Anna Chodorowska, dr Mirosław Jan Lisiecki (adiunkt)

A. Chodorowska, M. J. Lisiecki, I. Sołtyszewski
Anna Chodorowska,
Sołtyszewski
Mirosław
Jan
Lisiecki,
Ireneusz
Zabezpieczenie śladów i dowodów przestępstwa zgwałcenia a skuteczność procesu wykrywczo-dowodowego
Wstęp
Zgwałcenie jako przestępstwo określone w art. 197 k.k. należy do najczęściej spotykanych form przemocy seksualnej. Literatura przedmiotu definiuje, że jest to przestępstwo skierowane przeciwko wolności człowieka
w zakresie dysponowania własną osobą w sferze życia seksualnego. Istotą
każdego zgwałcenia jest naruszenie wolności od przymusu w sferze seksualnej 1 . Dla bytu przestępstwa zgwałcenia w każdej postaci wymagany jest
szczególnie karygodny sposób działania sprawcy. Nie jest tu karygodne
samo dążenie do odbycia stosunku cielesnego (obecnie w ujęciu prawnodogmatycznym – obcowania płciowego lub innej czynności seksualnej), lecz
sposób realizacji popędu płciowego 2 . Karygodnym jest tu sposób, w jaki
sprawca doprowadza ofiarę do obcowania płciowego, uciekając się do
przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu.
Zgodnie z art. 205 k.k. ściganie sprawców zgwałcenia następuje na wniosek osoby pokrzywdzonej. Tryb wnioskowy uzasadnia się zwykle tym, że
zgwałcenie dotyka najbardziej intymnej sfery życia, która pozostaje w wyłącznej dyspozycji osoby, oraz możliwością wystąpienia wtórnej wiktymizacji,
która powoduje u ofiary dodatkowe upokorzenia i cierpienia 3 . Wniosek
o ściganie może być złożony przez osobę uprawnioną (taką osobą jest również przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje – art. 51 § 2 k.p.k.; albo w szczególnych sytuacjach śmierci
1
Zob. szerzej na temat analizy prawno-dogmatycznej przedmiotu ochrony przestępstwa
zgwałcenia: M. F i l a r, Przestępstwo zgwałcenia w polskim prawie karnym, Studia Juridica,
Warszawa–Poznań 1974, s. 53 i n.
2
K. D a s z k i e w i c z, Czyny nierządne a czyny lubieżne, NP. 1979, nr 4, s. 25.
3
J. G r a j e w s k i, Ściganie na wniosek pokrzywdzonego w świetle projektów kodyfikacji prawa
karnego, PiP 1992, nr 6, s. 57. Por. szerzej stanowiska doktryny prawniczej w sprawie ścigania przestępstwa zgwałcenia na wniosek pokrzywdzonego i postulaty ścigania tego przestępstwa z urzędu: J. K u d r e l e k, M. L i s i e c k i, Tryb ścigania przestępstwa zgwałcenia, Przegląd Policyjny 2000, nr 3–4, s. 27 i n.
132
Prokuratura
i Prawo 5, 2006
Zabezpieczenie śladów i dowodów...
pokrzywdzonego i braku osób najbliższych także prokurator – art. 52 § 1
k.p.k.) do czasu upływu okresu przedawnienia karalności 4 . Wniosek o ściganie jest warunkiem sine qua non prowadzenia i ewentualnie kontynuowania postępowania karnego przez organy procesowe. Jednakże w sytuacjach
niecierpiących zwłoki – mimo braku wniosku o ściganie – można dokonać
czynności procesowych zabezpieczających ślady i dowody popełnionego
przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem oraz podjąć czynności zmierzające do wyjaśnienia, czy wniosek będzie złożony (art.
308 § 1 i 17 § 2 k.p.k.) 5 .
Zabezpieczenie śladów i dowodów przestępstwa zgwałcenia
a skuteczność procesu wykrywczo-dowodowego
Profesjonalne zabezpieczenie dowodów i śladów kryminalistycznych
w sprawach o przestępstwa zgwałcenia warunkuje niejednokrotnie wykrycie
sprawcy czynu zabronionego i udowodnienie mu winy jego popełnienia. Ślady kryminalistyczne, oprócz dowodowego wykorzystania w prowadzeniu
m.in. identyfikacji kryminalistycznej, mogą również wskazywać bezpośrednio
lub pośrednio na motyw popełnienia czynu oraz relację zachodzącą między
ofiarą i sprawcą. Te ustalenia są niezbędne do podjęcia odpowiednio ukierunkowanych osobowo lub środowiskowo działań wykrywczych oraz wnioskowania o modus operandi sprawcy 6 . Ponadto ustalenia w zakresie relacji
sprawcy z ofiarą w sytuacji kryminogennej i wiktymogennej mogą mieć
wpływ na wymiar kary, co expressis verbis wynika z art. 53 § 2 k.k. 7 .
Podstawową i najistotniejszą czynnością procesowo-kryminalistyczną,
podczas której dochodzi do ujawnienia i zabezpieczenia śladów kryminalistycznych oraz innych dowodów są oględziny miejsca, osoby lub rzeczy 8 .
W istocie niepowtarzalny charakter oględzin determinuje bezzwłoczne przeprowadzenie tej czynności dowodowej z reguły w każdej sprawie, jeżeli taka
potrzeba zaistnieje (art. 207 § 1 k.p.k.). Są to czynności, których nie można
4
Zob. szerzej: J. K u d r e l e k, M. L i s i e c k i, Tryb ścigania przestępstwa zgwałcenia, Przegląd
Policyjny 2000, nr 3–4, s. 30–31.
5
Ibidem.
6
Por. M. K u l i c k i, Kryminalistyka. Wybrane problemy teorii i praktyki śledczo-sądowej, Wyd.
UMK, Toruń 1994, s. 291 i n.; S. C z e r w, Kryminalistyczne badanie miejsc zdarzeń, (w:)
W. K ę d z i e r s k i (red.), Technika kryminalistyczna, tom I, Wyd. WSPol., Szczytno 1994,
s. 76–77, 99–101; B. H o ł y s t, Kryminalistyka, PWN, Warszawa 1996, s. 313, 339–340.
7
M. J. L i s i e c k i, J. J a g u s z e w s k a, Efektywność wykorzystania śladów kryminalistycznych
w procesie wykrywczym i dowodowym w sprawach przestępstw na tle seksualnym – refleksje
i wnioski w świetle teorii i praktyki, (w:) V. K w i a t k o w s k a - D a r u l, Czynności procesowokryminalistyczne w polskich procedurach, Wyd. UMK, Toruń 2004, s. 207.
8
M. K u l i c k i, op. cit., s. 291 i n.
Prokuratura
i Prawo 5, 2006
133
A. Chodorowska, M. J. Lisiecki, I. Sołtyszewski
powtórzyć na rozprawie 9 . Odpowiednio zabezpieczone ślady dostarczają
obiektywnego materiału dowodowego, który nie byłby osiągalny w czasie
późniejszym. Ekspertyzy kryminalistyczne wykonywane na tym materiale
dowodowym zabezpieczonym podczas oględzin miejsca, osób i rzeczy dostarczają cennych informacji o zdarzeniu i jego uczestnikach, prowadząc do
identyfikacji sprawcy czynu zabronionego. Oględziny jako czynność dowodowa 10 stanowią istotne źródło pozyskiwania dowodów rzeczowych prowadzących do prawdziwych ustaleń faktycznych w procesie karnym (por. art. 2
§ 2 k.p.k.) i mających na nie wpływ 11 . Pozwala to sądowi na prawidłowe
rozstrzygnięcie sprawy i podjęcie odpowiednich decyzji procesowych 12 .
Równie istotne jest przeprowadzenie najistotniejszych czynności w odpowiednio krótkim czasie od zdarzenia. Wszelka zwłoka może pociągać za
sobą nieodwracalne skutki. Dlatego szybkość działań ma kolosalne znaczenie zgodnie z kryminalistyczną regułą, iż powodzenie całego postępowania
karnego zależy od pierwszych czynności. Należy dodać, że m.in. od poprawnie wykonanych czynności procesowo-kryminalistycznych, np. wielokierunkowych oględzin 13 . Wiadomo, bowiem, że ślady popełnionego przestępstwa i jego sprawcy są najbardziej podatne na zniszczenie 14 . Szczególnego
znaczenia nabiera to zwłaszcza w sprawach o zgwałcenie oraz inne przestępstwa na tle seksualnym, w których najczęściej poszukiwanym dowodem
będą ślady biologiczne, ulegające stosunkowo szybko degradacji. Z zaleceń
ekspertów wynika, iż materiał biologiczny musi być jak najszybciej przesłany
do badania lub zamrożony 15 .
Osiągnięcia kryminalistyki dowodzą, iż sprawcy zawsze na miejscu i narzędziach przestępstwa oraz przedmiocie czynu zabronionego, a także na
swej osobie, pozostawiają ślady swego działania bądź zaniechania prowadzące do ich identyfikacji 16 . W doktrynie uznaje się, iż oględziny to jedna
z najistotniejszych samodzielnych czynności procesowo-kryminalistycz9
Por. B. I. S k i b a, Oględziny w procesowym systemie środków dowodowych, Problemy Kryminalistyki 1982, nr 157, s. 392.
10
Zob. szerzej poglądy doktryny na temat oględzin jako czynności dowodowej: ibidem, s. 391
i n.
11
Zob.: A. B u c z e k, Istota oględzin miejsca zdarzenia w świetle przepisów k.p.k. z 1969 r.,
Acta Universitatis Wratislaviensis, No 750, Prawo CXXV, Wrocław 1985, s. 55.
12
Ibidem, s. 62. Por. też: M. J. L i s i e c k i, J. J a g u s z e w s k a, op. cit., s. 208–209.
13
Zob. szerzej; J. B a b e c k a, Wielokierunkowe oględziny jako ważne źródło informacji dowodowej, (w:) Problemy Współczesnej Kryminalistyki, pod red. E. G r u z y i T. T o m a s z e w s k i e g o, t. III, Warszawa 2000, s. 9–11.
14
W. G u t e k u n st, Kryminalistyka, s. 62; M. K u l i c k i, op. cit., s. 293.
15
R. P a w ł o w s k i, Medyczno-sądowe badanie śladów biologicznych, Wyd. IES, Kraków
1997, s. 19.
16
Por. S. P i k u l s k i, Podstawowe zagadnienia taktyki kryminalistycznej, Białystok 1997,
s. 135.
134
Prokuratura
i Prawo 5, 2006
Zabezpieczenie śladów i dowodów...
nych 17 , spełniająca funkcję „poszukiwawczo-wykrywczą” i „rejestrującoutrwalającą” dowody 18 . Dlatego też czynność ta sprowadza się nie tylko do
roli konstatacyjno-dokumentacyjnej, ale także intelektualno-dedukcyjnej 19 .
Oględziny są więc jedną z najważniejszych czynności dowodowowykrywczych wykonywanych przede wszystkich na etapie procesu wykrywczego prowadzonego przez uprawnione organy ścigania. Niejednokrotnie od ich poprawności metodologicznej zależy wykrycie sprawcy przestępstwa. Zazwyczaj zdobyte tą drogą rzeczowe źródła i środki dowodowe są
uznawane za bardziej wiarygodne niż osobowe (związane ze śladem pamięciowym) 20 i stanowią bardzo przekonującą podstawę prawdziwych ustaleń
faktycznych w procesie karnym – art. 2 § 2 k.p.k. Spełniają więc także, obok
dowodowej, również istotną funkcję wykrywczą 21 . Oględziny jako czynność
dowodowa są sposobem przeprowadzenia dowodu z miejsca przestępstwa,
rzeczy oraz zwłok i ciała ludzkiego 22 . Wyniki tej czynności, jako środki dowodowe, mogą wskazywać bezpośrednio lub pośrednio na fakt główny lub
inne fakty dowodowe w procesie karnym. Mogą być więc dowodem bezpośrednim lub pośrednim (czyli poszlakowym) w danym postępowaniu karnym.
W sprawach przestępstw zgwałcenia i innych na tle seksualnym szczególnego znaczenia nabierają dowody rzeczowe, często uważane za bardziej
wiarygodne od zeznań ofiary i świadków. Są to dowody, „przy których źródłem jest rzecz w szerokim tego słowa znaczeniu, a więc przedmiot, ale też
ciało ludzkie czy miejsce; środkiem dowodowym są tu cechy i właściwości
owych „rzeczy” (np. odciski palców na przedmiocie, ślady obuwia w danym
miejscu czy ślady urazów na ciele ofiary), a sposobem przeprowadzania –
oględziny” 23 . Rzeczowe źródła dowodowe w wielu wypadkach dostarczają
obiektywnej wiedzy o faktach dowodowych, czego nie da się zawsze powiedzieć o osobowych źródłach dowodowych, gdyż zawsze mogą powstawać
wątpliwości, co do obiektywizmu uzyskanych z nich środków dowodowych 24 .
Z uwagi na subtelną materię śladu pamięciowego i różne czynniki psychologiczno-socjologiczne zeznania ofiar zgwałceń i innych przestępstw na tle
seksualnym, często stają się w taktyce obrony, głównym celem działań pod-
17
M. K u l i c k i, op. cit., s. 291.
R. K m i e c i k, E. S k r ę t o w i c z, Proces karny – część ogólna, Kraków–Lublin 1996, s. 295.
19
M. K u l i c k i, op. cit., s. 292.
20
Por. M. S i e w i e r s k i, J. T y l m a n, M. O l s z e w s k i, Postępowanie karne w zarysie, Warszawa 1971, s. 154.
21
M. K u l i c k i, op. cit., s. 293.
22
Zob. K. M a r s z a ł, Proces karny, Katowice 1997, s. 205.
23
T. G r z e g o r c z y k, J. T y l m a n, Polskie postępowanie karne, wyd. IV, Warszawa 2003,
s. 439.
24
Por. M. K u l i c k i, op. cit., s. 59–61.
18
Prokuratura
i Prawo 5, 2006
135
A. Chodorowska, M. J. Lisiecki, I. Sołtyszewski
ważających ich wiarygodność 25 . Obrona próbuje więc najczęściej wykazać
fałszywość oskarżeń, dobrowolność współżycia seksualnego oraz brak kontaktu fizycznego z oskarżonym, dopuszczając się nawet naruszenia godności osobistej osoby pokrzywdzonej 26 . Dlatego szczególnego znaczenia nabierają dowody rzeczowe mogące pozbawić oskarżonego i jego obrońcę
argumentów do przyjęcia linii obrony obliczonej na deprecjację zachowania
oraz zeznań ofiary. Jak słusznie podkreśla R. Pawłowski „Niewiele sytuacji
wymaga tak szczegółowego i dokładnego postępowania, jak gromadzenie
dowodów i śladów w sprawach przestępstw na tle seksualnym” 27 . Obecny
rozwój techniki kryminalistycznej umożliwia profesjonalne przeprowadzenie
oględzin i pełne zabezpieczenie śladów kryminalistycznych dających wiele
możliwości identyfikacyjnych. W praktyce kryminalistycznej pozostaje w zasadzie problem wypracowania odpowiednich procedur postępowania z uwagi na kategorię przestępstw, co też determinuje specyfikę prowadzenia oględzin ze względu na miejsce i przedmiot zdarzenia oraz rodzaj i charakter
pozostawionych przez sprawcę śladów kryminalistycznych 28 . Wynik oględzin
ciała ofiary uniemożliwia podważenie jej zeznań, co jest zazwyczaj również
podstawową linią obrony oskarżonego, (na co wskazywano już wyżej) 29 .
Podkreślić należy fakty oczywiste – znane kryminalistyce i doktrynie procesu
karnego – iż „nigdy nie wolno zaniedbywać zabezpieczenia jakichkolwiek
dowodów poprzez fałszywe domniemanie sprowokowania gwałtu przez ofiarę” 30 . W przypadku przestępstwa, jakim jest zgwałcenie, kontakt fizyczny
ofiary ze sprawcą pozostawia przeważnie na ich ciałach i odzieży określone
ślady interakcji. Jednak w szczególności, w przypadku przemocy stosowanej
przez sprawcę wobec ofiary, niemalże w każdym wypadku dojdzie do przemieszczenia się między nimi śladów, takich jak: włosy (łonowe czy z głowy),
włókna, ślady pochodzenia biologicznego (np. krew, skóra, sperma, wydzieliny z pochwy). Ofiara odniesie również pewne obrażenia ciała. Ich ilość
25
M. B. J a n i c z, Realizacja zasady sędziowskiej oceny dowodów w sprawach o czyny
z art.197 § 1 i 2 k.k. i art. 200 § 1 k.k. na przykładzie opinii biegłego, (w:) Przemiany doktrynalne prawa publicznego, Studia dedykowane prof. Wincentemu Bednarkowi, S. P i k u l s k i,
W. P ł y w a c z e w s k i, J. D o b k o w s k i (red.), Olsztyn 2002, s. 158 i powołana tam literatura.
26
Zob. szerzej na temat uwarunkowań i powinności w pracy adwokata w odniesieniu do sytuacji ofiary przestępstwa w procesie karnym: J. N a u m a n n, Czy wszystkie chwyty dozwolone?, Palestra 2003, nr 9–10, s. 102 i n.
27
R. P a w ł o w s k i, op. cit., s. 18.
28
Por. B. S k i b a, Problem specyfiki oględzin w zależności od kategorii przestępstwa, Problemy Kryminalistyki 1980, nr 143, s. 98 i n.
29
M. B. Ja n i c z, op. cit., s. 158 i powołana tam literatura.
30
R. P a w ł o w s k i, op. cit., s. 19.
136
Prokuratura
i Prawo 5, 2006
Zabezpieczenie śladów i dowodów...
i dolegliwość będą zależały od stopnia przemocy użytej przez napastnika,
jak również od tego, jak duży opór stawiała sama ofiara 31 .
W sytuacji, gdy ofiara nie stawiała silnego oporu, lub w obawie przed
bardziej dolegliwym postępowaniem sprawcy poddała się żądanym czynnościom seksualnym lub obcowaniu płciowemu, obrażenia ciała mogą być
znikome lub niezauważalne. Brak obrażeń nie może być jednoznacznie interpretowany z dobrowolnością współżycia seksualnego 32 . Wynik oględzin
ciała i odzieży ofiary jest tylko jednym z wielu możliwych do uzyskania środków dowodowych i nawet w takim przypadku może potwierdzać wersję
przez nią przedstawioną. Dlatego też, niezwykle istotne jest przeprowadzenie oględzin zarówno ciała, jak i odzieży domniemanej ofiary, i to niezwłocznie po tym, jak zgłosi o przestępstwie 33 . W wypadku zatrzymania domniemanego sprawcy czynu (osoby podejrzanej), również należy dokonać oględzin jego ciała i odzieży, w poszukiwaniu śladów pochodzących od ofiary,
a także ewentualnych obrażeń, jakie odniósł na skutek przełamywania jej
oporu 34 . Wobec powyższego zasadnie można przyjąć, iż oględziny stanowią
pierwszą i podstawową czynność dowodową, od której zależy w dużej mierze skuteczność procesu wykrywczego i dowodowego. Efektywność wykorzystania śladów kryminalistycznych w procesie wykrywczym i dowodowym
postępowań karnych o przestępstwa na tle seksualnym będzie zależała od
wielu czynników leżących zarówno po stronie organu procesowego, jak
i samej ofiary przestępstwa, czego dowiodły prowadzone badania, a w świetle ich wyników jest ona bardzo niska 35 . W praktyce śledczej można dostrzec wiele niedociągnięć i błędów w realizacji czynności wykrywczych i
dowodowych przez organy procesowe. Wynika to, jak się wydaje, z braku
spójnej metodyki prowadzenia postępowania przygotowawczego w takich
sprawach oraz braku odpowiedniego przygotowania zawodowego funkcjonariuszy organów ścigania i nadzorujących ich prokuratorów 36 . Do najczęściej popełnianych błędów należy zaliczyć m.in. brak właściwego zabezpie31
Zob. szerzej na ten temat: J. W o j t a s i k, Ujawnienie i objaśnienie śladów na ciele ofiary
zgwałcenia, Problemy Praworządności 1985, nr 1, s. 37 i n.
32
Por. słuszne w tym zakresie stanowisko Sądu Apelacyjnego w Krakowie – wyrok z dnia 15
lutego 1996 r., sygn. akt II AKa 2/96, Prokuratura i Prawo 1996, nr 10, poz. 21.
33
R. P a w ł o w s k i, op. cit., s. 19.
34
W literaturze przedmiotu podkreśla się, iż „zdarza się w takich sytuacjach, że kobieta, nawet
zdając sobie sprawę z beznadziejności swego położenia, rozpaczliwie się broni – zadając
napastnikowi różne obrażenia. Drapie go na przykład paznokciami po twarzy, celując w okolice oczu, albo gryzie go zębami w palce rąk, pozostawiając niekiedy dość charakterystyczne
ślady ugryzienia, przy czym mogą one odpowiadać wielkości wierzchołków zębów oraz wzajemnemu rozstawieniu zębów”. Zob. T. M a r c i n k o w s k i, Medycyna sądowa dla prawników, t. II, Poznań 2000, s. 116.
35
Por. badania na ten temat i wyciągnięte na ich podstawie wnioski: M. J. L i s i e c k i, J. J a g u s z e w s k a, op. cit., s. 214–234.
36
Zob. szerzej na ten temat: M. J. L i s i e c k i, J. J a g u s z e w s k a, op. cit., s. 212–213.
Prokuratura
i Prawo 5, 2006
137
A. Chodorowska, M. J. Lisiecki, I. Sołtyszewski
czenia terenu miejsca zdarzenia i brak prowadzenia procesowokryminalistycznych oględzin ciała ofiar zgwałceń. Z reguły postępowanie z
ofiarami zgwałceń w zakresie zabezpieczenia dowodów i śladów popełnionego przestępstwa ogranicza się tylko i wyłącznie do przeprowadzenia sądowo-lekarskich oględzin ciała i badania ginekologicznego w związku z opiniowaniem o doznanych obrażeniach ciała wskazujących na popełnienie
przestępstwa tego typu 37 . W świetle najnowszych osiągnięć techniki kryminalistycznej w zakresie przeprowadzania dowodów naukowych 38 na podstawie badań genetycznych 39 jest to zwyczajne zawężanie możliwości wykrywczych i dowodowych w tych sprawach.
W literaturze przedmiotu na podstawie przeprowadzonych badań wskazano zasadnicze błędy zaniechania popełniane przez funkcjonariuszy organów ścigania w metodyce prowadzenia procesowo-kryminalistycznych czynności dowodowych 40 . Polegają one m.in. na:
– zaniechaniu prowadzenia kryminalistycznych oględzin ciała ofiary lub
zatrzymanego sprawcy (osoby podejrzanej) wobec pochopnego przyjęcia
za wiarygodne i wystarczające zeznań ofiary lub przyznania się osoby
podejrzanej albo ze zwykłego zaniedbania i braku odpowiedniej wiedzy
procesowo-kryminalistycznej. Prowadzi to w konsekwencji do utraty możliwości ujawnienia i zabezpieczenia śladów kryminalistycznych, w tym
biologicznych pozwalających na udowodnienie sprawcy popełnienia czynu mimo zmiany lub odwołania składanych wyjaśnień w procesie karnym
przed sądem lub wycofania się z zeznań obciążających sprawcę przez
zastraszoną ofiarę;
– skierowaniu ofiary na badania lekarskie za późno lub wcale, a zasadą
powinno być kierowanie jej na takie badania przez biegłego, jak najszybciej, tj. zaraz po zgłoszeniu, nawet przed przesłuchaniem w charakterze
świadka, oraz że pierwszym etapem postępowania w związku z sądowolekarskimi oględzinami powinno być gromadzenie materiału biologicznego, np. mogącego zawierać plemniki.
W związku z brakiem dostatecznie wykwalifikowanej kadry medycznej
należy – zdaniem autorów – rozważyć możliwość udziału specjalisty zgodnie
z art. 205 i 208 k.p.k., w oględzinach ciała ofiary i sprawcy. Jego zadaniem
powinna być pomoc lekarzowi w zebraniu i zabezpieczeniu wszelkich śladów
obecnych na ciele ofiary, przede wszystkim biologicznych, ale również np.
37
Zob. wyniki badań w tym zakresie, M. J. L i s i e c k i, J. J a g u s z e w s k a, op. cit., s. 219 i n.
Zob. szerzej, J. W ó j c i k i e w i c z, Dowód naukowy w procesie sądowym, Wyd. IES, Kraków
2000.
39
Zob. szerzej, R. P a w ł o w s k i, Ekspertyza genetyczna, (w:) J. W ó j c i k i e w i c z (red.),
Ekspertyza sądowa, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2002, s. 339 i n.
40
Zob. badania i wnioski sformułowane w literaturze przedmiotu: M. J. L i s i e c k i, J. J a g u s z e w s k a, op. cit., s. 211–213.
38
138
Prokuratura
i Prawo 5, 2006
Zabezpieczenie śladów i dowodów...
śladów linii papilarnych, śladów zębów sprawcy. Dotychczas udział techników kryminalistyki w tych czynnościach notowany jest sporadycznie 41 . Zadaniem zaś lekarza – oprócz klasycznego opiniowania sądowo-lekarskiego
co do odniesionych obrażeń ciała i ich skutków – powinno być w toku takich
oględzin zabezpieczenie materiału biologicznego z otworów naturalnych
i z miejsc intymnych ciała ofiary lub sprawcy do badań DNA.
Dotychczas brakowało wiążących przepisów prawnych lub wytycznych
regulujących przebieg oględzin i określających zakres odpowiedzialności za
wykonywane czynności przez poszczególne osoby ze składu grupy oględzinowej. Skutkiem tego trudno było ustalić winnych popełnionych uchybień, co
prowadziło do braku indywidualnej odpowiedzialności za podejmowane
czynności w ramach zespołu oględzinowego, a nawet w ramach całej powołanej do wykonania czynności niecierpiących zwłoki grupy operacyjnoprocesowej. Procedury postępowania policji podczas organizowania i przeprowadzania oględzin miejsca przestępstwa, opracowane przez Komendę
Główną Policji, zawierają wytyczne w zakresie spraw organizacyjnotechnicznych prowadzenia oględzin, ale nie zawierają metodyki prowadzenia
oględzin ze względu na ich specyfikę z uwagi na kategorię przestępstwa
i przedmiot ochrony, np. w sprawach przestępstw na tle seksualnych, co
wydawało się być ich istotnym mankamentem 42 . Również nowa Instrukcja
dochodzeniowo-śledcza, czyli zarządzenie nr 1426 KGP z dnia 23 grudnia
2004 roku w sprawie metodyki wykonywania czynności dochodzeniowośledczych przez służby policyjne wyznaczone do wykrywania przestępstw
i ścigania ich sprawców, jak się wydaje, nie spełnia w tym zakresie oczekiwań praktyki.
Zabezpieczenie śladów i dowodów przestępstwa zgwałcenia
w świetle przeprowadzonych badań 43
Z prowadzonych badań i obserwacji oraz doświadczenia zawodowego
autorów wynika, że w sprawach zgwałceń dochodzi w bardzo wielu przypadkach do nieprawidłowości zarówno z ujawnianiem i zabezpieczaniem materiału dowodowego, jak i ich późniejszym wykorzystaniem. W celu zweryfikowania tej hipotezy zbadano akta 102 spraw z lat 1999–2004, zakończonych
prawomocnym wyrokiem skazującym, z terenu województwa warmińsko41
Por. podobnie: ibidem, s. 213.
Wytyczne KGP z dnia 7 sierpnia 2001 r., L. dz. Ad – 1078/2001 – „Procedury postępowania
policji podczas organizowania i przeprowadzania oględzin miejsca przestępstwa”.
43
Autorzy z uwagi na ramy tego opracowania zrezygnowali z szerszego prezentowania wyników badań, wybierając i przedstawiając tylko dane istotne z punktu widzenia poruszanej
problematyki.
42
Prokuratura
i Prawo 5, 2006
139
A. Chodorowska, M. J. Lisiecki, I. Sołtyszewski
mazurskiego. Badane akta dotyczyły czynów z art. 197 § 1 i 2 oraz art. 197
§ 3 k.k., gdzie ofiarami były w przeważającej większości kobiety. W celu
uzyskania reprezentatywnego materiału badawczego do badań pozyskano
sprawy postępowań karnych prawomocnie zakończonych wyrokami sądowymi z różnych rejonów województwa warmińsko-mazurskiego, zróżnicowanych pod względem liczby ludności, stopy bezrobocia, dochodów, warunków
osobistych, rodzinnych i majątkowych zamieszkującej tam ludności oraz
poziomu ich wykształcenia. Zbiorcze zestawienie badanych spraw przedstawiono w tabeli nr 1.
Tabela 1. Liczba zbadanych spraw z podziałem na jednostki organizacyjne
sądów, liczbę sprawców i ofiar
Sąd
Sąd Rejonowy w Olsztynie
Sąd Rejonowy w Iławie
Sąd Rejonowy w Szczytnie
Sąd Rejonowy w Biskupcu
Sąd Okręgowy w Olsztynie
Razem:
Liczba
badanych spraw
36
22
15
10
19
102
Liczba
sprawców
36
22
16
10
37
121
Liczba
ofiar
37
22
15
10
20
104
Źródło: badania autorów
Badaniom poddano grupę 121 skazanych i 104 pokrzywdzonych. Na 121
ustalonych sprawców zgwałcenia, tylko w jednym przypadku sprawcą czynu
okazała się kobieta, stanowiąc 0,8% badanej populacji sprawców. Na podstawie otrzymanych danych można jednoznacznie stwierdzić, że przestępstwa zgwałcenia dokonują niemal wyłącznie mężczyźni. Na 104 ofiary przestępstwa zgwałcenia tylko w jednym przypadku ofiarą okazał się młodociany
mężczyzna, a w pozostałych wypadkach były to kobiety. Należy zaznaczyć,
że liczba ofiar i sprawców nie koresponduje z liczbą przebadanych spraw.
Wynika to z faktu, iż w badanych sprawach jedna i ta sama osoba była
przedmiotem zgwałcenia przez różne podmioty, a podmiot przestępstwa
zgwałcenia dopuścił się czynu na więcej niż jednej osobie. Według zestawienia czynności procesowo-kryminalistycznych zawartych w tabeli nr 2,
w badanym materiale aktowym stwierdzono, że w 48 (tj. 47,1%) sprawach
przeprowadzono oględziny miejsca zdarzenia.. W wyniku tych czynności
tylko w 17 przypadkach (tj. 16,7%) ujawniono ślady (m.in. spermy, krwi, ślady spożywania pokarmu i picia płynów), a także całe przedmioty (odzież,
bielizna, butelki, narzędzia służące do popełnienia przestępstwa), które
w całości miały znaczenie dowodowe, niezależnie od tego, że znajdowały
140
Prokuratura
i Prawo 5, 2006
Zabezpieczenie śladów i dowodów...
się na nich liczne ślady. W 38 przypadkach spraw (tj. 37,3%), zabezpieczono odzież pochodzącą od ofiary. W 25 sprawach (tj. 24,5%) zabezpieczono
odzież sprawcy. Na 104 pokrzywdzone osoby, tylko w 65 przypadkach (tj.
63,7%) dokonano badań sądowo-lekarskich. W 51 przypadkach (tj. 50%)
stwierdzono obrażenia na ciele ofiary w postaci sińców, otarć naskórka
i drobnych ran. W pozostałych przeprowadzone badania nie wykazały śladów obrażeń. Badania ginekologiczne przeprowadzono w 39 przypadkach,
co oznacza, że tylko w 38,2% spraw przeprowadzono te badania. Badania
laboratoryjne na obecność nasienia przeprowadzono w 31 sprawach, ale
tylko w 7 przypadkach stwierdzono obecność plemników. Na podkreślenie
zasługuje fakt, że badania w większości przypadków były wykonywane
w różnych laboratoriach przyszpitalnych, a nie w laboratoriach kryminalistycznych Policji, co wykluczyło możliwość przeprowadzenia badań genetycznych dających większe możliwości identyfikacyjne.
W analizowanych sprawach na 121 sprawców tylko w 9 przypadkach (tj.
8,8%) skierowano podejrzanych na badania lekarskie. U czterech sprawców
stwierdzono obrażenia na ich ciele, umiejscowione głównie w okolicy głowy,
szyi i kończyn górnych. Umiejscowienie tych obrażeń można tłumaczyć tym,
że wymienione okolice ciała są odsłonięte, a więc nie są chronione przez
odzież i dlatego są łatwo dostępne dla broniącej się ofiary. Jeżeli chodzi
o rodzaje obrażeń doznanych przez sprawców, to były to z reguły ślady
ugryzienia oraz linijne otarcia naskórka zadane paznokciami. W pozostałych
5 sprawach w wyniku przeprowadzonych badań lekarskich obrażeń nie
stwierdzono. Szczegółowe dane zawiera tabela nr 2.
Tabela 2. Zestawienie czynności procesowo-kryminalistycznych
Czynności
procesowo-kryminalistyczne
Dokonano oględzin miejsca zdarzenia:
– ujawniono przedmioty i ślady podczas
oględzin
Dokonano sądowo-lekarskich oględzin
ciała ofiary:
– stwierdzono obrażenia ciała
– stwierdzono brak obrażeń
Prokuratura
i Prawo 5, 2006
Zestawienie zbiorcze
Liczba spraw
Udział procenw których prze- towy do ogółu
prowadzono
zbadanych
czynności prospraw
(100%)
cesowokryminalistyczne
(102)
48
47,1
17
16,7
65
51
14
63,7
50,0
13,7
141
A. Chodorowska, M. J. Lisiecki, I. Sołtyszewski
Dokonano oględzin ciała sprawcy:
– stwierdzono obrażenia ciała
– stwierdzono brak obrażeń
Przeprowadzono badania ginekologiczne
Przeprowadzono badania laboratoryjne
na obecność plemników (pobrano wymaz
z pochwy):
– w badanym materiale stwierdzono
obecność plemników
– w badanym materiale nie stwierdzono
obecności plemników
Zabezpieczono dowody rzeczowe:
– pochodzące od ofiary
– pochodzące od sprawcy
– znalezione na miejscu zdarzenia
9
4
5
39
8,8
3,9
4,9
38,2
31
30,4
7
6,9
24
23,5
38
25
19
37,3
24,5
18,6
Źródło: badania autorów
Tabela 3. Zestawienie oględzin i ekspertyz przeprowadzonych w analizowanych sprawach
Dokonano oględzin zabezpieczonych dowodów rzeczowych
Na badanym materiale dowodowym ujawniono ślady:
– nasienia
– krwi
– włosa
– śliny
– inne ślady
Zabezpieczone dowody rzeczowe
zostały zwrócone:
– ofierze
– sprawcy
– nie zostały zwrócone: depozyt,
składnica dowodów rzeczowych, akta sądowe
– uległy zniszczeniu
– brak informacji w aktach
LB
43
%
42,2
12
12
2
–
11
11,8
11,8
1,9
–
10,8
31
17
30,4
16,7
14
4
16
13,7
3,9
15,7
Źródło: badania autorów
Z zestawień danych w tabelach nr 2 i 3 dotyczących efektów oględzin
i przeprowadzonych ekspertyz wynika m.in., że:
142
Prokuratura
i Prawo 5, 2006
Zabezpieczenie śladów i dowodów...
– w trakcie przeprowadzonych oględzin z udziałem biegłego w 12 przypadkach ujawniono obecność spermy na odzieży ofiary, bieliźnie sprawcy,
prześcieradle i kocu z miejsca zdarzenia. W takiej samej ilości spraw materiałem poddawanym badaniom były ślady krwi należącej zarówno do
sprawcy, jak i ofiary zgwałcenia. Oprócz śladów krwi i spermy na materiale dowodowym ujawniono włosy pochodzące od sprawcy i ofiary. Ponadto w 11 sprawach na odzieży należącej do sprawcy i ofiary ujawniono inne ślady w postaci roślin, grudek gleby oraz innych zanieczyszczeń (tabela nr 3);
– na 104 ofiary tylko 65 z nich poddano oględzinom ciała w ramach opiniowania sądowo-lekarskiego, co stanowiło 63,7% ogółu ofiar w badanych
sprawach, a wśród nich tylko u 39 ofiar – kobiet (tj. 38,2% wszystkich
ofiar) – przeprowadzono badania ginekologiczne (zob. tabela nr 2). Niestety nie prowadzono w ogóle typowo kryminalistycznych oględzin ciała
ofiary zgodnie z art. 207–208 k.p.k.;
– na 48 (tj. 46,6%) miejsc zdarzeń poddanych takim oględzinom tylko w 17
(tj. 16,7%) zabezpieczono ślady kryminalistyczne (zob. tabela nr 2). Wystąpiła więc bardzo niska efektywność prowadzonych oględzin w zakresie
ujawniania i zabezpieczania śladów kryminalistycznych;
– w 17 zbadanych sprawach (tj. 16,6%) zlecono przeprowadzenie ekspertyzy kryminalistycznej. W 14 przypadkach (tj. 13,7%) sporządzone opinie
dostarczyły informacji dotyczących faktu głównego, przyczyniając się do
zatrzymania i skazania sprawców zgwałcenia, w 3 stały się podstawą
rozstrzygnięcia przez sąd sprawy i wydania wyroku uniewinniającego;
– w 14 (tj. 13,7% na 102 sprawy) przypadkach sporządzone opinie dostarczyły informacji dotyczących faktu głównego, przyczyniając się do zatrzymania i skazania sprawców zgwałcenia, w 3 stały się podstawą rozstrzygnięcia przez sąd sprawy i wydania wyroku uniewinniającego.
Wnioski końcowe
W 83,4% spraw o skazaniu sprawców przez sądy zadecydowały dowody
osobowe w postaci zeznań ofiar i świadków. Tylko w 13,7% spraw sporządzone opinie przyczyniły się do zatrzymania lub skazania sprawcy zgwałcenia 44 .
Przytoczone wyniki badań wskazują na pilną konieczność opracowania
specjalnej
metodyki
postępowania
w
prowadzeniu
procesowokryminalistycznych czynności dowodowych w sprawach przestępstw na tle
seksualnym, w tym z udziałem osób pokrzywdzonych z uwagi na niską efek44
Por. podobne ustalenia badawcze: M. J. L i s i e c k i, J. J a g u s z e w s k a, op. cit., s. 234.
Prokuratura
i Prawo 5, 2006
143
A. Chodorowska, M. J. Lisiecki, I. Sołtyszewski
tywność wykorzystania osiągnięć techniki kryminalistycznej w procesie wykrywczym i dowodowym w sprawach przestępstw na tle seksualnym.
Należy opracować specjalny system szkolenia zawodowego i nadzoru
nad osobami prowadzącymi czynności dowodowe w sprawach przestępstw
na tle seksualnym. Systemem szkolenia należy objąć zarówno funkcjonariuszy organów ścigania, pracowników wymiaru sprawiedliwości, ale również
lekarzy medycyny występujących w charakterze biegłego.
144
Prokuratura
i Prawo 5, 2006