresie praw człowieka”; 8 Między innymi w ustawie “O drukowanych środkach masowego przekazu”, ustawie “O telewizji oraz radiu”, ustawie “O działalności wydawniczej”. 9 Tekst opinii znajduje sie na stronie internetowej parlamentu ukraińskiego pod adresem http://w1.c1.rada.gov.ua/pls/zweb_n/webproc4_1?pf351
1=40734.
4
•
•
•
Komisja Wenecka, w ramach procesu legislacyjnego dotyczącego dystrybucji utworów, mających charakter seksualny; 3. przekonania władz ukraińskich do uwzględnienia w ramach procesu legislacyjnego, dotyczącego reglamentowania dystrybucji utworów mających charakter seksualny, standardów praw człowieka oraz uwag międzynarodowych oraz ukraińskich organizacji pozarządowych. zgodnie z punktem 2.1 (iii) (b) do „promowania ram prawnych oraz administracyjnych potrzebnych do korzystania z wolności wypowiedzi ze szczególnym naciskiem na media i prawa dziennikarzy”; zgonie z punktem 2.1 (iii) (b) do „promowania włączenia obywateli w procesy podejmowania decyzji, w tym poprzez aktywność organizacji społeczeństwa obywatelskiego, w szczególności poprzez współpracę w zakresie rozwoju ram prawnych oraz praktyki ułatwiających funkcjonowanie organizacji społeczeństwa obywatelskiego”; zgodnie z punktem 2.1 (iii) (c) do „zapewnienia poszanowania praw osób należących do mniejszości”, w szczególności do „wymiany najlepszych praktyk dotyczących środków ochrony mniejszości przed dyskryminacją i wykluczeniem zgodnie z europejskimi oraz międzynarodowymi standardami, w celu rozwoju ustawodawstwa odpowiadającego nowoczesnym standardom” oraz do współpracy w zakresie rozwoju mechanizmów zwalczania nietolerancji oraz przestępstw na tle nienawiści (spowodowanych rasizmem, ksenofobią, antysemityzmem lub homofobią). Lenur Kerymov. Autor jest ekspertem programu „Europa Praw Człowieka” Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Projekt finansowany jest ze środków Open Society Institute. W stosunkach zewnętrznych Unia zobowiązana jest do umacniania i propagowania swoich wartości. Kontrowersyjne przepisy zaakceptowane przez ukraiński parlament poddają w wątpliwość szczerość intencji władz Ukrainy w procesie ratyfikacji układu stowarzyszeniowego. W związku z tym uważamy, że potrzebne jest wywarcie presji na ukraińskich władzach podczas negocjacji stowarzyszeniowych w celu: 1. zablokowania oraz niedopuszczenia do uchwalenia projektów omówionych wyżej ustaw; 2. przekonania władz ukraińskich do skorzystania z doświadczeń krajów unijnych oraz ekspertyzy uznanych organów międzynarodowych, jak np. 5