Hałas (red.).indd

Spis treści
Przedmowa (Elżbieta Hałas) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I. PAMIĘĆ W POSTTRADYCJONALNEJ
KULTURZE WSPÓŁCZESNEJ
Elżbieta Tarkowska
Pamięć w kulturze teraźniejszości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kaja Kaźmierska
Współczesna pamięć komunikacyjna i kulturowa. Refleksja
inspirowana koncepcją Jana Assmanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Andrzej Szpociński
Widowiska przeszłości. Pamięć jako wydarzenie . . . . . . . . . . . .
Piotr Tadeusz Kwiatkowski
Kategoria przeszłości w potocznej pamięci zbiorowej . . . . . . . .
11
17
43
63
76
II. PAMIĘĆ KULTUROWA
W DZIAŁANIU I REFLEKSJI
Zofia Rosińska
Praca pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tadeusz Szawiel
Nietzsche jako krytyk pamięci: pamięć jako życie i pamięć jako
nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stanisław Judycki
Ponadindywidualna tożsamość i pamięć moralna . . . . . . . . . . .
Elżbieta Hałas
Przeszłość i przyszła teraźniejszość: refleksyjna pamięć
kulturowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
107
127
142
153
8
Spis treści
III. KULTURY PAMIĘCI:
MIĘDZY GLOBALIZACJĄ A LOKALNOŚCIĄ
Leszek Korporowicz
Tożsamości kulturowe u korzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Michał Łuczewski, Tomasz Maślanka, Paulina Bednarz-Łuczewska
Transnarodowa pamięć i sfera publiczna. Zmaterializowane
miejsca pamięci w Polsce i w Niemczech . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Małgorzata Melchior
Śladami lokalnej przeszłości – pamięć jako przedmiot animacji
kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Karol Franczak
Parezja jako medium pamięci. Paradoksy i wątpliwości . . . . . .
Magdalena Nowicka
Intelektualista jako nośnik pamięci publicznej. Koncepcja
Edwarda W. Saida a analiza sporów o pamięć . . . . . . . . . . . . .
177
202
227
235
256
Noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Summaries
Culture as Memory. The Post-Traditional Meaning
of the Past . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Culture as Memory.
The Post-Traditional Meaning of the Past
Contents
Preface (Elżbieta Hałas) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I. MEMORY IN POSTTRADITIONAL
CONTEMPORARY CULTURE
Elżbieta Tarkowska
Memory in the Culture of the Present . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kaja Kaźmierska
Contemporary Communicative and Cultural Memory:
A Reflection Inspired by Jan Assmann’s Concept . . . . . . . . . . . .
Andrzej Szpociński
Spectacles of the Past: Memory as an Event . . . . . . . . . . . . . . .
Piotr Tadeusz Kwiatkowski
The Past as a Category in Vernacular Collective Memory . . . .
11
17
43
63
76
II. CULTURAL MEMORY
IN ACTION AND IN REFLECTION
Zofia Rosińska
Workings of Memory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tadeusz Szawiel
Nietzsche as a Critic of Memory: Memory as Life and Memory
as Science . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stanisław Judycki
Superindividual Identity and Moral Memory . . . . . . . . . . . . . . .
Elżbieta Hałas
The Past and the Future Present: Reflexive Cultural Memory . . . .
107
127
142
153
10
Contents
III. CULTURES OF MEMORY:
BETWEEN GLOBALIZATION AND LOCALITY
Leszek Korporowicz
Cores of Cultural Identities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Michał Łuczewski, Tomasz Maślanka, Paulina Bednarz-Łuczewska
Transnational Memory and the Public Sphere: Materialized
Sites of Memory in Poland and Germany . . . . . . . . . . . . . . . . .
Małgorzata Melchior
In the Footsteps of the Local Past – Memory as a Subject of
Cultural Animation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Karol Franczak
Parrēsia as a Memory Medium: Questions and Paradoxes . . .
Magdalena Nowicka
The Intellectual as a Vehicle of Public Memory. Edward W. Said’s
Concepts and an Analysis of Disputes Regarding Memory . . . . .
177
202
227
235
256
About the Authors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Name Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
Summaries
Culture as Memory. The Post-Traditional Meaning
of the Past . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Przedmowa
Tytuł książki Kultura jako pamięć został zaczerpnięty z rozważań
Jurija Łotmana i Borisa Uspienskiego nad semiotycznymi podstawami
trwania i zmiany systemów kulturowych, prowadzonych w latach siedemdziesiątych XX wieku. Tytuł ten wskazuje, że chodzi o kwestie ważne dla
teorii kultury w ogóle – kwestie występujące w polu interdyscyplinarnym
– a nie należące wyłącznie do jakiejś wyodrębnionej dziedziny czy dyscypliny wiedzy. Przypomina też, że uchodząca często za nowatorską, obecna
dyskusja nad pamięcią kulturową zasługuje na dokładniejsze prześledzenie
ścieżek, które torowały ten sposób myślenia tak w wieku XX, jak i wcześniej. Bez wątpienia jednak intensywność, z jaką w teorii i w badaniach
skierowano uwagę na związki kultury i pamięci, pozwala na nowo spojrzeć zarówno na zagadnienia kultury, jak też pamięci.
Przeszłość jest niejako wpisana w kulturę i wbudowana została w historię kultury, w badania dziedzictwa i tradycji kultury. O ile dociekanie genezy czy genealogii zjawisk kulturowych polega na śledzeniu ich
rozwoju w czasie od przeszłości do współczesności, to w badaniach nad
pamięcią przeszłość ekspanduje z teraźniejszości, co opisywał między
innymi George H. Mead. Ogólna kategoria pamięci obejmuje bardzo
wiele fenomenów mnemonicznych, włącznie z zapominaniem, tak spontanicznym jak i intencjonalnym. Antyczne rozróżnienie między mneme
i anamnesis zapoczątkowuje analizę i konceptualizację różnych sposobów, za pomocą których przeszłość jest obecna w teraźniejszości.
Badania nad pamięcią w kontekście społeczno-kulturowym skłaniają też do rozważenia na nowo pojęć kultury i społeczeństwa – tego, co
społeczne i co kulturowe – tym bardziej, że problematyka pamięci ponadindywidualnej wciąż pozostaje pod wpływem tradycji socjologizmu,
którą zapoczątkował Émile Durkheim. Jak odnotowuje Barry Schwartz,
dzieło Stefana Czarnowskiego Kult bohaterów i jego społeczne podłoże. Święty Patryk, bohater narodowy Irlandii, opublikowane w języku
francuskim w roku 1919, było pierwszą pracą zainspirowaną Durkheima
12
Elżbieta Hałas
analizami rytuałów upamiętniających (Schwartz 1996: 275). Jednakże to
prace Maurice’a Halbwachsa uformowały tradycję badań nad pamięcią
zbiorową i nad społecznymi ramami pamięci w świecie. Przywrócenie
i uwypuklenie perspektywy kulturowej skłania do przemyślenia i precyzacji podstawowych pojęć, jak pamięć zbiorowa i pamięć społeczna,
oraz do podejmowania wysiłków tworzenia bardziej precyzyjnych kategorii analitycznych i dążenia do większej spójności teoretycznej w badaniach nad pamięcią.
Pojęcie pamięci kulturowej wydaje się odpowiednie dla badania powiązań między kulturą i pamięcią, chociaż jego użycie z pewnością nie
upraszcza i tak już dostatecznie zawikłanej terminologii. Wydaje się, że
perspektywa kulturowa umożliwia przezwyciężenie dychotomii między
pamięcią jednostkową (indywidualną) i pamięcią zbiorową (kolektywną), gdyż subiektywne znaczenie przeszłości i symboliczna obiektywizacja znaczeń, jak słusznie zauważa Astrid Erll, są dwoma poziomami
funkcjonowania pamięci kulturowej, nie ma bowiem czegoś takiego jak
prekulturowa pamięć indywidualna (Erll 2008: 5). Także opozycja wprowadzona przez Halbwachsa między pamięcią historyczną i pamięcią
zbiorową, czy też między historią i pamięcią, okazuje się tylko różnymi
kulturowymi reprezentacjami przeszłości (tamże: 7). Perspektywa kulturowa w badaniu pamięci otwiera nowe horyzonty dzięki zorientowaniu na procesy komunikacji i różne symboliczne formy reprezentowania
przeszłości, w tym te, które umożliwiają nowe media.
Kulturowo zapośredniczona pamięć autobiograficzna jest warunkiem
konstruowania tożsamości osobistej. Podobnie też wiązano pamięć zbiorową z tożsamością zbiorową. W centrum zainteresowania pozostawały
wspólnoty pamięci, nie tylko posiadające wspólną przeszłość, ale także razem ją upamiętniające (Zerubavel 1996: 294). Jakkolwiek ważna
i istotna jest taka forma manifestacji pamięci zbiorowej, szczególnie
w odniesieniu do grup etnicznych i wspólnot narodowych, a także państwa narodowego i jego polityki pamięci, to nie może ona przesłaniać
daleko szerszego spektrum problemów pamięci i kultury.
W tekstach składających się na książkę Kultura jako pamięć Autorzy
poruszają zarysowaną wyżej problematykę teoretyczną i metodologiczną badań nad pamięcią w różnych kontekstach społeczno-kulturowych.
Jednocześnie kwestie pamięci tworzą soczewkę dla oglądu przemian
współczesności w wymiarze czasu i temporalności – ich znaczenia i wartościowania. Akcentuje to podtytuł: Posttradycjonalne znaczenie prze-
Przedmowa
13
szłości. Do przemian tych należy coraz większe zróżnicowanie pamięci
zbiorowych, fragmentacja pamięci przeszłości, osłabienie transmisji tej
pamięci, która niegdyś pozwalała na wyraźne rozpoznanie tożsamości
grupowej pomimo upływu czasu. Mnożą się konflikty o pamięć i interpretację przeszłości. Fabrykacja medialnych symulakrów pamięci spotyka się z dążeniem do ucieleśnienia przeszłości przez ruchy rekonstrukcji
historycznej. Są to tylko niektóre przykłady obserwowanych nowych
zjawisk kulturowych, jakie ogniskują kontrowersje wokół znaczenia
przeszłości i sposobów odniesienia do niej przez pamięć.
Do tej współczesnej kondycji pamięci odnosi się podtytuł książki
Posttradycjonalne znaczenie przeszłości. Tradycja (łac. tradere/traditio
– przekazywać/przekazywanie) jest procesem kulturowego przekazu,
którego prawidłowości i przekazywane elementy podlegają zmianom.
Tradycjonalizm polega na dążeniu do zachowania niezmienności jakichś
reguł i treści przekazu, a co za tym idzie, ustalonego sposobu poznawania i rozumienia przeszłości. Przywiązanie do tradycji może przybierać
też postać kultu przeszłości, czemu przeciwstawia się dążenie do zerwania z tradycją, do przezwyciężania kulturowego zamknięcia. Zmianom
modernizacyjnym towarzyszyły obydwie te tendencje, będące wyrazem
refleksji nad ludzkimi działaniami. Wbrew temu, co twierdzi Anthony
Giddens, szacunek dla tradycji nie stoi w sprzeczności z nowoczesną refleksyjnością. Jeśli określenie „tradycyjny” odniesiemy do nierefleksyjnego konformizmu wobec tradycji, to określenie „tradycjonalny” oznacza
refleksyjne stanowienie autorytetu tradycji. To drugie określenie bliskie
jest pojęciom Maxa Webera – działaniom tradycjonalnym i tradycjonalnej prawomocności władzy. Obserwowane zmiany nazywa się często ponowoczesnymi. Aby podkreślić, że uwaga w przedstawianych w książce
analizach skierowana jest na orientacje temporalne tych zmian, a także,
aby uniknąć postmodernistycznych kontrowersji, zaproponowane zostało właśnie pojęcie posttradycjonalności. Akcentuje ono jednocześnie, że
badania pamięci pozwalają rozpoznać naturę współczesnych przemian
kulturowych. Barry Schwartz twierdzi, że współczesne zainteresowania
problematyką konstruowania znaczenia przeszłości i ożywienie badań
nad pamięcią mają swoje źródło w rewolucji kulturalnej lat sześćdziesiątych XX wieku, w której biorą początek takie współczesne prądy, jak
postmodernizm, multikulturalizm (wielokulturowość) i krytyka kultury
dominującej (Schwartz 1996: 277–278). Wszystkie one kierowały się
przeciw ustalonym reprezentacjom przeszłości, utrwalonym pamięciom
14
Elżbieta Hałas
zbiorowym i symbolizmowi komemoracyjnemu. Przedrostek „post-” nie
oznacza całkowitej negacji, ani ostatecznego przezwyciężenia odniesienia do tradycji, lecz – zgodnie z łacińskim źródłosłowem – to, co występuje potem, albo poza tym, co tradycjonalne.
Książkę poprzedzała konferencja pod tym samym tytułem, która odbyła się 9–10 czerwca 2011 roku, w Bibliotece Uniwersyteckiej
w Warszawie. Konferencja i książka dedykowane są pamięci Antoniny
Kłoskowskiej, która na gruncie swej koncepcji kultury symbolicznej badała procesy kulturalizacji jednostki, identyfikacji społeczno-kulturowej,
tworzenia i transmisji kultury narodowej. Książka Kultura jako pamięć.
Posttradycjonalne znaczenie przeszłości przypomina o potrzebie zachowania ciągłości problematyki kulturologicznej w ogóle, a także problematyki czasu kulturowego i pamięci, której ukierunkowanie znajdujemy
również w dziełach polskich uczonych: Floriana Znanieckiego, Stefana
Czarnowskiego, Marii i Stanisława Ossowskich, Niny Assorodobraj-Kuli,
Barbary i Jerzego Szackich.
Elżbieta Hałas
Bibliografia
Erll Astrid. 2008. Cultural Memory Studies: An Introduction, [w:] Astrid Erll
i Ansgar Nünning, Cultural Memory Studies: An International and Interdisciplinary Handbook, Berlin: de Gruyter, s. 1–15.
Schwartz Barry. 1996. Introduction: The Expanding Past, „Qualitative Sociology”, t. 19, nr 3, s. 275–282.
Zerubavel Eviatar. 1996. Social Memories: Steps to a Sociology of the Past,
„Qualitative Sociology”, t. 19, nr 3, s. 283–299.