Szkice Humanistyczne

Transkrypt

Olsztyńska Szkoła Wyższa
im. Józefa Rusieckiego
ISSN 1642-6363
Kwartalnik
tom XII, nr 2 (vol. 28)
Wydawnictwo OSW
Olsztyn
2012
Kolegium Redakcyjne
prof. Zbigniew HULL (red. naczelny), dr Małgorzata KUŚMIERCZYK (sekretarz redakcji),
mgr Elżbieta BUDNIK
Rada Programowa
Helena CIA˛ŻELA (Warszawa), Józef GÓRNIEWICZ (Olsztyn),
Svietlana KONYUSHENKO (Kaliningrad), Jan KUROWICKI (Jelenia Góra), Józef LIPIEC (Kraków),
Walery L. OBUCHOW (Sankt – Petersburg), Andrzej PAWŁUCKI (Gdańsk),
Andrzej RADZIEWICZ-WINNICKI (Katowice), Jacek RA˛B (Gliwice), Renate SEEBAUER (Wiedeń),
Helen SIMONS (Southampton), Maria SZYSZKOWSKA (Warszawa),
Włodzimierz TYBURSKI (Toruń)
Projekt okładki
Monika Przeździecka
Redaktor je˛zykowy
mgr Ewa Hopfer
Redaktor statystyczny
dr Mariusz Wawrzyniak
Redaktorzy tematyczni
prof. Janusz Czerwiński, prof. Mieczysław Jagłowski, dr hab. Danuta Wajsprych prof. OSW,
prof. Waldemar Żebrowski
Streszczenia w je˛zyku angielskim (tłumaczenie i weryfikacja)
mgr Agnieszka Zimnicka
© Copyright by Olsztyńska Szkoła Wyższa 2012
Adres Redakcji: Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
ul. Bydgoska 33
10-243 Olsztyn
tel. (fax) 89 526 04 00
e-mail: [email protected]
Główna˛ wersja˛ czasopisma jest wersja papierowa. Kwartalnik w wersji on-line, regulamin publikowania
prac i wzór arkusza recenzyjnego znajduja˛ sie˛ na stronie: szkicehumanistyczne.osw.olsztyn.pl
SPIS TREŚCI
OD REDAKTORA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
ARTYKUŁY
Tomasz Dreikopel – Humanitas – człowieczeństwo (Humanitas – humanity) . . . . . . . . . . . . . .
7
Grzegorz Majewski – Status ontyczny człowieka w wymiarze politycznym filozofii Martina
Heideggera (Ontological status of man in political aspects of Martin Heidegger’s philosophy)
15
Danuta Słaba – Indywiduacja via symbole według psychologii analitycznej Carla Gustava Junga
(Individuation via symbols in the analytic psychology of Carl Gustav Jung) . . . . . . . . . . .
29
Józef Kożuchowski – Klasyczna koncepcja duszy ludzkiej. Uje˛cie Roberta Spaemanna (The
classical concept of human soul. Robert Spaemann’s perspective) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
Marta Śliwa – Analiza poje˛cia życzliwości i jego miejsce w nowożytnej szkockiej filozofii
moralnej. Francis Hutcheson a David Hume (The Analysis of Benevolence and It’s Place in
Modern Scottish Moral Philosophy. Francis Hutcheson and David Hume) . . . . . . . . . . . . .
53
Marcin Pełka – Pomie˛dzy Kołła˛tajem a Staszicem (Between Kołła˛taj and Staszic) . . . . . . . .
65
Waldemar Żebrowski – Metody badawcze stosowane w politologii (Research methods in political
science) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
79
Maciej Hartliński – Prezydencjalizacja współczesnej polityki (Presidentialization of Contemporary Politics) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
91
Barbara Grabowska – Szkoła demokracji czy niebezpieczny urok władzy? Teoria a praktyka
stowarzyszeń (The school of democracy or the dangerous charm of power? The theory and
practice of NGOs) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
103
Kamil Kotliński – Rola koncepcji integracji politycznej i gospodarczej w procesie integracji
europejskiej (The role of the concepts of political and economic integration in the European
integration process) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
119
Benon Gaziński – Czy polska prezydencja wniesie nowe treści do Unii Europejskiej? (Will the
Polish Presidency bring new ideas into the European Union?) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
133
Waldemar Możdżonek – Je˛drzej Giertych (1903-1992) i jego recepcja polskiej rzeczywistości
politycznej (Je˛drzej Giertch (19030 1992) and his perception of Polish political reality) .
147
Witold Marcoń – Geneza statutu organicznego (Genesis of the organic statute) . . . . . . . . . . .
161
Jacek Olszewski-Strzyżowski – Krajowy potencjał w zakresie „turystyki wiejskiej” (National
potential in “rural tourism”) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
167
Zbigniew Wójcik – Turystyka i rekreacja konna na Warmii i Mazurach (1945-1975) (Horse riding
tourism and recreation in Warmia and Mazury (1945-1975) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
187
4
Spis treści
Z WARSZTATÓW BADAWCZYCH
Urszula Bartnikowska, Katarzyna Ćwirynkało – Dziecko z niepełnosprawnościa˛ w rodzinie
adopcyjnej i zaste˛pczej. Cze˛ść I – zetknie˛cie sie˛ z niepełnosprawnościa˛ dziecka, analiza
decyzji (A child with a disability in adoptive and foster families. Part I – the reaction to
a child’s disability, the analysis of decision) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
197
Aneta Anna Omelan, Alicja Romanowska – Zachowania prozdrowotne studentów be˛da˛cych
członkami akademickich klubów turystycznych (Pro-heath behaviour of student tourist club
members) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
217
Aleksandra Zubrzycka – Kompetencje i kwalifikacje zawodowe absolwentów studiów I stopnia
na kierunku „fizjoterapia” (Competence and professional qualifications of the graduates of
Bachelor’s degree physiotherapy studies) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
227
RECENZJE
Przełom światowy 2012 – istotna zmiana cywilizacji (Eugeniusz Kośmicki) . . . . . . . . . . . . . .
237
OD REDAKTORA
Drugi tegoroczny zeszyt SZKICÓW HUMANISTYCZNYCH, tak jak pierwszy,
ma w swej cze˛ści artykułowej także interdyscyplinarny charakter, przy czym dominuje
w nim problematyka filozoficzna i politologiczna. Oprócz pie˛tnastu artykułów, zeszyt
zawiera także sprawozdania z badań oraz recenzje˛.
Numer otwiera artykuł Tomasza Dreikopela pt. Humanitas – człowieczeństwo.
Odwołuja˛c sie˛ do starożytnego rozumienia terminu humanitas Autor koncentruje sie˛ na
ukazaniu jego filozoficznych (głównie aksjologicznych i etycznych) treści i kontekstów
znaczeniowych oraz wpływu akceptacji wynikaja˛cych z nich norm poste˛powania na
życie ludzkie. Pozostałe teksty, także dotycza˛ce zagadnień filozoficznych, poświe˛cone
sa˛ różnym szczegółowym kwestiom z zakresu problematyki historyczno-filozoficznej.
Tak wie˛c Grzegorz Majewski (art. pt. Status ontyczny człowieka w wymiarze politycznym w filozofii Martina Heideggera) szczegółowo analizuje Heideggerowskie pojmowanie uprawiania polityki jako wierności „prawdzie bycia” i jednej z form
manifestacji tego „czym i kim jest człowiek”, zaś Danuta Słaba kontynuuje rozpocze˛ty
w poprzednim numerze cykl prac poświe˛conych filozofii C.G. Junga (Indywiduacja via
symbole według psychologii analitycznej Carla Gustawa Junga), koncentruja˛c sie˛
obecnie na jungowskim rozumieniu indywiduacji jako procesu stawania sie˛ tym, kim sie˛
jest i tym, kim sie˛ może być, „realizuja˛c samego siebie”. Również naste˛pny artykuł
autorstwa Józefa Kożuchowskiego pt. Klasyczna koncepcja duszy ludzkiej. Uje˛cie
Roberta Spaemanna jest kontynuacja˛ zainteresowań autora myśla˛ tego współczesnego
filozofa niemieckiego (w poprzednim numerze SZKICÓW... ukazał sie˛ jego tekst
o rozumieniu poste˛pu w filozofii Spaemanna). Tym razem J. Kożuchowski ukazuje
i analizuje wkład Spaemanna w rozwój i uwspółcześnienie wywodza˛cej sie˛ z filozofii
św. Tomasza z Akwinu klasycznej koncepcji duszy ludzkiej.
Pozostałe dwa teksty z zakresu historii filozofii dotycza˛ problemów i myślicieli okresu
Oświecenia. W pierwszym z nich (Analiza poje˛cia życzliwości i jego miejsce w nowożytnej
filozofii moralnej. Francis Hucheson a David Hume) Marta Śliwa ukazuje to, co wspólne
i to, co różne w pojmowaniu życzliwości jako wartości moralnej przez tych wybitnych
myślicieli szkockich, natomiast Marcin Pełka, analizuja˛c pogla˛dy Hugo Kołła˛taja i Stanisława Staszica, formułuje teze˛, iż „prawie zawsze byli ze soba˛ zgodni, a różni ich tylko
sposób wykładania pogla˛dów” (art. pt. Pomie˛dzy Kołła˛tajem a Staszicem).
Kolejna grupa artykułów dotyczy problematyki politologicznej. Otwiera ja˛ ważny
i ciekawy tekst Waldemara Żebrowskiego pt. Metody badawcze stosowane w politologii. Ważny, gdyż autor porza˛dkuje i analizuje w nim podstawowe metody stosowane
we współczesnej politologii: politologiczna˛, analizy systemowej, analizy instytucjonalno-prawnej, historyczna˛, decyzyjna˛, ekstrapolacji, refleksji i symulacyjna˛.
Pozostałe artkuły dotycza˛ce problematyki politologicznej podejmuja˛ już kwestie
szczegółowe. Tak wie˛c Maciej Hartliński (Prezydenjalizacja współczesnej polityki)
6
Od Redaktora
analizuje poje˛cie prezydencjalizacji i tendencje˛ do sprawowania władzy poprzez wprowadzanie reżimów prezydenckich do praktyki funkcjonowania współczesnych systemów
demokracji parlamentarnej, zaś Barbara Grabowska (w art. pt. Szkoła demokracji czy
niebezpieczny urok władzy? Teoria a praktyka stowarzyszeń) rozpatruje teoretyczne
założenia i codzienne realia funkcjonowania stowarzyszeń społecznych (NGO-ów).
Kolejne dwa teksty z tej dziedziny podejmuja˛ kwestie integracji europejskiej; Kamil
Kotliński (Rola integracji politycznej i gospodarczej w procesie integracji europejskiej)
omawia koncepcje integracji opartej na idei funkcjonalizmu, odróżniaja˛c ja˛ od idei
integracji zróżnicowanej prowadza˛cej do modelu „Europy różnych pre˛dkości”, natomiast
Benon Gaziński w artykule zatytułowanym Czy polska prezydencja wniesie nowe treści
do Unii Europejskiej? analizuje problematyke˛ przewodnictwa w strukturach unijnych
i w tym kontekście charakteryzuje priorytety prezydencji sprawowanej w Unii przez
Polske˛ w ubiegłym roku.
Kolejne dwa teksty dotycza˛ jeszcze bardziej szczegółowych kwestii. W pierwszym
z nich Waldemar Możdżonek (Je˛drzej Giertych [1903-1992] i jego recepcja polskiej
rzeczywistości politycznej) przedstawia postać Je˛drzeja Giertycha jako znacza˛cego polityka, pisarza, publicysty i historyka, i charakteryzuje jego endecka˛ wizje˛ społeczeństwa
i państwa polskiego, zaś Witold Marcoń kontynuuje (inne jego teksty na ten temat
zamieszczone były w poprzednich numerach naszego pisma) swoje analizy dotycza˛ce
autonomii Śla˛ska w okresie mie˛dzywojennym. Tym razem pisze o przyczynach ustanowienia śla˛skiego ustroju autonomicznego (Geneza statutu organicznego). Choć tekst
dotyczy historii, to rzecz jest wielce aktualna w kontekście obecnych da˛żeń do autonomii
Śla˛ska.
Ostatnie dwa artykuły zamieszczone w tym numerze SZKICÓW... dotycza˛ potencjału turystycznego Polski oraz historii turystyki w województwie warmińsko-mazurskim.
I tak Jacek Olszewski-Strzyżowski w art. pt. Krajowy potencjał w zakresie „turystyki
wiejskiej” stawia teze˛, iż Polska posiada duży potencjał „produktowy” w sferze
agroturystyki, jednakże nie jest on jeszcze właściwie wykorzystany, a Zbigniew Wójcik
kontynuuje rozpocze˛ty w poprzednim numerze cykl prac poświe˛conych historii i rozwojowi sportu jeździeckiego i turystyki konnej na Warmii i Mazurach (Turystyka
i rekreacja konna na Warmii i Mazurach [1945-1975]).
W tym numerze w dziale „Z warsztatów badawczych” zamieszczamy trzy sprawozdania z badań. Pierwsze dotyczy losów przysposabianych dzieci niepełnosprawnych
(Urszula Bartnikowska, Katarzyna Ćwirynkało: Dziecko z niepełnosprawnościa˛ w rodzinie adopcyjnej i zaste˛pczej. Cze˛ść I – zetknie˛cie sie˛ z niepełnosprawnościa˛ dziecka,
analiza decyzji), drugie zachowań prozdrowotnych studentów (Aneta Anna Omelan,
Alicja Romanowska: Zachowania prozdrowotne studentów be˛da˛cych członkami akademickich klubów turystycznych), trzecie ukazuje specyfike˛ studiów pierwszego stopnia
w systemie studiów trójstopniowych w Polsce (Aleksandra Zubrzycka: Kompetencje
i kwalifikacje zawodowe absolwentów studiów I stopnia na kierunku „fizjoterapia”).
Zeszyt, jak zwykle, zamyka dział recenzji.
Zbigniew Hull
OSW
2012
Tom XII
Nr 2
ARTYKUŁY
Tomasz Dreikopel
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Humanitas – człowieczeństwo
Humanitas, która˛ w niniejszych rozważaniach be˛de˛ definiować jako człowieczeństwo, pozostaje bez wa˛tpienia jednym z najbardziej istotnych poje˛ć w kształtowaniu sie˛ i rozwoju całej myśli filozoficznej, pocza˛wszy od czasów starożytnych
aż do współczesności. Chociaż termin ten powstał dość późno, bo dopiero na
pocza˛tku I wieku p.n.e., należy zaznaczyć, że refleksje na temat człowieka oraz
istoty jego ziemskiej i pozaziemskiej we˛drówki odnajdujemy już w poematach
Homera i Hezjoda, pieśniach Safony i Alkajosa, elegiach Solona, a także w tragediach Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. W okresie tzw. oświecenia ateńskiego,
czyli w V wieku p.n.e., impuls do zainteresowania sie˛ człowiekiem jako najważniejsza˛ cza˛stka˛ każdej społeczności i, ogólnie rzecz ujmuja˛c, całego wszechświata,
dali przyjeżdżaja˛cy wówczas do Aten sofiści, których antropocentryczne uwagi
trafiły na podatny grunt w postaci niestrudzonej działalności wychowawczej
Sokratesa. Zainteresowania tego ateńskiego myśliciela, który, jak to trafnie i zwie˛źle uja˛ł Cyceron, „jako pierwszy sprowadził filozofie˛ z nieba”, skoncentrowały sie˛
wokół samego człowieka, jak i celu jego życia, dotyczyły nie tylko stosownego
sposobu wychowania ludzi, lecz także norm poste˛powania, jakimi powinni sie˛
kierować w życiu osobistym i obywatelskim1. Owocem działalności Sokratesa stało
sie˛ powstanie i szybki rozwój szkoły Izokratesa, Akademii Platońskiej, a w dalszej
perspektywie Liceum Arystotelesa. Natomiast jego filozoficzna refleksja stworzyła
fundament, na którym zbudował własne dialogi uczeń Sokratesa – Platon. Ukoronowaniem szeroko rozumianych badań nad natura˛, życiem i poste˛powaniem człowieka sa˛ z cała˛ pewnościa˛, maja˛ce już charakter systematyczny, dociekania Arystotelesa, zawarte w jego trzech Etykach – nikomachejskiej, eudemejskiej i wielkiej.
Kiedy zatem, jak wspomniano, w I połowie I wieku p.n.e. dwaj rzymscy
1
Cyceron, Tuskulanki, ks. V, 10: „Socrates autem primus philosophiam devocavit e caelo et in
urbibus conlocavit et in domus etiam introduxit et colgit de vita et moribus rebusque bonis et malis
quaerere.” [„Sokrates zaś pierwszy sprowadził filozofie˛ z nieba na ziemie˛, do miast, a nawet do domów,
i zmusił, ażeby badała życie i obyczaje oraz to, co dobre i złe” (przekł. J. Śmigaj)].
8
Tomasz Dreikopel
intelektualiści – Warron i Cyceron wprowadzali do je˛zyka łacińskiego rzeczownik
humanitas, mogli uczynić to bez cienia obawy, że z natury rzeczowi i konkretni
Rzymianie odrzuca˛ to poje˛cie, nie znajduja˛c dlań uzasadnienia tak w je˛zyku, jak
i w praktyce dnia codziennego. Należy podkreślić, że zakres znaczeniowy interesuja˛cego nas terminu był już wtedy niezwykle szeroki. Humanitas oznaczała nie
tylko człowieczeństwo, ale też, w zależności od lingwistycznego, filozoficznego czy
kulturowego kontekstu, szlachetność obyczajów, kulture˛ ogólnoludzka˛ albo osobista˛,
cywilizacje˛, życzliwość ba˛dź uprzejmość w stosunku do drugiego człowieka, wykształcenie, a ponadto towarzyska˛ ogłade˛, wytworność i poczucie estetycznego smaku.
Zastanawianie sie˛ nad istota˛ człowieczeństwa czy samo podje˛cie próby zdefiniowania tego poje˛cia staje sie˛, biora˛c pod uwage˛ współczesne realia społeczne
i uwarunkowania cywilizacyjne, zadaniem karkołomnym i opatrzonym spora˛ doza˛
ryzyka. Żyjemy w epoce nieustannej, niemal powszechnej pogoni za pienia˛dzem
i dobrami materialnymi. Towarzyszy temu poste˛puja˛ce relatywizowanie sie˛ świata
wartości ogólnoludzkich, prymitywizacja kultury, sztuki i literatury. Z drugiej strony
rzesze specjalistów od propagandy sukcesu staraja˛ sie˛ skusić nas, najcze˛ściej
z dobrym rezultatem, do wsta˛pienia na droge˛ kariery, osia˛ganej wszelkimi możliwymi środkami i za wszelka˛ cene˛, za cene˛ życia osobistego, rodzinnego, cene˛
wierności własnym zasadom i przekonaniom. Należy wspomnieć o rosna˛cym
odhumanizowaniu życia politycznego i gospodarczego, co sprawia, że jednostki
rozsa˛dne niejednokrotnie uchodza˛ za godnych pogardy, chociaż nieszkodliwych
szaleńców, zaś jednostki szalone zyskuja˛ szerokie i bezkrytyczne poparcie ogłupiałego społeczeństwa. Przecie˛tny człowiek znajduje sie˛ w sytuacji skrajnego wyboru,
decyduja˛c sie˛, cze˛sto nie do końca w zgodzie z samym soba˛, na bycie nadczłowiekiem albo, przeciwnie, skazuja˛c sie˛ na przecie˛tność, uzasadniona˛ z moralnego
punktu widzenia, pozbawiona˛ jednak pierwiastka autonomii i prowadza˛ca˛ ku
mimowolnemu zniewoleniu. W pierwszym z przedstawionych wariantów odmawiamy sobie prawa do popełniania jakichkolwiek błe˛dów czy potknie˛ć, nie dopuszczamy
myśli o możliwości ulegania słabościom i emocjom. Zaaprobowanie drugiej możliwości skutkuje, w najlepszym razie, przyje˛ciem postawy skrajnie hedonistycznej,
w gorszym przypadku prowadzi do całkowitej bierności życiowej. Trzeba podkreślić,
że pierwszy ze wskazanych wzorów poste˛powania zakłada wyła˛cznie osia˛gnie˛cie
życiowego sukcesu, drugi zaś koncentruje sie˛ na w miare˛ łagodnym przetrwaniu
życiowej porażki. Konsekwencja˛ wspomnianej sytuacji skrajnego wyboru, niezależnie od przyje˛tego przez jednostke˛ wariantu, staje sie˛ rozmaicie rozłożona w ramach
czasowych autodestrukcja, przed która˛ coraz cze˛ściej nie potrafimy sie˛ uchronić.
Arystoteles zdefiniował człowieka m. in. jako jedyne ze stworzeń żyja˛cych,
które posiada zdolność rozróżniania dobra i zła2. Wydaje sie˛, że jest to właściwa,
2
Arystoteles, Polityka, 1253 a 15-17: „To bowiem jest właściwościa˛ człowieka, odróżniaja˛ca˛ go od
innych stworzeń żyja˛cych, że on jedyny ma zdolność rozróżniania dobra i zła” (przekł. L. Piotrowicz).
9
chociaż niełatwa droga, która może nam umożliwić ocalenie własnego człowieczeństwa, pozwolić na zachowanie ludzkiej autonomii i rzetelna˛ obrone˛ osobistych ideałów. Doskonała˛ ilustracja˛ wspomnianej zdolności jest przekazana przez
Ksenofonta przypowieść o Heraklesie na rozstajnych drogach, której autorstwo
przypisuje sie˛ sofiście Prodikosowi z Keos3. Według tej opowieści mitycznemu
bohaterowi w chwili, gdy winien był dokonać zasadniczego moralnego wyboru,
który miał zadecydować o całym jego przyszłym życiu, ukazały sie˛ na rozstaju
dróg dwie niewiasty. Jedna skromna, powścia˛gliwa w zachowaniu i nieeksponuja˛ca nadmiernie własnego wygla˛du, imieniem Arete, symbolizowała doskonałość. Druga, zuchwała i wyzywaja˛ca zarówno własna˛ uroda˛, jak i zachowaniem, o imieniu Kakia, była symbolem zepsucia. Pierwsza ze spotkanych kobiet
zaproponowała bohaterowi droge˛, która poprowadzi go ku doskonałości, zjedna
życzliwość bogów, zapewni trwała˛ pamie˛ć naste˛pnych pokoleń. Osia˛gnie˛cie
doskonałości było jednak, co jasno wynika z wypowiedzi Arete, uwarunkowane
zgoda˛ Heraklesa na poddanie sie˛ wielu trudom, wyrzeczeniom i cierpieniom, bez
których nie można prowadzić wartościowego życia. Natomiast Kakia przedstawiła młodzieńcowi propozycje˛ życia polegaja˛cego na niczym nieokiełznanym
hedonizmie, według którego szcze˛ście człowieka zawiera sie˛ w intensywnej
i łatwej przyjemności, w czerpaniu pełnymi garściami, bez jakichkolwiek zahamowań, z tego, co przyjemne, przydatne i użyteczne. Bohater zreferowanej
opowieści zdecydował sie˛ przyja˛ć argumentacje˛ Arete i poda˛żył niełatwa˛ droga˛
moralnego pie˛kna. Rozróżnił zatem dobro od zła, wykorzystuja˛c te˛ szczególna˛
zdolność, która właściwa jest każdemu człowiekowi. Należy dodać, że ten sam
Herakles, wprawdzie w przypływie zesłanego przez Here˛ szaleństwa, jednak zabił
swa˛ pierwsza˛ małżonke˛ – Megare˛ i własne dzieci. Ten sam Herakles wreszcie nie
zdołał sie˛ uwolnić od cielesnych pokus. Bez wa˛tpienia najbardziej znany
z mitycznych herosów pozostał człowiekiem. Odwracaja˛c niejako sytuacje˛, trzeba
wspomnieć o Medei, w której usta rzymski poeta Owidiusz wplótł znamienne
słowa: „video meliora proboque, / deteriora sequor”, tzn.: „widze˛ i doceniam to,
co lepsze, ide˛ jednak za tym, co gorsze”4. W tym przypadku mamy do czynienia
z postacia˛ tragiczna˛, która dopuściła sie˛ wielu zbrodni, w tym jednej z najgorszych, jeżeli w ogóle można stopniować akt morderstwa, a mianowicie zabiła
własne dzieci. Jednocześnie i, co istotne, przekazy mitologiczne sa˛ zadziwiaja˛co
zgodne, bezpośrednia˛ przyczyna˛ popełnionych przez te˛ bohaterke˛ niegodziwości
była miłość, już to niespełniona, już to wiarołomna, miłość najzwyczajniej
nieszcze˛śliwa. Te˛ sama˛ Medee˛ przedstawiali autorzy starożytni w chwilach, kiedy
3
Ksenofont, Wspomnienia o Sokratesie, ks. 2, 1, 21-33. Przypowieść, która˛ przekazał Ksenofont,
miał przedstawić Prodikos w swoim traktacie pt. Pory (Horai), który, niestety, nie zachował sie˛ do
naszych czasów.
4
Owidiusz, Metamorfozy, ks. VII, ww. 20-21.
10
Tomasz Dreikopel
była szcze˛śliwa˛ kobieta˛, dobra˛ żona˛ i troskliwa˛ matka˛. Medea, niezależnie od zła,
które wyrza˛dziła, także pozostała człowiekiem.
Głe˛bsza refleksja nad przytoczonymi powyżej przykładami ludzkiego zachowania może prowadzić do wniosku, że Arystoteles nie miał racji, przyznaja˛c
człowiekowi zdolność do rozróżnienia tego, co dobre i złe, że, być może, niektórzy
z nas taka˛ umieje˛tność posiadaja˛, inni zaś sa˛ jej pozbawieni, w najlepszym
przypadku, że jesteśmy nia˛ obdarowani w różnym stopniu. Taka interpretacja
byłaby do przyje˛cia, trzeba jednak pamie˛tać, że starożytni, m. in. Sokrates i Platon,
jeszcze zanim podja˛ł rozważania natury moralnej filozof ze Stagiry, zwrócili uwage˛
na dualizm natury człowieka i ludzkiego poste˛powania, mówia˛c o pierwiastku
dobrym i złym, niebiańskim i zaczerpnie˛tym z doczesnego świata. W interesuja˛cy
sposób nawia˛zał do tego pogla˛du Cyprian Kamil Norwid, pisza˛c w wierszu Do Pani
na Korczewie naste˛puja˛ce słowa: „Jest sztuka jedna, co jak słońce w niebie / Świeci
nad wiekiem: / Mieć moc pocieszać, moc – zasmucać siebie, / A być człowiekiem!”
Człowiek nie jest pozbawiony możliwości dokonania właściwego życiowego
wyboru, daru dostrzegania dobra, pie˛kna i prawdy, tego wszystkiego, co składa sie˛
na poje˛cie doskonałości i do niej prowadzi. W droge˛ te˛ wpisane sa˛ jednak sukcesy
i porażki, chwalebne zwycie˛stwa i sromotne przegrane, zgodnie ze stwierdzeniem
poety, pocieszanie i zasmucanie samego siebie. Cze˛sto jednak zapominamy, że
wybór jest wolny, interpretacja subiektywna, a bła˛d, w rozsa˛dnych proporcjach,
dopuszczalny. Banałem, ale z gatunku wartościowych, jest stwierdzenie, że każdy
człowiek uczy sie˛ na błe˛dach, prawda˛, jeszcze bardziej wartościowa˛, jest fakt, że
najlepiej uczymy sie˛ na błe˛dach, które popełniamy sami. Nie powinniśmy zatem
odmawiać sobie ani też drugiemu człowiekowi prawa do rozmaitych życiowych
potknie˛ć, jeżeli celem tego rodzaju we˛drówki ma być godne i sprawiedliwe życie.
W wielu środowiskach, zwłaszcza dzisiaj, daje sie˛ dostrzec niepokoja˛ca˛ tendencje˛,
która polega na klasyfikowaniu ludzi, dzieleniu ich na dobrych i złych, sprawiedliwych i niesprawiedliwych, kulturalnych i zatupanych przez chamstwo. Na tej
podstawie niejednokrotnie uznaje sie˛ nas, my zaś uznajemy innych, za jednostki
przydatne lub nieużyteczne, warte zainteresowania albo niegodne uwagi. Kryterium
oceny bywa zazwyczaj bilans popełnionych przez danego człowieka pomyłek,
zupełnie wyja˛tkowo bierze sie˛ pod uwage˛, doka˛d prowadzi droga, na której
popełniono wspomniane błe˛dy, i w jakim, dobrym czy złym, celu została podje˛ta.
W ten sposób coraz cze˛ściej postrzega sie˛ nas, tak też postrzegamy innych,
podobnie wreszcie spogla˛damy na samych siebie. Nie koncentrujemy sie˛ na tym,
jacy jesteśmy, ale raczej na tym, jacy być powinniśmy. Konsekwencja˛ takiego
spojrzenia na człowieka staje sie˛ sposób myślenia, który, niezależnie od szlachetnych intencji i wartościowych dokonań, stawia nas na przegranej pozycji w przypadku popełnienia jakiegokolwiek błe˛du, co wie˛cej, przesa˛dza o naszej porażce,
zwłaszcza jeżeli podobne potknie˛cie przytrafi nam sie˛ po raz kolejny. Należy
wówczas mieć w pamie˛ci stwierdzenie Horacego: „Virtus est vitium fugere et
11
sapientia prima”, co można przetłumaczyć w naste˛puja˛cy sposób: „Doskonałościa˛
i najwyższa˛ ma˛drościa˛ jest unikanie błe˛du”5. Kształtuja˛c zatem własne człowieczeństwo należy błe˛dów unikać, co jednak nie oznacza, że jest rzecza˛ możliwa˛, by
ich nie popełniać, nawet jeżeli zmierza sie˛ wyła˛cznie ku życiowej doskonałości.
Nie wolno o tym zapominać, zwłaszcza dzisiaj, kiedy cze˛sto brakuje nam
tolerancji, płaszczyzny porozumienia, zdolności do prowadzenia dialogu, rzeczywistego poszanowania reprezentowanych przez drugiego człowieka pogla˛dów i wartości. Musimy pamie˛tać, że humanitas nie może ulegać komercjalizacji, w przeciwnym przypadku utracimy cze˛ść własnego człowieczeństwa.
W życiu każdego z nas nadchodzi, pre˛dzej czy później, moment, kiedy stajemy
sie˛ ludźmi ukształtowanymi, kiedy nasza humanitas, da˛żenie do doskonałości
i świat naszych wartości przestaja˛ sie˛ gwałtownie rozwijać, zaczynaja˛ natomiast
domagać sie˛ solidnego ugruntowania i wytrwałej, konsekwentnej piele˛gnacji. To
czas życiowej stabilizacji, nieodpowiedni do dokonywania gwałtownych zmian,
dopuszczaja˛cy, co najwyżej, niewielkie korekty. Chwila, gdy na dotychczas
wzniesionych fundamentach zaczynamy budować dom zarówno w życiu osobistym, jak i zawodowym. Wtedy dopiero życie zaczyna przyjmować konkretne ramy,
w których, obok codziennego trudu, nie powinno zabrakna˛ć ani rozwagi, ani
odpowiedzialności za siebie i drugiego człowieka. Nie może też brakować odwagi,
by konsekwentnie bronić własnego człowieczeństwa, przekonań i ideałów. Nie jest
to łatwe zadanie i nie be˛dzie przesada˛, jeżeli stwierdzimy, że taka droga poste˛powania niejednokrotnie nie przysporzy nam popularności, niewykluczone też,
że nie spotka sie˛ z powszechnym aplauzem otaczaja˛cych nas osób. Chodzi, krótko
rzecz ujmuja˛c, o zachowanie autonomii, osobistego fundamentu, którego żaden
człowiek i jakiekolwiek okoliczności ani nie zdołaja˛ naruszyć, ani tym bardziej nie
be˛da˛ w stanie zburzyć. Kiedyś jeden z moich uniwersyteckich profesorów,
rozpoczynaja˛c cykl wykładów poświe˛conych demokracji ateńskiej, wypowiedział
naste˛puja˛ce słowa: „Bez swobody nie ma wolności, to nie jest truizm, to prawda,
która we współczesności coraz cze˛ściej zamienia sie˛ w banał.” Wolność jest darem,
który wszyscy posiadamy, swobode˛ natomiast należy rozumieć wyła˛cznie jako
narze˛dzie, niezbe˛dne jednak, by móc w pełni korzystać z daru wolności, aby sie˛ ta˛
wolnościa˛ cieszyć. Zdarzaja˛ sie˛ sytuacje, kiedy, zatracaja˛c instynkt samozachowawczy, na własne życzenie pozbawiamy sie˛ narze˛dzia, jakim jest swoboda. W konsekwencji, pozostaja˛c w posiadaniu daru wolności, stajemy sie˛ zniewoleni. O wiele
cze˛ściej jednak inni ludzie próbuja˛ ograniczyć nasza˛ swobode˛, a w efekcie wpłyna˛ć
na nasza˛ wolność. W takich okolicznościach powinniśmy pamie˛tać, że mamy
prawo do obrony własnej niezależności, niepowtarzalności, prywatności, naszych
życiowych prawd i przekonań. Co wie˛cej, mamy nie tylko prawo, ale nawet
obowia˛zek, zwłaszcza jeżeli jesteśmy odpowiedzialni również za innych ludzi.
5
Horacy, Listy, ks. I, 1, w. 41.
12
Tomasz Dreikopel
Mamy na myśli sytuacje, które wymagaja˛ od nas, byśmy umieli powiedzieć „nie”
zakłamaniu, nielojalności, donosicielstwu, głupocie, rozmaitym formom coraz
bardziej powszechnej dehumanizacji ludzi i obyczajów. To ważne, by mieć odwage˛
nazwać każde tego rodzaju zjawisko po imieniu, bo, skoro uznamy, że wypracowaliśmy sobie humanitas, jeżeli zależy nam na zachowaniu godności, musimy
być przede wszystkim wierni sobie, uczciwi wobec tych, którzy nam zaufali, a, być
może, złożyli w nasze re˛ce jaka˛ś cza˛stke˛ własnego losu. Zachodza˛ okoliczności,
w których nie ma miejsca na źle poje˛ta˛ tolerancje˛, usprawiedliwianie zachowań nie
do usprawiedliwienia, akceptacje˛ błe˛dów popełnianych z premedytacja˛, jaka˛kolwiek manipulacje˛ człowieka człowiekiem. Stanowi to niejako drugi wymiar
człowieczeństwa, nader potrzebny w czasach, kiedy na każdym kroku możemy
spotkać hipokrytów usiłuja˛cych przekonać nas, że istnieje wiele prawd, próbuja˛cych uzyskać zgode˛ na stopniowanie takich wartości, jak miłość, wierność
i przyjaźń, dokładaja˛cych starań, by wpoić w człowieka przeświadczenie o wzgle˛dności tego, co dobre, szlachetne i uczciwe. W zetknie˛ciu z tego rodzaju osobami źle
poje˛ta elastyczność może przynieść jedynie złudne i chwilowe poczucie akceptacji
ze strony tzw. wie˛kszości, niezgoda i upór wyjednaja˛ natomiast szacunek osób
wartościowych, a w perspektywie pamie˛ć pokoleń, jedna˛ z najważniejszych rzeczy,
które możemy po sobie zostawić.
Na zakończenie tych refleksji nie sposób nie wspomnieć o jeszcze jednym, być
może najistotniejszym wymiarze człowieczeństwa, który zawiera sie˛ w naszej
odpowiedzialności za wychowanie i wykształcenie naste˛pnych pokoleń. Zapewnienie
harmonijnego rozwoju młodemu człowiekowi, dbałość o to, aby z biegiem lat mógł
samodzielnie zacza˛ć budowe˛ własnej humanitas i stał sie˛ kimś wartościowym,
wymaga ogromnego wysiłku, uwagi i troski. W pełni potwierdza to wypowiedź
jednego z reprezentantów ruchu sofistycznego – Antyfonta: „Sa˛dze˛, że najważniejsze
z wszystkich spraw ludzkich jest wychowanie. Jeśli bowiem ktoś zacznie jakieś
działanie w sposób prawidłowy, jest wielce prawdopodobne, iż be˛dzie miało ono
prawidłowy koniec. Należy bowiem oczekiwać takich zbiorów, jakie ziarno rzuca sie˛
w ziemie˛. I kiedy zaszczepi sie˛ w młode ciało dobre wychowanie, żyje ono i kwitnie
przez całe życie, nie podlegaja˛c zniszczeniu przez deszcze i susze” (przekł.
J. Gajda)6. Zacytowana powyżej wypowiedź sofisty nie pozostawia wa˛tpliwości, że
kiedy, co dzisiaj jest przecież tak rozpowszechnione, powołujemy sie˛ na własna˛
humanitas, powinniśmy czynić to nie tylko w wymiarze aksjologicznym, ale także,
a może przede wszystkim maja˛c na uwadze jej wymiar stricte moralny. Jedynie ta
świadomość pozwoli nam powtórzyć za Arystotelesem słowa, w których w pełni
zawarł kwintesencje˛ człowieczeństwa, „anthrópo hédiston ánthropos”7.
6
Antyfont, frg. B 60 według H. Dielsa, Fragmente der Vorsokratiker, hrsg. von W. Kranz, Berlin
1960.
7
Arystoteles, Etyka eudemejska, 1237a 28-29: „Rzecza˛ najprzyjemniejsza˛ dla człowieka jest
człowiek.”
13
Streszczenie
Szkic stanowi próbe˛ przybliżenia czytelnikom łacińskiego poje˛cia humanitas, które pozostaje
jednym z kluczowych w rozwoju myśli filozoficznej, pocza˛wszy od czasów antycznych aż do chwili
obecnej. Termin, któremu już starożytni Rzymianie nadali szeroki zakres znaczeniowy, w niniejszym
tekście oznacza człowieczeństwo. Rozważania koncentruja˛ sie˛ na podkreśleniu takich wyznaczników
humanitas, które potwierdzaja˛ zaczerpnie˛ta˛ ze starożytności tradycje˛ interpretacyjna˛ i konsekwencje˛
w stosowaniu tego poje˛cia w aspekcie zarówno aksjologicznym, jak i moralnym, biora˛c pod uwage˛ życie
i poste˛powanie każdego człowieka.
Słowa kluczowe: autonomia, człowieczeństwo, etyka starożytna, normy poste˛powania, wartości,
wolność.
Humanitas – humanity
Summary
The essay constitutes an attempt to bring the Latin term humanitas closer to the reader. The term
remains one of the key terms in the evolution of philosophical thought, beginning with the ancient times
till the present. The term, attributed a broad meaning by the ancient Romans, in this text means
humanity. The writer’s study concentrates on emphasizing such determinants of humanitas which
confirm, taken from the ancient times tradition of interpretation and the consequence in applying this
term both in axiological and moral aspects, taking into consideration the life and behaviour of each and
every human being.
Key words: autonomy, humanity, ancient ethics, standard of behaviour, values, freedom.
OSW
2012
Tom XII
Nr 2
Grzegorz Majewski
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Status ontyczny człowieka w wymiarze politycznym filozofii
Martina Heideggera
Heidegger od najwcześniejszych lat w swej twórczości filozoficznej zwia˛zany
był jednocześnie z określonym kre˛giem myśli politycznej i społecznej, a także ze
swoistymi nastawieniami ideologicznymi. Dla rozważań w pracy niniejszej jest
najważniejsze ustalenie zwia˛zku filozofii M. Heideggera z określonymi propozycjami rozwia˛zań ustrojowych, społecznych i politycznych.
Heidegger zawsze był przekonany o jedności myślenia filozoficznego z aspektem, wymiarem społecznym czy politycznym. To filozof w przekonaniu Heideggera kładł podstawy teoretyczne pod ład społeczny – bo tylko on rozumiał istote˛
bytu. Było to w tym zespole zagadnień świadome nawia˛zanie do rozwia˛zań filozofii
klasycznej Grecji, do: Platona i Arystotelesa. Tym niemniej uwypuklenie jedności
myśli filozoficznej z myśla˛ polityczna˛ jest charakterystycznym rysem filozofii
idealizmu niemieckiego XIX i XX wieku, której właściwie jedynym wyja˛tkiem jest
szkoła fenomenologiczna1.
Dzieje historyczne, dzieje państwa, narodu i jednostki sa˛ w uje˛ciu Heideggerowskim odsłonami samego bycia, „prawdy bycia”.
1
Por. O pokrewieństwie Heideggerowskiego i heglowskiego rozumienia dziejów i przeszłości
wspólnoty politycznej pisze J. Ożarowski: „[...] Wszystkie te koncepcje razem znajduja˛ swe ukoronowanie i ostateczna˛ synteze˛ w nauce samego Hegla, do niej bowiem w istocie prowadza˛. Inaczej jednak jest
u Heideggera. Heidegger szuka w przeszłości nie tego, co pomyślane, ale właśnie tego, co nie
pomyślane, co nie zawarte w doktrynach w sposób jasny i wyraźny, ale niejako utajony i zapomniany.
Każda wielka doktryna i epokowe dokonanie posiada swa˛ druga˛ strone˛, nieujawniona˛, zatrzymana˛
w sobie i tajemnicza˛. Byt ujawnia sie˛ w postaci wydarzeń, które stanowia˛ epoke˛, same jednak nie sa˛
uwidocznione. Zgodnie z sensem greckiego słowa epoche epoka zarówno ujawnia nowy sposób
rozumienia bytu, owego „jest”, które wszystko przenika i bez czego nic nie jest do pomyślenia, jak
i zatrzymuje w sobie, zataja.” (J. Ożarowski, Rola nauki Hegla w myśleniu „istotnym” Martina
Heideggera, [w:] „Humanitas”, t. IV, s. 40-41). Zob także R. Schurmann, Heidegger on beeing and
acting: From Principles to Anarchy, Bloomington 1990.
16
Grzegorz Majewski
Sytuacja polityczna, narodowa, społeczna okazuje sie˛ być pewnym danym dla
jestestwa fenomenem, zastanym, narzucaja˛cym sie˛, którego człowiek nie może
wybierać, który może jedynie zafałszować i go nie zrozumieć.
Panowanie polityczne prezentowane przez Heideggera jest pewna˛ szczegółowa˛
kalka˛ jego rozstrzygnie˛ć w kwestiach fundamentalno-ontologicznych, które ukazywał w Byciu i czasie w formie egzystencjałów czy później w myśleniu postantropologicznym w formie tego, co sie˛ narzuca das Seinde (byt).
Oczywiście takie postawienie sprawy powodowało stawianie Heideggerowi
zarzutu, że jest wrogiem demokracji i wolności rozumianej na sposób nowoczesnego liberalizmu. Niektórzy autorzy wskazywali rzekomo jednoznaczny zwia˛zek
filozofii M. Heideggera z totalitarnymi i autorytarnymi, a także nacjonalistycznymi
formami władzy2.
W końcu dla myślenia Heideggera umieje˛tność odnalezienia sie˛ w sytuacji
politycznej jest jednocześnie ujawnieniem sie˛ człowieka na płaszczyźnie egzystencjalnej, w rozumieniu istoty bytowości.
Heidegger właściwie w całym okresie swojej filozoficznej twórczości przypisywał filozofowi role˛ twórcy, fundamentu państwa, wspólnoty politycznej, tym
niemniej szczególnie mocno podkreślał ten zwia˛zek w latach 30. i 40. XX wieku.
W końcu dla myślenia Heideggerowskiego zupełnie zasadniczym czynnikiem
okazało sie˛ zrozumienie planetarnego zjawiska wojny i przemocy jako czynników
kształtuja˛cych nihilistyczna˛ „wole˛ mocy” w okresie II wojny światowej i w czasie
pokoju.
Heidegger w swoim życiu zwia˛zany był z politycznymi i społecznymi
rozwia˛zaniami bliskimi konserwatyzmowi i nacjonalizmowi niemieckiemu. Zupełnie szczególna˛ role˛ w jego twórczości odgrywało poje˛cie „dziejowego narodu” jako
wspólnoty, a przede wszystkim je˛zyk, jakim posługuje sie˛ dana grupa narodowa.
Ponieważ to właśnie on, w zależności od tego jaki zakres znaczeniowy w swoich
słowach zawierał, umożliwiał otwieranie ba˛dź zamykanie sie˛ wspólnoty ludzkiej na
doświadczenie „tego co bytuje”.
Heidegger już od czasów I wojny światowej zwia˛zany był z takimi niemieckimi myślicielami, twórcami i socjologami jak: Kurt Reitzler, Rudolf Euken,
Max Scheler, Johan Plenge, Wilhelm i Max Wundtowie, a także Werner Sombart.
Nacjonalizm wyrażany przez powyższych myślicieli, ale i przez samego
Heideggera, zwia˛zany był z pewnym duchowym przywództwem przypisywanym
przez nich niemieckiemu narodowi, wspólnocie politycznej czy je˛zykowi. Była to
specyficzna gloryfikacja kultury, misji cywilizacyjnej, posłania myślowego bardziej aniżeli nacjonalizm typu rasistowskiego wytworzony w Niemczech wraz
z nazizmem.
2
Zob. V. Farias, Heidegger i narodowy socjalizm, Fundacja ALETHEIA, Warszawa 1997.
Status ontyczny człowieka w wymiarze politycznym...
17
Słowem kluczem dla wszystkich myślicieli zwia˛zanych z kulturowym nacjonalizmem niemieckim było słowo Volk, (naród, lud), któremu przypisywano
określone właściwości organiczne, misje˛ cywilizacyjna˛ wobec historii świata.
Także sam Heidegger widział w poje˛ciu Volk zarówno przywództwo skierowane na
zewna˛trz wobec innych ludów, jak i do wewna˛trz wobec samych Niemców.
W okresie I wojny światowej Heidegger określał Niemów jako „wspólnote˛ poezji
i myśli”.
Wspólnota polityczna Volk miała przed soba˛ do zrealizowania określone
egzystencjały, takie jak „dola”, „wewne˛trzne skupienie”. Naród był określona˛,
rzucona˛ w świat faktycznościa˛, który rozpoznać musiał autentyczna˛ i nieautentyczna˛ egzystencje˛. O misji narodu i jego przeznaczeniu zadecydować mogli przywódcy, którzy rozumieli dzieje i sens narodu, tj. poeci i myśliciele. Oni swoja˛ myśla˛ go
ustanawiali.
Świadomy swojej misji naród podobnie jak człowiek nie mógł popaść
w przecie˛tność i dyktature˛ masowości „Sie˛”.
Taka sytuacja prowadziła Heideggera do nadania specjalnej roli uniwersytetowi. Tym razem już nie miało to być miejsce czysto naukowe, przepojone
kre˛giem odpowiedzi w ramach podmiotowej systematyczności, ale przestrzeń
kreowania duchowego przywództwa, namysłu nad tym co bytuje. Uniwersytet, by
stał sie˛ swym przeznaczeniem, musiał przestać być naukowy, uczony. Heidegger
wyraźnie to określił w swej mowie rektorskiej: „Dotychczas prace badawcze
i dydaktyka prowadzone były na uniwersytetach tak samo przez całe dziesie˛ciolecia. Nauczanie mogło sie˛ rozwijać w oparciu o prace badawcze, a wie˛c szukano
mie˛dzy nimi równowagi. Liczył sie˛ jednak tylko punkt widzenia nauczyciela. Nikt
nie zajmował sie˛ uniwersytetem jako wspólnota˛. Badania naukowe wymkne˛ły sie˛
spod kontroli i zacze˛ły ukrywać swa˛ niepewność za poje˛ciem mie˛dzynarodowego
poste˛pu naukowego. Nauczanie zatraciwszy swój cel, zasłoniło sie˛ wymaganiami
egzaminacyjnymi”3.
Przebudowywanie uniwersytetu w kierunku spełnienia jego dziejowej misji
miało być w zamierzeniach Heideggera jedynie wste˛pem do przebudowy duchowej
3
Zob. J. M. Palmier, Heidegger et le national – socialisme, [w:] Cahier de l Herne, nr 45/1983,
s. 333-353.
The Heidegger Controversy: A Critical Reader, ed. R. Wolin, Cambridge, Mass: MIT Press, 1993,
s. 44, [w:] J. Young, Heidegger, filozofia, nazizm, Wydawnictwo Naukowe PWN, przeł. z ang. H.
Szłapka, Warszawa – Wrocław 2000, s. 29-30.
Zob. H. Ott, Martin Heidegger als Rektor der Universitat Freiburg i. Br. 1933/34, [w:] Schau-insLand, nr 102/1983, s. 121-136.
Zob. F. K. Ringer, Die Gelehrten. Die Nidergang der deutschen Mandarine 1890-1933, Stuttgart
1983.
Zob. I. M. Feher, Heideggers politisches Intermezzo: Rektor der Universität Freiburg, [w:] Annales
Universitas Scientiarum Budapestiensis, nr 19/1985, s. 123-148.
18
Grzegorz Majewski
całej wspólnoty narodowej. Można zaryzykować twierdzenie o uniwersytecie jako
stacji doświadczalnej odzyskiwania wymiaru duchowego i myślowego przez naród.
Uzasadnieniem sensu działania uniwersytetu w myśleniu Heideggera nie jest
działalność naukowa prowadzona sama dla siebie, ale odnalezienie nauczania
i uczenia, rozumienia bytu w ramach wspólnoty i dla wspólnoty narodowej. Także
tutaj istnieje analogia do działalności intelektualnej poszczególnego człowieka,
„jestestwa”. Uzasadnieniem działalności intelektualnej jest jedynie odnalezienie jej
sensu w „możliwościowym” nakierowaniu na byt a nie na sensowności w działalności intelektualnej samej dla siebie.
Rola˛ uniwersytetu nie ma być szkolenie, ale przewodzenie, „kształcenie
przywódców kieruja˛cych państwo ku wiedzy”. Warto dodać, że wiedza˛ ta˛ jest
„prawda bycia”, tj. umieje˛tność zadania najbardziej radykalnego pytania o rzeczywistość: dlaczego jest byt a nie raczej nic?
Dotychczasowy uniwersytet tej roli jednak nie pełni i tym samym niepewny,
problematyczny i wymagaja˛cy cia˛głego uzasadnienia i usprawiedliwienia jest sens
jego istnienia.
Analogie z koncepcja˛ Platońskiego władcy-filozofa sa˛ tutaj aż nazbyt
wyraźne.
Uniwersytet ukazywać miał, w zamyśle Heideggera, hierarchie˛ wiedzy i posłannictwa duchowego, która umożliwiałaby kierowanie wspólnota˛ polityczna˛.
Kreowanie władców, przywódców w nowej rzeczywistości potwierdzone miało być
zrozumieniem ontologicznych podstaw jestestwa i tym samym gwarantować
prawdziwość takiej wiedzy i jej bezwzgle˛dne prawo do przewodzenia.
Koncepcja˛ nowego uniwersytetu miała być wizja państwa: rzemieślników,
oddziałów wojskowych i władców filozofów – z wodzem na samym czele.
Uhonorowanie koncepcji Platońskiej wynikało, oprócz pewnych autorytarnych
nastawień ideologicznych samego Heideggera, z myślowego zrozumienia bankructwa społeczeństwa masowego i demokratycznego jako przestrzeni panowania
przecie˛tności i miejsca utwierdzania niszcza˛cego jaka˛kolwiek hierarchie˛ i wszelka˛
wartość nihilizmu4.
Heidegger dawał także prymat, w latach trzydziestych, koncepcji Volk przed
jednostka˛. Trzeba tutaj jednak zaznaczyć, że odrzucenie koncepcji prymatu
jednostki było zanegowaniem jednostki rozumianej na sposób ideologii liberalizmu
ekonomicznego i politycznego, a w żadnym razie nie było odrzuceniem jednostki
jako człowieka, jestestwa, „bycia konkretnego tu – oto”. Protest wobec liberalis4
Por. Heidegger chciał wykorzystać pojawienie sie˛ polityki narodowosocjalistycznej do swojej
koncepcji myślowej, o czym pisze J. Young: „Heidegger popierał nazistowski program Gleichaltung
(zrównania)[...] Jednak tak jak w przypadku, gdy rościł sobie prawo do „prywatnego” rozumienia
narodowego socjalizmu, tak i tu rościł sobie prawo do prywatnego rozumienia Gleischaltung”.
(J. Young, Heidegger, filozofia, nazizm, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Wrocław 2000, s. 31).
19
tycznie rozumianego człowieka jako z gruntu zredukowanego, pozbawionego
możliwości skierowania sie˛ ku wspólnocie, je˛zykowi, dziejom, przesłaniu duchowemu najdobitniej Heidegger podkreślał w różnicy dziela˛cej Niemców i Anglików
– naród „handlarzy” i „bohaterów”.
Prymat położony na koncepcje˛ Volk – wspólnoty narodowej – miał jednak
swoje wyraźne konsekwencje w dziedzinie gospodarczej daja˛c swoiste poparcie dla
gospodarki „sterowanej”, scentralizowanej, przy pełnym roztoczeniu politycznej
kontroli nad życiem gospodarczym.
Ten etatyzm gospodarczy proponowany przez wielu myślicieli z kre˛gu volkisch
różnił sie˛ jednak od etatyzmu bolszewickiego tym, że zależało mu na zniesieniu
nierówności maja˛tkowych, ale bez jednoczesnej redystrybucji dóbr wewna˛trz
społeczeństwa. Walka klas zasta˛piona miała zostać współpraca˛ i hierarchicznym
podporza˛dkowaniem oraz uświadomieniem sobie swoich własnych obowia˛zków
wobec wspólnoty narodowej.
Heidegger odcina sie˛ jednoznacznie od psychologizuja˛cych uje˛ć wspólnoty
ludzkiej i ukazuje ontyczny sens, a także daje możliwość dostrzeżenia celu:
nakierowania na byt – w ramach pokazania „tego co człowieka napotyka”:
„Prawdziwe poczucie wspólnoty powstaje jedynie wówczas, gdy istnieje groźba
wielkiego wspólnego niebezpieczeństwa lub też gdy wynika ono z wcia˛ż rosna˛cego
przywia˛zania do jasno postrzeganego wspólnego zadania; nie ma ono nic wspólnego z wzajemnym wylewnym obcia˛żaniem sie˛ psychicznymi zahamowaniami
przez osoby, które zgodziły sie˛ spać, jeść i śpiewać pod wspólnym dachem”5.
Psychologizm okazuje sie˛ mieć także swoje odpowiedniki w rzeczywistości
społeczeństwa masowego, demokratycznego w ideologii liberalizmu. Heideggerowska walka z psychologicznymi wpływami na ludzka˛ świadomość, na podejmowane decyzje wyraża sie˛ w sformułowaniu konieczności „walki z powszechnymi przeżyciami”.
„Przeżycie” jest immanentnie zwia˛zane z nowoczesnym wzorem poznawczym,
tj. prymatem podmiotu, ale także z technika˛ i jej machinacjami. W końcu
„przeżycie” – jako czynnik równoległy do machinacji, technicyzacji życia człowieka – ma uformować przestrzeń publiczna˛, społeczna˛, polityczna˛ i kulturalna˛
współczesnego świata.
W myśleniu Heideggera nihilistyczne skre˛powanie człowieka przejawia sie˛
dwutorowo – z jednej strony jest to nicość nowoczesnej nauki technicznej (nauk
przyrodniczych, technicyzacji życia i jego instrumentalizacji) – z drugiej nihilizm
obejmuje kulture˛, sztuke˛, wymiar polityczny i społeczny, nauki humanistyczne.
Nihilizm jest specyficznym poła˛czeniem machinacyjności technicznej z „przeży5
The Heidegger Controversy: A Critical Reader, ed. R. Wolin, Cambridge, Mass: MIT Press, 1993,
s. 53, [w:] J. Young, Heidegger, filozofia, nazizm, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Wrocław
2000, s. 37.
20
Grzegorz Majewski
ciem” doświadczanym w innych dziedzinach życia. Oczywiście te dwa wymiary
nihilizmu przeplataja˛ sie˛ wzajemnie, i tak np: współczesne nauki humanistyczne,
w tym historie˛, próbuje sie˛ sprowadzić do systematyczności źródeł, a z drugiej
strony osia˛gnie˛cia nauk ścisłych i przyrodniczych wyznaczane sa˛ społecznym
zapotrzebowaniem.
Hidegger tak określa przeżycie i machinacje˛: „ Gdy machinacja i przeżycie
(najpierw długo, aż po dziś zasłonie˛te jako takie) wzajemnie wpe˛dzaja˛ w ostateczność,
a wraz z tym prowadza˛ do wypaczeń bytości i człowieka w jego zwia˛zku z bytem oraz
samych siebie jako ostatecznie opuszczonych, teraz zaś nape˛dzaja˛ sie˛ nawzajem w tych
wypaczeniach i tworza˛ jedność, która dopiero zasłania, to co sie˛ w niej wydarza:
opuszczenie bytu przez wszelka˛ prawde˛ Bycia i w końcu przez nie samo”6.
Nihilizm „przeżycia” jest nieprawdziwy, ponieważ usiłuje zasłonić prawde˛
bycia we wzajemnym nape˛dzaniu sie˛ machinacji i przeżycia.
Heidegger popierał również da˛żenia antymodernistyczne w Kościele katolickim przynajmniej do roku 1917 (zerwanie z systemem katolickim), optował za
wzmocnieniem władzy papieża i uważał za konieczne wspieranie rozszerzania
oddziaływania przysie˛gi antymodernistycznej. Trzeba powiedzieć wie˛cej, popieranie przez Heideggera tradycjonalistycznych rozwia˛zań w Kościele katolickim
spójne było z myśla˛, która˛ głosił później, że człowiek nie może funkcjonować bez
przeszłości, odarty z korzeni i siły oddziaływania dziejowości. Sama struktura
jestestwa wskazała, że możliwość skierowania sie˛ człowieka ku przyszłości
immanentnie zwia˛zana jest z „tym co zastane”, w co człowiek jest wrzucony, co jak
później określał stanowi dla niego „ziemie˛” i dzie˛ki temu umożliwia kontakt ze
światem, otwarcie i zrozumienie świata. Świat oczywiście jest także przyszłościa˛,
do której człowiek zmierza. Ekstatyczna struktura jestestwa zmusza człowieka do
afirmacji przeszłości, dziejów, tradycji.
Modernizm pojmuje Heidegger jako przejaw panowania nowoczesnej koncepcji prymatu podmiotu. Już w roku 1910 Heidegger stawia sprawe˛ jasno: „Jeżeli
Kościół chce pozostać wierny skarbowi wiecznej prawdy, be˛dzie działał przeciwko
destrukcyjnemu wpływowi modernizmu, który nie jest świadom, że nowoczesny
światopogla˛d stawia sie˛ w najostrzejszej opozycji wobec pradawnej ma˛drości
tradycji chrześcijańskiej. [...] Niszcza˛cy podstawy pe˛d do nowego, szaleńcze
przeskakiwanie ponad głe˛bszymi duchowymi treściami życia i sztuki. Nowoczesne
pojmowanie życia nastawionego na bezustanne poszukiwanie samodestruktywnego
chwilowego podniecenia, czasem dusza˛ca ciasnota, w której porusza sie˛ nowoczesna sztuka wszelkiego rodzaju, sa˛ momentami wskazuja˛cymi na dekadencje˛, na
smutne odchodzenie od zdrowego życia i jego transcendentalnej wartości”7.
6
M. Heidegger, Przyczynki do filozofii, Baran i Suszyński, Kraków 1996, s. 129.
M. Heidegger, Politik und Geschichte, s. 28, [w:] J. Young, Heidegger, filozofia, nazizm,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Wrocław 2000, s. 39.
7
21
Jest to tekst w pewnym sensie programowy dla Heideggerowskiego rozumienienia sensownego przekazu Kościoła. Na jego późniejsze zerwanie z systemem
katolicyzmu patrzeć należy jako przeciwstawienie sie˛ rosna˛cemu wpływowi
modernizmu i filozofii podmiotu, panowania nihilizmu. Heidegger bowiem
dostrzegał w tryumfie systemu instytucjonalnego rys nihilistyczny, nowoczesny,
systematyzuja˛cy i porza˛dkuja˛cy – tak jak czyni to przedstawiaja˛cy podmiot. Nie
należy zerwania z katolicyzmem postrzegać w kategoriach odrzucenia prawdy
wiary czy tradycji.
Wydaje sie˛ także, że na późniejsze teksty Heideggera – szczególnie te
dotycza˛ce zagadnień religijnych, teologicznych, zwia˛zanych z filozofia˛ religii czy
społecznym oddziaływaniem religii – patrzeć należy ostatecznie przez pryzmat tego
tekstu z 1910 roku, choćby literalny przekaz Heideggera, np. ten dotycza˛cy teologii
z 1919 roku i przesycony fenomenologicznymi nastawieniami zdawały sie˛ sugerować co innego.
Szczególnie w filozofii lat 30. widać wyraźnie, że Heidegger przestrzega przed
nihilistycznym oddziaływaniem wspólnot religijnych o tyle, o ile zatraca˛ własna˛
prawde˛, tradycje˛ i stana˛ sie˛ cze˛ścia˛ jedynie „masowej polityki kulturalnej”
opieraja˛cej sie˛ na przemocy wszystko ujednolicaja˛cego „przeżycia”.
Heidegger przestrzega przed wykorzystaniem religii do nape˛dzania nihilistycznej przemocy, jaka realizuje sie˛ w nowoczesnym społeczeństwie, szansa˛ religii jest
przeciwstawienie sie˛ razem z „autentycznym” człowiekiem naporowi zniszczenia
i ogromu świata nowoczesnego. Religia, człowiek i jestestwo autentyczne sa˛
sojusznikami, o ile człowiek odkryje ontologiczna˛ prawde˛ swego życia i o ile
religia pozostanie wierna depozytowi wiary i tradycji. Tym samym zarówno
człowiek, jak i religia pozostana˛ wierne swemu „ontologicznemu nastawieniu ku”.
Kolejnym wielkim zespołem problemowym ukazywanym przez Heideggerowe
zainteresowanie problemem współczesnego społeczeństwa i konsekwencjami jego
decyzji jest sytuacja „wojny” jako zjawiska.
Dla Heideggera zjawisko wojny nie jest jedynie emocjonalnym szokiem
manifestowanym przez współczesne społeczeństwa ogarnie˛te wszystko przenikaja˛cym psychologizmem. Heidegger za pośrednictwem wojny próbuje dotrzeć do
czynników ostatecznych: podstaw i rozstrzygnie˛ć filozoficznych decyduja˛cych
o losach współczesnego świata.
Wojna jest przemoca˛, ale przemoca˛ dokonana˛, co najważniejsze, na bycie,
jednakże owa przemoc wojenna to tylko ostateczne spełnienie określonych filozoficznych rozstrzygnie˛ć.
Czego wojna może nauczyć człowieka, co może ukazać?
Heidegger opisuje zjawisko wojny, posługuja˛c sie˛ filozofia˛ F. Nietzschego
– ma to być ucieleśnienie metafizyki Nietzschego. Nietzsche ma być ostatnim
metafizykiem filozofii podmiotu, a jednocześnie jej najwyższym (najbardziej
świadomym) przedstawicielem. W tym miejscu trzeba powiedzieć wie˛cej – wojna
22
Grzegorz Majewski
daje Heideggerowi specyficzna˛ satysfakcje˛, pokazuje trafność jego przewidywań
o ostatecznym spełnianiu sie˛ epoki nihilizmu. Sytuacja wojny jedynie uwypukla
istote˛ nihilistycznego nowoczesnego społeczeństwa, które zdaje sie˛ już zupełnie
zapominać, kim jest.
Chociaż rozważania Heideggera na temat istoty wojny prowadzone sa˛ w oparciu o empiryczny materiał II wojny światowej, uznać należy wnioski płyna˛ce z tych
rozważań za uniwersalne wobec każdego zjawiska przemocy wojny8.
Zdaniem Heideggera wszystkie państwa przyste˛puja˛ce do wojny reprezentowały ten sam spełniaja˛cy sie˛ nihilizm. Nihilizm niemiecki tym sie˛ różnił od
innych, że był zgodnie z określeniami F. Nietzschego nihilizmem aktywnym
(dobrym) w przeciwieństwie do nihilizmów państw alianckich – nihilizm bierny
(zły). Nihilizm aktywny niemiecki był swoistym przyspieszeniem upadku nihilizmu
i z tego wzgle˛du Heidegger go akceptował. Sytuacja Heideggera jest tutaj
analogiczna do okresu jego rektoratu, kiedy to pocza˛tkowo liczył na stworzenie
nowego odrodzonego duchowo uniwersytetu, doprowadzaja˛c do aktywnego usunie˛cia dawnej próżnej uczoności, a później porzucił wiare˛ w możliwość odpowiedniego przeformułowania i nadania sensu uniwersytetowi, uznaja˛c, że czynniki obce
(ministerstwo) nie dorosły do jego wizji.
Dlaczego Niemcy pierwszego okresu wojny mieli reprezentować dobry nihilizm?
Dlatego, że nihilizm aktywny rozumieć miał istote˛ nowoczesności jako
pragna˛ca˛ spełnić swoje przeznaczenie w zwie˛kszaniu nieustannym mocy, a tylko
Niemcy, osia˛gaja˛c najszybciej moc najwie˛ksza˛, byliby zdolni do zakończenia
panowania woli mocy.
Wojna, jako zjawisko, to walka o panowanie nad światem o dysponowanie
najwie˛ksza˛ wola˛ mocy.
Warto jednak podkreślić, że Heidegger w swoich pismach z okresu wojny
zrównuje wszystkie ustroje polityczne – tym samym jest faszyzm, komunizm
i amerykański kapitalizm. W wojnie, która jest prowadzona, wszystkie strony sa˛
sprawcami przemocy, choć każda na zasadzie propagandowej próbuje sobie
przypisać los ofiary. W nihilistycznej wojnie, sugeruje Heidegger, nie ma kata
i ofiary, wszyscy sa˛ siebie warci. Wszystkim zależy na tym samym, na panowaniu
nad światem, nad spełnieniem sie˛ nihilizmu, nad panowaniem woli mocy.
8
Twórczość filozoficzna Heideggera podzielona może zostać na dwie cze˛ści do czasów Stalingradu
do 1942 roku i po Stalingaradzie po 1942 roku. W pierwszej cze˛ści Heidegger nie odmawia nazizmowi
nihilistycznego nastawienia i nihilistycznej przemocy – tym niemniej dzieli nihilizm na aktywny dobry
i pasywny zły. W przekonaniu Heideggera nihilizm nazistowski i zwia˛zane z nim podboje przypisać
można temu pierwszemu, a spełnienie tego nihilizmu aktywnego pozytywnego doprowadzić ma świat do
ostatecznego przełamania i ostatecznego spełnienia nihilizmu. Podboje nazistowskie przyspieszyć
miałyby ostateczny koniec człowieka nihilistycznego, po tym okresie Heidegger w swej twórczości
powraca ponownie do określania nihilizmu wyła˛cznie w negatywnym, pejoratywnym sensie.
23
Mało tego, Heidegger pragnie ukazać w zjawisku wojny to, że tak naprawde˛
kieruje sie˛ ona specjalnym nihilistycznym prawem, a nie takimi czy innymi celami
instrumentalnymi: „Warunki polityczne, sytuacje ekonomiczne, ekspansja ludności
moga˛ stać sie˛ bezpośrednimi okazjami i obszarami spełnienia tej metafizycznej
woli współczesnych dziejów świata, lecz nigdy ich własnym ugruntowaniem,
a wie˛c nigdy ich „celem”9.
Gdyby Niemcy przed 1939 rokiem rozbroiły sie˛, zdaniem Heideggera, do
wojny i tak by doszło, a w wojnie – o panowanie nad światem – wzie˛łoby udział
mniej państw, w żadnym sensie nie zmieniłoby to nihilistycznej istoty wymiaru tej
wojny.
Pozornie wydawać by sie˛ mogło, że Heidegger reprezentuje jaka˛ś forme˛
fatalizmu, czy może nawet determinizmu. Sa˛d taki jednak wydaje sie˛ błe˛dny z tego
wzgle˛du, że Heidegger stara sie˛ jedynie opisać zjawisko wojny, które faktycznie
– jeśliby przyja˛ć Nietzscheańska˛ kalke˛ interpretacyjna˛ – jest deterministyczna˛
przemoca˛. Tym niemniej jednak Heidegger nie zatrzymuje sie˛ na przyje˛ciu
stanowiska Nietschego, ale stara sie˛ znaleźć w historii moment ostatecznie
spełniaja˛cy taki nihilizm, moment umożliwiaja˛cy człowiekowi odkrycie prawdy
bycia, ale ów moment nie może być odarty z historii, pozbawiony swego przesłania
dziejowego i sta˛d rodzi sie˛ pozór determinizmu.
Także propaganda jest swoista˛ przemoca˛ wojenna˛ uzależniona˛ od panuja˛cej
wykładni nihilizmu bytowego: „Gdy ostatnio Brytyjczycy wysadzili francuska˛ flote˛
w porcie w Oranie, z ich punktu widzenia było to „uzasadnione”, gdyż „uzasadnione” oznacza jedynie to, co służy wzrostowi mocy. Jednocześnie sugeruje to, że
my nie śmiemy i nie możemy nigdy uzasadnić tego działania; w sensie metafizycznym każda moc ma swoja˛ podstawe˛ i może czynić zło tylko przez niemoc. Do
metafizycznej taktyki każdej mocy należy jednak to, że działania mocy przeciwnej
nie może oceniać z przeciwnej perspektywy, lecz raczej przyporza˛dkowuje przeciwne działanie normom uniwersalnej moralności, która ma jednak wartość tylko
jako propaganda”10.
Także i ten fragment nie kwestionuje sensu i prawidłowości moralności jej
antydeterministycznej roli pod warunkiem jednak, że nie stanie sie˛ ona czynnikiem
wzrostu panowania woli mocy oraz że taka moralność be˛dzie w stanie zachować
prawde˛ przedmanipulacyjna˛ oraz przednowoczesna˛. Inna wszakże moralność okaże
sie˛ jedynie propaganda˛ i fragmentem polityki kulturalnej władzy realizowanej
w zależności od sytuacji w ramach przemocy wojennej czy pokojowej.
Poza tym Heidegger odrzuca aksjologicznie zorientowana˛ moralność jako
wytwór świata nihilizmu i panowania podmiotu. Warto wskazać także orientacyj9
M. Heidegger, Gesamtausgabe, ed. F.W. von Herrman, Frankfurt am Main: Klostermann, 1977,
s. 18, [w:] J. Young, Heidegger, filozofia, nazizm, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa – Wrocław
2000, s. 150.
10
Op. cit, s. 152.
24
Grzegorz Majewski
nie, że u Heideggera etyka czy moralność nie ma swojego autonomicznego statusu
jest jedynie pochodna˛ nauki o byciu, o prawdzie bycia, o życiu autentycznym
jestestwa.
Okres powojenny w filozofii Martina Heideggera a kwestie polityczne
i społeczne oraz oddziaływanie „panowania”
Zakończenie wojny otworzyło nowe perspektywy przed „wszystko rozumieja˛ca˛ prawda˛ bycia”. Wojna okazała sie˛ szczególnym momentem doświadczenia
spełniania sie˛ nihilistycznej metafizyki filozofii podmiotu, skrytej za Nietzcheańskim sformułowaniem „wola mocy”. W takim układzie wojna stała sie˛ cza˛stka˛
doświadczenia tego, czym jest zjawisko europejskiego (cywilizacyjnego) nihilizmu. Przemoc wojny uwypukliła jedynie przemoc samej istoty nihilizmu już
wcześniej dostrzeganego w świecie panowania nauk technicznych, w społecznym
panowaniu przecie˛tności i panowaniu dyktatury „Sie˛”, w propagandzie czasów
wojny. Teraz pokój i społeczeństwo powojenne zacze˛ło odkrywać w swojej
zjawiskowości te˛ sama˛ nihilistyczna˛ przemoc. Pokój okazał sie˛ cia˛giem dalszym
istoty przemocy i nihilizmu czasów wojny. Heidegger tak to określa: [...] Rolnictwo
jest teraz zmechanizowanym przemysłem spożywczym – w istocie takim samym co
produkowanie zwłok w komorach gazowych i obozach zagłady, takim samym jak
głodzenie narodów, takim samym jak produkcja bomb wodorowych.
[...] Setki tysie˛cy umieraja˛ en masse. Czy umieraja˛? Zadaje sie˛ im śmierć. Sa˛
zabijani. Staja˛ sie˛ tylko ilościa˛, pozycjami w wykazie przedsie˛biorstwa produkuja˛cego zwłoki. Czy oni umieraja˛? Sa˛ likwidowani w obozach zagłady. A jeszcze do
tego właśnie teraz miliony wyniszczonych głodem ludzi ginie w Chinach.
Lecz umrzeć oznacza doświadczyć śmierci w jej istocie. Być w stanie umrzeć
– oznacza podołać temu doświadczeniu. Jesteśmy do tego zdolni tylko wówczas,
gdy istota śmierci umożliwia nasza˛ własna˛ istote˛”11.
Jest to tekst w pewnym sensie najbardziej radykalnie ujmuja˛cy stanowisko
Heideggera wobec przemocy panuja˛cego nihilizmu cywilizacyjnego. W tekście tym
nie można, jak chciał Herbert Marcusse, doszukiwać sie˛ jakiejś negacji uniwersalnej moralności, tekst ten nie oddaje moralnej atrofii Heideggera, tylko w sposób
przenikliwy ukazuje całkowite zasłonie˛cie w życiu współczesnych społeczeństw,
państw i ludzi możliwości egzystencjalnych, wyzwań takich, które stanowia˛
o sensie człowieka, jego myślenia i działania, a jednocześnie nie sa˛ pewna˛
charakterystyczna˛ dla postmodernistycznych światopogla˛dów emocjonalna˛ krytyka˛
cywilizacji technicznej.
11
M. Heidegger, Pytanie o technike˛, [w:] op. cit, s. 173-174.
25
Z cytatem powyższym wia˛ża˛ sie˛ dwa aspekty problemowe – „śmierć jest
pozbawiona swej istoty” i „człowieka pozbawia sie˛ swej istoty”.
Problem pierwszy. Śmierć pozbawiona jest swej istoty – kiedy nie jest
skierowana ku człowiekowi, kiedy pozbawiona jest jak wszystko w świecie swego
prześwituja˛cego „odsłaniaja˛co-zasłaniaja˛cego” charakteru, śmierć taka traktowana
jest jakby nic człowiekowi nie mówiła, a choćby milczała, czy usiłowano by ja˛
zasłaniać, to wydaje sie˛, że w nihilistycznym przesłonie˛ciu prawie krzyczy, choć
człowiek czasów nihilizmu nie może sprostać w swej istocie temu przekazowi
śmierci.
Problem drugi. Człowieka pozbawia sie˛ jego własnej istoty – kiedy pozbawia
sie˛ go skierowania na bycie ku śmierci, ku możliwości niemożliwości. Jak człowiek
zachować ma swoja˛ istote˛, kiedy najbardziej fundamentalne nastawienie, nastrojenie całego życia – szanse˛ odkrycia świata – śmierci odsuwa sie˛ od człowieka
w ramach rachuja˛cych i psychologicznych zabiegów?
Upadek człowieka nihilistycznego polega na tym, że nie jest w stanie
zrozumieć swej własnej istoty i tym samym nie rozumie istoty czegokolwiek go
otaczaja˛cego, choć zjawiskowość nawet nihilizmu człowiekowi to umożliwia.
Na marginesie warto wspomnieć, do jakiego stopnia wskazywanie na możliwościowy charakter doświadczania rzeczywistości przeciwstawia sie˛ wszelkim
psychologizuja˛cym pesymizmom i wszystkim materialistycznym fatalizmom i determinizmom, jak bardzo Heidegger afirmatywnie nastawiony jest do „całości tego
co jest”.
Dlaczego człowiek nie może sprostać istocie śmierci, dlaczego pozbawił sie˛ tej
immanentnej człowiekowi możliwości?
Dlatego zdaniem Heideggera, że przyja˛ł określona˛ wykładnie˛ tego, co jest
– wykładnie˛, która˛ w Czasie światoobrazu określa jako panowanie podmiotu.
Podmiot, bowiem, zgodnie z Kartezjańskim paradygmatem filozoficznym wszystko
sobie przedstawia, wszystko przed soba˛ ustawia i w tym przedstawianiu i ustawianiu widzi to, co rzeczywiste. Słynne sformułowanie cogito ergo sum, to manifestacja gwarancji poznania ustanawiaja˛cego rzeczywistość, poznania mówia˛cego „co
jest”, a czasy współczesne z F. Nietzchem spełniaja˛ jedynie ostatecznie ten postulat
filozoficznych nauk podstawowych. Człowiek, jak określa to Heidegger, wyzywa
świat przed siebie i ostatecznie z własnej psychologii chce uczynić świat.
Filozofia okresu powojennego stawiała przed samym człowiekiem daleko
posunie˛te obowia˛zki, to on sam musiał odkryć sens bycia, zasłonie˛ty naporem
współczenego „ogromu” technicznego. Filozofia okresu powojennego, to także
odkrycie świata bogów greckich, które na powrót miały uratować człowieka – przez
„pozostawanie w ekscytuja˛cej bliskości ognia bogów” – ratunek dostrzegał Heidegger w przeciwstawieniu sie˛ odbóstwieniu świata naste˛puja˛cego ostatecznie w cywilizacji nihilizmu.
26
Grzegorz Majewski
Okres powojenny to także odkrycie istoty techniki niejako na nowo – zmniejsza sie˛ krytycyzm okresu przedwojennego, Heidegger stara sie˛ w zjawisku
techniczności dostrzec droge˛ wyjścia dla człowieka. Rozpatrywany problem
techniczności rozpada sie˛ na dwie kwestie: technike˛ absolutna˛ – podporza˛dkowuja˛ca˛ sobie świat i człowieka oraz technike˛ rozumiana˛ na sposób klasyczny
grecki – jako ujawnienie, dostosowanie ludzkiej woli do możliwości ukrytych
w naturze i naturalnych materiałach. Byłoby to swoiste wyzwolenie natury
człowieka i techniczności.
Wydobycie sensu prawdziwej, właściwej techniczności, to w rozumieniu
Heideggera odwołanie sie˛ do greckiej poiesis i wynikaja˛cej z niej techne – sztuka
jako kontynuacja poezji, a nie sztuka jako zaprzeczenie poezji, mowy, słowa. Świat
współczesny jest przeciwieństwem klasycznej greckiej ma˛drości, gdzie zamiast
ujawniania bytu dochodzi do narzucenia sieci poznawczej „zestawu” panowania
wobec rzeczywistości. „Zestaw” wyzywa świat przed siebie, próbuje go sobie
podporza˛dkować, człowiek ogłasza sie˛ najwyższym se˛dzia˛ i wszystkiemu chce
wymierzać swoja˛, najcze˛ściej spsychologizowana˛ sprawiedliwość12.
Człowiek wszystko przed siebie wyzywaja˛cy ostatecznie traci samego siebie,
dokonuje alienacji od świata i od siebie samego. Jest to motyw wydziedziczenia od
świata wspólny dla szkoły frankfurckiej i Heideggera, a wcześniej dla Hegla
i Marksa. Zjawiskowość panowania podmiotu wobec rzeczy przedstawia sie˛ inaczej
niż w czasach filozofii klasycznej – człowiek nie przebywa przy rzeczach, ale
wobec rzeczy. Ale nade wszystko obrazem panowania podmiotu jest stosunek:
podmiot i rozcia˛gaja˛ca sie˛ przestrzeń, która˛ on sam sobie chce uporza˛dkowywać.
Przestrzeń najlepiej gdyby była jak najwie˛ksza i pusta – sta˛d złudzenie odczarowania świata – w świecie nihilizmu wste˛pnie i końcowo po prostu niczego nie
ma. To usunie˛cie świata rzeczy z horyzontu poznawczego człowieka spełniaja˛cego
sie˛ nihilizmu wytwarza pozór ucieczki bogów, ukrycia sie˛ bycia.
Wyjściem z sytuacji zamknie˛cia w ramach zestawu – (Bestand) panowania
nihilistycznego przedstawiaja˛cego podmiotu ma być koncepcja „czwórni”, maja˛cej
przywrócić świat człowiekowi i zwrócić człowieka światu.
„Czwórnia”, to „zwierciadlana gra” – „nieba”, „ziemi”, „istot śmiertelnych”
i „istot boskich”. Taka gra ma być przywróceniem pełnowymiarowych możliwości
12
Por. J. Young wyraźnie dopracowuje stanowisko Heideggera w kwestii tego, czym dla człowieka
współczesnego jest to, co napotyka. „Zmusza sie˛ je, nakazuje, rozkazuje, aby sie˛ odkrywały w kategoriach użyteczności, aby sie˛ same przedstawiały jako Bestand – towar, środek, surowiec, „zapas”.
Samolotowi na pasie startowym, co jest całkiem oczywiste, ale także rzece, która odsłania sie˛ jedynie
jako źródło energii, lasowi jako dostarczycielowi drewna i, co jest najbardziej niebezpieczne, istotom
ludzkim, które odsłaniaja˛ sie˛ jedynie jako „materiał ludzki”. Mówimy o „materiale klinicznym”
i o „materiale ludzkim” – zauważa Heidegger – już w roku 1949 wyczulony na je˛zyk, który miał
zdominować lata dziewie˛ćdziesia˛te”. (J. Young, Heidegger, filozofia, nazizm, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa – Wrocław 2000, s. 178).
27
światu. Konieczność „czwórni” pojawia sie˛ w momencie wchodzenia w etap
schyłkowy panowania podmiotowego nihilizmu, tym niemniej „czwórnia” nie jest
w stanie i nie może przyspieszyć upadku nihilizmu. Koncepcja ta raczej wyrasta
z myślowego przebolenia nihilizmu, zapowiada nadejście nowej postnihilistycznej
epoki. Dzie˛ki „czwórni” ludzie ponownie uzyskuja˛ możliwość zamieszkiwania
świata. Dotychczas człowiek podobnie jak bogowie opuścił świat13.
Stanowisko Heideggera w twórczości powojennej stawia przed każdym człowiekiem jednocześnie bardzo trudne wyzwania, musi on sam dostrzec zjawiskowość nihilizmu i jej sie˛ przeciwstawić we własnym myśleniu i sumieniu.
Jednocześnie każdy człowiek jest za to odpowiedzialny, czy podda sie˛ ogromowi
i przemocy powszechnego przeżycia, czy wspierać be˛dzie panowanie techniczności, czy też be˛dzie umiał przeboleć ja˛ i otworzyć perspektywy nowej postnihilistycznej epoki.
Heidegger chyba najbardziej radykalnie przeciwstawia sie˛ pragmatycznej teorii
prawdy maja˛cej być manifestacja˛ Nietzscheańskiej „woli mocy” – czyli dokonywania eksploatacji świata w imie˛ wzmocnienia mocy tego, który panuje.
Teraz ponownie w latach 50. i 60. Heidegger wskazuje na istote˛ śmierci jako
czynnika moga˛cego pozwolić człowiekowi przejść do postnihilistycznej epoki
przez uruchomienie egzystencjalnych możliwości, a wszystko to w kontekście
XX-wiecznego ludobójstwa, którego wojna światowa była tylko jedna˛ z odsłon,
a które dzieje sie˛ w czasie technologicznego pokoju ze zdwojona˛ moca˛: „ Śmiertelni to ludzie. Zwa˛ sie˛ śmiertelnymi, bo moga˛ umierać. Umierać znaczy podołać
śmierci jako śmierci. Tylko człowiek umiera. Zwierze ginie. Ani przed soba˛, ani za
soba˛ nie ma ono śmierci jako śmierci. Śmierć jest krypta˛ (Scherein) nicości, tego
mianowicie, co pod każdym wzgle˛dem nigdy nie jest czymś tylko bytuja˛cym, co
jednak istoczy, istoczy nawet jako tajemnica samego bycia. Śmierć jako krypta
nicości jest uchroniem (Gebrig) bycia. Śmiertelnych nazywamy teraz śmiertelnymi
nie dlatego, że ich ziemskie życie sie˛ kończy, ale dlatego, że moga˛ oni podołać
śmierci jako śmierci”14.
13
Por. Kwestia „zestawu” i jego przezwycie˛żenia przez „czwórnie” stała sie˛ okazja˛ do postawienia
Heideggerowi m.in. przez R. Wolina wielu niewygodnych pytań i zarzutów. Po pierwsze o to, że
sprowadzenie wszystkiego do ontologicznej wykładni kwestii bycia niweluje inne spojrzenia: społeczne,
psychologiczne, ale także moralne. Po drugie odwołanie sie˛ do koncepcji przez wielu uznanej za
romantyczna˛ – „czwórni” – Heidegger daje sie˛ ponieść swoistemu fatalizmowi ostatecznie zdejmuja˛c
z Niemców cie˛żar odpowiedzialności za zbrodnie wojenne, ponieważ wszystkim kieruje ponadludzka
siła bycia. R. Wolin także podkreśla, że na gruncie czysto politycznym zrównanie wszystkich systemów
ustrojowych, jakie zapanowały po wojnie, jest próba˛ wybielenia sie˛ Niemców, którzy w takim układzie
żadnej odpowiedzialności za swoje czyny ponosić nie mogliby, ponieważ kierowani byli losem dziejów,
„prawdy bycia”, niemieszcza˛cej sie˛ w ramach jakichkolwiek ocen moralnych.
14
J. Young, Heidegger, filozofia, nazizm, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Wrocław
2000, s. 188.
28
Grzegorz Majewski
A zatem trzeba pozwolić bytom być tym, czym sa˛ ze swej istoty: bogom
pozwolić przebóstwiać świat, człowiekowi pozwolić być śmiertelnym, światu
światować, a ziemi chronić byty. Wtedy dopiero da sie˛ bytom ich prawdziwe
możliwości wzajemnego obdarowywania i nie jest to zalecenie moralne tylko
ontologiczne.
Status ontyczny człowieka w wymiarze politycznym filozofii Martina Heideggera
Streszczenie
Celem niniejszego artykułu jest ekspozycja ontologii polityki i ontologii wymiaru społecznego
w filozofii Martina Heideggera. Pokazanie zależności mie˛dzy politycznościa˛ a heideggerowskimi
egzystenicjałami w okresie filozofii „przed zwrotem” i „prawdy bycia” polityczności w okresie „po
zwrocie”. Heidegger pojmuje realizacje˛ zadań polityki jako wierność prawdzie bycia, ukazuje metafizyczny sens polityki i działania społecznego, odkrywa współczesny wymiar polityczności uwarunkowany
nowa˛ technologiczna˛ wykładnia˛ tego „co jest” i tego „czym i kim jest człowiek”. W opiniach krytyków
polityczność Heideggera jest obcia˛żona jego aliansem z narodowym socjalizmem, wydaje sie˛ jednak, że
filozofia tego co polityczne u Heideggera ma znaczenie dużo szersze niż tylko konkretne zaangażowanie
w pewien wyraźny kontekst historii politycznej Niemiec i Europy w latach 30. XX wieku i jest to jeden
z wielu argumentów przemawiaja˛cych za atrakcyjnościa˛ myśliciela z Fryburga.
Słowa kluczowe: polityka, ontologia, byt, społeczeństwo, technologia, historiozofia, antropologia.
Ontological status of man in political aspects of Martin Heidegger’s philosophy
Summary
The article analyses political and social aspects of Martin Heidegger’s philosophy and tries to show
the relationship between politics and Heidegger’s notion of existentialism “before the turn” as well as the
“truth of being” after the turn. Heidegger understood politics as being true to the truth of life and showed
the metaphysical aspects of politics and social activities. He revealed the new, modern aspect of politics
conditioned by the new, technological interpretation of “what is” and “what and who is man”. Heidegger
was criticized for his alliance with the national socialism, it seems however that philosophical aspects of
what’s political had for Heidegger a broader meaning than being involved in a specific context of the
history of Germany and Europe in the 30ies of the 20th century making the thinker from Fryburg
attractive.
Key words: politics, ontology, being, society, technology, history-philosophy, antrophology.
OSW
2012
Tom XII
Nr 2
Danuta Słaba
Indywiduacja via symbole według psychologii analitycznej
Carla Gustava Junga
Żyjemy w świecie symboli,
a świat symboli żyje w nas.
Jean Chevalier1
Jeden z głównych poznawczych postulatów człowieka: „zrozumieć siebie”,
stanowi wyraz najgłe˛bszych, a zarazem najpowszechniejszych ludzkich da˛żeń.
Twórczość szwajcarskiego psychiatry – Carla Gustava Junga – doskonale odzwierciedla potrzebe˛ tych poszukiwań, zrodzonych nie tylko z teoretycznych przesłanek,
ale też osobistych doświadczeń. Istota˛ Jungowskiej koncepcji rozwoju osobowości
jest wewne˛trzny dialog kompensacyjnych sił psychicznych, stanowia˛cych postulatywna˛ jedność. Jung przyja˛ł, że kształtowanie sie˛ osobowości, zwane przez niego
indywiduacja˛, to dynamiczny proces psychofizyczny, dzie˛ki któremu istota żywa
ujawnia właściwa˛ sobie nature˛, czyli „staje sie˛ tym, czym od samego pocza˛tku
miała sie˛ stać, bo takie było jej przeznaczenie” 2. Przemiana indywiduacyjna
angażuje i spaja całość psychiki, a ważnym medium tego procesu sa˛ symbole jako
swoiście ludzkie fenomeny wyobraźni indywidualnej, a także zbiorowej. Ponieważ
nie możemy dokonać tutaj szczegółowej rekonstrukcji drogi przemiany wewne˛trznej opisywanej przez psychologie˛ analityczna˛, ograniczymy sie˛ jedynie do wskazania pewnych „punktów orientacyjnych”, przybliżaja˛cych proces przemiany, z którym mamy tu do czynienia.
Indywiduacja rozpatrywana jest przez Junga przynajmniej w kilku znaczeniach:
po pierwsze, można porównać ja˛ do ewolucji biologicznej, wówczas służy
przystosowaniu i przetrwaniu, osobniczemu i gatunkowemu; po drugie, można
widzieć w niej wymagaja˛cy świadomego wysiłku twórczy proces samourzeczywist-
1
W. Kopaliński, Słownik symboli, WP, Warszawa 1990, s. 7.
C. G. Jung, Wprowadzenie do Victor White: God and The Unconscious, [w:] Psychologia a religia
Zachodu i Wschodu, KR, Warszawa 2009, s. 316.
2
30
Danuta Słaba
nania3. Ponadto, patrza˛c na proces indywiduacji z perspektywy życia jednostkowego, daje sie˛ wyróżnić w nim dwa etapy: pokrywaja˛ce sie˛ z pierwsza˛ i druga
połowa˛ życia. Młodość i wejście w dorosłość stanowi etap naturalnej (biologicznospołecznej) integracji indywiduum, a druga połowa życia, zwia˛zana jest z rozwojem osobowości, w którym dominante˛ uzyskuja˛ archetypowe treści kulturowe4.
Warto zwrócić uwage˛, że dostrzeżenie wpływu kultury na proces kształtowania sie˛
indywiduum, jest tym, co szczególnie wyróżnia myśl Jungowska˛. Można powiedzieć, że indywiduacja jest budowaniem tożsamości w oparciu o wzorce kulturowe
zawarte w archetypach, be˛da˛cych odzwierciedleniem ogólnoludzkich wartości
dziedziczonych w procesie przekazu kulturowego.
Teoria Junga podobnie jak Zygmunta Freuda zaliczana jest do nurtu psychologii
głe˛bi, która operuje poje˛ciem nieświadomości jako podstawowej cze˛ści psychiki.
Poje˛cie nieświadomości jest autorstwa Freuda, ale Jung nadał mu znaczenie
zdecydowanie bardziej pozytywne – pozbawił je destrukcyjnego aspektu, akcentuja˛c twórcza˛ i teleologiczna˛ role˛ nieświadomości.
Struktura psychiczna w systemie Jungowskim przedstawiana jest jako psychodynamiczna i relacyjna. Składaja˛ sie˛ na nia˛ podsystemy psychiczne: świadomość
indywidualna z „ja”, świadomość zbiorowa – persona, nieświadomość indywidualna
(cień) oraz nieświadomość zbiorowa (archetypy, instynkty). Mimo wzgle˛dnej odre˛bności podsystemy współdziałaja˛ ze soba˛, tworza˛c dynamiczne relacje o charakterze
konfliktowym, kompensacyjnym ba˛dź komplementarnym5. Proces indywiduacji zależy w dużym stopniu od charakteru relacji pomie˛dzy cze˛ściami psychicznymi.
Jung przyjmuje hipoteze˛, że proces indywiduacji jest kierowany przez nadrze˛dna˛ w stosunku do „ja” Jaźń, z która˛ utożsamia Całkowitość człowieka, a także
ostateczny cel indywiduacji. W swych pracach pisze o zwia˛zku indywiduacji
z Jaźnia˛: „Indywiduacja jawi sie˛ wie˛c już to jako synteza pewnej nowej jedności,
która przedtem istniała w formie rozproszonych cze˛ści, już to jako objawienie sie˛
pewnej preegzystentnej wobec „ja” istoty, która jest jego ojcem, twórca˛ i Całkowitościa˛. Za sprawa˛ uświadomienia sobie treści nieświadomych w pewnym
sensie stwarzamy Jaźń [...]”6.
Stanowia˛ca complexio oppositorum Jaźń opiera sie˛ na opozycji i komplementarności sił psychicznych w człowieku. Jung zainspirowany myśla˛ Heraklita
przyjmuje prawo enancjodromii – równowagi przeciwieństw. W koncepcji jungow3
C. G. Jung, O rozwoju osobowości, [w:] Rebis czyli kamień filozofów, przeł. J. Prokopiuk, PWN,
Warszawa 1989, s. 250-251.
4
Z. W. Dudek, Jungowska psychologia marzeń sennych. Nocne we˛drówki duszy, ENETEIA,
Warszawa 1997, s. 239.
5
Z. W. Dudek, Paradygmat nieświadomości, a poszukiwanie psychoterapii integralnej, [w:] Mie˛dzy
świadomościa˛ a nieświadomości. Współczesność w perspektywie psychologii głe˛bi, red. K. We˛głowskaRzepa, D. Fredericksen, ENETEIA, Warszawa 2007, s. 254.
6
C. G. Jung, Symbol przemiany w mszy, [w:] Psychologia a religia Zachodu i Wschodu, op. cit.,
s. 273-274.
Indywiduacja via symbole według psychologii...
31
skiej opozycyjne zasady sa˛ źródłem zmian, a ich przeciwstawność zatraca sie˛
ostatecznie w Jaźni. Jung zwraca na to uwage˛ miedzy innymi w Komentarzu
psychologicznym do Tybetańskiej Ksie˛gi Wielkiego Wyzwolenia: „[...] przeciwieństwa nawzajem sie˛ warunkuja˛ i [...] właściwie sa˛ one jednym i tym samym [...] Im
bardziej pragniemy rozdzielić opozycje, tym wie˛ksza ich siła. Jeśli jakieś drzewo
wyrosło aż do nieba, jego korzenie sie˛gaja˛ piekieł – powiada Nietzsche. Cóż, ale
i na górze, i na dole jest to samo drzewo”7.
Skoro psychika stanowi potencjalna˛ i pierwotna˛ całość, przywracanie zwia˛zku
mie˛dzy jej cze˛ściami w procesie indywiduacji wyraża ponowne zjednoczenie,
a punktem finalnym tego procesu staje sie˛ integracja przeciwieństw – coniunctio
oppositorum. Można mówić wtedy o poznaniu nieświadomości, które w sensie
potencjalnym oznacza pełna˛ samowiedze˛8. Analogia˛ dla Jaźni, na która˛ wskazuje
Jung, jest – zaczerpnie˛te z buddyzmu – poje˛cie Umysłu. Jego transcendentalna˛
nature˛ filozofia buddyjska próbuje opisać, używaja˛c takich terminów, jak: totalność
czy pustość, dodaja˛c, że poznanie Umysłu jest możliwe jedynie z poziomu
pozaintelektualnego, intuicyjnego wgla˛du. Jung interpretuje ten stan jako „intuicyjna˛ szybko pojmuja˛ca˛ ma˛drość”, która jest właściwa˛ droga˛ poznawania nieświadomości (Jaźni)9.
Jaźń może być doświadczana w pojedynczych aktach, nie zaś jako całość,
dlatego poznawanie Jaźni w dużej mierze opiera sie˛ na intuicji. W systemie
jungowskim intuicja stanowi wzgle˛dnie autonomiczny sposób poznania, współwyste˛puja˛cy z intelektualnym, uczuciowym i percepcyjnym. Autonomia intuicji opiera
sie˛ na działaniu procesów nieświadomości, które sa˛ w dużej mierze niezależne od
świadomego poznania zmysłowego, introspekcji czy pamie˛ci10. Spontaniczność
intuicyjnego poznania polega na sposobie ujawniania sie˛ pewnych gotowych
całości, które niejako narzucaja˛ sie˛ świadomości i dopiero w drugiej kolejności
zostaja˛ racjonalizowane 11. Gotowe treści maja˛ charakter wiedzy symbolicznej.
Dla Jungowskiej koncepcji indywiduacji interpretacja symboli ma znaczenie
fundamentalne. Odczytanie sensu symbolu, wyłaniaja˛cego sie˛ z nieświadomości,
stanowi w psychologii analitycznej główna˛ metode˛ pracy terapeutycznej. Według
obserwacji poczynionych przez Junga12 pewne treści psychiczne nie docieraja˛ do
7
C. G. Jung, Komentarz psychologiczny do Tybetańskiej Ksie˛gi Wielkiego Wyzwolenia, [w:]
Psychologia a religia Zachodu i Wschodu, op. cit., s. 500.
8
Z. Rosińska, Jung, PWWP, Warszawa 1982, s. 134; C. G. Jung, Struktura i dynamika jaźni, [w:]
Rebis czyli kamień filozofów, op. cit., s. 460-463.
9
C. G. Jung, Komentarz psychologiczny do Tybetańskiej Ksie˛gi Wielkiego Wyzwolenia, op. cit.,
s. 510.
10
K. Pajor, Psychologia intuicyjnego poznania, [w:] ALBO albo 4/2002, s. 19; Z. W. Dudek,
Intuicja w systemie osobowości, [w:] ALBO albo 4/2002, s. 49-52.
11
A. Motycka, O roli intuicji w rozwoju nauk przyrodniczych, [w:] ALBO albo 4/2000, s.18.
12
W biografii Junga istnieje etap (lata 1913-1917), w którym podja˛ł sie˛ eksperymentu na sobie,
zwanym „spotkaniem z nieświadomościa˛”. W okresie tym prowadził intensywna˛ autoanalize˛, rozwijaja˛c
jednocześnie swoje podejście do nieświadomej psyche i jej symbolicznych przejawów.
32
Danuta Słaba
świadomości wprost, ale manifestuja˛ sie˛ jakby w formie zaste˛pczej, pod postacia˛
fantazji, snów lub spontanicznych form twórczości, kanałem generuja˛cym owe
treści sa˛ najcze˛ściej symbole. Andrew Samuels i współautorzy, w Krytycznym
słowniku analizy jungowskiej, definiuja˛ symbole jako: „[...] ujmuja˛ce komunikaty
obrazowe. Sa˛ niewyraźnymi, metaforycznymi i enigmatycznymi portretami rzeczywistości psychicznej. Treść, tzn. znaczenie symbolu, nie jest wcale oczywista; jest
ona raczej wyrażona w wyja˛tkowych i indywidualnych poje˛ciach, a jednocześnie
bierze udział w obrazowaniu uniwersalnym”13.
Symbol, z definicji, wia˛że pewne poje˛cia, wyobrażenia, przeżycia, przedmioty
współbrzmia˛ce, pasuja˛ce do siebie. (według etymologii termin symbol – gr. symbolon
– oznacza niewielki, rozłamany na pół przedmiot, którego połówki miały być
znakiem rozpoznawczym dla wtajemniczonych)14. Podobna˛ funkcje˛ spełnia symbol
w koncepcji Jungowskiej. Zdaje sie˛ on dopasowywać niezrozumiałe, chociaż
funkcjonuja˛ce w polu psychiki informacje, do świadomej cze˛ści psyche. Symbol – jak
stwierdza Erich Neumann – „za pomoca˛ krzyżowań, przejaskrawień i powia˛zań chce
poła˛czyć ze soba˛ przeciwstawne elementy i najróżniejsze dziedziny życia”15.
Szczególnym rodzajem form symbolicznych sa˛ archetypy. Wyjaśniaja˛c pochodzenie tego kluczowego dla psychologii analitycznej konstruktu, Jung stwierdza: „Jak każda nauka empiryczna, również moja psychologia potrzebuje poje˛ć
pomocniczych, hipotez i modeli. [...] Tak samo z poje˛ciem «archetypu» czy
«energii psychicznej» sa˛ tylko wyobrażeniami pomocniczymi, które w każdej
chwili można zasta˛pić lepszymi sformułowaniami”16. W swych badaniach nieświadomości Jung natkna˛ł sie˛ na czynniki psychiczne, które pocza˛tkowo nazywał
„praobrazami” czy „obrazami pierwotnymi”. Miały ona zawierać te treści psychiczne, które można uznać za uniwersalne, istnieja˛ce od zawsze. Zawierały materiał
psychiczny o charakterze symbolicznym wyste˛puja˛cy w snach, fantazjach, mitach,
obrze˛dach17. Jung zdefiniował je jako autonomiczne wzgle˛dem świadomości formy
psychiczne, porza˛dkuja˛ce to, co znajduje sie˛ w nieświadomości i nadaja˛ce mu
określona˛ postać: „Mam tu na myśli ogólne dyspozycje mentalne, [...] coś
w rodzaju form (platońskie eidola), podług których umysł porza˛dkuje swe treści.
Formy te można określić mianem kategorii – analogicznie do kategorii logicznych,
które wyste˛puja˛ zawsze i wsze˛dzie jako konieczne przesłanki rozumu. Tyle że [...]
nie chodzi o kategorie rozumu, lecz o kategorie wyobraźni”18.
13
A. Samuels, B. Shorter, F. Plaut, Krytyczny słownik analizy jungowskiej, przeł. W. Bobecki,
L. Zielińska, Unus, 1994, s. 195.
14
W. Kopaliński, Słownik symboli, op. cit., s. 7.
15
E. Neumann, Wielka Matka. Fenomenologia kobiecości. Kształtowanie nieświadomości, KR,
16
C. G. Jung, Wprowadzenie do Victor White: God and The Unconscious, op. cit., s. 316.
17
A. Kuźmicki, Symbolika Jaźni, ENETEIA, Warszawa, s. 99-100.
18
C. G. Jung, Komentarz psychologiczny do Bar-do T′os-grol, [w:] Psychologia a religia Zachodu
i Wschodu, op. cit., s. 525. Wprowadzaja˛c poje˛cie „archetypu” Jung odwołuje sie˛ m.in. do starożytnych
33
Według Junga, fenomen archetypu polega na tym, że „sam w sobie”, jako
„pusta” forma (dyspozycja), jest archetypem niezaktualizowanym, w odróżnieniu
od zaktualizowanego, który najcze˛ściej w postaci obrazu staje sie˛ doste˛pny
świadomości. Proces uaktywniania sie˛ archetypu, czyli dotarcie do świadomości,
polega na nasyceniu archetypowej formy treścia˛ indywidualnych przeżyć jednostki:
„Archetyp bowiem asymiluje materiał pochodza˛cy z postrzeżeń, wspomnień czy
imaginacji i organizuje go w formy zgodnie z jego wewne˛trznym znaczeniem.
W ten sposób pusta, potencjalna matryca wypełniona zostaje jednostkowymi
treściami i faktami psychicznymi”19.
Jung uważał, że ludzkość w toku rozwoju dziedziczyła a priori pewne
nieświadome uwarunkowania, takie jak archetypy. „Oczywiście nie chodzi mi tu
o dziedziczenie wyobrażeń – pisze Jung [...] Przypuszczam raczej, że cecha˛
dziedziczona˛ jest coś w rodzaju możliwości odnawiania tych czy podobnych
idei”20. Cze˛stotliwość wyste˛powania pewnych symboli w odległych od siebie
geograficznie i historycznie kulturach, jego zdaniem, zwia˛zana jest nie tylko z ich
migracja˛ czy zapożyczeniem, ale z tożsamościa˛ ludzkiej natury, która odtwarza
archetypowe formy wyobraźni, niezależnie od miejsca i czasu21. Archetyp jako
obraz (praobraz) jest ponadindywidualny – stanowi matryce˛, dziedziczona˛ przez
pokolenia, może być ona wspólna dla całych narodów i epok. Można zatem
powiedzieć o archetypach, że sa˛ one podstawowymi formami nieświadomości
zbiorowej, stanowia˛c: „[...] specyficznie ludzka˛ gotowość do psychicznego reagowania w określonych formach [...], którego podłożem jest «apriorycznie dana»
gotowość imaginacyjna” 22.
Uczeń Junga, Erich Neumann, opisuja˛c archetyp wyróżnia: jego dynamike˛,
symbolike˛ oraz treść znaczeniowa˛. Czynniki te za sprawa˛ działania odśrodkowej
jednocza˛cej siły archetypu tworza˛ jedność. Dynamika zwia˛zana jest z oddziaływaniem archetypu w procesach przebiegaja˛cych mie˛dzy nieświadomościa˛ i świadomościa˛, wyzwalaja˛cych emocje w formie fascynacji, projekcji czy le˛ku. Symbolika
archetypu wyraża sie˛ w specyficznych zróżnicowanych obrazach postrzeganych
przez świadomość, która także ujmuje treść znaczeniowa˛ archetypu, przyswajaja˛c
filozofów Cycerona, Pliniusza i in., którzy używali poje˛cia „archetyp”, a także teorii Adolfa Bastiana
i F. Nietzschego. Jung wyznaje, że termin „archetyp” zaczerpna˛ł z dzieł: św. Ireneusza, Dunsa Szkota,
Dionizego Areopagity oraz św. Augustyna. Jungowska koncepcja archetypu wskazuje także na
powinowactwo z koncepcjami Lévy-Bruhla, Henriego Huberta, Marcela Maussa. Idem, Psychologia
a religia, [w:] Psychologia a religia Zachodu i Wschodu, op. cit., s. 60-61; A. Kuźmicki, Symbolika
Jaźni, op. cit., s. 99-100.
19
A. Kuźmicki, Symbolika Jaźni, op. cit., s. 113.
20
C. G. Jung, Psychologia i religia, op. cit., s. 115,
21
Psychologia analityczna posługuje sie˛ porównawcza˛ metoda˛ amplifikacji, która odwołuje sie˛ do
analogii, interpretuja˛c wyniki badań antropologii kulturowej, religioznawstwa, archeologii, filozofii
kultury, itp.
22
A. Kuźmicki, Symbolika Jaźni, op. cit., s. 100.
34
Danuta Słaba
czy asymiluja˛c jego znaczenie 23. Nieświadome treści objawiaja˛ sie˛ świadomości
w postaci obrazu. Zdaniem E. Neumanna, obrazowość symboli jest tym czynnikiem, który ma najwie˛ksza˛ zdolność oddziaływania na psychike˛ z racji swej
„sugestywności, doniosłości, energetycznego obsadzenia”24, dotyczy to również
instynktu. Symbol uwarunkowany jest obrazem, jest czymś, co można sobie
wyobrazić: „Symbole to jawna i widoczna forma zwia˛zana z utajonym sposobem
istnienia archetypu”25. Według Gilberta Duranda, filozofa inspiruja˛cego sie˛ twórczościa˛ Junga, myślenie obrazowe i symboliczne, właściwe wyobraźni, poprzedza
struktury je˛zykowe. Zdolność do myślenia obrazami można zatem uznać za
wrodzona˛, prymarna˛ ceche˛ ludzkiego umysłu, potwierdzona˛ jego powszechnym
objawianiem sie˛ w kulturach świata. Durand pisze: „[...] na pocza˛tku nie było słowo
zwia˛zane z ego cogito, ale sermo mythicus zależne od zbiorowości, od kosmicznego
i pierwotnego excogitamus. Dzie˛ki temu przedrostkowi ex-, łacina instynktownie
czyni ze świata wyobrażeń źródło wszelkiego myślenia [...] Świat wyobrażeń – to
znaczy Ocean, zbiór wszystkich ludzkich wyobrażeń był »ostateczna˛ miara˛ wszystkich rzeczy» [...]”26.
Symboliczne formy archetypowe zachowuja˛ właściwa˛ ekspresji wyobraźni
obrazowość. Archetypy już a priori maja˛ charakter obrazów, i to obrazów
„typowych” – pisze Jung27. Potwierdzaja˛ to osia˛gnie˛cia współczesnej neurologii:
głównymi składnikami naszego myślenia sa˛ obrazy, a obrazowość symboli najprawdopodobniej umożliwia operowanie nimi28. Niemniej, należy odróżnić obrazy
symboliczne, czyli wyobrażenia archetypowe, od abstrakcyjnego archetypu „samego w sobie”. Ten ostatni, be˛da˛c struktura˛ głe˛bsza˛ w nieświadomości, jest nieobrazowy, istnieje potencjalnie jako rodzaj rdzeniowej podstawy psychiki29.
Archetypy odpowiadaja˛ stereotypowym zachowaniom przystosowawczym
człowieka, przez co osadzone sa˛ w instynktach. Jung uważał instynkty za druga˛,
obok archetypów wrodzona˛, nieświadoma˛ strukture˛ stymuluja˛ca˛ ludzkie doświadczenia. Archetypy i instynkty spełniaja˛ wobec psychiki funkcje˛ regulacyjna˛, przy
czym, archetyp wia˛że sie˛ ze strukturalizowaniem wewne˛trznego doświadczenia
psychicznego przez porza˛dkowanie subiektywnych procesów postrzegania i rozumienia znaczenia, podczas gdy instynkt – ze strukturalizacja˛ wymiaru zewne˛trznego przez narzucanie określonych form reakcji i zachowań30. Relacje˛ archetypu
23
E. Neumann, Wielka Matka, op. cit., s. 13-14.
E. Neumann, Wielka Matka, op. cit., s. 15, 27.
25
Ibidem, s. 17.
26
Pote˛ga świata wyobrażeń, czyli archetypologia według Gilberta Duranda, red. K. Falicka,
UMCS, Lublin 2002, s. 5.
27
C. G. Jung, Komentarz psychologiczny do Bar-do T’os-grol, op. cit., s. 525.
28
A. R. Damasio, Bła˛d Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg, przeł. M. Karpiński, Rebis,
Poznań 1999, s. 128-130.
29
E. Neumann, Wielka Matka, op. cit., s. 16.
30
A. J. Kuźmicki, Symbolika Jaźni, op. cit., s. 108.
24
35
z instynktem można również wyjaśnić w odniesieniu do mechanizmów przystosowawczych człowieka: „[...] symbolizuja˛ [one] stereotypowa˛ gre˛ wzbudzeń
ośrodków nape˛dowych i antynape˛dowych w zwia˛zku z ewolucyjnie ustalonymi,
a przeto gatunkowo powtarzaja˛cymi sie˛ sytuacjami przystosowawczymi, które
wymagały podejmowania szybkich czynności odruchowych (instynktownych)”31.
Ła˛czenie instynktownych reakcji z treściami wyobrażeniowo-myślowymi, wypartymi ze świadomości w procesie wychowawczo-kształceniowym osobowości, powoduje, że archetypy be˛da˛ nacechowane tajemnicza˛ wieloznacznościa˛ i wywoływaniem
silnych pobudzeń emocjonalnych lub nastrojów32. Ten specyficzny ładunek wrażeniowy, podobny do przeżycia ogarnie˛cia, zawładnie˛cia, poddania sie˛, zachwytu,
tajemnicy, bojaźni etc. – odpowiada poje˛ciu numinosum, które zostało utworzone
przez filozofa religii Rudolfa Otto (1869-1937)33. Towarzysza˛ce archetypom wrażenie numinosum Jung opisuje, akcentuja˛c jego niezależność od świadomości: „Numinalny charakter takich przeżyć polega na tym, że odczuwamy je jako przemożne;
przyznanie sie˛ do tego nie tylko rani nasza˛ dume˛, ale także budzi tkwia˛cy w nas
głe˛boko le˛k przed możliwa˛ utraty supremacji przez świadomość [...]”34.
Ukazywanie sie˛ archetypów jako symbolicznych form wyrazu nieświadomości
dokonuje sie˛ spontanicznie lub kompensacyjnie wzgle˛dem świadomości35. Instynktowność ich działania objawia sie˛ niezależnościa˛ tych form wzgle˛dem świadomości. Oznacza to, że „ja” nie jest świadomie zaangażowane w proces powstawania
archetypu czy symbolu – nie wymyśla go sobie36. Owa autonomia staje sie˛
warunkiem numinalności przeżycia. Zdaniem Junga różnego rodzaju praktyki
religijne, takie jak: medytacja, rytuały inicjacyjne, asceza itp. sprzyjaja˛ wywoływaniu doświadczenia numinosum, ale sa˛ to metody, które moga˛ także redukować jego
spontaniczność, a tym samym autentyczność.
Ponadindywidualna wartość archetypu wyraża sie˛ tym, że jest on w stanie obja˛ć
najpowszechniejsze doświadczenia ludzkiej egzystencji, takie jak: zdrowie, pełnia,
zbawienie, integracja, szcze˛ście, proces37. Jak pisze Mircea Eliade, symbol odsłania
pewne strony rzeczywistości – najgłe˛bsze, które opieraja˛ sie˛ wszelkim innym
środkom poznania38. Podobnie mitologie, nazywane przez Josepha Campbella
31
A. Wierciński, Antropologiczna koncepcja procesów symbolizacji, [w:] Symbol i poznanie.
W poszukiwaniu koncepcji integruja˛cej, red. T. Kostyrko, PWN, Warszawa 1987, s. 178.
32
Ibidem.
33
Od łac. numen – znak, polecenie, także wola bóstwa, w szerszym znaczeniu powaga, autorytet,
łaska, dobroć. K. Pajor, Numinosum jako uczucie archetypowe, [w:] ALBO albo 1/2002, s. 83.
34
C. G. Jung, Próba psychologicznej interpretacji dogmatu o Trójcy św., [w:] Archetypy i symbole,
op. cit., s. 227.
35
36
Ibidem, s. 20.
37
J. Wais, Ścieżki baśni, Symboliczne we˛drówki do wne˛trza duszy, ENETIA, Warszawa 2007, s. 32.
38
M. Eliade, Symbolizm a psychoanaliza, [w:] Sacrum, mit, historia. Wybór esejów, przeł.
A. Tatarkiewicz, PIW, Warszawa 1993, s. 25.
36
Danuta Słaba
archetypowymi snami świata o wielkich ludzkich problemach39. Uniwersalność
pewnych symbolicznych form, takich jak archetypy, zakorzeniona jest w głe˛binach
ludzkiej psychiki. Zdaniem Junga ich źródłem jest nieświadomość zbiorowa,
kumuluja˛ca przez pokolenia wiedze˛ ludzkości w formie obrazów, nasyconych
ładunkiem emocjonalnym, co sprawia, że „archetypy działaja˛ jak silnie naładowane
źródła energii, skłaniaja˛ce każde pokolenie do powtarzania tych samych doświadczeń w zmienionej formie”40. W nieświadomości zbiorowej istnieje wiele archetypów, wśród nich te, które symbolizuja˛ doświadczanie: narodzin, śmierci,
odrodzenia, jedności. Każdy z etapów drogi indywiduacji zwia˛zany jest z rozpoznawaniem i integracja˛ archetypów przez świadome „ja”. Do nich należa˛ archetypy
określane mianem indywidualnego Cienia, w przypadku me˛żczyzny Animy,
w przypadku kobiety Animusa, archetyp Starego Me˛drca, Wielkiej Matki, Jaźni.
Stanowia˛ one podstawowe czynniki psychiczne, które moga˛ działać zarówno
pozytywnie, jak negatywnie. Wzrost stopnia integracji archetypowych treści przez
świadomość sprzyja lepszemu, tj. pozytywnemu funkcjonowaniu owych czynników
w całości psyche, co jest ogólnie korzystne z perspektywy rozwoju osoby.
Archetypy pośrednicza˛ w kontakcie nieświadomej i świadomej cze˛ści psyche
w procesie indywiduacji, która˛ można pojmować także jako ewolucje˛ rodzaju
ludzkiego. Psychologia analityczna odtwarza przebieg rozwoju rodzaju ludzkiego,
w którym stopniowe kształtowanie sie˛ świadomości oznacza uwalnianie sie˛ jej od
wpływu nieświadomości na rzecz coraz wie˛kszej autonomii. E. Neumann opisuje
ten proces naste˛puja˛co: „Na pocza˛tku życie ludzkie było określane raczej przez
nieświadomość niż przez świadomość, rza˛dziły nim raczej obrazy archetypowe niż
poje˛cia, znacznie wie˛cej miały w nim do powiedzenia instynkty niż postanowienia
woli «ja» [...] Oznacza to, że człowiek apercypował zrazu świat nie za pomoca˛
funkcji świadomości, co zakładałoby rozróżnienie na przedmiot i podmiot, lecz
przeżywał go na poziomie mitologicznym, w formie obrazów archetypowych,
w formie symboli, spontanicznych ekspresji nieświadomości, za pomoca˛ których
jego psyche orientowała sie˛ w otoczeniu, które – jako motywy mitologiczne
– konfiguruja˛ mitologie ludów”41.
Doniosłość procesów symbolizacji, na które wskazuje psychologia analityczna,
przypomina nam, że nie możemy ignorować roli symbolu w kształtowaniu
osobowości. Jung odkrył, że można dowieść istnienia wewne˛trznych obrazów,
przejawiaja˛cych sie˛ symbolicznie w postaci archetypów. Sa˛ one objawem działania
nieświadomej cze˛ści psyche człowieka, stanowia˛cej zasobnik potencjalnie twórczych sił psychicznych. Od stopnia relacji mie˛dzy nia˛ a świadomym „ja” zależy
39
Pote˛ga mitu. Rozmowy Billa Moyersa z Josephem Campbellem, przeł. I. Kania, Signum, Znak,
Kraków 1994, s. 37, 75.
40
T. Kobierzycki, Filozofia osobowości. Od antycznej teorii duszy do współczesnej teorii osoby,
ENETEIA, Warszawa 2001, s. 188.
41
37
indywiduacja, czyli rozwój indywiduum w strone˛ Całkowitości psychicznej, w której świadomość i nieświadomość uzyskuja˛ nowe twórcze powia˛zania. Z perspektywy antropologicznej istotnym wkładem koncepcji Junga jest unaocznienie, że
samopoznanie człowieka nie może zaistnieć bez takiej syntezy, a interpretacja
symboli stanowi niezbywalna˛ jej cze˛ść.
Indywiduacja via symbole według psychologii analitycznej
Carla Gustava Junga
Streszczenie
Artykuł dotyka kwestii symbolizacji w psychologii analitycznej Carla Gustava Junga. Psychologia
analityczna wychodzi z założenia, że osobowość stanowi samoreguluja˛cy sie˛ system, a komplementarne
bieguny psychiczne świadomości i nieświadomości współdziałaja˛ w procesie rozwoju zwanym indywiduacja˛. Głównym medium tego procesu sa˛ symbole. C. G. Jung, który wyróżnił w ludzkiej psyche,
obok nieświadomości indywidualnej, także nieświadomość zbiorowa˛, dostrzegł w fenomenie archetypów, w obrazowym je˛zyku symboli oraz metaforach mitologii praźródło wiedzy o człowieku.
Wiedza ta, stanowia˛ca ma˛drość ludzkości, jej arche, generowana przez pokolenia, odwołuje sie˛ do
uniwersalnych prawd i wartości zapisanych w specyficznym kodzie kulturowym, którego podłoże jest
biologiczne. Zdaniem jungistów, odczytanie tej wiedzy, czyli uwewne˛trznienie zapisanych w niej
sensów, stanowi jeden z głównych aktów indywiduacji.
Słowa kluczowe: Carl Gustav Jung, psychologia analityczna, osobowość, świadomość, indywiduacja,
archetyp.
Individuation via symbols in the analytic psychology of Carl Gustav Jung
Summary
This article touches upon a question of symbolization in analytical psychology of Carl Gustav Jung.
Analytical psychology assumes that the personality is a self-regulation system and that complementary
psychological opposites of consciousness and the unconscious operate together in the process of
development called individuation. The main medium of this process are symbols. C. G. Jung, who
differentiated in the human psyche personal unconscious the collective unconscious, noticed in the
phenomena of archetypes, in the vivid language of symbols and in the metaphors of mythology the
source of knowledge about the human. This knowledge, a humankind wisdom and its arche, generated
for generations, refers to universal truth and values recorded in a specific cultural code, the origins of
which are biological. Jungians task is to interpret this knowledge. Interiorisation of meanings recorded in
the knowledge is one of the main acts of individuation.
Key words: Carl Gustav Jung, analytic psychology, personality, the unconscious, individuation,
archetype.
OSW
Tom XII
2012
Nr 2
Józef Kożuchowski
Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku
Klasyczna koncepcja duszy ludzkiej.
Uje˛cie Roberta Spaemanna
Nie może być nic wyższego nad dusze˛
Arystoteles1
Wprowadzenie
Problematyka duszy, przynależa˛c do fundamentalnych zagadnień filozoficznych, zawsze pozostanie doniosła. Bez jej uwzgle˛dnienia trudno byłoby mówić
o wnikliwym rozumieniu bytu ludzkiego. Tematyka ta brzmi szczególnie interesuja˛co w kontekście najważniejszego aktu człowieka, t.j. śmierci, skoro akcentuje
sie˛ w niej indywidualna˛ nieśmiertelność każdego z nas. Dziś ta tematyka okazuje
sie˛ jeszcze bardziej pala˛ca.
Dusza jest wielka˛ nieobecna˛ w myśli współczesnej2. Duch scjentyzmu, który
zapanował niemal we wszelkich obszarach kultury, istotnie przyczynił sie˛ do
takiego stanu rzeczy. Pod jego wpływem również w naukach humanistycznych
pomija sie˛ problematyke˛ duszy, ponieważ jest ona nieuchwytna w doświadczeniu
zmysłowym. Duch ten przenikna˛ł także do Kościoła katolickiego na Zachodzie,
skoro nawet w liturgii pogrzebowej Requiem samo słowo dusza prawie sie˛ już nie
pojawia3.
Jak wynika z powyższych racji, klasyczna wizja duszy, jaka˛ roztacza wybitny
myśliciel niemiecki, wydaje sie˛ godna najwyższej uwagi. Rozwijaja˛c ja˛, uwzgle˛dnia wszystkie doniosłe głosy z całej tradycji filozoficznej, której mistrzowska˛
znajomość wykazuje w całej rozcia˛głości4. Podejmuje sie˛ on próby pewnego
1
Arystoteles, O duszy, przekł., wste˛p i komentarz P. Siwek Warszawa 1972, 410 b (s. 29).
V. Possenti, Spór o jedność człowieka I wezwania nowego naturalizmu, Zadania współczesnej
metafizyki”, 9 2007, s. 113.
3
R. Spaemann, Der letzte Gottesbeweis, Pattloch Verlag Munchem 2007, s. 31-32.
4
R. Spaemann słusznie zauważa, że od dawna klasyczne rozumienie duszy rozwine˛ło sie˛ w dwóch
2
40
oryginalnego odczytania zagadnienia, co szczególnie uwidacznia sie˛ na przykładzie
problematyki nieśmiertelności duszy. W tym przypadku nawia˛zuje do argumentacji
Platońskiej, która˛ uważa za nadal istotna˛, a mimo to odczytuje ja˛ w nowy sposób.
Swój rys nowatorski ujawnia też w tym, iż – po pierwsze, usiłuje wykazać przy
użyciu samodzielnie skonstruowanej argumentacji, duchowa˛ nature˛ duszy i po
drugie, postrzega i precyzuje kwestie˛ udziału rodziców w stwórczym akcie
obdarowania dusza˛ nowo powstała˛ istote˛.
Równocześnie wizja Spaemanna harmonizuje ze stanowiskiem św. Tomasza
z Akwinu. W jednej tylko kwestii wybitny filozof ustosunkowuje sie˛ do niej
polemicznie, a mianowicie do tzw. „,sukcesywnej animacji”.
Jego spojrzenie nie tylko współbrzmi z najnowszym nauczaniem Kościoła
prezentowanym przez Jana Pawła II w Evangelium vitae, a dotycza˛cym właśnie
problemu stworzenia duszy ludzkiej i udziału w tym akcie rodziców. Nauczanie to
oryginalnie wyjaśnia i bliżej interpretuje.
Dwa źródła złożyły sie˛ na napisanie tego artykułu. Pierwsze fundamentalne
wyznaczaja˛ publikacje niemieckiego filozofa, a drugie – dopełniaja˛ce ustaliły jego
wypowiedzi uzyskane przez autora artykułu w październiku 2006 r. oraz w licznych
wywiadach w lutym i marcu 2001 r.5.
Istnienie duszy. Przyczyna wszelkich doświadczeń
Jak podkreśla Spaemann, fakt, że bezpośrednio nie doświadczamy duszy,
w przeświadczeniu zwolenników empiryzmu pozbawił rozważania na jej temat
odpowiedniego szacunku. Za źródło takiego zapatrywania posłużyła myśl
D. Hume’a, który zanegował możliwość doświadczenia duszy. W swoich pogla˛dach nawia˛zywał do myśli Kartezjusza rozumieja˛cego dusze˛ jako całkowicie
niezależna˛ od ciała substancje˛ duchowa˛6.
Tymczasem według Spaemanna można również wyrazić teze˛ i myśl przeciwna˛
do empiryzmu. To właśnie dusza powoduje w nas wszelkiego rodzaju doświadczenia, czyli jest przyczyna˛ wszystkich naszych aktów (różnych działań i wszystkiego, co dzieje sie˛ w człowieku)7.
kierunkach. Kreacja pierwszego jest szczególna˛ zasługa˛ Arystotelesa, a drugiego Kartezjusza. Por.
R. Spaemann, Seelen, [w:] idem, Schritte über runs hinaus Gesammelte Reden und Aufsätze II KLETTCOTTA Stuttgart 2011, s. 127-128.
5
Teksty wywiadów zarejestrowane na kasetach magnetofonowych i utrwalone w pamie˛ci komputera sa˛ w posiadaniu autora artykułu.
6
R. Spaemann, Osoby O różnicy mie˛dzy czymś a kimś, przeł. J. Merecki, Oficyna Naukowa,
Warszawa 2001, s. 181-182.
7
Zgodnie z uje˛ciem klasycznym podobnie powyższa˛ funkcje˛ duszy postrzega A. Maryniarczyk. Por.
A. Maryniarczyk Źródła różnorodnych koncepcji jedności bytowej człowieka, Zadania współczesnej
metafizyki. Dusza Umysł Ciało. Red. nauk. A. Maryniarczyk, K. Ste˛pień, Lublin 2007, s. 90.
Klasyczna koncepcja duszy ludzkiej...
41
Dusze˛ te˛ posiadaja˛ nie tylko ludzie, ale wszystkie istoty żyja˛ce. Zwierze˛ dla
przykładu komunikuje życzenia, przeżywa różnoraki ból, a to oznacza, że ma
dusze˛. Zwierze˛ nie jest tylko aparatem, lecz wyróżnia sie˛ posiadaniem wne˛trza.
Dodajmy, iż to właśnie sfera wewne˛trzna ła˛czy wszystkie istoty żyja˛ce
z człowiekiem i człowieka ze wszystkimi istotami żyja˛cym8. Z tej racji zreszta˛
zwierze˛ i każda istota żyja˛ca jest tajemnica˛, a nie tylko – jak można by sa˛dzić
– osoba. Wewne˛trzne życie nie wyczerpuje sie˛ nigdy w tym, co jawi sie˛ nam od
zewna˛trz. Nie możemy go widzieć, ale wiemy, że ono istnieje. Przecież zwierze˛
wyraża swa˛ radość, ból, le˛k. Na mocy tego faktu okazuje sie˛ nie tylko przedmiotem
i rzecza˛, przeciwnie: ujawnia sie˛ w tych reakcjach jako nośnik sfery wewne˛trznej,
be˛da˛cej manifestacja˛ duszy. Funkcjonuje słynne stwierdzenie Thomasa Nagla „Jak
to jest być nietoperzem” 9. Wne˛trze zwierze˛cia zachowuje dla nas zawsze zagadkowy charakter.
W każdym razie mniej rozumiemy zwierze˛ta aniżeli aniołów. Ci ostatni sa˛
istotami duchowymi, dlatego potrafimy w jakiś sposób wyobrazić sobie, co oznacza
być aniołem. Dlaczego jednak nie jesteśmy w stanie tego uczynić w stosunku np. do
ptaka? Jeśli ja, jak powiedział Spaemann autorowi, widze˛ rudzika, ten spostrzegłszy
moja˛ osobe˛, zbliża sie˛ do mnie, wówczas myśle˛ sobie: „Przecież nie tylko ja, ale
żaden człowiek nigdy nie zrozumie, jak jawi sie˛ świat dla rudzika i każdego innego
małego ptaka. Pozostanie on na zawsze tajemnica˛, ponieważ posiada wne˛trze, które
pozostanie dla nas skryte”10. Aby bowiem wiedzieć, co to znaczy czuć to lub tamto,
trzeba to czuć. Z natury rzeczy nie można tego wiedzieć, od zewna˛trz.
My możemy sie˛ zrozumieć za sprawa˛ je˛zyka i dzie˛ki temu, że rozmawiamy ze
soba˛. Z tej samej racji uczestniczymy w jakiś sposób we wne˛trzu drugiej osoby
i mamy do niego pewien doste˛p.
Pochodzenie duszy
Jest nie do pomyślenia, podkreśla Spaemann, aby akty duchowe i samoświadome mogły zaistnieć jako rezultat przemian materialnych. Czynności duchowe jawia˛ sie˛ jako zbyt złożone (o innej naturze) procesy, by powstawały właśnie ta˛
droga˛. To, co duchowe i samoświadome, można imitować i pozorować, ale nie
wytwarzać11.
Z innej jeszcze racji nie należy w potencjale materii upatrywać genezy naszego
ducha. Dusza ludzka, be˛da˛c substancja˛ duchowa˛ i samoistna˛, jest co do swej istoty
oraz istnienia niezależna od materii. Nie może wie˛c okazać sie˛ zależna od niej pod
8
9
10
11
R. Spaemann, Seelen, s. 131.
R. Spaemann, Osoby, s. 54-55.
Ibidem, s. 152.
R. Spaemann, ZumBegriff des Lebens, [w:] idem, Schritteuberuns hinaus, s. 89.
42
wzgle˛dem swego pochodzenia. Dusza jest w sobie „prosta”, niezłożona, duchowa,
na co wskazuja˛ akty duchowe, jakie człowiek spełnia, Nie może być rezultatem
materialnych przemian, które maja˛ wydźwie˛k ekstensywny. Byłoby wie˛c rzecza˛
sprzeczna˛ upatrywać jej rodowód w materii. I oznaczałoby, że ta ostatnia dawałaby
to, czego nie ma.
Dusza musi mieć adekwatna˛ przyczyne˛ swego zaistnienia. Dlatego zgadza sie˛
Spaemann z Tomaszem z Akwinu, według którego to Bóg stwarza dusze˛ ludzka˛12.
Każda istota żyja˛ca poczyna tego samego rodzaju żywa˛ istote˛. Prawidłowość ta
realizuje sie˛ również w odniesieniu do człowieka. Zgodnie z tym, co twierdzi
Arystoteles, z człowieka powstaje człowiek. Wszak człowiek jest nim tylko wtedy,
gdy posiada dusze˛ rozumna˛. A zatem jego dusza od momentu swego zaistnienia
musi być taka˛, a nie zmysłowa˛ lub roślinna˛. Wszak wówczas należy przyja˛ć, że
rodzice przekazuja˛ dusze˛ rozumna˛, oczywiście stworzona˛ przez Boga.
Udział rodziców w stwórczym akcie obdarowania dusza˛.
Polemika z tradycyjnym uje˛ciem
Jak pokaża˛ poniższe analizy, Spaemann słusznie podważa nie tylko zasadność
dawnego pogla˛du akcentuja˛cego, że tzw. „animacja” nie zbiega sie˛ z chwila˛
pocze˛cia człowieka. Nie ma, według niemieckiego myśliciela, podstaw dla upowszechnionego jeszcze nie tak dawno w katolickiej doktrynie spojrzenia, w świetle
którego rodzice nie maja˛ udziału w dziele obdarowania przez Boga dusza˛ nowo
pocze˛tej istoty. Sa˛ natomiast rzekomo kreatorami jej ciała. Jedna˛ jeszcze nowatorska˛ rzecz rozwija Spaemann w powia˛zaniu z ta˛ kwestia˛. Otóż precyzuje i wyjaśnia,
jaka jest naprawde˛ rola rodziców w ostatecznym ukonstytuowaniu sie˛ fundamentalnych wymiarów życia osobowego, tj. duszy i ciała. Przez takie swe dociekania
jednocześnie interpretuje nieanalizowana˛ dota˛d od tej strony myśl Jana Pawła II
z Evangelium vitae.
Zdaniem Spaemanna wyobrażenie, zgodnie z którym dusza została stworzona
przez Boga bez współudziału rodziców, ma swe źródło w doktrynie średniowiecznej. Zakładała ona, że człowiek otrzymuje najpierw w akcie pocze˛cia dusze˛
wegetatywna˛, a naste˛pnie zmysłowa˛. Dopiero w czterdzieści dni po zapłodnieniu
w miejsce duszy zmysłowej wste˛puje dusza duchowa, stworzona bezpośrednio
przez Boga13.
Tymczasem nauka o sukcesywnym rozwijaniu sie˛ duszy stała sie˛ przestarzała.
Wiemy, kontynuuje wybitny myśliciel, że ludzkie DNA od pocza˛tku zapłodnienia
jest kompletne i rozwija sie˛ nieprzerwanie. Jak wykazuja˛ badania, żadnych przerw
12
Tekst wywiadu autora z R. Spaemannem (marzec 2012); Tomasz z Akwinu, Kwestie o duszy,
Wydaw. Znak, Kraków 1996 tłum. Z. Włodek, W. Zega zag. 14, 19 (s. 172).
13
R. Spaemann, DieUnantastbarkeit des menschlichen Lebens, Freiburg 1987, s. 84.
43
w tym procesie nie ma. Człowiek jest człowiekiem od pierwszej chwili pocze˛cia.
Z tego tytułu nie da sie˛ utrzymać dawnej teorii, według której zapłodnienie nie ma
nic wspólnego z zaistnieniem ludzkiej duszy rozumnej. Człowiek przecież nie ma
innej duszy niż te˛ właśnie14.
Również w tradycyjnej nauce katolickiej podkreślano, że od rodziców pochodzi ciało, a dusze˛ stwarza Bóg15. Nie można jednak zgodzić sie˛ z takim
spojrzeniem dotycza˛cym udziału rodziców w kreacji człowieka. Zapłodnienie
w takim przypadku tak naprawde˛ nie zachodziłoby. Faktycznie oznaczałoby, że
w jego wyniku nie powstaje istota żywa, lecz tylko pojawiaja˛ sie˛ zwłoki. Ciało
bowiem bez duszy nie jest ciałem, lecz materia˛.
Naturalnie, w tymże spojrzeniu pobrzmiewa też jakby echo nauki Arystototelesowskiej, według której duch wkracza do duszy z zewna˛trz thyrathen.
W rzeczywistości jednak rodzice uczestnicza˛ w pocze˛ciu całego człowieka z ciałem
i dusza˛.
Jest interesuja˛ce, podkreśla Spaemann, że papież Jan Paweł II w swej encyklice
Evangelium vitae, jakkolwiek w sposób nienarzucaja˛cy sie˛ i jakby marginalnie
obitur dictum stawia tradycyjna˛ nauke˛ pod znakiem zapytania. Wyjaśnia on
bowiem, iż stworzenie ludzkiej duszy jest, by tak rzec, przypisane ludzkiemu
aktowi zapłodnienia.
Gdybyśmy chcieli udział rodziców wyrazić w terminologii scholastycznej,
wówczas stwierdzilibyśmy: pełnia˛ oni role˛ przyczyn drugich16. Wulgarny zwrot
„robić dzieci” nie tylko brzmi niestosownie w obliczu szczególnej rangi aktu
pocze˛cia, czyli jego godności i radości mu towarzysza˛cej, rozmija sie˛ z rzeczywistym stanem rzeczy, tzn. z tym, czym naprawde˛ jest17.
Dusza, be˛da˛c stworzona, pochodzi bezpośrednio od Boga. Zostaje jednak
przekazana powołanemu do istnienia człowiekowi przez rodziców na drodze
pocze˛cia. Ci ostatni właśnie nic od siebie nie daja˛ w żadnym z wymiarów
życia, ła˛cznie z wymiarem somatycznym. Przekazuja˛ wie˛c również substancje
genetyczne i uzdolnienia dziedziczne. Pierwotnie moga˛ pochodzić od pokolenia
14
R. Spaemann, Seelen, [w:] idem, Schritteuberuns hinaus, s. 145.
R. Spaemann, Der Beginn des menschlichen Lebens, «Zetsschriftfü Lebensrecht» 3 2004 13. Jg. S.
63; W. Granat, Dogmatyka katolicka, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1967, s. 191. G. Dogiel,
Antropologia filozoficzna, Kraków 1992, s. 121.
16
R. Spaemann, Der Beginn des menschlichen Lebens, s. 64. Jak podkreśla Spaemann, nauka
papieża oczekuje jeszcze na to, by wewna˛trz katolickiej teologii została systematycznie przemyślana.
Ona jednak usuwa z katolickiej teologii antropologiczna˛ osobliwość. Por. R. Spaemann, Der Beginn,
s. 64. W opinii papieża „małżonkowie jako rodzice sa˛ współpracownikami Boga Stwórcy w pocze˛ciu
i zrodzeniu nowego człowieka”. Por. Jan Paweł II, Ewangelium vitae, Kuria Metropolitarna w Krakowie
(brak daty wydania) s. 78.
17
R. Spaemann, Das Gezeugte, das Gemachte und Geschaffene, [w:] idem, „Scheidewege Jahrgang”
36 2006-2007, s. 303.
15
44
dziadków (np. genialne uzdolnienia muzyczne). Jeśli sa˛ to nawet talenty czy cechy
dziedziczne rodziców, niekoniecznie pochodza˛ od nich18. Te ostatnie też przecież
otrzymali.
Duch w maszynie
To, że my nie powinniśmy rozumieć ducha jako wznosza˛cej sie˛, by tak rzec,
nad wodami rzeczywistości psychicznej, lecz jako duchowa˛ dusze˛, wydaje sie˛
dzisiaj szczególnie godne zaakcentowania. Istnieje wielkie zagrożenie symulacji
duchowych funkcji. Jesteśmy cia˛gle na nowo zaskakiwani nieograniczona˛ wprost
liczba˛ przypadków tego rodzaju pozorowania.
Dlaczego zatem elektroniczny kalkulator nie myśli? Myślenie bowiem nie jest
myśleniem, jeśli jego rezultaty nie sa˛ przejawami życia. Duch w maszynie nie jest
realnym duchem, taki nie może zaistnieć. Rzeczywistość ducha oznacza życie.
W zwia˛zku z tym duchowa istota nie dlatego umiera, że zaprzestała myśleć, lecz
z tej racji, iż odmówiła posłuszeństwa funkcja oddychania. Myślenie, które nie jest
przeżywane jako myślenie (jego podmiotem nie jest człowiek), które nie zostało
dane wraz z nasza˛ ludzka˛ bytowościa˛ nie jest myśleniem, lecz symulacja˛. I ta
symulacja wyste˛puje tylko u żyja˛cych istot.
Naturalnie, ludzki duch istnieje tylko jako życie świadome. Sytuacja odwrotna
również ma miejsce. Świadome życie jest dla nas paradygmatem życia w ogóle.
Tylko za jego sprawa˛ mamy doste˛p do życia nieświadomego. A życie nieświadome
jest mniej jednoznacznie intensywnym życiem aniżeli życie świadome. Qui non
intelligit – pisze Tomasz z Akwinu w komentarzu do Etyki Nikomachejskiej
Arystotelesa – non perfecta vivetsedhabetdimidiumvite. Kto nie poznaje, nie żyje
w pełni, lecz tylko połowicznie19.
Duchowa natura duszy
Rozważania o naturze duchowej duszy ludzkiej sa˛ szczególnie doniosłe
w kontekście problematyki jej nieśmiertelności. Jeśli zrozumiemy, że dusza ludzka
jest substancja˛ niematerialna˛, wówczas wnioskować możemy, że jest ona nieśmiertelna20.
Dla Spaemanna duchowa dusza ludzka nie pozwala sie˛ zredukować do
materialnych funkcji. Z powyższego powodu nie zaprzestanie ona istnieć wskutek
18
19
20
Na podstawie wywiadu przeprowadzonego przez autora artykułu z R. Spaemannem (luty 20012).
R. Speamann, Seelen, s. 135.
E. Gilson, Tomizm, s. 266.
45
ich wygaśnie˛cia spowodowanego śmiercia˛ ciała. Fakt, że dusza człowieka ma
duchowa˛ nature˛, nie znaczy, iż jest ona, podobnie jak anioł, czystym duchem21.
W jaki sposób można uzasadnić taka˛ jej nature˛? Otóż na fakt ten wskazuja˛,
zdaniem wielkiego myśliciela, po pierwsze, akty intencjonalne, niebe˛da˛ce w swej
istocie czymś psychicznym, lecz duchowym22. Nie można ich interpretować jako
stanów istoty cielesnej czy też materialnej. Nie pozwalaja˛ one ich podmiotu
traktować tylko jako ożywionego przedmiotu, zdolnego do odczuwania stanów
psychicznych, na przykład bólu, ale niebe˛da˛cego w stanie podzielić sie˛ refleksja˛ na
temat tych stanów.
Akty intencjonalne w rodzaju odkryć historycznych lub matematycznych sa˛ nie
tylko logicznie niezależne od wydarzeń fizycznych. Nie moga˛ zostać również
wywołane przez nie i nie da sie˛ im przyporza˛dkować żadnego określonego stanu
mózgu.
Rozumiemy wie˛c teraz dlaczego tak sie˛ dzieje, podkreśla Spaemann, że na
pytanie, ile jest dwa razy dwa, odpowiadamy cztery. Kwestii udzielenia właściwej
odpowiedzi i tym samym uchwycenia prawdy nie wyjaśnimy przez wskazanie
procesów mózgu jako ich przyczyny23. Odpowiedź ta wymaga namysłu nad
struktura˛ liczby. Ten zaś z kolei jest oznaka˛ aktywności intencjonalnej czyli
myślowej, duchowej.
A zatem, duchowe, intencjonalne akty istnieja˛ o tyle, o ile sa˛ wydarzeniami
w duszy. Z punktu widzenia ich treści, akty te sa˛ aczasowe. Jak powyższe
stwierdzenie wskazuje, musi być ich odpowiednia przyczyna, nie inna oczywiście
niż duchowego typu24. Jakiego bowiem rodzaju sa˛ działania bytu, taka i jego natura.
Funkcje duchowe, jakie dusza nasza spełnia, świadcza˛, że jest ona samodzielna˛,
duchowa˛ substancja˛25. W wyniku tego dusza partycypuje, jak podkreśla Spaemann,
w rzeczywistości tak niematerialnej, jak i wiecznej.
Niewa˛tpliwie wie˛c dusza staje sie˛ nam doste˛pna przez swe akty, ale nie jest
tożsama z żadnym z nich.
Duchowa natura duszy ujawnia sie˛, wykazuje niemiecki myśliciel, w jej
uzdolnieniu do aktów samorelatywizacji. Mieć ducha czyli być obdarowanym
21
R. Spaemann, Osoby, s. 187.
Ibidem, s. 68.
23
Owszem, powinniśmy szukać wyjaśnienia w psychice i w mózgu, ale w sytuacji specyficznej, tzn.
gdy ktoś np. na pytanie „ile jest 2x2”, odpowiada zawsze 5 – stwierdzi R. Spaemann. Na podstawie
wywiadu (sierpień 2008 r.).
24
Podobnie rozpatruje te˛ kwestie˛ E. Gilson, skoro pisze: „Jeśli istnieja˛ byty cielesne myślne, to
źródło ich działalności poznawczej tkwi nie w cielesnośći”. Por. G. Gilson, Duch filozofii średniowiecznej, tłum. J. Rybałt, przedmowe˛, przypisy i apendyksy tłum. I. Trzaskowska, Instytut Wydawniczy Pax,
25
R. Spaemann, Seelen, s. 135. Tekst wywiadu przeprowadzonego przez autora artykułu
z R. Spaemannem (luty 2012), R. Spaemann, Osoby, s. 196-200.
22
46
dusza˛ znaczy nie traktować siebie jako centrum świata, lecz postrzegać jako
jednego pośród innych, nawet przejawiać gotowość umieszczania siebie w cieniu,
na drugim planie26. My ludzie bowiem potrafimy zaniechać czegoś, co chcemy
dokonać i co jest dla nas korzystne tylko dlatego, że przyniosłoby to szkode˛ lub
zadało ból innej istocie27.
Jak podkreślał Nietzsche, z miłości do Boga zdolni jesteśmy ujrzeć w drugim
człowieku coś wie˛kszego od człowieka28. Na wielkoduszny akt samorelatywizacji
nie zdobe˛dzie sie˛ zwierze˛ czyli istota posiadaja˛ca wprawdzie dusze˛, ale zmysłowa˛,
a nie o charakterze duchowym. Pozostanie ono zawsze dla siebie centrum. Nie
potrafi nawet sobie wyobrazić, że drugie zwierze˛ może być również tym centrum.
Dla kota zatem mysz jawi sie˛ jako zdobycz. Wprawdzie najpierw z nia˛ sie˛ bawi, ale
potem pożera. Nie istnieje bowiem dlań świat myszy, lecz tylko to, co zaspokaja
potrzeby29.
Funkcje duszy
Chca˛c określić nature˛ jakiegoś bytu, wystarczy ustalić, jakie jest jego działanie
(E. Gilson)30. Odpowiednio do tej zasady dusza ludzka, według Spaemanna, jest ze
swej istoty duchowa, skoro realizuje akty duchowe. Wszakże wykonuje i sprawia
nie tylko tego rodzaju czynności.
Owszem, człowiek ma jedna˛ dusze˛, spełniaja˛ca˛ jednak trojakiego typu funkcje.
Wymienić należy, po pierwsze, funkcje wegetatywne czyli roślinne (np. trawienie,
spożywanie posiłków), po drugie, zwierze˛ce (m.in. poznanie zmysłowe) i wreszcie
funkcje intelektualne i duchowe. Te ostatnie świadcza˛, że dusza przetrwa rozkład
funkcji materialnych (fizjologicznych i zwierze˛cych) w wyniku śmierci ciała.
Wprawdzie, jak zaznacza Spaemann, według Platona, dusza uwolniona od
ciała osia˛ga swój najlepszy, najwyższy stan. Jeśli jednak jest ona forma˛ ciała,
be˛dzie jej coś istotnego brakować. Dlatego, kontynuuje wybitny filozof,
św. Tomasz trafnie powiedział, że dusza po śmierci czeka na zmartwychwstanie, co
wie˛cej te˛skni za nim.
Według niemieckiego myśliciela, św. Tomasz z Akwinu słusznie definiuje
dusze˛ stosownie do jej najwyższej funkcji. Dusza zwierze˛ca, jak wiadomo,
26
R. Spaemann, Ochrona zwierza˛t i godność człowieka, [w:] idem, Granice Oficyna Naukowa
28
29
R. Spaemann, Wertoder Würde des Menschen, [w:] Der Wert des Menschen, hrsg,. von Konrad
Paul Liessmann Wien, 2006, s. 33-35; idem, Osoby, s. 79.
30
E. Gilson, Tomizm, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1960, s. 273.
27
47
wykonuje również funkcje typowe dla rośliny. Nie jest to jednak dusza roślinna, do
której dochodzi jeszcze nowa rzeczywistość w postaci uzdolnienia do ruchu
i zmysłowego spostrzegania. Jest ona dusza˛ zwierze˛ca˛ z racji swych wyższych
funkcji.
Podobnie rzecz sie˛ dzieje, zdaniem Spaemanna, w przypadku człowieka. Nie
jest on zwierze˛ciem u którego na wyższym stopniu rozwoju doła˛cza duch,
przeciwnie, jest człowiekiem w każdej ze swych funkcji, ła˛cznie ze zwierze˛ca˛,
której zarazem nie można nazwać taka˛ właśnie. Dlaczego? Ludzkie spożywanie
potraw to przecież kulturowy fakt. Dlatego uczte˛ niebieska˛ wyobrazić sobie wolno
analogicznie do ziemskiej. Prawidłowość ta dotyczy również seksualnego zjednoczenia me˛żczyzny i kobiety Współczesna antropologia potwierdza tego rodzaju
zapatrywanie31.
Dusza jako forma substancjalna ciała
Dusza nie jest sprowadzalna do czegoś, co nie jest ożywione – przeciwnie,
be˛da˛c forma˛ substancjalna˛ ciała, okazuje sie˛ przyczyna˛ tego wszystkiego,
co żyje. Dusza jako forma, zdaniem Spaemanna, nie jest wie˛c jak chce Nikolai
Hartmann statyczna˛ zasada˛ nadbudowana˛ nad jakimś oboje˛tnym materiałem
(np. kamieniami) 32.
Owszem, dusza i ciało w człowieku sa˛ istotnie różnymi elementami; pierwszy
należy do sfery duchowej, drugi materialnej 33. Wszak człowiek nie składa sie˛
z dwóch substancji: duszy i ciała. Trzeba wie˛c podkreślić ich głe˛boki, wewne˛trzny
zwia˛zek . Dusza tworzy wraz z ciałem jedna˛ substancje˛, która˛ jest człowiek. Innymi
słowy, to dzie˛ki duszy rozumnej każdy z nas jest człowiekiem. Jest ona forma˛, czyli
przyczyna˛ sprawiaja˛ca˛, że coś samo w sobie jest czymś tak oto określonym, czyli
substancja jest substancja˛, człowiek człowiekiem, ciało ciałem.
A zatem, duszy jako formie człowiek zawdzie˛cza to, że jest konkretnym
bytem, jestestwem żyja˛cym, racjonalnym, obdarzonym ciałem, zmysłami, rozumnościa˛. Dusza, po prostu, ustanawia człowieka we właściwym mu bycie34.
Dodajmy, że każdego rodzaju dusza (nie tylko ludzka, ale i zwierze˛ca oraz
roślinna) pełni funkcje˛ formy czyli tam, gdzie sie˛ ona znajduje, pojawia sie˛ także
życie, tj. np. zdolność odżywiania, wzrostu i zanikania.
Dusza obejmuje i przenika ciało tak, że jest obecna w każdej jego cze˛ści. Nie
jest wie˛c możliwe, według słusznego przeświadczenia Spaemanna, by zlokalizować
31
32
33
34
Ibidem, s. 133.
B. Mondin, Preegzystencja nieśmiertelność reinkarnacja, Wydaw. WAM Kraków 1996, s. 92.
R. Spaemann, Seelen, s. 135-137; idem, Osoby, s. 182-190; E. Gilson, Tomizm, s. 275-276.
48
ja˛ w określonych rejonach ciała, jak próbowali tego dowieść Platon i Kartezjusz35.
Jednocześnie dusza i ciało maja˛ tylko jedno istnienie: jest to istnienie całej złożonej
jedności, dostarczane przez dusze˛36.
Nie z innej też racji jak tej, że dusza jest forma˛ substancjalna˛ ciała, może być
zarazem przyczyna˛ identyczności bytu ludzkiego37. Wiemy o tym z własnego
doświadczenia wewne˛trznego, w którym mamy poczucie swej tożsamości przez całe
życie. Mimo upływu czasu i mimo zmian osobowościowych (przypadłościowych)
doświadczamy siebie cia˛gle jako tego samego podmiotu różnorodnych aktów.
Tożsamość przeżywania znajduje sie˛ poza wszelkim zwia˛zkiem z procesami
materialnymi38. Te ostatnie cechuje niezwykły dynamizm i przemienność, skoro np.
każdego dnia powstaje i obumiera ok. 500 tys. milionów komórek. Pozostaje jednak
ta sama struktura zachowania czyli dusza, warunkuja˛ca nasza˛ identyczność39.
Na to, że m. in. powyższego typu funkcja jest właściwa duszy, wskazuja˛
również skutki oddzielenia sie˛ jej od ciała. Wówczas tak naprawde˛ już go nie ma.
Zamieniło sie˛ ono w usypisko materii. To dusza bowiem sprawia, że ciało istnieje
jako ciało. A zatem tylko tak długo, jak długo dusza ożywia ludzkie ciało, zasługuje
ono rzeczywiście na te˛ nazwe˛. Dusza nadaje mu, po prostu, tożsamość40. Dusza
bowiem jako forma ciała ła˛czy w harmonijna˛ całość elementy, które określamy
jako biochemiczne, tworza˛c z nich ciało41.
Nieprzypadkowo zatem Arystoteles, akcentuje niemiecki filozof, nazywa
dusze˛ entelechia, by podkreślić jej celowościowa˛ nature˛ (słowo entelechia oznacza
mieć cel). Wyjaśnia sie˛ w ten sposób, dlaczego dusza jest przyczyna˛ spontanicznej,
własnej aktywności. Na tej podstawie rozstrzyga ona o tym, czego powinna być
przyczyna˛ a czego nie. Tego rodzaju rozstrzyganie wyraża tendencje˛ żywej istoty
do urzeczywistniania siebie i zachowania42.
Nieśmiertelność duszy
Jaki powód skłania nas, pyta
przetrwa śmierć ożywianego przez
wszystkich czasach w całej jego
identyczny z chrześcijańska˛ wiara˛
35
Spaemann, aby przyja˛ć, że duchowa dusza
siebie ciała? Widziano ten powód prawie we
wyrazistości. Zarazem nie okazywał sie˛ on
w zmartwychwstanie ciała. Niemniej współ-
R. Spaemann, Seelen, s. 146; V. Possenti, Spór o jedność człowieka, s. 121.
E. Gilson, Tomizm, s. 276-277.
37
R. Spaemann, Seelen s. 137.
38
R. Spaemann, Osoby, s. 196
39
R. Spaemann, Seelen, s. 136-137 :
40
R. Spaemann, Osoby, s. 196: E. Gilson, Tomizm, s. 273.
41
Wprawdzie Spaemann w ten sposób wprost nie wyraził sie˛ o duszy, ale podziela zaprezentowane
w ostatnim sformułowaniu stanowisko Gilsona. Por. E. Gilson, Tomizm, s. 265.
42
36
49
brzmiał z nia˛ i przez uwzgle˛dnienie jej wizji łatwiej wyobrazić sobie niezniszczalność duszy aniżeli śmierć całej osoby.
W swym dowodzeniu nieśmiertelności duszy Spaemann odwołuje sie˛ nade wszystko, jak pokaża˛ jeszcze niniejsze rozważania, do Platona. Dlatego argumentacje˛, jaka˛
przedstawia w tej kwestii, określa również jako platońska˛43. Jednocześnie dostrzega on
zasadność innych przedstawionych poniżej argumentów.
Argument ze sposobu istnienia duszy
Spaemann zgadza sie˛, że za nieśmiertelnościa˛ duszy przemawia jej sposób
egzystencji44. Istnieje ona przecież samodzielnie i niezależnie od ciała, którego
tożsamość zreszta˛ warunkuje (organizuja˛c je nieustannie w cia˛gu życia). A zatem
rozkład ciała nie może jej dotkna˛ć i unicestwić.
Jednocześnie trzeba w tym miejscu, w opinii wielkiego filozofa, uwzgle˛dnić
jeszcze jedna˛ istotna˛ rzecz, a mianowicie idee˛ zmartwychwstania ciała. Wprawdzie
wymyka sie˛ ona możliwości jej dowodzenia na terenie filozofii. Zarazem domaga
sie˛ niejako być postrzegana˛ jako postulat tej nauki. Idea ta przecież sama sie˛
nasuwa. Dusza ludzka, wskutek śmierci ciała „traci swa˛ właściwa˛ bytowość
w postaci bycia forma˛ życia wielowymiarowego45. Zaprzestaje wie˛c spełniać
funkcje wegetatywne i zmysłowe. Nie jawi sie˛ już jako dusza kompletna. Z tejże
racji be˛dzie niejako te˛skniła za poła˛czeniem z ciałem. Właśnie z tego powodu,
według Spaemanna, św. Tomasz z Akwinu widział w tym fakcie argument za
zmartwychwstaniem ciała46.
Argument ze zdolności poznania wiecznych prawd47
Spaemann omawia bliżej argument, który jak sam podkreśla – nie napotkał
dota˛d silnego kontrargumentu. Niemiecki myśliciel wychodzi w tym przypadku
43
R. Spaemann, Seelen, s. 141-142.
Spaemann argumentu tego osobiście nie rozwija, ale w wywiadzie z autorem tych analiz przyznał,
iż traktuje go jako zasadny. Na podstawie wywiadu przeprowadzonego przez autora artykułu
z R. Spaemannem (luty 2012).
45
R. Spaemann, Osoby, s. 200
46
Tekst wywiadu autora artykułu z R. Spaemannem (luty 2012).
47
R. Spaemann jako interesuja˛ca˛ próbe˛ uzasadniania nieśmiertelności duszy uważa również D. von
Hildebranda argument z faktu bycia przez nas podmiotem wartości moralnych. Jak podkreśla bowiem
niemiecki fenomenolog, fakt, że człowiek może być ich podmiotem sprawia, iż wyobrażenie jakoby
przestał istnieć z chwila˛ śmierci, jawi sie˛ jako bezsensowne. Ta możliwość bycia podmiotem takich
wartości wskazuje na intencje˛ wieczności duszy i na jej personalny charakter, przewyższaja˛cy wszelka˛
sfere˛ witalna˛. Por. D. von Hildebrand, Die Unsterblichkeit der Seele, [w:] idem, Idolkult und Gotteskult,
Regensburg 1974, s. 304-305.
44
50
z założenia, że duchowe funkcje duszy nie przebiegaja˛ w obszarze biologicznej
aktywności organizmu, skierowanej na samozachowanie. Otóż warunkuja˛ możliwość poznania prawd wiecznych. Istnieja˛ bowiem również prawdy przygodne.
Jednak prawdy te nasz rozum podnosi do statusu prawd wiecznych.
Przygodne zdarzenie zatem może zostać przekształcone w wieczna˛ prawde˛.
My bowiem wyrażenia indeksykalne (wskazuja˛ce) w rodzaju „tutaj”, „teraz”
potrafimy zasta˛pić neutralnymi datami. W zwia˛zku z tym rzecza˛ prawdziwa˛ jest
i pozostanie, że my np. 11 grudnia 2004 r. rozmawialiśmy w Iserlohn (w pobliżu
Dortmundu) na temat ciała i duszy. Ta zdolność odrywania sie˛ od perspektywy
wyrażeń indeksykalnych i przekształcania faktów przygodnych w wieczne ujawnia
specyfike˛ ducha ludzkiego. Nasuwa także myśl, że sam duch musi przynależeć do
sfery wiecznej48.
Krótko mówia˛c, teze˛ powyższego platońskiego argumentu: nasz rozum podnosi prawdy przygodne do statusu prawd wiecznych, można rozumieć również
w naste˛puja˛cy sposób. My zatem posiadamy zdolność zrozumienia, że to, co sie˛
zdarzyło (np. wywiad autora artykułu na temat duszy 18 lutego 2012 r.
z R. Spaemannem) nigdy nie może zostać wymazane, pozostanie wiecznotrwałe.
W rezultacie trzeba stwierdzić, iż również podmiot tego uzdolnienia musi być
bytem powołanym do wieczności. Działanie bowiem (zdolności duszy) ujawnia
nature˛ bytu, czyli w tym przypadku ponadczasowy charakter duszy ludzkiej49.
Te˛ sama˛ myśl można wyrazić w inny jeszcze sposób. Jak wynika z rozważań,
zdaniem Spaemanna, nieśmiertelność duszy wspiera sie˛ już na mocy tego faktu, że
człowiek posiada zdolność wykraczania poza horyzont swego doświadczenia.
W zwia˛zku z tym, według tegoż myśliciela, za Platonem można powiedzieć,
iż dusza ma udział w rzeczywistości samej (nie odnosza˛c świata egoistycznie do
siebie), myśli wieczne idee.
W każdym razie istnieja˛ sa˛dy, których prawdziwość lub fałszywość rozpoznajemy niezależnie od doświadczenia. Jeżeli ktoś powiedziałby mi, podkreśla
wybitny filozof: Idź do Stuttgartu i policz leża˛ce po drodze kamienie, w jednym
miejscu znajduja˛ sie˛ dwa, w innym dalsze dwa, a przekonasz sie˛, że dwa plus dwa
jest trzy, wówczas odparłbym: „Nie, nie pójde˛, bo uważam to za bezsens, wiem
bowiem od zawsze, iż twierdzenie dwa plus dwa równa sie˛ trzy jest fałszywe i nie
musze˛ go sprawdzać”. Do rozstrzygnie˛cia pewnych spraw rzeczywiście nie potrzebujemy osobistego doświadczenia (w gre˛ wchodza˛ np. twierdzenia matematyki,
geometrii).
Również ten fakt, jak podkreśla Spaemann, że my obaj rano w sobote˛
16 października 2004 r. siedzimy i rozmawiamy o filozofii, jawi sie˛ jako wieczna
48
R. Spaemann, Seelen, s. 142-143.
Z takim rozumieniem tego argumentu zgodził sie˛ sam R. Spaemann, co stwierdził w wywiadzie
z autorem artykułu w lutym 2012.
49
51
prawda i pozostanie ona taka˛ nie tylko na miliony lat, ale na zawsze. Myśleć te˛
myśl, oznacza zreszta˛, myśleć myśl Boża˛, ponieważ gdyby nawet planeta nasza sie˛
rozpadła, czy też cały świat przestałby istnieć i życie w nim zanikłoby (w rezultacie
czego nie byłoby już nikogo, kto mógłby przypomnieć o tym fakcie), to czyż
wskutek tego przestałoby być prawda˛ to, że dyskutowaliśmy o prawdach filozoficznych we wspomnianym czasie? Naturalnie, zdarzenie takie pozostanie na zawsze
zjawiskiem prawdziwym. Jeśli zaś zdobywam sie˛ na myśli (prawdy) tego rodzaju
jak powyższa, które przetrwaja˛ czas (jakkolwiek sa˛ już minionymi) i jeśli za ich
sprawa˛ mam udział w Bogu, wówczas dusza ludzka nie może być śmiertelna.
Okazuje sie˛ ona czymś zupełnie innym, co po prostu nie przemija wraz ze śmiercia˛
ciała50.
Pokazuje sie˛ w ten sposób, kontynuuje Spaemann za Platonem, że dusza, skoro
myśli i poznaje rzeczy niezmienne, prezentuje sie˛ jako niezmienna i trwała oraz
ponadczasowa. Jeśli za jej sprawa˛ poznajemy prawdy aczasowe, czyli wieczne,
znaczy to, że wykazuje sie˛ ona zdolnościa˛ typowa˛ dla bytu powołanego do
wieczności. Jak wiemy, działanie bytu odsłania jego nature˛51. Dusza zatem musi
posiadać nature˛, która przekracza czas. Materia (zmysły) bowiem zatrzymuje nas
przy poznawaniu rzeczywistości wyła˛cznie zmiennej, nietrwałej52.
Jak z powyższego wynika, zdaniem Spaemanna, Platon wskazał ważny
argument za nieśmiertelnościa˛, jakkolwiek nie jawi sie˛ on jako zniewalaja˛cy.
Rzeczywiście, w Fedonie dusza ludzka wznosi sie˛ ponad zmysły i doświadczenie,
dosie˛gaja˛c dziedziny tego, co czyste, wiecznie trwałe i nieśmiertelne. Pokazuje sie˛
w ten sposób, że jest tej dziedzinie pokrewna, a myśla˛c o rzeczach niezmiennych,
sama okazuje sie˛ niezmienna.
Niewa˛tpliwie, zdaniem niemieckiego myśliciela, filozofia może dodać za
Sokratesem: „Ale, że ba˛dź to tak jest, ba˛dź też jakoś tak podobnie ma sie˛ rzecz
z naszymi duszami i z miejscem ich pobytu, skoro dusza okazuje sie˛ czymś
nieśmiertelnym, to zdaje mi sie˛ wypada i warto ryzykować przypuszczenie, że tak
jest. Ryzyko bardzo pie˛kne i trzeba sobie samemu takie słowa wreszcie niby do snu
śpiewać”53.
Możemy przyja˛ć, twierdzi Spaemann, że dusza ludzka okazuje sie˛ rzeczywiście nieśmiertelna. Na taki jej przymiot potrafimy w filozofii wskazać przekonuja˛ce,
50
R. Spaemann, Seelen, s. 130-138: tekst wywiadu Autora artykułu z R. Spaemannem (luty 2012).
A.B. Ste˛pień, Wste˛p do filozofii, Towarzystwo Naukowe KUL Lublin 1995, s. 228.
52
Platon, Fedon, [w:] idem Eutyfron Obrona Sokratesa Kriton Fedon Uczta, przeł. oraz wste˛pami
i objaśń. opatrz. W. Witwicki, Wydaw. Zielona Sowa Kraków 2007, XVIII-XVIX (s. 141-143);:
G. Reale, Historia filozofii, Red. Wydaw. KUL Lublin 1996, s. 222-223; tekst wywiadu autora
z R. Spaemannem (październik 2004).
53
Platon, Fedon, [w:] idem, Eutyfron Obrona Sokratesa Kriton Fedon Uczta, przeł. wste˛pami
i objaw. zaopatrz. W. Witwicki Wydaw. Zielona Sowa Kraków 2007 LXIII (s. 185); R. Spaemann,
Osoby, s. 200.
51
52
jakkolwiek nie zniewalaja˛ce argumenty. Gdybyśmy bowiem byli w stanie te
ostatnie przedstawić, wówczas wszyscy ludzie, którzy myśla˛, uwierzyliby w nieśmiertelność duszy. Tymczasem istnieja˛ ludzie niewierza˛cy, a zarazem zdolni do
myślenia54.
Klasyczna koncepcja duszy ludzkiej. Uje˛cie Roberta Spaemanna
Streszczenie
Artykuł prezentuje klasyczna˛ wizje˛ duszy wykreowana˛ przez wybitnegoa˛współczesnego myśliciela niemieckiego Roberta Spaemanna. Najpierw akcentuje sie˛ w nim doniosłość i aktualność
problematyki. Naste˛pnie, przybliża wszystkie istotne wa˛tki wyznaczaja˛ce integralny jej charakter, tj.
pochodzenie, istnienie duszy, jej istote˛, nature˛ bytowa˛ (duchowa substancja), fundamentalna˛ funkcje˛
(forma substancjalna ciała), podstawowe trzy czynności, nieśmiertelność.
W artykule podkreśla sie˛ to, co nowatorskie w uje˛ciu Spaemanna. Sa˛ to trzy rzeczy, a mianowicie
pierwsza, czyli oryginalna interpretacja platońskiego argumentu za nieśmiertelnościa˛ duszy z jej
zdolnościa˛ poznania wiecznych prawd, druga – unikatowo sformułowane uzasadnienie duchowej natury
tejże duszy z naszej zdolności do aktów intencjonalnych i możności samorelatywizacji, trzecia
– sprecyzowanie i rozwinie˛cie kwestii podje˛tej przez Jana Pawła II w Ewangelium vitae, tj. udziału
rodziców w akcie obdarowania nas przez Boga stworzona˛ dusza˛.
Słowa kluczowe: Robert Spaemann, dusza, filozofia klasyczna.
The classical concept of human soul. Robert Spaemann’s perspective
Summary
The article presents the classical vision of soul created by the eminent German thinker, Robert
Spaemann. First, emphasis is put on the importance and timelessness of the problem, then all aspects
responsible for the integral character of the soul- the origin, existence of the soul, the character (spiritual
substance), the fundamental function (substantial form of the body), its basic three functions, the
immortality.
The article focuses on what was innovative in Spaemann- the original interpretation of Plato’s clam
that soul is immortal as it is capable to learn the eternal truths, secondly, a unique formulation of the
justification of the spiritual nature of the soul as we have the ability to perform intentional acts and to
self- relativity, and thirdly extrapolated on the question raised by John Paul II in Evangelium Vitae, that
is the participation of the parents in the act of being granted a soul by God.
Key words: Robert Spaemann, soul, classical philosophy.
55
Tekst wywiadu autora artykułu z R. Spaemannem (październik 2004).
OSW
Tom XII
2012
Nr 2
Marta Śliwa
Analiza poje˛cia życzliwości i jego miejsce w nowożytnej szkockiej
filozofii moralnej. Francis Hutcheson a David Hume
Brytyjska filozofia moralna XVIII wieku w dużej mierze skupiała sie˛ na
psychologicznych aspektach ludzkich wyborów i działań poszukuja˛cych uzasadnienia dla ocen i postaw moralnych. Celem niniejszych rozważań jest omówienie
koncepcji życzliwości (benevolence) autorstwa dwóch najwie˛kszych filozofów
szkockiego oświecenia: Francisa Hutchesona i Davida Hume’a. Życzliwości, która
stanie sie˛ dla obu jedna˛ z naczelnych wartości moralnych.
Życzliwość motorem ludzkiego działania – Francis Hutcheson
Francis Hutcheson w A Short Introduction to Moral Philosophy, pracy
dedykowanej studentom uniwersyteckim, pisze, że filozofia moralna, pojmowana
jako sztuka regulowania całego życia, jest najwyższa˛ spośród wszelkich dziedzin
filozofii1. Powinna być ona oparta na badaniach dotycza˛cych ludzkiej natury,
wyjaśniaja˛c motywy ocenienia i poste˛powania człowieka.
Dobro moralne filozof określa jako „idee takiej cechy postrzeganej w czynach
drugiego człowieka, która wywołuje w nas bezinteresowna˛ aprobate˛ dla ich
sprawcy”2; analogicznie, moralne zło wywołuje w nas bezinteresowna˛ dezaprobate˛.
Postrzeganie dobra moralnego nie wynika z wykształcenia, obyczajów czy wcześniejszych doświadczeń. Posiadamy pewna˛ powszechna˛, wewne˛trzna˛ zdolność,
zmysł moralny (moral sense), „to bowiem, co ten zmysł pochwala – pisze filozof
– uważamy za słuszne i pie˛kne i nazywamy cnota˛; co pote˛pia, nazywamy niskim
1
F. Hutcheson, A Short Introduction to Moral Philosophy in three books; containing the Elements of
Ethics and the Law of Nature, translated from the Latin, ed. 3, Glasgow 1764, s. 1.
2
Idem, An Inquiry into the Original of our Ideas of Beauty and Virtue; In Two Treatises, ed. 4,
London 1738 s.105, cyt za: S. Zabieglik, Wiek doskonalenia. Z filozofii szkockiego Oświecenia, „Zeszyty
Naukowe Politechniki Gdańskiej”, Filozofia, nr 3, Gdańsk 1997, s. 100.
54
Marta Śliwa
(base), szpetnym (deformed) i wyste˛pnym (vicious)”3. Jest to zmysł wtórny (reflex
or subsequent) wobec zmysłów zewne˛trznych i jest przynależny każdemu człowiekowi, wytwarza w nas bezinteresowne uczucie (poczucie moralne), wyrażaja˛ce sie˛
w naszej aprobacie lub dezaprobacie wobec poste˛powania innych. Dobroć i życzliwość budzi w nas pozytywne i spontaniczne reakcje, analogicznie do reakcji na
jakiś kształt regularny czy harmonijna˛ kompozycje˛. Bezinteresowność zaś objawia
sie˛ w tym, iż pochwalamy takie cechy, jak wielkoduszność, honor, dobro,
pote˛piaja˛c jednocześnie okrucieństwo czy czynione zło, bez wzgle˛du na ewentualne
korzyści czy szkody, jakie ta opinia może nam przynieść4. „[...] to, co uwzgle˛dnia
głównie nasze sumienie, czyli zmysł moralny, to uczucie z serca płyna˛ce, a nie ich
zewne˛trzne skutki”5 – pisze w Short Introduction to Moral Philosophy. Zmysł
moralny pozwala nam również oceniać nasze własne poste˛powanie, co jest
możliwe, gdy nic nie zakłóca jego działania. Sam natomiast nie podlega już ocenie
moralnej. Jak bowiem mogłaby wygla˛dać taka weryfikacja? Hutcheson twierdzi, że
zmysł, be˛da˛c nam z natury przyrodzony, nie może podlegać ocenie moralnej, ani
jakiemukolwiek społecznemu udoskonalaniu. Pojawia sie˛ wie˛c kolejne pytanie:
o role˛ rozumu w wydawaniu sa˛dów moralnych. Zarówno w estetyce, jak i w etyce
filozof ten wskazywał na bezinteresowne odczucie jako podstawe˛ do wydawania
sadów, odczucie, które sie˛ w nas pojawia moca˛ wewne˛trznych zmysłów. Rozum ma
znaczenie czysto instrumentalne, ogranicza sie˛ do znajdowania właściwych środków do realizacji stawianych przez człowieka celów. W An Inquiry into the
Original of Our Ideas of Beauty and Virtue pyta retorycznie: „Czyż człowiek musi
posiadać umysł Cumberlanda lub Pufendorfa by zachwycać sie˛ wielkodusznościa˛,
ufnościa˛, humanitaryzmem, wdzie˛cznościa˛? Lub przeprowadzać subtelne rozumowania, by dostrzegać zło w okrucieństwie, wiarołomstwie, niewdzie˛czności?” 6.
Sprzeciwia sie˛ Hutcheson koncepcjom, które mówia˛, iż chwalimy tylko te
czyny, które przynosza˛ nam korzyść, gania˛c te, z którymi zwia˛zana jest osobista
jakaś strata, twierdza˛ce, że głównym źródłem naszych idei moralnych jest interes
własny, nakazuja˛cy da˛żyć do tego co przyjemne, a unikać tego co nieprzyjemne7.
Przyczyny dobrych uczynków autor Inquiry upatruje w instynkcie bezinteresownej
życzliwości (benevolence) skłaniaja˛cej nas dla działania dla dobra ludzi. Czyny
pożyteczne, lecz pozbawione życzliwości, nie sa˛ dobre moralnie, zaś czyny godne
uznania to te, które sa˛ kierowane właśnie owa˛ życzliwościa˛. Zmysł moralny
3
F. Hutcheson, A Short Introduction to moral Philosophy, op. cit., s. 18.
S. Zabieglik, op. cit., s 100.
5
F. Hutcheson F, A Short Introduction to moral Philosophy, op. cit., s. 25.
6
Idem, An Inquiry into the Original of Our Ideas..., ed. I, 1725, s. 116, cyt za: S. Zabieglik, op. cit.,
s. 100.
7
„Czy mamy pochwalać kogoś kto zdradził swój kraj, prowadza˛c z nami wojne˛ na równi
z bohaterskim obrońca˛ naszej ojczyzny, jeżeli nawet ten pierwszy przysparza nam wie˛cej korzyści?”
– zapytuje w Inquiry (ibidem, s. 124, cyt. za: S. Zabieglik, op. cit., s. 101).
4
Analiza poje˛cia życzliwości i jego miejsce...
55
pochwala życzliwość dla ludzi, rozumiana˛ jako jak najszerzej rozlana˛ dobroć (the
most diffusive goodness), zmierzaja˛ca˛ do jak najwie˛kszego szcze˛ścia dla wszystkich
czuja˛cych istot. W Short Introduction Hutcheson pisze: „Przejawami, które wzbudzaja˛ nasze uznanie, sa˛ wszystkie uczucia życzliwe i czyny życzliwościa˛ kierowane; albo takie skłonności, uzdolnienia czy nawyki, które płyna˛ w sposób naturalny
z dobroci lub sa˛ z nia˛ zwia˛zane; albo sa˛ przejawem lepszego smaku w doborze
bardziej wybrednych przyjemności i przejawem lekceważenia dla przyjemności
lepszego rze˛du, czy interesów własnych; albo wreszcie takie dyspozycje, które
jawnie wykluczaja˛ ciasne samolubstwo, maja˛ce wyła˛cznie na wzgle˛dzie własne
interesy i przyjemności podlejszego gatunku. Przejawami pote˛pianymi sa˛ te, które
płyna˛ ba˛dź z owego nieumiarkowanego sobkostwa, ba˛dź ze zgryźliwego, gniewliwego, zazdrosnego czy złośliwego usposobienia, wioda˛cego nas w sposób
naturalny do robienia innym przykrości; lub płaska, samolubna zmysłowość”8.
Życzliwość, rozumiana jako miłość do ludzi, stanowi dla Hutchesona najbardziej naturalna˛ ceche˛ ludzkiej natury, uważa on ja˛ za odruch człowiekowi
przyrodzony i niezależny od obyczaju, wychowania czy wykształcenia. Otrzymaliśmy ja˛ od Stwórcy, który sam jest „życzliwy w sposób najbardziej powszechny
i bezstronny. Nie możemy też w ogóle wyobrazić sobie, co jeszcze mogłoby
zasługiwać na miano doskonałości (perfection), prócz życzliwości i tych cech, które
sa˛ konieczne, by ja˛ urzeczywistniać [...], trudno nam bowiem wyobrazić sobie
jakieś inne jej rozumienie. [...] Najlepszy stan istot myśla˛cych, ich najwie˛ksze
i najbardziej godne szcze˛ście, polega na powszechnej rzeczywistej życzliwości”9.
Jest ona dla Hutchesona powszechnym prawem, a poprzez analogie˛ do praw
grawitacji Newtona określa ja˛ mianem prawa powszechnej życzliwości. „Te˛
powszechna˛ życzliwość wobec wszystkich ludzi możemy porównać z prawem
grawitacji, która, jak sie˛ zdaje, rozcia˛ga sie˛ na wszystkie ciała we Wszechświecie
i podobnie jak umiłowanie życzliwości (the love of benevolence), wzrasta wraz ze
zmniejszaniem sie˛ odległości staja˛c sie˛ najsilniejsza˛ wtedy, gdy ciała wchodza˛ ze
soba˛ w kontakt”10. Kontakt z najbliższymi jest najmocniejszym przejawem życzliwości, wówczas sami jej również od nich doświadczamy, co dodatkowo powoduje
powstawanie wdzie˛czności towarzysza˛cej życzliwości. Życzliwość zatem staje sie˛
dla Hutchesona naczelnym zaleceniem etycznym.
W tym miejscu nasuwa sie˛ pytanie o to, ska˛d wiadomo, że życzliwość, be˛da˛c
przeciwieństwem postulowanego na pocza˛tku osiemnastego stulecia przez Hobbesa
i Mandeville’a egoizmu, jest prawdziwym motorem ludzkiego poste˛powania?
W świetle powyższych rozważań odpowiedź wydaje sie˛ oczywista: po pierwsze,
8
F. Hutcheson, A Short Introduction to Moral Philosophy, op. cit., s. 18, cyt. za: M. Ossowska,
Myśl moralna oświecenia angielskiego, Warszawaa˛ 1966, s. 205.
9
Idem, An Inquiry into the Original of Our Ideas..., op. cit., s. 276, cyt. za: S. Zabieglik, op. cit.,
s. 101.
10
Ibidem, s. 198-199, cyt. za: S. Zabieglik, op. cit., s. 101-102.
56
Marta Śliwa
przekonuje o tym postulat, iż obdarował nas nia˛ życzliwy Stwórca; drugim
argumentem jest bezpośrednie odczucie życzliwości, a powszechność tego odczucia pozwala sa˛dzić, że jest ono najważniejsza˛ przyczyna˛ moralnych czynów
i ocen. Ten argument zasadza sie˛ z kolei na postulacie istnienia wewne˛trznego
zmysłu moralnego opartego właśnie na współodczuwaniu z innymi. Życzliwość
bowiem, według Hutchesona, możemy udowodnić ukazuja˛c jej efekty. Filozof
zakłada, że zarówno bezinteresowne doświadczenie estetyczne, jak i moralne jest
możliwe dzie˛ki życzliwości Najwyższej Istoty, w zwia˛zku z tym samo postrzeganie
pie˛kna czy dobra jest świadectwem życzliwości Stwórcy, który wyposażył nas
w wewne˛trzne zmysły: zmysł pie˛kna i zmysł moralny. Dowodzenie to, wobec
którego dość łatwo skierować zarzut błe˛dnego koła, Hutcheson uzupełnia o argument wywodza˛cy sie˛ ze zgody powszechnej.
Rozbieżności wyste˛puja˛ce wśród ludzi i narodów na przestrzeni wieków
w postrzeganiu i przestrzeganiu zasad moralnych wynikały, jak twierdzi Hutcheson,
z różnic w posiadanej wiedzy faktycznej. Nie jest to jednak argument przeciwko
istnieniu powszechnego wszystkim ludziom zmysłu moralnego. Różnorodność
zasad moralnych w etyce wynika z różnego poje˛cia dobra i szcze˛ścia, nietrafnego
sa˛du, błe˛dnego rozumowania, fałszywych wyobrażeń o boskich prawach, czy
„sekciarstwa i partyjniactwa rozwijaja˛cego nietolerancje˛ i nienawiść do wszystkich
obcych, inaczej myśla˛cych, itp.”11.
Powszechna˛ życzliwość wszyscy ludzie przyjmuja˛ jako „ogólna˛ podstawe˛
uznania dla czynów moralnych”12, winna ona być także ich uzasadnieniem. Jednym
z argumentów, jakie przytacza Hutcheson za powszechnościa˛ i naturalnościa˛
zmysłu moralnego, jest reakcja dzieci na bajki: „skłaniaja˛ sie˛ one zawsze ku
dobroci, nienawidza˛c postaci okrutnych, egoistycznych i zdradzieckich” 13. Odnosza˛c sie˛ do koncepcji Mandeville’a pyta: „czy kiedykolwiek istniał choć jeden
człowiek, który rzeczywiście kochał społeczeństwo lub troszczył sie˛ o dobro innych
całym swym sercem, dla którego jedyna˛ motywacja˛ jego działanie była duma? Nie,
to niemożliwe”14.
Życzliwość jest zatem według Hutchesona głównym motorem ludzkiego
poste˛powania, doszukuje sie˛ jej nawet w prześladowaniach inkwizycji, która
kierowała sie˛ najlepsza˛ wola˛, niestety była poła˛czona z fałszywymi pogla˛dami na
stan faktyczny. Uzasadniał to w naste˛puja˛cy sposób: prześladowania inkwizycji
najcze˛ściej wia˛zały sie˛ z założeniami religii chrześcijańskiej – pragnieniem
zapewnienia ludzkości wiecznego szcze˛ścia, samo zaś obserwowanie egzekucji
miało wia˛zać sie˛ z odczuwaniem współczucia, nie zaś przyjemności. „Absurdalne
11
Ibidem, s. 187, cyt. za: S. Zabieglik, op. cit., s. 102.
M. Ossowska, Myśl moralna..., op. cit., 207.
13
S. Zabieglik, op. cit., s. 102.
14
F. Hutcheson, An Inquiry into the Original of Our Ideas..., op. cit., s. 206, cyt. za: S. Zabieglik,
op. cit., s. 102.
12
57
praktyki, które przeważaja˛ na świecie, świadcza˛ raczej o tym, że ludzie sa˛
nierozumni, niż o tym, że brak im zmysłu moralnego dla oceniania pie˛kna
w czynach”15. Wypływa z tego wniosek, że zło, które wyste˛puje w świecie, jest
rezultatem niewykształconego smaku. Powraca zatem pytanie o role˛ rozumu w jego
kształceniu. Rozum jak już wspominano jest narze˛dziem, winien służyć udoskonalaniu naszego zmysłu.
Na nasze poste˛powanie maja˛ wpływ również inne okoliczności, które w zależności od użycia moga˛ służyć pomnażaniu dobra, ba˛dź pote˛gować zło moralne.
Należa˛ do nich rozsa˛dek, dobra pamie˛ć, wyobraźnia, pracowitość, wytrzymałość na
trudne warunki lub ból, pasja badawcza, pogarda wobec bogactwa, obmowy czy
śmierci. Autor Inquiry uważa, że raczej należałoby je nazwać „cechami przyrodzonymi, niż zaletami moralnymi” 16. Wia˛że sie˛ to ściśle z zagadnieniem mierzalności
moralnej wartości ludzkich czynów, koncepcji, której pocza˛tkowo Hutcheson był
wielkim wyznawca˛. Entuzjazm dla postulowanego przez Newtona matematycznego
przyrodoznawstwa, kazał bowiem Hutchesonowi poszukiwać możliwości oparcia
filozofii moralnej na tych samych podstawach, jak filozofia naturalna. Twierdził on
zatem, że możemy obliczyć wartość ludzkich czynów17. Jak czytamy u Stefana
Zabieglika, Hutcheson wiedział, że ten pomysł obliczania moralności może być
przyje˛ty jako coś „ekstrawaganckiego i dziwacznego”. Jednak to właśnie wzorowane na matematyce rozumowanie kazało mu stwierdzić, że cnota człowieka nie jest
zależna od jego sytuacji społecznej. „Żadne zewne˛trzne warunki losu, żadne
niezależne od człowieka bariery, nie moga˛ być dla nikogo przeszkoda˛, by wykazać
sie˛ najbardziej dzielna˛ cnota˛. Nawet niewielki moment dobra wspólnego, który
może uczynić każdy, nabiera tym wie˛kszej wartości, im mniejsze sa˛ (przyrodzone
lub nabyte) możliwości sprawcy. W określonych przypadkach ułamek wyrażaja˛cy
stopień życzliwości może stać sie˛ bardzo wielki. Tak wie˛c, bohaterami moga˛ być
nie tylko królowie, politycy czy wodzowie, ale także uczciwi kupcy, dobrzy
przyjaciele, lojalni doradcy, hojni i gościnni sa˛siedzi, kochaja˛cy me˛żowie i ojcowie
itp.”18. To, co w ogólnym bilansie przysparza wie˛cej dobra niż zła, uznawane jest za
dobre, to zaś co tego nie czyni, uznajemy za złe. Kolejnym wnioskiem be˛dzie wie˛c
stwierdzenie, iż „najlepszym jest to działanie, które przyczynia sie˛ do jak
15
Ibidem, s. 203, cyt. za: M. Ossowska, Myśl moralna..., op. cit., 207.
Ibidem, s. 186, cyt. za: S. Zabieglik, op. cit., s. 102.
17
Jest to próba stworzenia teorii moralności zbudowanej na wzór Elementów Euklidesa. Hutcheson
wprowadza 5 aksjomatów i na ich podstawie formułuje sześć twierdzeń dotycza˛cych moralnej wartości
ludzkich czynów. W czwartym wydaniu Inquiry wycofuje sie˛ z tego. Vide, S. Zabieglik, op. cit.,
s. 102-103, M. Śliwa, Teoria pie˛kna w filozofii Francisa Hutchesona, Olsztyn 2009, s. 125-127.
Przedstawiony powyżej tekst stanowi fragmenty wzmiankowanej monografii. Vide, ibidem s. 118-130.
18
F. Hutcheson, An Inquiry into the Original of Our Ideas..., op. cit., s. 178, cyt. za: S. Zabieglik,
op. cit., s. 104.
16
58
Marta Śliwa
najwie˛kszego szcze˛ścia jak najwie˛kszej liczby ludzi”19, zatem najgorsze czyny, to
te, które przysparzaja˛ najwie˛cej nieszcze˛ścia najwie˛kszej liczbie osób.
Podstawa zarówno oceny etycznej, jak i estetycznej osadza sie˛ na założeniu
dobroci i życzliwości Boga. Przy czym teza o dobroci Boga nie jest dowodliwa
a priori na podstawie twierdzenia o jego istnieniu, staje sie˛ jednak prawdopodobna,
gdy weźmie sie˛ pod uwage˛ całość przyrody, „która wydaje sie˛ być w oczywisty
sposób zaprojektowana i obmyślana dla dobra całości. Przypadkowe nieszcze˛ścia
zdaja˛ sie˛ być koniecznym elementem w mechanizmie służa˛cym realizacji jak
najwie˛kszego dobra”20. Istnienie Boga jest dla Hutchesona gwarantem nieśmiertelności duszy, a istnienie Boga życzliwego „uprawomocnieniem” nagradzania
cnotliwych i karania winnych.
Życzliwość jako „mie˛kka” wartość etyczna – David Hume
Nie ulega wa˛tpliwości że teoria moralna Hume’a ma swoje korzenie w pismach Hutchesona. Jak twierdzi komentator dzieł Hume’a, Norman Kemp Smith,
możemy zaobserwować w Traktacie o naturze ludzkiej, że Hume odczytuje teorie
Locke’a i Shaftesbury’ego oczami Hutchesona21. Traktat, główne dzieło Hume’a,
powstaje w rok po ukazaniu sie˛ An Essay on the Nature and Conduct of the
Passions Francisa Hutchesona. Jak łatwo dostrzec, Hume adaptuje Hutchesonowska˛ koncepcje˛ zmysłu moralnego, lecz właściwy mu sceptycyzm każe mu
odrzucić argumentacje˛ religijna˛, stanowia˛ca˛ jej uzasadnienie. W odróżnieniu od
Hutchesona, który pragna˛ł ugruntować obiektywność wartościowania moralnego
w postulacie najwyższej, obiektywnej, Bożej sprawiedliwości, ostatecznie uzasadnienia moralności dostarcza Hume’owi historia, a dokładniej: trwałość norm
i postaw moralnych.
Podstawowym pytaniem, od którego zaczyna swe etyczne rozważania Hume,
jest pytanie o to, czy prawdy moralne sa˛ prawdami dyktowanymi nam przez
uczucie, czy też przez rozum? W Badaniach dotycza˛cych moralności pisze: „celem
wszelkich rozważań nad moralnościa˛ jest pouczyć nas, jakie mamy obowia˛zki, oraz
– przez właściwe zobrazowanie szpetoty wyste˛pku i pie˛kna cnoty – wyrobić w nas
odpowiednie nawyki i skłonności do tego, abyśmy unikali pierwszej, a trzymali sie˛
drugiej drogi. Czy można jednak spodziewać sie˛ takich skutków po wnioskach
i sa˛dach rozumu, które same przez sie˛ nie maja˛ na uczucia żadnego wpływu, ani nie
pobudzaja˛ ludzkiej aktywności? Odkryja˛ prawde˛. Ale jeśli odkryja˛ prawde˛ oboje˛t19
Ibidem,, s. 164, cyt. za: S. Zabieglik, Wiek doskonalenia..., op. cit., s. 104.
Ibidem, s. 276, cyt. za: S. Zabieglik, Wiek doskonalenia..., op. cit., s. 107.
21
Vide, N.K. Smith, The philosophy of David Hume. A critical study of its origins and central
doctrines, London 1941, s. 24.
20
59
na˛, która nie wywołuje ani poża˛dania, ani odrazy – nie sa˛ zdolne oddziałać na
poste˛powanie i sposób życia”22. Te˛ antynomie˛ szkocki filozof rozwia˛zuje w naste˛puja˛cy sposób: prawa stanowia˛ forme˛ prawdy moralnej, uczucia zaś jej materie˛.
Hume twierdzi, że uczucie jest weryfikatorem prawdziwości, tak, że sama ludzka
natura determinuje osa˛d. Podobnie jak Hutcheson Hume twierdzi, że fakt, iż dany
przedmiot jest pie˛kny, a czyn moralnie dobry jest jednoznaczne z jednym z trzech
warunków. Po pierwsze, jest to osa˛d natychmiastowy i oczywisty, a wie˛c prawdziwy, po drugie, jest to osa˛d konieczny, po trzecie zaś, osa˛dy te pozbawione sa˛
racjonalnego uzasadnienia. Należy zatem wnioskować, że osa˛d taki oparty jest na
uczuciu. Rozwijaja˛c intuicje Hutchesona, Hume przez uczucie rozumie ogół
doznań, także wynikaja˛cych z instynktownymi cielesnymi ża˛dzami, ogół emocji
i wszystkich tych odczuć, które sprawiaja˛ nam przyjemność czy zadowolenie;
pośród nich sa˛ i doznania, które sa˛ podstawa˛ wydawanych przez nas ocen
wartościuja˛cych. W Traktacie Hume pisze: „uczucie jest jakimś istnieniem pierwotnym czy też jeśli chcecie, jest modyfikacja˛ jakiegoś istnienia pierwotnego i nie
zawiera w sobie żadnej cechy reprezentatywnej, która by je czyniła kopia˛ jakiegoś
innego bytu czy jakiejś innej modyfikacji [...]. Niemożliwe jest wie˛c, iżby temu
uczuciu sprzeciwiała sie˛ prawda i rozum, albo żeby były mu one przeciwne;
albowiem takie przeciwieństwo polega na niezgodności idei, rozważanych jako
kopie, z tymi rzeczami, które one reprezentuja˛”23. Zrywaja˛c z odniesieniami
religijnymi, które dostrzegaliśmy u Hutchesona, Hume twierdzi, że istnieja˛ pewne
instynkty tkwia˛ce w naturze ludzkiej, które sprawiaja˛, że rozum winien być tylko
niewolnikiem uczucia. Uznanie instynktownego charakteru uczuć nie wymaga
jednak dalszego ich uzasadnienia poprzez odwoływanie sie˛ do takiej czy innej
koncepcji religijnej. Przyrodzony charakter uczuć oznacza ich pierwotność, ale
także prymarność wobec działań rozumu. Ten ostatni, głosi słynna teza Hume’a,
jest i musi pozostać jedynie sługa˛ ludzkich namie˛tności, pozostaja˛c narze˛dziem
podpowiadaja˛cym, jak realizować ich potrzeby. „Rozum, na przykład, rozwija swe
działania, nie wytwarzaja˛c żadnego dostrzegalnego wzruszenia; i niemal nigdy nie
wywołuje przyjemności ani przykrości, chyba w bardziej doniosłych dociekaniach
filozofii, czy też w błahych subtelnościach szkół. Sta˛d wynika, że wszyscy ci,
którzy sa˛dza˛ o rzeczach z pierwszego rzutu oka i z pozoru, utożsamiaja˛ z rozumem
każde działanie umysłu, które rozwija sie˛ z tym samym spokojem i w tej samej
ciszy”24. Istnieja˛ zatem spokojne poża˛dania i tendencje, które Hume utożsamia
z uczuciami moralnymi i estetycznymi. Moga˛ być one dwojakiego rodzaju, „sa˛ to
ba˛dź pewne instynkty, z przyrodzenia tkwia˛ce w naszych naturach, takie jak
życzliwość i złość, jak umiłowanie życia, jak czułość dla dzieci; ba˛dź jest też to
22
23
24
D. Hume, Badania dotycza˛ce zasad moralności, przeł. A. Hochfeld, Warszawa 1975, s. 6.
Idem, Traktat o naturze ludzkiej, przeł. Cz. Znamierowski, Warszawa 2005, II.III.3, s. 490.
Ibidem, II.III.3, s. 492.
60
Marta Śliwa
ogólne pragnienie dobra i odraza do zła, po prostu jako takiego”25. W zakresie
filozofii moralnej program Hume’a sprowadza sie˛ do uznania pierwotnego charakteru podstawowych uczuć naturalnych (jak życzliwość) i wyprowadzenia z nich
uczucia pie˛kna i dobra poprzez wskazania takich warunków, które sprawia˛, że
sa˛dowi, jaki na ich podstawie jest wydawany, be˛dzie przysługiwał walor prawdziwości. Innymi słowy: chociaż rozum pełni jedynie role˛ instrumentalna˛, a uczucia
sa˛ podstawa˛ sa˛dów moralnych, to jednak spełnienie warunków wydawania oceny
moralnej jest podstawa˛ ich obiektywnego charakteru. Zwieńczeniem wysiłków
Hume’a jest koncepcja bezstronnego obserwatora, oceniaja˛cego czyny ludzkie
w sposób niezaangażowany, obiektywny, którego werdykty stanowia˛ miare˛ kolejnych ocen26.
Zamierzeniu temu towarzyszy dogłe˛bna analiza poszczególnych cnót moralnych, która uzupełnia postulat naturalnego charakteru uczuć.
Hume wyodre˛bnia mie˛kkie i twarde wartości etyczne. Podstawowa˛ „mie˛kka˛”
wartościa˛ staje sie˛ dla niego, kluczowa dla naszych rozważań, życzliwość.
Odnajdujemy ja˛ w postawie moralnej dotycza˛cej sa˛dów, których prawidłowość nie
podlega żadnej ocenie z zewna˛trz, cze˛sto utożsamianych z sa˛dami sumienia.
Życzliwość jest dla Hume’a niezmiernie ważna˛ zaleta˛ charakteru, znajduja˛ca˛ wyraz
w takich sformułowaniach, jak: miły we współżyciu, zacny, ludzki, współczuja˛cy,
wdzie˛czny, przyjazny, wielkoduszny, dobry27. Szkocki filozof uważa, że odpowiedniki tych słów wyste˛puja˛ we wszystkich je˛zykach i oznaczaja˛ najwyższe, doste˛pne
ludziom, zalety. Życzliwość stanowi podstawe˛ szeroko pojmowanego uczucia
miłosnego; jako przykład podaje tutaj Hume miłość pomie˛dzy dziećmi i rodzicami,
która nade wszystko opiera sie˛ właśnie na wzajemnej życzliwości, a nie tylko na
zwia˛zkach krwi. Życzliwość objawia sie˛ najcze˛ściej w prostych uczynkach,
wówczas, gdy nakarmi sie˛ głodnego, odzieje nagiego czy nauczy niedouczonego.
Te uczynki zaś powodowane sa˛ naturalnym instynktem. Rozróżnienie bowiem tego
co dobre, od tego co złe wywodzi sie˛ z naturalnego rozróżnienia tego, co w sposób
naturalny sprzyja ba˛dź nie sprzyja życiu. Życzliwość be˛dzie wie˛c dla tego
myśliciela utożsamiana z użytecznościa˛. Za użyteczne, czyli życzliwe dla jakiegoś
narodu czy całej ludzkości musimy uznać: handel, przemysł, praktyke˛ polityczna˛
a nawet religijna˛.
W ostateczności jednak Hume nie określa dokładnie, czym jest samo uczucie
życzliwości. Nie jest to uczucie ani dobre ani złe, po prostu jest i samo z siebie jest
bardzo pożyteczne. Pisze: „cze˛ść przynajmniej tego uczucia wynika sta˛d, iż służy
25
Ibidem, przedstawiony powyżej tekst stanowi fragmenty monografii M. Śliwa, op. cit., s. 132-133.
Szerzej na ten temat zobacz: M. Rutkowski, Rola rozumu w decyzjach moralnych. Etyka Davida
Hume’a, Wrocław 2001.
27
Ibidem, s.11.
26
61
ono interesom gatunku ludzkiego i przyczynia sie˛ do szcze˛ścia społeczeństwa”28,
zważmy jednak, że: „skłonność do uczuć czułych czyni człowieka przyjemnym
i użytecznym we wszystkich dziedzinach życia; i daje należyty kierunek wszystkim
jego innym cechom, które inaczej mogłyby sie˛ stać szkodliwe dla społeczności.
Odwaga i ambicja, gdy nimi nie kieruje życzliwość, łatwo moga˛ uczynić człowieka
tyranem i łupieżca˛”29. Jeśli nie kierujemy sie˛ życzliwościa˛, możemy działać na szkode˛
społeczna˛, choć wiemy też, że życzliwość może być użyta w złej sprawie. Po to, by
odróżnić życzliwość pożyteczna˛ dla społeczności od niepożytecznej, należy oprzeć sie˛
na regułach sprawiedliwość. W odróżnieniu od życzliwości wypływaja˛cej z dobrej woli
osoby, sprawiedliwość można egzekwować. Sta˛d, zalicza ja˛ myśliciel ten do „twardych” wartości etycznych. Możemy odnaleźć ja˛ w sa˛dach, które moga˛ podlegać ocenie
z zewna˛trz, może być ona nawet na podmiocie wymuszana. Jest to wartość podstawowa dla moralności rozumianej jako obyczaj, jak również dla prawa stanowionego.
Tym samym postulowana przez Hume’a prymarność uczuć wobec operacji rozumu
okazuje sie˛ w dużym stopniu iluzoryczna: oparte na racjonalnych przesłankach sa˛dy
dotycza˛ce tak wartości moralnych, jak i społecznej użyteczności, okazuja˛ sie˛ wspierać
na uczuciu aprobaty (w tym punkcie Hume wyraźnie zapożycza sie˛ u Hutchesona), ale
swój ogólny i obiektywny charakter sa˛dy te zawdzie˛czaja˛ regułom wytyczonym przez
rozum. Podanie konkretnych rozstrzygnie˛ć, które dotycza˛ sposobu wydawania obu
rodzajów sa˛dów, a także zasad prawa stanowionego stanowia˛ Hume’owskie rozwinie˛cie „arytmetyki moralnej” Hutchesona.
Pomie˛dzy wartościami życzliwości i sprawiedliwości wyste˛puje wiele zależności. Autor Badań stwierdza, że „dobre” funkcjonowanie społeczeństwa zależy od
liczby osób, które zdolne sa˛ do prawidłowego pojmowania życzliwości, zgodnego
z dobrem ogółu, a wie˛c ze sprawiedliwościa˛. Takie osoby, albo przejmuja˛ zadania od
tych, którzy nie sa˛ zdolni do prawidłowego rozumienia życzliwości i sprawiedliwości, albo zmuszaja˛ tych ostatnich do wykonywania pewnych obowia˛zków. W przypadku, gdy takich szlachetnych jednostek jest za mało, społeczeństwo sie˛ rozpada.
Pojawia sie˛ w zwia˛zku z tym pytanie dotycza˛ce ludzkiej natury: czy ze swej
natury człowiek jest życzliwy, jak postulował Hutchesona? Hume twierdzi, że
rozum sam nie jest w stanie skłonić nas do działania, nie jest też w stanie sprzeciwić
sie˛ wpływowi uczuć na ludzkie czyny. Motywy ludzkiego poste˛powania sa˛
pozarozumowe i wypływaja˛ z życzliwości i bezinteresowności30. Dzie˛ki czemu
można powiedzieć, że choć człowiek jest z natury istota˛ stronnicza˛ i chciwa˛, to
jednak na podstawie dokonywanych czynów okazuje sie˛, iż jest to „twór raczej
dobrotliwy”31. Zdecydowanie nie odpowiada to Hutchesonowskiej koncepcji po28
Ibidem, s. 17.
Idem, Traktat..., III.III.3, s. 682.
30
M. Zamojska, O pożytkach z życzliwości [D. Hume, Traktat o naturze ludzkiej, III, 3, 3 (O dobroci
i życzliwości)], „Krytyczny Magazyn Internetowy”, nr 78, 02/2011, http://verte.art.pl/mysl/opozytkach/
31
M. Rutkowski, Poje˛cie „sympathy” w etyce Davida Hume’a, „Studia Filozoficzne” 1988, nr 1,
s. 13-14.
29
62
Marta Śliwa
wszechnej życzliwości, opartej na wierze w opatrznościowy ład wytyczony przez
dobrego Stwórce˛. Hume postrzega bowiem człowieka jako istote˛, która w naturalny
sposób wia˛że sie˛ z innymi, ale też jako istote˛, której pierwotna życzliwość jest
raczej stronnicza, skierowana w strone˛ najbliższych. Funkcjonowanie człowieka
w wie˛kszych społecznościach, a także w państwie, wymaga spełniania racjonalnych
reguł, które zagwarantuja˛ trwałość każdego wie˛kszego organizmu, w którego skład
wchodzi pojedynczy człowiek. Trwałość ta umożliwia z kolei kształtowanie
ludzkiej obyczajności i pośrednio wpływa zarówno na ludzkie postawy, jak i na
oceny moralne. Tym niemniej autor Traktatu o naturze ludzkiej zgodziłby sie˛, że
podstawa˛ moralnego życia człowieka jest życzliwość. Jak komentuje to jedna
z badaczek, „Hume mówi tylko albo aż, że życzliwość musi być niejako strażniczka˛
wszelkich naszych poczynań. Bowiem to właśnie w tym uczuciu tkwi geneza
wszelkiej moralności”32.
***
Podsumowuja˛c niniejsze rozważania, należałoby podkreślić, że fundamentalne
założenia filozofii moralnej Hutchesona, głosza˛ce istnienie zmysłu moralnego oraz
przyrodzonej człowiekowi życzliwości, odnajdujemy również w filozofii moralnej
Hume’a. Norman Kemp Smith twierdzi, że Hume „wkroczył na teren filozofii przez
wrota moralności”, by zastosować Hutchesonowski „prymat uczuć” do rozmaitych
„podstawowych zagadnień filozofii, z którymi bez powodzenia borykali sie˛ Locke
i Berkeley”33. Abstrahuja˛c tu od oceny słuszności krytycyzmu, z jakim Smith
oceniał dokonania poprzedników Hume’a, możemy stwierdzić, że zarówno
u F. Hutchesona jak i u D. Hume’a możemy odnaleźć próby poszukiwania
w ludzkiej naturze podstaw moralności. Nie jest nia˛ rozum, ale nie jest i samo
uczucie. Pojawia sie˛ w tym miejscu dość ciekawa kategoria: życzliwości rozumianej jako wartość, która, warunkuja˛c kolejne wartości, kształtuje nasze zachowania.
O ile Hutcheson przyjmuje, iż życzliwość jest tym co konstytuuje nasza˛ cnote˛,
najwyższy stan racjonalnego działania, Hume do tego pomysłu podchodzi dość
sceptycznie. Zaprzecza wre˛cz, by w naszym umyśle istniało takie uczucie, jak
czysta, powszechna i bezinteresowna miłość dla rodzaju ludzkiego. Życzliwość jest
po prostu mie˛kka˛ wartościa˛ etyczna˛ – niezwykle użyteczna˛, ale wskazuja˛ca˛ właśnie
na egoistyczny charakter ludzkiej natury, przejawiaja˛cej życzliwość wzgle˛dem
innych tylko w ograniczonym stopniu34. Kształtowana przez obyczaj, poddana
rygorom rozumu, życzliwość okazuje sie˛ wartościa˛ mie˛kka˛ i, by tak rzec,
plastyczna˛. Konkluduja˛c niniejsze rozważania należy jednak podkreślić, iż w przypadku obu tych myślicieli życzliwość jako wartość etyczna staje sie˛ zarówno
podstawa˛ filozofii moralnej, jak i jej naczelnym zaleceniem.
32
M. Zamojska, op. cit.
N.K. Smith, op. cit., s. 11-13, 44, 63.
34
Vide, Paul Russell, The Riddle of Hume’s Treatise. Skepticism, Naturalism, and Irreligion, Oxford
2008, passim. Idem, Traktat Hume’a i problem cnotliwego ateizmu, http://nowakrytyka.pl/
spip.php?article482
33
63
Analiza poje˛cia życzliwości i jego miejsce w nowożytnej szkockiej filozofii moralnej.
Francis Hutcheson a David Hume
Streszczenie
W niniejszym artykule przedstawiono analize˛ poje˛cia życzliwości autorstwa dwóch szkockich
filozofów: F. Hutchesona i D. Hume’a. Zdaniem F. Hutchesona życzliwość jest motorem ludzkiego
poste˛powania, przyczyny dobrych uczynków możemy bowiem upatrywać w instynkcie bezinteresownej
życzliwości, danej nam przez Stwórce˛. Hutcheson głosi koncepcje˛ prawa „powszechnej życzliwość”,
które, determinuja˛c ludzka˛ nature˛, czyni ja˛ dobra˛.
Hume uważa życzliwość za mie˛kka˛ wartość etyczna˛, odnajduje ja˛ w postawie moralnej dotycza˛cej
sa˛dów cze˛sto utożsamianych z sa˛dami sumienia. Jest ona dla Hume’a niezwykle ważna˛ cnota˛, nie jest to
jednak cnota powszechna, jest natomiast użyteczna, co wskazuje na egoistyczny charakter ludzkiej
natury, przejawiaja˛cej życzliwość wzgle˛dem innych tylko w ograniczonym stopniu. Podkreślić jednakże
należy, iż w przypadku obu tych myślicieli życzliwość jako wartość etyczna staje sie˛ naczelnym
zaleceniem filozofii moralnej.
Słowa kluczowe: F. Hutcheson, D. Hume, filozofia moralna, życzliwość, wartość moralna, zmysł
moralny.
The Analysis of Benevolence and It’s Place in Modern Scottish Moral Philosophy.
Francis Hutcheson and David Hume
Summary
This article presents the analysis of the notion of benevolence in the theories of two Scottish
philosophers: Francis Hutcheson and David Hume. According to Hutcheson human nature includes
a disposition to benevolence, its being a motivation of human action. The reason for good human action
are to be sought in the instinct of disinterested benevolence given to us by Creator. Hutcheson sets forth
the theory of “commonly shared benevolence” which determines the goodness of human nature.
Hume considers benevolence as a soft ethical value, which can be found in moral behavior, and as
far as moral judgments are concerned it should be identified with the judgments of conscience. Although
very important, benevolence is not a commonly shared quality. As limited, it denotes self-interest of
human nature. What is noteworthy, is that both thinkers treated benevolence as an ethical value and the
main injunction of moral philosophy.
Key words: F. Hutcheson, D. Hume, moral philosophy, benevolence, moral merit, moral sense.
OSW
2012
Tom XII
Nr 2
Marcin Pełka
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Pomie˛dzy Kołła˛tajem a Staszicem
Polskie oświecenie wydało wielu wybitnych filozofów, nie tylko na skale˛
narodowa˛, ale także europejska˛. Dwaj myśliciele, których nie wolno tutaj pomina˛ć,
sa˛ wspomniani w powyższym tytule. Analiza porównawcza pogla˛dów Kołła˛taja
i Staszica z powodzeniem wypełniłaby stronnice opasłej ksia˛żki, tutaj jednak
pragne˛ skupić sie˛ na tych punktach ich koncepcji, które uznać należy za najważniejsze, a które lokuja˛ sie˛ na płaszczyźnie filozofii człowieka, historiozofii czy filozofii
polityki. Mam tu na myśli te spośród ich pogla˛dów, które uczyniły ich filozofami
światowego formatu. Pomina˛ć zaś należy te, które sa˛ drugorze˛dne w stosunku do
właściwych cze˛ści ich koncepcji.
Mamy tutaj do czynienia z dwoma duchownymi, którzy nie przepuszczali
okazji do czynienia wysiłków w ratowaniu Rzeczpospolitej. Kołła˛taj (1750-1812)
studiował we Włoszech, Staszic (1755-1826) we Francji1, obaj jednak przesia˛knie˛ci
byli duchem zachodniego oświecenia (niekoniecznie zawsze zdaja˛c sobie z tego
sprawe˛), nieche˛tni zaś rozważaniom natury metafizycznej, typowym dla myślicieli
niemieckich, takich jak Kant. Pierwszy z nich chciał właściwie tylko dopełnić
rozważania Quesney’a, drugi natomiast, tłumacza˛c i poprzedzaja˛c wste˛pem Epoki
natury Buffona zbliżył sie˛ nad wyraz blisko do fizjokratyzmu tego pierwszego.
Obaj też interesowali sie˛ geografia˛ i geologia˛, bo jeden poświe˛cał jej całe uste˛py
Rozbioru krytycznego zasad historii pocza˛tkowej wszystkich ludów, gdzie chociażby
wylicza dzielności wszystkich żywiołów, a drugi napisał O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin polskich.
Zgodni byli też w zapatrywaniach na kwestie religijne. Sa˛ to dwaj deiści2, dla
których Bóg stworzył Ziemie˛, ale jedyny przejaw Jego obecności na niej, to co
najwyżej prawa natury, które ustanowił przy akcie kreacji3. Zdaje sie˛, że tak samo
1
W. Tyburski, Myśl etyczna w Polsce od XVI do XIX wieku, Top Kurier, Toruń 2000.
K. Opałek, Dociekania filozoficzne Hugona Kołła˛taja, [w:] H. Kołła˛taj, Porza˛dek fizyczno-moralny
oraz pomysły do dzieła „porza˛dek fizyczno-moralny”, PWN, Warszawa 1955, s. X. Komentarz Opałka
mógłby jednak równie dobrze odnosić sie˛ do Staszica.
3
Kwestia˛ sporna˛ jest u Staszica czy Bóg jest tym samym, co prawa natury, czy jest od nich zależny,
2
66
Marcin Pełka
szanowali i przyjmowali prawde˛ objawiona˛ w Biblii, przy czym Kołła˛taj, powołuja˛cy sie˛ na nia˛ cze˛sto, utyskiwał, że prawda zawarta w niej jest w przenośniach4, a jej
interpretatorzy kompromitowali sie˛ już wielokrotnie, zaś Staszic, nie czynia˛c z niej
właściwie źródła o przeszłości, przyjmuje ja˛ jako wykładnie˛ woli boskiej. Ani
jeden, ani drugi nie rozpisuja˛ sie˛ o osobie Chrystusa. Jego przyjście nie jest dla nich
niczym przełomowym w dziejach5. Pismo Świe˛te należy ponadto szanować, gdyż
„nikt czulej, jaśniej i bezpieczniej nie zebrał wszystkich razem prawideł, jak je
obje˛ła ta ksie˛ga świe˛ta”6. Tu bez wa˛tpienia byli zgodni.
Ła˛czył ich także szacunek dla dobrego wykształcenia, toteż starali sie˛, każdy
na swój sposób, poprawiać jakość kształcenia. Celem edukacji winno być, głosili,
kształcenie młodych obywateli, posiadaja˛cych praktyczna˛ wiedze˛, gotowych działać na rzecz polepszenia sytuacji kraju. Oświecenie krzewili jednak na różne
sposoby. Kołła˛taj odnowił Akademie˛ Krakowska˛, dokonuja˛c w niej praktycznie
rewolucji, gdyż usuna˛ł kształcenie scholastyczne i w ogóle wszelkiego rodzaju
anachronizmy7. Był tam wiele lat rektorem. Staszic zakładał szkoły, a wymienić
tutaj można chociażby Szkołe˛ Akademiczno-Górniczna˛ w Kielcach, Szkołe˛ Główna˛ Warszawska˛, Szkołe˛ Prawa i Administracji8.
Celem kształcenia było nie tylko krzewienie postawy obywatelskiej, ale także
nabieranie przez młodzież przekonania, że najważniejsza˛ czynnościa˛, jaka˛ wykonuje człowiek, jest praca, że przynosi ona dobrobyt i pozwala sie˛ realizować. Sta˛d też
pote˛pienie metafizyki i teologii. Co sie˛ tyczy tej pierwszej, to Staszic jasno
stwierdził, że „Człowiek nie rodzi sie˛ do metafizyki”9. Druga˛ właściwie w ogóle
usuna˛łby z nauczania. Uważał też, że ten, kto przełamie jej hegemonie˛ na
uniwersytetach odda ludziom duża˛ przysługe˛. Może nawet był to ukłon w strone˛
Kołła˛taja i jego reform.
W polityce ła˛czył ich nie tylko zapał i che˛ć ratowania ojczyzny, choć obaj, jak
to sie˛ mówi, robili co mogli. Zgadzali sie˛ w kwestii dopuszczenia mieszczan do
współrza˛dzenia ze szlachta˛. Staszic wzywał: „Róbcie z młodzieży szlacheckiej
i z mieszczańskiej jeden naród! Niszczcie mie˛dzy nimi nieche˛ć. Zakrzewiajcie
mie˛dzy nimi wzajemna˛ miłość. Dajcie im równie uczuć, że gdy sie˛ wspólnie
albo czy sam je stanowi i może zmieniać do woli. Zob. B. Szacka, Teoria i utopia Stanisława Staszica,
PWN, Warszawa 1965, s. 232.
4
H. Kołła˛taj, Rozbiór krytyczny zasad historii pocza˛tkowej wszystkich ludów, PWN, Warszawa
1971, ss. 3 inn.
5
Zob. M.N. Jakubowski, Cia˛głość historii, historia cia˛głości. Polska filozofia dziejów, UMK, Toruń
2004, s. 52 (przyp. 28).
6
H. Kołła˛taj, Porza˛dek fizyczno-moralny oraz pomysły do dzieła „porza˛dek fizyczno-moralny”,
oprac. K. Opałek, PWN, Warszawa 1955, s. 127.
7
Zob. W. Tyburski, Myśl etyczna..., ss. 273-274.
8
Z. Chyra-Rolicz, Stanisław Staszic, PWN, Warszawa 1980.
9
Ibidem, s. 24.
67
trzymać be˛da˛, Polska zostanie wolna˛, mocna˛ i sławna˛”10. Do sprawowania rza˛dków
powinni być zaproszeni wszyscy ci, którzy przekraczaja˛ pewien cenzus maja˛tkowy,
którym dla Kołła˛taja była ilość posiadanej ziemi11, zaś dla Staszica – wysokość
płaconych podatków12. Należało też przełamać, głosili obaj, hegemonie˛ magnaterii,
a także poprawić jakość życia żywicieli narodu, czyli pracowników rolnych. Jedna˛
z wielu subtelnych różnić mie˛dzy tymi myślicielami jest chociażby to, że pierwszy
z nich widział w Janie Zamojskim typowego magnata, którego władze˛ należało
ograniczyć, zaś dla drugiego stanowił on wzór patrioty walcza˛cego o interesy
kraju13. Nie jest to może różnica istotna, jednak warto ja˛ zasygnalizować, gdyż
w szczegółach dwaj filozofowie potrafili sie˛ cze˛sto skrajnie różnić. Może to
wynikać chociażby z ich pochodzenia. Kołła˛taj nazywany cze˛sto bywał (czego
ponoć sam nie lubił) polskim Robespierem, zaś Staszic pochodził z szanowanej
rodziny mieszczańskiej, które to pochodzenie uniemożliwiało mu przez długi czas
branie czynnego udziału w polityce, ale za to mógł obserwować z bliska wszystkie
problemy, z jakimi boryka sie˛ ojczyzna14.
W teorii poznania również odnajdujemy daleko ida˛ce zgodności. Można nawet
odnieść wrażenie, że różnic tu nie znajdziemy, jedynie może poza ta˛ jedna˛, która
leży w sposobie wykładania pogla˛dów obu myślicieli. Kołła˛taj podkreśla doniosłość badań empirycznych, jednak pomoc rozumu, który porza˛dkuje przedłożony
materiał i wycia˛ga ogólne wnioski jest konieczna. Staszic zaś wygłasza pochwalne
mowy na cześć rozumu ludzkiego15, choć później ogranicza jego moc na rzecz
empirii. Obaj filozofowie sa˛ wie˛c zwolennikami ścisłej współpracy tych dwóch
władz poznawczych. Bez empirii rozum wikła sie˛ w zgubne rozważania natury
metafizycznej, ale doświadczenie bez rozumu nie jest w stanie wycia˛gać należytych
wniosków. Podobnie wygla˛da ich pogla˛d na sensualizm. Dla Staszica ma on
doniosłe znaczenie epistemologiczne, które cze˛sto podkreśla. U Kołła˛taja próżno
szukać mów pochwalnych odnośnie zmysłów, ale jednak lektura jego dzieł nie
pozostawia wa˛tpliwości, że doceniał ich wkład w proces poznawczy.
Dla tych myślicieli człowiek jest istota˛, która, przychodza˛c na świat, nie ma
żadnych wrodzonych idei, jest czysta˛ karta˛. Starszy z nich głośno przyznaje, że
ludzie w stanie natury sa˛ dobrzy. Podobnie jak Rousseau wierzy, że charakter
człowieka spaczyć sie˛ może tylko w przypadku takim, że wpłynie na niego złe
towarzystwo. „Może zacia˛gać dobre lub złe nałogi, podłóg swego położenia
10
S. Staszic, Przestrogi dla Polski, [w:] idem, Pisma filozoficzne i społeczne, t. I, oprac.
B. Suchodolski, PWN, Warszawa 1954, s. 343.
11
A. Walicki, Naród, nacjonalizm, patriotyzm, UNIVERSITAS, Kraków 2009, s. 112.
12
S. Staszic, Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, [w:] tegoż, Pisma., t. I.
13
A. Walicki, Naród..., s. 109.
14
Zob. Krótki rys życia mego, [w:] Pisma filozoficzne i społeczne, t. I.
15
S. Staszic, Ród ludzki. Wersja brulionowa po raz pierwszy ogłoszona drukiem według zachowanego re˛kopisu, t. I, oprac. Z. Daszkowski, ss. 50 in.
68
Marcin Pełka
w jakim sie˛ najdzie”16. Młodszy jest zdania, że istota ludzka nie rodzi sie˛ ani dobra,
ani zła, jednak analiza jego wizji pierwszych społeczności ludzkich jasno wskazuje,
że chodzi mu tylko o to, że człowiek pierwotny nie ma powodu do bycia złym17.
Powody takie pojawiaja˛ sie˛ dopiero we wspołeczności, w której charakter pierwotny uległ już zatraceniu. Sa˛ to wie˛c wizje pokrywaja˛ce sie˛, wre˛cz identyczne, tyle
że pierwszy myśliciel mówi nam, że człowiek z natury jest dobry, a drugi, że nie
jest zły.
Kolejne zgodności ukazuja˛ sie˛ w analizie relacji mie˛dzy takimi wartościami,
jak wolność, wola i rozum. Wolność, mówi Kołła˛taj, nie jest czymś nieograniczonym, ani w świecie fizycznym, gdzie ograniczaja˛ nas nasze zdolności, ani
w świecie moralnym, gdzie ogranicza nas rozum18. Podobnie wnioskuje Staszic, dla
którego linia dziela˛ca wolność od warcholstwa jest zarysowana równie wyraźnie.
Rozum jest dla obu tych myślicieli ograniczany również przez wole˛. Jego
działalność musi być przez nia˛ przyzwolona. Człowiek musi wyrażać che˛ć
poznania, poprzez nieuleganie obiegowym opiniom, czy też, używaja˛c staszicowskiej terminologii, zabobonom.
Jest jeszcze kilka płaszczyzn, na których obaj myśliciele sa˛ ze soba˛ zgodni,
a tylko rozłożenie nacisków i akcentów wprowadza pozorne rozbieżności ich
pogla˛dów. Kołła˛taj podkreśla naturalna˛ równość wszystkich ludzi19, zaś Staszic
w każdym swoim dziele przypomina o ich nierówności. Prawda jest jednak taka, że
jeden i drugi uważaja˛, że w swej istocie każdy człowiek jest taki sam, tyle tylko, iż
różni nas wiele cech, które można nazwać wtórnymi. Mam tu na myśli chociażby
płeć, wiek, siłe˛ fizyczna˛ czy zdolności. Kołła˛taj wnosi wie˛c, że przez to konieczne
sa˛ nierówności społeczne, a Staszic – że dzie˛ki tym pobocznym cechom człowiek
w ogóle zacza˛ł sie˛ zrzeszać i uspołeczniać. Jedno pozostaje niezmienne; ze wzgle˛du
na swa˛ różnorodność ludzie potrzebuja˛ sie˛ nawzajem.
Z naturalnej równości ludzi pochodza˛ nasze prawa i obowia˛zki, czyli mówia˛c
je˛zykiem oświecenia: powinności i należytości. Kołła˛taj poddaje je drobiazgowej
analizie grupuja˛c nasze należytości na trzy rodzaje. „Od pierwszych zależy
utrzymanie naszego życia, od drugich bezpieczeństwo i wygoda tegoż życia; od
trzecich zachowanie rodu ludzkiego i wzajemna w społeczności pomoc”20. Z każda˛
z nich zwia˛zana jest jakaś powinność. Przykładem niech be˛dzie tutaj prawo
używania naszego ciała zgodnie z własna˛ wola˛, ale i towarzysza˛cy jej obowia˛zek
dbania o siebie i zachowywanie zdrowia. Widać wie˛c wyraźnie, że z porza˛dku
16
H. Kołła˛taj, Porza˛dek..., s. 3.
Zob. Ród ludzki. Wersja brulionowa..., czy Ród ludki. Poema dydaktyczne, [w:] idem, Pisma
filozoficzne i społeczne, t. II, oprac. B. Suchodolski, PWN, Warszawa 1954.
18
Zob. tegoż, Porza˛dek fizyczno-moralny..., s. 107.
19
Ibidem, s. 122.
20
Ibidem, ss. 49 in.
17
69
naturalnego wyrasta porza˛dek moralny. Jasnym powinno sie˛ także stać, że pierwsze
potrzeby człowieka wynikały z jego natury, zaś dopiero z czasem doszedł do nich
cały szereg potrzeb wynikaja˛cych z życia społecznego. Cze˛sto sa˛ to jednak
potrzeby, rzec by sie˛ chciało troche˛ przewrotnie, niepotrzebne, czyli takie, które
właściwie nie służa˛ niczemu, wie˛c nie powinny być przez nas uznawane.
Podobnie myślał Staszic, chociaż nie poddawał on naszych praw i obowia˛zków
tak szczegółowej analizie. Pisał jednak, że:
„Człowiek nie rodzi sie˛ wolnym i niepodległym. [...]
Rodzi sie˛ niewolnikiem ustaw przyrodzenia, [...]
Ma on pewne niezzowne w sobie powinności,
Wie˛c mieć i należytości prawa pewne musi”21.
Było to dla niego oczywiste, tak jak i to, że potrzeb ludzkich przybywało wraz
z czasem. Może nawet wynikało to nie tyle z uspołecznienia człowieka, co z nieco
późniejszej odeń dzierży22, czyli własności prywatnej. Człowiek, boja˛c sie˛ o swoja˛
przyszłość, zacza˛ł gromadzić wszystko, co było mu potrzebne do zachowania
własnego bytu. „Dla uspokojenia tych potrzeb nieustannych i nieodmiennych trzeba
mu było koniecznie sposobów nieustannych. Te podała mu własność. Lecz ta
potrzebowała bezpieczeństwa i obrony, a te znowu innych własności”23.
Wypada w końcu zauważyć, że do tej pory nie poruszyliśmy właściwych cze˛ści
koncepcji obu filozofów. Zarysowuja˛c subtelne podobieństwa na płaszczyźnie
religijnej, politycznej czy w teorii poznania poruszaliśmy sie˛ nadal jakoby dookoła
zagadnienia. Należałoby jednak przejść do sedna sprawy i zestawić ze soba˛
historiografie˛ Kołła˛taja z historiozofia˛ Staszica. Wtedy dopiero ukazane zostana˛
wszystkie ła˛cza˛ce ich myśli, a także najgłe˛bsze różnice.
Kołła˛tajowi historiozofem nie było dane zostać24. Chociaż analizował on
z perspektywy filozoficznej zasady historii pocza˛tkowej wszystkich ludów, to
zabrakło w jego namyśle kilku istotnych czynników, bez których o filozofii dziejów
nie może być mowy. Nie uświadczymy u niego idei poste˛pu, czyli chociażby
prezentacji tego, jak dzieje człowieka rozwijać sie˛ be˛da˛ w przyszłości. Jego
koncepcja zarysowuje w zasadzie tylko pocza˛tek dziejów ludzkości. Swoje najobszerniejsze dzieło, czyli właśnie Rozbiór krytyczny zasad historii pocza˛tkowej
wszystkich ludów napisał filozof z Wołynia jedynie po to, by zache˛cić badaczy
wszelkiej maści do wzie˛cia udziału w doniosłym przedsie˛wzie˛ciu odtworzenia
historii powszechnej25.
21
S. Staszic, Ród ludki. Poema dydaktyczne, s. 22.
Staszic uznaje to poje˛cie za nieco inne niż własność, które jest poje˛ciem nowszym, choć sam
używa ich zamiennie (Zob. idem, Ród ludzki. Wersja brulionowa..., t. III, s. 47.).
23
S. Staszic, Ród ludzki. Wersja brulionowa..., t. I, s. 130.
24
M.N. Jakubowski, Cia˛głość historii..., s. 41.
25
H. Hinz, Wste˛p, [w:] H. Kołła˛taj, Rozbiór krytyczny zasad historii pocza˛tkowej wszystkich ludów,
PWN, Warszawa 1971.
22
70
Marcin Pełka
Sam dał tylko przykład, a chodziło mu o to, by odpowiedzieć na nurtuja˛ce
pytanie, które można wyartykułować tak: jak jest możliwa historia człowieka, skoro
ten wywodzi sie˛ z natury? Pytanie to wcale nie jest absurdalne, a jego trudność leży
w tym, że z jednej strony człowiek posiada swoja˛ historie˛, która cechuje sie˛
dynamicznym rozwojem, szybka˛ zmiennościa˛ i rozcia˛głościa˛ w czasie, ale przecież
z drugiej strony człowiek stanowi cze˛ść natury, która przecież jest pozaczasowa,
podlega odwiecznym, niezmiennym prawom, nie ma wie˛c tutaj mowy o dynamicznym rozwoju. Jak wie˛c jest możliwe, i tutaj tkwi sedno tego zagadnienia,
pogodzenie wykluczaja˛cych sie˛ wzajemnie stron człowieka: naturalnej i historycznej? Przecież rozum uczy nas o porza˛dku fizyczno-moralnym, o prawach, w myśl
których człowiek żyje zgodnie z natura˛, nie cierpi krzywd, a jednocześnie nie ma
nawet najmniejszego powodu, by czynić zło. Ska˛d wie˛c historia, która jest
świadectwem niepomiernych krzywd, przejawiania sie˛ w świecie zła, a jednocześnie zmienności dziejów?
Skoro tych dwóch porza˛dków nie da sie˛ pogodzić, należy je rozdzielić. I tak
właśnie czyni Kołła˛taj, odpowiadaja˛c jednocześnie na inne, zwia˛zane z powyższymi pytanie, mianowicie o źródło zła. Odpowiedź jest taka: pierwotny stan
idealny, w którym ludzie żyli w spokoju i dostatku, miał swój kres wraz
z nastaniem potopu. Koncepcja kataklizmu, który niszczy pocza˛tkowy stan idealny,
zamyka złoty okres dziejów człowieka. Przed nim istniało społeczeństwo rza˛dza˛ce
sie˛ prawami natury, w którym panował jeden je˛zyk26, jedna nauka, a teokratyczna
religia była jednocześnie filozofia˛ i wykładnia˛ nauki moralnej.
Po krzywdzie, jaka˛ było zalanie tej arkadii, ludzie długo dochodzili do siebie,
cierpia˛c przy tym, skrupulatnie wyliczane przez Kołła˛taja, pomniejsze cierpienia.
Spowodowały one spaczenie charakteru ludzkiego, zatracenie rozumu, który był
gwarantem szcze˛ścia.
Przyjrzyjmy sie˛ nieco dokładniej idei potopu, gdyż figure˛ te˛ należy rozumieć
dogłe˛bnie. Otóż filozof nie ma tutaj na myśli powszechnego zalania całego globu.
Byłoby to niemożliwe. Ska˛d bowiem wzie˛łoby sie˛ tyle wody, by zalać nawet
najwyższe góry?
„Potop, jaki sobie starożytność wystawiła przez zalanie i osuszenie tegoż
samego la˛du, jest niepodobny, bo aniby mógł być tak powszechny, jak historia
świadczy, aniby zdołał tak głe˛boko przemienić powierzchni ziemi, jak sie˛ pokazuje
w samej rzeczy”27.
Dzisiaj zreszta˛ także, kontestuje Kołła˛taj, można zaobserwować czterdziestodniowe burze, które raczej z rzadka prowadza˛ do kataklizmów. Czy wie˛c był to
jeden duży potop, czy raczej seria naste˛puja˛cych po sobie pomniejszych, to nie jest
26
Co ciekawe, Kołła˛taj tłumaczy dlaczego je˛zykiem tym był je˛zyk polski. Zob. tegoż, Rozbiór
krytyczny..., ss. 383-387.
27
Ibidem, s. 309.
71
nawet istotne, ważny jest ich skutek. Można też zastanawiać sie˛, czy przyczyna˛
takiej tragedii musiała być koniecznie woda, a nie jakiś inny żywioł. Owszem,
myśliciel skrze˛tnie wynotowuje siły natury oraz formy, w jakich sie˛ przejawiaja˛,
jednak wodzie nadaje miejsce uprzywilejowane, gdyż, jak sam wylicza, „woda
zalewa przeszło pie˛ć ósmych cze˛ści całego okre˛gu, nie rachuja˛c w to mórz
śródziemnych, tyle wielkich jezior, bagn, rzek, strumieni, potoków” itd. Lista ta
wydłuża sie˛ o wszystkie wody, które nie sa˛ oceanami, wła˛cznie z tymi zaskórnymi,
znajduja˛cymi sie˛ pod ziemia˛28. Trudno nie zgodzić sie˛ z wie˛c z sugestia˛ Jakubowskiego, że ów potop „należy raczej rozumieć symbolicznie, ponieważ chodzi tu
właściwie o serie˛ katastrof naturalnych”29. Jest tak tym bardziej, iż poszczególne
żywioły lubia˛ wyste˛pować wspólnie, jak wtedy, gdy dla przykładu przy tajfunach
wylewaja˛ wulkany.
Figura potopu jest wie˛c przenośnia˛, która ukazuje zniszczenie idealnego ładu
społecznego poprzez powtarzaja˛ce sie˛ co jakiś czas przelania wody z jednej półkuli
na druga˛. Na skutek takiej katastrofy zatone˛ła pierwsza cywilizacja, a nieliczni
ocaleni rozpierzchli sie˛ po świecie, tworza˛c najróżniejsze kultury, nieposiadaja˛ce
jednak nic wspólnego z ta˛ pierwotna˛.
Ślady takiego potopu tropić można w badaniach geologicznych, którymi, jak
wspomnieliśmy, Kołła˛taj żywo sie˛ interesował. Skoro bowiem w środku kontynentu można odkopać szcza˛tki oceanicznych ryb, to znaczy, że niegdyś tego la˛du tu nie
było. Sa˛ też, jeśli można tak rzec, pewne pozostałości kulturowe w różnych
cywilizacjach, które świadcza˛ za teza˛ o potopie. Wspomina tutaj filozof chociażby
wspólne nazwy w astronomii. To nie jest tak, że jakaś cywilizacja wymyśliła
astronomie˛ wraz z jej nazwami własnymi, a inne skorzystały z tego odkrycia.
Wiedza ta znana była przed potopem, a zachowała sie˛ ze wzgle˛du na swój
praktyczny wymiar.
Innym źródłem jest dla Kołła˛taja seria mitów o potopie i nielicznych ocalałych,
które spotkać możemy praktycznie mie˛dzy wszystkimi ludami Ziemi. Wsze˛dzie
znaleźć można takie podania. „Trzeba albowiem pamie˛tać, że oprócz owego
powszechnego potopu, były później mniej wie˛cej znaczne cza˛stkowe potopy [...].
Nie masz nic dziwnego, iż Noe w tylu podaniach idzie, jak widzimy, pod imieniem
Kisisthrusa, Ksiksusthrusa, Ksisusthrusa, Zyzysthrusa, Ksisthrusa, Sisthrusa, Deukaliona, Nonacha”30.
Czy te podania dotycza˛ tego samego zalania, czy kilku pomniejszych, jest, jak
wspomnieliśmy, mało istotne. Ważne jest to, iż rozpoczyna sie˛ od tego tragicznego
wydarzenia historia ludzkości. Zamkna˛ł sie˛ oto czas idealnego stanu naturalnego,
rozpocze˛ła sie˛ natomiast historia. „Ród ludzki nie zacza˛ł sie˛ od dzikości zwierze˛cej,
28
29
30
Ibidem, ss. 94 in.
Zob. M. N. Jakubowski, Cia˛głość historii..., s. 36.
Tamże, s. 319.
72
Marcin Pełka
lecz przez nadzwyczajne przypadki przyprawionym został o tak wielka˛ biede˛, iż
zgłupieć nareszcie musiał”31.
Podobnie be˛dzie myślał Staszic, tylko że dla niego wspomniana wielka bieda
znajdować sie˛ be˛dzie w czym innym. Filozof z Piły nie widział najmniejszego
problemu w pogodzeniu historii człowieka z jego naturalnym rodowodem. Dostrzegał bowiem w przyrodzie jej dynamiczny rozwój, jej stały wzrost, którego
przedłużeniem jest historia ludzka. To co dla Kołła˛taja było sprzecznościa˛ nie do
pogodzenia, u Staszica stało sie˛ jedna˛ linia˛ rozwojowa˛ świata. Historia nie staje
wiec w opozycji do świata natury, lecz jest jego zwieńczeniem, a człowiek, który te˛
historie˛ tworzy, jest najdoskonalsza˛ istota˛ boskiego aktu kreacji. Jak zauważa
Tyburski: „historia społeczeństwa nie ma autonomicznego bytu, ale jest cze˛ścia˛
składowa˛ dziejów wszechświata”32.
Bóg podarował człowiekowi, mówi Staszic, najwie˛kszy dar, światło rozumu,
dzie˛ki któremu może on porza˛dkować ziemie˛, nadać jej forme˛ zgodna˛ z boskim
zamysłem, dzie˛ki któremu nie ulegnie ona dewastacji i niszczeniu33. Rozwój
człowieka, jego jarzmienie, jest tak naprawde˛ rozwojem rozumu. Im wie˛cej ród
ludzki zyskiwał oświecenia, tym bardziej rozumiał nature˛, a tym samym siebie.
Kołła˛taj przedstawiał swoja˛ koncepcje˛ w oparciu o źródła, na podstawie
których wyliczał kiedy miał miejsce potop i inne, pomniejsze wydarzenia, jego
historiografia podparta była datami i konkretnymi miejscami, w jakich zachodziły
opisywane przez niego fakty historyczne.
Ze Staszicem rzecz sie˛ ma zupełnie inaczej. Jakubowski zauważa, że historiozofia ta „dzieje sie˛ wsze˛dzie i nigdzie”.34 Chciał on bowiem opisać schemat, jaki
przechodzi ród ludzki w swoim rozwoju, schemat, pod który podlega każda
cywilizacja, wła˛cznie z jego finalnym stadium, do którego dotychczas nie dotarła
żadna z nich. Dlatego też nie uświadczymy u Staszica dat i konkretnych miejsc.
Innym powodem dla którego tak jest, to fakt, iż dzieje miewaja˛ momenty zastoju,
a czasem nawet zwrotów i zape˛tleń.
Filozof z Piły dzieli dzieje ludzkie na sześć epok. Granice mie˛dzy nimi musza˛
z konieczności być płynne, cze˛sto odmienne dla konkretnych kultur, jednak
zarysowanie ich szablonu jest jak najbardziej możliwe. W epoce pierwszej
człowiek pojawia sie˛ na Ziemi, gdzie właściwie nie brakuje mu niczego. Poznaje
świat i znajduje w nim wszystko, co jest mu potrzebne do życia. Spotyka innych
ludzi, lecz spotkania te sa˛ przypadkowe. Z czasem jednak pierwsi ludzie zaczynaja˛
sie˛ zrzeszać, wspołeczniać, a przyczyne˛ tego już znamy – jest nia˛ niwelowanie
wtórnych różnic. Epoka ta kończy sie˛ wraz z nastaniem dzierży. Człowiek w trosce
31
32
33
34
Ibidem, s. 376.
W. Tyburski, Myśl etyczna..., s. 289.
S. Staszic, Ród ludzki. Wersja brulionowa..., ss. 50 in.
M.N. Jakubowski, Historia cia˛głości..., s. 50.
73
o swoja˛ przyszłość i czyhaja˛ce w niej zagrożenia zaczyna brać na własność to, co
do tej pory było wspólne ba˛dź niczyje.
W dzierży, mówi Staszic, nie ma nic złego. Wre˛cz przeciwnie, jej pojawienie
sie˛ jest oznaka˛ tego, że rozum człowieczy wspia˛ł sie˛ na wyższy poziom. Problem
jednak pojawi sie˛, gdy ludzie zaczna˛ sobie rościć prawo do wytworu pracy ra˛k
cudzych, czynia˛c tym samym gwałt na prawach natury.
Dochodzi tutaj do pierwszego podziału ludzi, mianowicie na pasterzy i łowców. Ich pierwsze spotkania podszyte sa˛ wzajemna˛ ciekawościa˛, a prowadza˛ do
handlu. Sytuacja odmienia sie˛, gdy myśliwi pomiarkowali, że łatwiej jest napadać
na bezbronnych pasterzy, niż pracować. „Trudność połowu w lasach, a łatwość
rozboju gotowej trzody stawiła wkrótce hordy łowcze wprzeciw familiom pasterzym. Zamiast powzie˛cia błogosławionej myśli i starania sie˛ równie z pasterzem
o zebranie, oswojenie i hodowanie zwierza˛t dzikich, łowcy powzie˛li przekle˛ta˛ myśl
oddzielnej dzierży”35.
Chodzi tutaj o dzierżenie innych ludzi, czyli feudalizm lub niewolnictwo (dla
Staszica oba terminy znacza˛ to samo)36. Jest to stan gwałca˛cy prawa natury. Skoro
bowiem ludzie sa˛ równi, to żaden człowiek nie może być ani własnościa˛, ani
właścicielem innego człowieka.
Epoka trzecia pojawia sie˛ wraz z tym rodzajem pracy, który dla Staszica był
najważniejszym i najchwalebniejszym, to jest z rolnictwem37. Jest to niestety
również ta epoka, w której cie˛żko pracuja˛cy pasterze i rolnicy ulegna˛ w walce
z silniejszymi łowcami. Rozpoczyna sie˛ w ten sposób samodzierżstwo, czyli
czynienie innych ludzi swoja˛ własnościa˛. Różne nazwy nadawać sobie be˛da˛
ciemie˛życiele. „Sa˛ to najprzód łowcy. Dalej pustoszyć be˛da˛ kraje pod imieniem
ludzi dzikich. Przezwa˛ sie˛ później szlachta˛, baronami, hrabiami i ksia˛że˛ty.
Najszcze˛śliwszy łupieżca be˛dzie pierwszym królem”38.
Epoka czwarta, zwana też epoka˛ kapłanów39, to ta, w której pojawia sie˛ druga
grupa wykorzystuja˛ca stan pracuja˛cy. Mowa oczywiście o kapłanach, którzy
rosna˛ w siłe˛. Dawne zabobony, tworzone w poprzednich epokach, nie były aż tak
szkodliwe. Owszem, pozwalały człowiekowi nie myśleć, tłumaczyć sobie wszystko działalnościa˛ bogów, ale co pocza˛ć, gdy rozum nie znajduje odpowiedzi
na nurtuja˛ce pytania? Wraz z pierwszymi politeizmami pojawiali sie˛ ludzie,
którzy żerowali na cudzej pracy, rzekomi prorocy i szamani. Teraz jednak nastaje
jednobóstwo, które zmusza do wie˛kszego posłuszeństwa. Oczywiście ich nauki
nie be˛da˛ miały nic wspólnego z boskimi prawami natury, be˛da˛ tylko tłumaczyły,
35
36
37
38
39
S. Staszic, Ród ludzki. Wersja brulionowa..., ss. 191-192.
S. Szacka, Teoria i utopia..., s. 209.
S. Staszic, Ród ludzki. Wersja brulionowa..., t. I, ss. 244 inn.
Ibidem, s. 198.
S. Staszic, Odmienny rzut „Rodu ludzkiego”, [w:] idem, Ród ludzki. Wersja brulionowa..., s. 323.
74
Marcin Pełka
że chłopu musi dziać sie˛ źle, że tego chce Bóg, by pracował dla cudzego
szcze˛ścia.
Obie grupy żyja˛ce z wyzysku szybko zawia˛ża˛ współprace˛, która da obopólne
korzyści. Jest to „spisek najszkodliwszy i najzawistniejszy ludziom. On plemie˛
ludzkie spodli [...] Ta to jest nieszcze˛sna Epoka, gdzie zagładzone narody na ziemi,
gdzie bojary i kapłany wzie˛ły imie˛ narodów”40.
W epoce pia˛tej, zwanej też epoka˛ królów41, długotrwałe konflikty wyłaniaja˛
w końcu jednorza˛dce˛, czyli tego, który sie˛gna˛ł po władze˛ absolutna˛. Staje sie˛ on
panem najwyższym, cesarzem czy monarcha˛ absolutnym, który skupia pod soba˛
pozostałych samodzierżców, a także kler. By utrzymać swoja˛ władze˛ musi
skutecznie osłabiać konkurencje˛, a także dbać o swój wizerunek. Tym samym
poczyna nadawać zaszczyty ciemie˛żonej masie ludzkiej, finansuje edukacje˛,
wspiera sztuke˛ i filozofie˛. Dobrym przykładem takiego stanu rzeczy sa˛ oświecone
monarchie.
W każdej epoce, mówi Staszic, zawiera sie˛ czynnik, który wraz z wyzwoleniem przyniesie jej koniec. Rozum ludzki wznosi sie˛ ku swojemu szczytowi
wraz z rozwojem ciemie˛żonych. Zaczynaja˛ oni brać udział w życiu społecznym,
walcza˛ o głos w polityce, odrzucaja˛ zabobonna˛ religie˛.
„Wnet ten gmin, co był dota˛d tylko cierpie˛tliwym,
Zacznie stawać sie˛ czynnym, czasem i myśla˛cym:
Uważa państw mocarzów, roztrza˛sa ich sprawy [...]
Zacznie na wszystkie zmiany brać czułość drażliwa˛,
Czułość moralna˛, nawet polityczna˛.
Wyrzeka na niewole˛; w głos nienawidzi ja˛,
Nienawidzi tych, którym ona użyteczna˛” 42.
Tu pojawia sie˛ to, co odróżnia pogla˛dy Staszica od tych Kołła˛taja i czyni je
historiozofia˛. Mam tu na myśli wizje˛ niedalekiej przyszłości, czyli epoki szóstej.
Be˛dzie to epoka jednowładców, gdyż dojdzie do wyzwolenia cierpia˛cego w tyrańskiej pracy szerokiego ogółu ludzi, a klasy uprzywilejowane odejda˛ w niepamie˛ć.
Wyzwolenie ludzi spod jarzma tyranii i zabobonów przerodzi sie˛ z konieczności
w zrzeszenie wszystkich narodów. Taka unia umożliwi zachowanie idealnego stanu
rzeczy, w którym każdy człowiek cieszyć sie˛ be˛dzie wynikami swojej pracy, be˛dzie
miał wpływ na swój kraj, a w każdym zaka˛tku Ziemi be˛dzie czuł sie˛ jak w domu.
Skoro jednak stoimy u kresu pia˛tej epoki, to należy czynić wszystko, by
reformować nasz kraj i to reformować w ten sposób, by nie tylko nie został
rozebrany przez państwa ościenne, ale także przeskoczył z jeszcze panuja˛cego
u nas feudalnego, pie˛tnastowiecznego zacofania na poziom oświeconych monarchii. Taki też był ostateczny cel wszystkich politycznych da˛żeń Staszica.
40
41
42
S. Staszic, Ród ludzki. Wersja brulionowa..., t. II, ss. 128-129.
S. Staszic, Odmienny rzut „Rodu ludzkiego”, [w:] idem, Ród ludzki. Wersja brulionowa..., s. 325.
S. Staszic, Ród ludzki, Poema dydaktyczne..., s. 145.
75
Jak widać koncepcje dziejów obu tych myślicieli rozchodza˛ sie˛ w zupełnie
różnych kierunkach. Jest tak oczywiście dlatego, że w inny sposób rozstrzygne˛li
wyjściowy problem. Co warto podkreślić, to to, iż mimo tak dalece różnia˛cych sie˛
opisów historii rodu ludzkiego odnajdujemy mie˛dzy tymi koncepcjami szereg cech
wspólnych, takich jak dobrotliwość człowieka pierwotnego czy skłonność do
pokojowego uspołeczniania sie˛ celem niwelowania wtórnych różnic. Podobnie też
wygla˛da objaśnienie, ska˛d wzie˛ły sie˛ wierzenia religijne, zupełnie niezgodne
z faktycznym wygla˛dem Boga i jego zamiarami. Kołła˛taj wyjaśniał, że Noe
i Mojżesz tłumaczyli wole˛ boska˛ prostemu ludowi, robia˛c to w dobrej wierze i ku
zachowaniu jedności pokrzywdzonego ludu. Używali wie˛c głosu Boga jako „środek
pociechy dla nieszcze˛śliwych, lecz nie jak potrzebe˛ do zjednoczenia sobie wie˛kszego posłuszeństwa”43. Ich naste˛pcy dbali już jednak tylko o własny zysk płyna˛cy
z władzy i tym samym oddalali sie˛ od faktycznych zamiarów Boga44. Staszic
analizował, jak zmieniało sie˛ zabobonodawstwo na przestrzeni epok, jak w zależności od sytuacji szamani, a potem już kapłani żyli w dostatkach zupełnie nie
pracuja˛c. Jak widać religia okazuje sie˛ szeregiem kłamstw służa˛cym zniewoleniu
umysłu ludzkiego.
W tym jednak przypadku mie˛dzy Kołła˛tajem a Staszicem wyliczyć można
sporo różnic. O ile do tej pory nie były one tak znacza˛ce, a nawet pozwalały
lokować ich dość blisko siebie w zestawieniu filozofów polskiego oświecenia,
o tyle koncepcje dziejów obu panów zawieraja˛ już różnice daleko ida˛ce, niedaja˛ce
sie˛ pogodzić w żaden sposób. Zwróćmy tu uwage˛ chociażby na poszukiwanie
źródeł zła. Kołła˛taj mówi wprost; krzywda spowodowana kataklizmem spaczyła
człowieczy charakter. Staszic przyczyne˛ lokuje w dzierży, która˛ źle użyty rozum
ludzki zacza˛ł stosować w nieodpowiedni sposób. Paradoksalnie jednak i tu
wyjściowa przesłanka jest dla obu myślicieli taka sama, a jest nia˛ zaprzeczenie
przez człowieka naturalnej równości ludzkiej, totalne pogwałcenie naturalnych
praw, które przecież rozum, w zasadzie bez wie˛kszego wysiłku, mógłby na nowo
odkryć.
Kołła˛taj nie stwierdził, czy pocza˛tkowy stan idealny jest do odtworzenia. Nie
wiemy wie˛c, czy historia, be˛da˛ca przecież błe˛dem, pewnego rodzaju nieporozumieniem wyrywaja˛cym człowieka z idealnego stanu pierwotnego, dobiegnie kiedyś
końca, czy też raczej zawsze be˛dzie trwać. Jest to powód dla którego nie można
jego historiografii nazwać historiozofia˛.
Nie znaczy to jednak, że nie wypowiedział sie˛ na temat przyszłych losów
Europy. Stwierdził mianowicie, że odwieczne marzenie wielu ludzi o pokojowym
zjednoczeniu kontynentu dokonać sie˛ może właśnie teraz, dzie˛ki czynom Napoleona. Cesarz Francuzów miał bowiem stworzyć wielkie imperium europejskie pod
protekcja˛ francuska˛, w którym potrzebny be˛dzie na wschodzie silny bastion
43
44
H. Kołła˛taj, Rozbiór krytyczny..., s. 405.
Ibidem, ss. 410 inn.
76
Marcin Pełka
obronny przed Rosja˛. Oczywiście rola ta przypadnie stopniowo odbudowywanemu
państwu polskiemu. Drugi kandydat, którym sa˛ Prusy, nigdy nie był pewny
w swoich poste˛powaniach, natomiast Polska od zawsze (i jest to motyw cze˛sty
w polskiej filozofii) stanowiła przedmurze naszego kontynentu, bronia˛ce go przed
dzikimi hordami Azji45.
Staszic zaja˛ł stanowisko skrajnie odmienne. Widział w Napoleonie demagoga,
który mami tłum wartościami, w które sam nie wierzy46. Właściwie był on dla niego
typowym jednorza˛dca˛, doskonale odgrywaja˛cym swoja˛ role˛. Dlatego też filozof
z Piły widział nadzieje˛ tam, gdzie Kołła˛taj zagrożenie. Rzeczpospolita podbita
przez Cesarstwo Rosyjskie mogła wpłyna˛ć na ten dziki kraj zbawiennie, ucywilizować go tak, jak dawniej podbita Grecja ukulturalniła Rzym. Byłby to przykład dla
innych państw z czasem doła˛czaja˛cych do tego zrzeszenia. „Poła˛czenie, zrzeszenie
sie˛ Słowian w Cesarstwie Rosyjskim sprowadzi zrzeszenie sie˛ Europy, zniszczy
w niej wojny i nada tej cze˛ści świata stały pokój”47. Taka unia, przypominaja˛ca
troche˛ jagiellońska˛ unie˛ narodów48, odbiega znacza˛co od wizji Kołła˛taja. Dla
Staszica przedmurze Europy stanowili zawsze Polacy i Rosjanie, choć ten drugi
kraj, znacznie przecież dzikszy, bywał również zagrożeniem. By jednak dobrze
zrozumieć na czym polegała różnica mie˛dzy obydwiema koncepcjami zauważyć
należy, że Kołła˛taj roztaczał wizje˛ imperium w epoce napoleońskiej, a zmarł przed
jej końcem, zaś Staszic uległ mitowi polonofilstwa ksie˛cia Konstantego. Trudno
wie˛c stwierdzić, co powiedziałby Kołła˛taj, gdyby dożył upadku Napoleona i co
myślałby Staszic, gdyby wiedział, że nieprzestrzeganie przez cara polskiej konstytucji doprowadziło do powstania.
Zaprezentowana tutaj w skrócie analiza pogla˛dów dwóch najwie˛kszych myślicieli polskiego Oświecenia nie jest może imponuja˛cych rozmiarów i na pewno nie
zarysowuje całości zagadnienia, ale pozwala wycia˛gna˛ć kilka wniosków. Kołła˛taj
i Staszic doskonale odpowiadali na potrzeby swojej epoki, zajmowali sie˛ zagadnieniami nagla˛cymi dla ludzi tego czasu i demaskowali wiele mechanizmów, które
były już od dawna szkodliwe. Chociaż różnice mie˛dzy nimi bywaja˛ znacza˛ce,
a w tekście tym wymieniłem ich tylko kilka, to ogólna charakterystyka koncepcji
obu myślicieli pokazuje, że w fundamentalnych kwestiach właściwie byli zgodni,
a nawet sposoby argumentowania nie były znów tak różne. Gdy jednak chodzi
o zapatrywanie sie˛ na dzieje rodu ludzkiego, czyli na najważniejsze i najbardziej
doniosłe zagadnienie ich filozofii, to o porozumieniu nie ma tutaj mowy, choć,
owszem, i tutaj dostrzegamy kilka tożsamości pogla˛dowych.
Na zakończenie pozostawiłem jeszcze jedno zagadnienie, którego ukazanie
w tym miejscu be˛dzie odpowiednie. Trzeba bowiem wiedzieć, że obaj myśliciele
45
46
47
48
A. Walicki, Naród..., ss. 127-132.
Z. Chyra-Rolicz, Stanisław Staszic..., s. 90.
S. Staszic, Myśl o równowadze politycznej w Europie, [w:] idem, Pisma..., t. II., s. 321.
M.N. Jakubowski, Historia cia˛głości..., s. 64.
77
przeszli przez swoja˛ epoke˛ niezauważeni. Nie chodzi tutaj, rzecz jasna, o ich
działalność polityczna˛, postawienie takiego stwierdzenia byłoby niedorzecznościa˛,
skoro Kołła˛taj został przez zaborców osadzony w wie˛zieniu jako groźny rewolucjonista49, a Staszic piastował najwyższe urze˛dy w państwie. Chodzi mi raczej o to,
że ich pogla˛dy na temat dziejów nie zostały ogłoszone za ich życia, kiedy to mogły
wywrzeć wielki wpływ na swoja˛ epoke˛. Kołła˛taj w obawie przed cenzura˛ Rozbioru
nie wydał, zaś Staszic Ród ludzki wydrukował, jednak, jako przedstawiciel cenzury,
sam zamkna˛ł go na klucz50. W kilka dekad później panowała już inna epoka, inna
kultura umysłowa, w której niewielu mogło traktować tych wybitnych oświeceniowców poważnie. Oczywiście doczekali sie˛ obaj pewnej recepcji, w wyniku której
ciesza˛ sie˛ dziś dużym szacunkiem znawców tematu, jednak w czasach im
współczesnych niewielu znało ich najdonioślejsze dzieła. Co zaś tyczy sie˛ tego
nielicznego grona znawców, to nawet w nim przeważała negatywna krytyka.
I chyba to jest najtragiczniejsza˛ z ła˛cza˛cych ich cech.
Streszczenie
Artykuł zawiera analize˛ porównawcza˛ pogla˛dów Kołła˛taja i Staszica, dwóch filozofów polskiego
oświecenia, którzy wbrew wielu opiniom zgadzali sie˛ niemal w każdej kwestii. Tekst ukazuje, że prawie
zawsze byli ze soba˛ zgodni, a różni ich tylko sposób wykładania pogla˛dów. Oprócz tego zostaja˛ tu
zestawione ich pogla˛dy na historie˛ powszechna˛, które różnia˛ sie˛ z powodu przyje˛cia różnych przesłanek
wste˛pnych, jednak mimo to zawieraja˛ wiele cech wspólnych.
Słowa kluczowe: Kołła˛taj, Staszic, historiozofia, historiografia, filozofia polskiego oświecenia.
Between Kołła˛taj and Staszic
Summary
The article presents the comparative analysis of Kołła˛taj’s and Staszic’s thought. Both of them are
the philosophers of Polish Enlightenment who, despite many opinions, were like- minded almost in the
every question. The text shows that they were always unanimous, just had a different way of voicing they
views. Moreover, the article compares their views about common history which are different because
two different initial assumptions have been made, nevertheless they exhibit a lot of common features.
Key words: Kołła˛taj, Staszic, historiosophy, historiography, philosophy of the Polish Enlightment.
49
Zob. K. Opałek, Dociekania filozoficzne Hugona Kołła˛taja, [w:] H. Kołła˛taj, Porza˛dek fizycznomoralny.
50
Ponoć po przypadkowym odkryciu egzemplarzy tego dzieła sam ksia˛że˛ Konstanty palił nimi
w piecu. Zob. Z. Chyra-Rolicz, Stanisław Staszic..., s. 76.
OSW
2012
Tom XII
Nr 2
Waldemar Żebrowski
Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
Metody badawcze stosowane w politologii
Naukowiec w swej działalności musi uparcie da˛żyć do poznania obiektywnej
rzeczywistości. Warunkiem rzetelności prowadzonych badań politologicznych
i uzyskiwanych wyników jest znajomość istnieja˛cych teorii politycznych, jak też
metod badawczych rozumianych jako zasady i sposoby rozwia˛zywania problemów
naukowych i docierania do prawdy. Bez tej wiedzy niemożliwe jest konstruowanie
klarownej narracji politologicznej, prawidłowe wyjaśnianie, jak też dokonywanie
obiektywnych uogólnień i formułowanie prognoz. „Badanie politologiczne jest tym
bardziej skuteczne, im bardziej rozwinie˛ta towarzyszy mu świadomość metodologiczna politologów”1.
Poprawne wykonanie tego zadania, czyli przeprowadzenie dobrej analizy
politycznej – polegaja˛cej na rozbiorze badanego tworu politycznego na cze˛ści,
badanie każdej z nich z osobna i w logicznym zwia˛zku z innymi elementami
rzeczywistości – warunkowane jest, mie˛dzy innymi, skorzystaniem z doste˛pnych
w politologii zróżnicowanych metod badawczych i właściwym ich doborem2.
Metoda politologiczna
Za podstawowa˛ metode˛ badawcza˛ wykorzystywana˛ w analizie politycznej
należy uznać metode˛ politologiczna˛. Jej zastosowanie wymaga od badacza-politologa znajomości teorii polityki, schematów poje˛ciowych, modeli, specyfiki
je˛zyka służa˛cych do opisu i wyjaśniania tego co sie˛ bada, tego co dokonuje sie˛
1
W. Hładkiewicz, Przedmiot badań metodologii..., s. 58. Wiedza metodologiczna oznacza znawstwo metod badawczych i systemów naukowych pozwalaja˛ce wyrażać i utrwalać zdobycze nauki.
2
Trzeba przy tym pamie˛tać, że w politologii – jako jednej z dyscyplin naukowych – korzysta sie˛ też
z metod ogólnych (analiza – rozłożenie całości na jej cze˛ści składowe; synteza – formułowanie
uogólnień na podstawie twierdzeń cza˛stkowych) i podstawowych sposobów wnioskowania (indukcja
– formułowanie twierdzeń na podstawie przesłanek; dedukcja – wyprowadzenie kolejnych twierdzeń
z własności, które zostały udowodnione wcześniej).
80
w przestrzeni politycznej. Wskazane wyznaczniki decyduja˛ o tym, jak rozumiemy,
czym wypełniamy nasza˛ świadomość i sprawiaja˛, że przekazywana wiedza jest
uporza˛dkowana i logiczna.
Poprawność poje˛ciowo-terminologiczna ma zasadniczy wpływ na badanie
politologiczne, jest podstawowym warunkiem przeprowadzenia właściwej analizy
politycznej. Tak samo istotna przy opisie i wyjaśnianiu zjawisk i procesów, jak
również przy dokonywaniu uogólnień i formułowaniu prognoz.
Rozważne zastosowanie w narracji politologicznej wypracowanej przez politologów siatki poje˛ciowej nadaje jej wymiar naukowy, a nie potoczny. Dorobek
politologii w tym zakresie jest już znaczny, systematycznie powie˛kszany, co
ukazuje, że metoda politologiczna cia˛gle sie˛ rozwija.
Metoda analizy systemowej
Na wartość analizy politycznej wpływa posłużenie sie˛ metoda˛ systemowa˛. Zakłada
ona, że zjawisk i procesów politycznych nie rozpatruje sie˛ w izolacji, lecz w kontekście
całego, szeroko poje˛tego systemu politycznego. Skoordynowane elementy tego systemu sa˛ zarówno zależne od siebie, jak też od całości systemu. Uwzgle˛dnia sie˛ tu też
warunki i otoczenie w jakim system polityczny funkcjonuje. Szuka sie˛ źródeł
przekształceń, zdolności samosterowania oraz oddziaływania na otoczenie.
W tym uje˛ciu „wejściem” do systemu politycznego sa˛ pochodza˛ce z otoczenia
poparcia (np. płacenie podatków, posłuszeństwo) i ża˛dania (np. zmniejszenia
bezrobocia), które zapewniaja˛ systemowi energie˛ i w wyniku konwersji wewna˛trzsystemowej3 zyskuja˛ na „wyjściu” wymiar wytworów systemu w postaci decyzji
i działań politycznych (np. dotycza˛cych polityki gospodarczej). „Niewa˛tpliwie to,
co jest na wyjściu, powoduje reakcje˛ zwrotna˛ otoczenia, które z kolei formułuje
kolejne potrzeby i zapewnia wsparcie”4. Pomie˛dzy „wejściem” a „wyjściem”
zachodzi zatem sprze˛żenie zwrotne, które pozwala systemowi trwać, przekształcać
sie˛, działać. Zdaniem twórcy tej koncepcji – Davida Eastona – „[...] bez wkładów
system nie może wykonać żadnego zadania, bez wytworów nie może ustalić, jakie
zadania zostały przez system wykonane”5.
Analiza systemowa może dotyczyć zarówno całego systemu politycznego
(analiza makrosystemowa), jak też podsystemu (analiza średniego rze˛du) lub
jakiegoś mniejszego elementu (analiza mikrosystemowa).
3
Przełożenie je˛zyka zewne˛trznego (ża˛dań i poparć) na je˛zyk właściwy danemu systemowi.
A. Heywood, Politologia, s. 24.
5
D. Easton, Analiza systemów politycznych, [w:] Elementy teorii socjologicznych, red. W.
Derczyński i in., Warszawa 1975, s. 564, cyt. za A. Antoszewski, Analiza systemowa – przemijaja˛ca
moda czy zmarnowana szansa w badaniach systemów partyjnych, [w:] Teoretyczne i metodologiczne...,
s. 128.
4
81
Metoda analizy instytucjonalno-prawnej
Zastosowanie tej metody pozwala rozpoznawać instytucjonalno-prawna˛ rzeczywistość polityczna˛. Analizie poddaje sie˛ w tym przypadku teksty różnych
– przydatnych w rozwia˛zaniu problemu – aktów prawnych, np. konstytucji, umów
mie˛dzynarodowych, ustaw, rozporza˛dzeń, aktów prawa miejscowego. Uwypukla
sie˛ w ten sposób formalna˛ strone˛, prawna˛ podstawe˛ funkcjonowania systemów
politycznych, podsystemów, instytucji politycznych. Wskazuje sie˛ na zjawiska,
procesy, mechanizmy, relacje zachodza˛ce mie˛dzy uczestnikami życia politycznego
w kontekście przepisów prawnych.
Uwzgle˛dnienie w analizie politycznej ustaleń wynikaja˛cych z norm prawnych
sprzyja jej przejrzystości i wieloaspektowości. Jest też przydatne przy formułowaniu uogólnień, szczególnie dotycza˛cych relacji mie˛dzy formalnym a rzeczywistym
stanem rzeczy.
Metoda historyczna
Badanie przez politologów historii politycznej – a wie˛c m. in. genezy
i ewolucji ustrojów i instytucji politycznych, elit politycznych i roli przywódców,
zjawisk i procesów oraz form tocza˛cego sie˛ na przestrzeni dziejów życia politycznego – wymaga posłużenia sie˛ metoda˛ historyczna˛. Wia˛że sie˛ to ze znajomościa˛
metodologii historii.
W szczególności istotna jest tu znajomość stosowanych w nauce historycznej
metod badawczych. „Wśród nich zdobyły uznanie: logograficzna (rocznikarska,
kronikarska), narracyjna, pragmatyczna (stawiaja˛ca za cel wydobycie z przeszłości
nauki przydatnej w programowaniu zarówno działań teraźniejszości, jak i kształtowania zachowań w przyszłości), genetyczna (historyczno-krytyczna, zakładaja˛ca,
że każde zjawisko ma swa˛ geneze˛ oraz rodzi naste˛pstwa, skutki), spirytualistyczna
(zakładaja˛ca, że ustalenie historycznych faktów przez historyków zależy od
wyznawanego światopogla˛du filozoficznego), materialistyczna, wia˛ża˛ca fakty
w rzeczywista˛ całość, ściśle powia˛zane ze soba˛, ulegaja˛ce przeobrażeniom ewolucji
dziejowej”6.
Duża˛ wartościa˛ metody historycznej jest to, że pozwala ustalić zwia˛zki
przyczynowo-skutkowe zjawisk i procesów zachodza˛cych w przeszłości z teraźniejszymi. Poznanie genezy i ewolucji zjawisk i procesów oraz wychwycenie
ogólnych prawidłowości pozwala też prognozować kierunki rozwoju.
Metoda historyczna uwypukla zwia˛zki historii i politologii.
6
A. Chodubski, Wste˛p..., s. 127-128.
82
Metoda decyzyjna
Istota˛ tej metody jest wszystko to, co wia˛że sie˛ z decyzja˛ polityczna˛,
z mechanizmem jej podejmowania.
Ażeby decyzja polityczna mogła powstać musi istnieć podmiot, który uruchomi działania zmierzaja˛ce do jej podje˛cia, a naste˛pnie wdrożenia, czyli realizacji
w praktyce politycznej. Dlatego, stosuja˛c te˛ metode˛, analizuje sie˛ zjawiska
i procesy polityczne przez pryzmat ośrodka decyzyjnego, procesu decyzyjnego,
decyzji politycznej i implementacji politycznej.
Uwzgle˛dnia sie˛ jednocześnie różne wskaźniki i uwarunkowania, które
wpływaja˛ na podejmowanie decyzji, np. system prawny, kulture˛ polityczna˛
rza˛dza˛cych, system ekonomiczny, wartości wyznawane przez podmiot decyzyjny,
sytuacje˛ społeczna˛, różne interesy i naciski, czynnik emocjonalny czy zwia˛zany
z presja˛ czasu. Ważna jest tu struktura ośrodka decyzyjnego i interesy decydentów.
Ustala sie˛ też, na ile w pracach nad decyzja˛ polityczna˛ wzie˛to pod uwage˛
skutki (społeczne, polityczne, gospodarcze, kulturowe), jakie spowoduje wprowadzenie jej w życie, a zatem na ile działania decydentów były przemyślane. Ukazuje
sie˛ zastosowane przy jej wdrażaniu metody i środki.
Warunkiem korzystnego wła˛czenia tej metody do analizy politycznej jest
szeroki doste˛p badaja˛cego do informacji o działaniach polityków podejmuja˛cych
decyzje˛.
Metoda behawioralna7
W założeniu metoda behawioralna pozwala badaczowi rozpoznawać i oceniać
zjawiska i procesy polityczne na podstawie zachowań jednostek ludzkich i grup
społecznych, które poddano obserwacji. „Behawioralne podejście do analizy
społecznej i politycznej skupia sie˛ na jednym, pozornie prostym pytaniu: dlaczego
ludzie zachowuja˛ sie˛ w określony sposób?8” Uzyskane empirycznie informacje
potwierdzaja˛ lub nie potwierdzaja˛ danych zebranych w inny sposób.
Istota˛ tej metody jest zatem kategoria zachowania politycznego jednostki.
Zakłada sie˛ tu, że udział ludzi w życiu politycznym determinowany jest w znacznym stopniu predyspozycjami psychicznymi; z tej perspektywy bada sie˛ ich
aktywność polityczna˛. Uważa sie˛, że psychika człowieka (emocje, wola) jest
najbardziej odpowiedzialna za zachowania polityczne. Bada sie˛ formy, korzyści
i koszty aktywności politycznej.
7
8
Behaviour z ang. zachowanie, poste˛powanie.
D. Sanders, Behawioryzm, [w:] Teorie i metody..., s. 43.
83
Metoda behawioralna może być przydatna w badaniach nad przywództwem
politycznym; zachowaniami wyborców; tworzeniem koalicji; motywami i przyczynami udziału w zgromadzeniach, demonstracjach i strajkach; społecznościami
lokalnymi; kultura˛ polityczna˛; partiami politycznymi, grupami interesu czy ruchami społecznymi, w kontekście ich przemian. W ramach tych pól badawczych
metoda ta sprawdza sie˛ najlepiej, tu jest najbardziej przydatna. Badacz może
gromadzić potrzebne dane droga˛ obserwacji bezpośredniej lub pośredniej.
W badaniach opartych na obserwacji bezpośredniej badacz obserwuje faktyczne zachowania jednostek, najcze˛ściej w niekontrolowanych warunkach naturalnych. Badani ludzie zachowuja˛ sie˛ w taki sposób, jak zawsze. Obserwacja
bezpośrednia może być też prowadzona w warunkach laboratoryjnych. W tym
przypadku naukowiec zyskuje kontrole˛ nad obserwowanymi, którzy najcze˛ściej
wiedza˛, że sa˛ przedmiotem badań. Uzyskane w ten sposób dane moga˛ odbiegać od
stanu faktycznego. Cze˛sto obserwacja bezpośrednia przyjmuje˛ odmiane˛ obserwacji
uczestnicza˛cej, co oznacza, że badacz „wtopił sie˛” w badana˛ zbiorowość, zyskał jej
zaufanie, otrzymał nawet jaka˛ś role˛ społeczna˛ do wykonania i aktywnie bierze
udział w jej działaniach. Tutaj też jednak kryje sie˛ dość duże niebezpieczeństwo
zbytniej identyfikacji z badana˛ grupa˛, co może wpłyna˛ć na rzetelność ustaleń9.
Natomiast w badaniach opartych na obserwacji pośredniej badacz obserwuje
nie wprost zachowania ludzi, ale fizyczne ślady ich zachowań. Ła˛czy sie˛ tu różne
ślady fizyczne pozostawione przez człowieka i na tej podstawie formułuje uogólnienia. Ła˛czy sie˛ też zmiany śladów fizycznych z konkretnymi przyczynami.
Wnioskowanie na takich podstawach może być obcia˛żone sporym błe˛dem10.
Jak sie˛ wydaje, analiza polityczna oparta jedynie na danych z obserwacji traci
na znaczeniu, niemożliwe jest – przede wszystkim – ukazanie w pełni złożonej
rzeczywistości politycznej. Metody behawioralnej nie można postrzegać – jak
chcieli behawioraliści – jako supermetody, czy metody wioda˛cej w badaniach
politologicznych. Wa˛tpliwości te potwierdzaja˛ krytycy omawianej metody badań,
zarzucaja˛ jej – przede wszystkim – ignorowanie uje˛ć systemowych, historycznych
i instytucjonalno-prawnych. Wskazuja˛ jednocześnie na „skłonność do skupiania sie˛
na zjawiskach, które łatwo zaobserwować – takich jak głosowanie – a nie na
bardziej subtelnych, a być może nawet głe˛bszych siłach strukturalnych, które
sprzyjaja˛ stabilności i zmianom w systemie społecznym i politycznym”11. Metoda
9
Zob. J. Buttolph Johnson i in., Metody badawcze w naukach politycznych, Warszawa 2010,
s. 270-275.
10
„Przykłady zastosowania obserwacji pośredniej w badaniach politologicznych nie sa˛ zbyt liczne.
Niemniej metoda ta bywa z pożytkiem wykorzystywana i można rozważyć przypadki, w których byłaby
ona odpowiednia. Można by na przykład określić popularność kandydatów poprzez ustalenie liczby
reklam zewne˛trznych ustawionych w danej gminie” (ibidem, s. 278).
11
D. Sanders, Behawioryzm, [w:] Teorie i metody..., s. 51.
84
behawioralna dla współczesnego politologa może być zatem jedynie metoda˛
uzupełniaja˛ca˛. Wła˛czenie do analizy politycznej danych i ustaleń pochodza˛cych
z obserwacji może ja˛ wzbogacić, ale nie może jej zdominować.
Metoda porównawcza
Metoda porównawcza (komparatystyczna) jest w politologii cze˛sto stosowana.
Pozwala wykrywać podobieństwa i różnice mie˛dzy porównywanymi procesami,
zdarzeniami, tworami życia politycznego i instytucjami politycznymi. Kwestia˛
istotna˛ jest tu odpowiedni dobór przedmiotu poznania i wyznaczenie przynajmniej
dwóch porównywalnych obiektów „reprezentuja˛cych określona˛ klase˛ zjawisk, co
pozwala na wyjście poza opis cech jednostkowych oraz na sformułowanie uogólnień stanowia˛cych podstawe˛ teorii”12.
Metoda porównawcza jest stosowana – mie˛dzy innymi – w badaniach nad
systemami politycznymi (demokratycznymi i niedemokratycznymi); zwia˛zkami
mie˛dzy stopniem rozwoju gospodarki a demokracja˛; procesami demokratyzacji
w różnych państwach; systemami wyborczymi, partiami politycznymi, kryzysami
politycznymi czy kultura˛ polityczna˛. Uwzgle˛dnia sie˛ tu zależności genetyczne,
dorobek dziejowy, rozwój społeczny, stosunki mie˛dzyludzkie. Badania porównawcze obejmować moga˛ wiele przypadków (badania „na dużych N”)13, jak i niewiele
przypadków (badania „na małych N”)14. Stosowanymi formami wyjaśnień porównawczych sa˛ metoda różnicy (badane przypadki sa˛ bardzo podobne, różnia˛ sie˛
jedynie pod wzgle˛dem analizowanych zmiennych) i metoda zgody (badane przypadki różnia˛ sie˛ wszystkim z wyja˛tkiem analizowanych zmiennych). Wykorzystywanymi w analizie porównawczej zmiennymi moga˛ być pełna demokracja,
12
A. Antoszewski, Komparatystyka polityczna, [w:] Encyklopedia politologii, red. M. Żmigrodzki,
t. 1 Teoria..., s. 153.
13
„Celem badań na dużych N jest sformułowanie, znajduja˛cych solidne oparcie w danych,
oszcze˛dnych generalizacji na temat życia społecznego i politycznego, skupiaja˛cych sie˛ raczej na cechach
wspólnych (współwyste˛puja˛cej zmienności) poszczególnych przypadków niż na różnicach mie˛dzy nimi”
(J. Hopkin, Metody porównawcze, [w:] Teorie i metody..., s. 258). Prowadza˛c badania na dużych
N określano np. poziom instytucjonalizacji partii politycznych, wste˛pne warunki demokratyzacji, wpływ
systemów wyborczych na polityke˛ partii czy wpływ globalizmu na państwa. Bardzo szeroki wymiar
zyskały badania nad zwia˛zkami rozwoju gospodarczego i społecznego z demokracjami (pełna i niepełna)
i niedemokracjami. Dotyczyły one dużych grup państw (np. Lipset – 50, Diamond – 142), przeprowadzone analizy miały charakter ilościowy i doprowadziły do uogólnienia o powia˛zaniu rozwoju
gospodarczego z demokracja˛.
14
Badania na małych N wia˛ża˛ sie˛ z analiza˛ jakościowa˛ i zapocza˛tkowana˛ w latach osiemdziesia˛tych
XX w. tendencja˛ „do coraz dalej ida˛cego zawe˛żania zakresu porównań i skupiania sie˛ na określonych
regionach czy typach przypadków” (ibidem, s. 263). Badania jakościowe oparte na małych N – w zwia˛zku z tym – cze˛sto dotycza˛ tylko dwóch lub trzech przypadków.
85
niepełna demokracja, system niedemokratyczny, doświadczenia polityczne, wolny
rynek, gospodarka planowa, system partyjny, dziedzictwo kulturowe, uprzemysłowienie, bogactwo, bieda, liczba bezrobotnych, poziom wykształcenia, długość
życia itp. Przedmiotem naukowego porównania może też być jakieś zjawisko
polityczne, które zaszło na tym samym terenie w różnym czasie.
Metoda porównawcza stosowana jest też w badaniu stosunków mie˛dzynarodowych. „Znamienne jest w praktyce politycznej wykorzystywanie wiedzy
komparatystycznej w wymiarze wzorca ba˛dź luki. Wymiar wzorca polega w praktyce na naśladowaniu modelu rozwoju cywilizacyjnego, zjawisk i procesów,
a w tym rozwia˛zań politycznych, społecznych i gospodarczych krajów o wysokim
poziomie rozwoju kulturowego. [...]. Wymiar luki polega w praktyce na odkrywaniu
przez podmioty polityki, a zwłaszcza mocarstwa i ich instytucje, płaszczyzn
i możliwości realizacji misji cywilizacyjnej, a w tym osia˛gania dla siebie różnych
korzyści zarówno w przestrzeni globalnej, jak lokalnej, np. w krajach o tzw.
niższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego i politycznego”15.
Metoda porównawcza stosowana jest w uje˛ciu instytucjonalnym i funkcjonalnym. W tym pierwszym przypadku badania maja˛ charakter raczej wste˛pny,
porównywane sa˛ cechy zewne˛trzne, formalne, łatwo dostrzegalne. Cze˛sto trudno na
tej podstawie sformułować wartościowe naukowo wnioski i uogólnienia. Badacz
nie może zatem na takiej powierzchownej analizie poprzestać. Dopiero stosuja˛c
uje˛cia funkcjonalne uwypukli istote˛ porównywanych obiektów czy zjawisk, odniesie sie˛ do działania podobnych mechanizmów, analogicznych funkcji.
Uje˛cia komparatystyczne nie należa˛ do łatwych. Jeśli jednak „politologia ma
formułować ogólne twierdzenia na temat życia politycznego, porównania sa˛ jedyna˛
możliwościa˛ testowania takich twierdzeń”16.
Metody ilościowa i jakościowa
Metody ilościowa i jakościowa pozwalaja˛ przede wszystkim zebrać i przetworzyć dane uzyskane w drodze badań empirycznych.
Podejście ilościowe wia˛że sie˛ z analiza˛ danych wyrażonych liczbami i poszukiwaniu przyczyn określonych zachowań. Preferowane tu przez badaczy obserwacja i badania ankietowe powtarzaja˛cego sie˛ wyste˛powania jakiegoś zjawiska
politycznego pozwalaja˛ formułować uogólnienia dotycza˛ce rzeczywistości politycznej. „[...] im wie˛ksza liczba przypadków (albo im wie˛ksza ich liczba w stosunku do liczebności całej populacji), tym bardziej analitycy danych moga˛ być pewni,
15
16
A. Chodubski, Wste˛p..., s. 125.
J. Hopkin, Metody porównawcze, [w:] Teorie i metody..., s. 254.
86
że to, co obserwuja˛, nie jest przypadkowym zjawiskiem”17. Badania ankietowe
prowadzone sa˛ w oparciu o zestandaryzowany kwestionariusz i pytania zamknie˛te, co umożliwia ich powtarzanie i porównywanie uzyskanych wyników.
Dokonuje sie˛ także analizy zawartości tekstów publicystycznych w mediach czy
też prowadzonych dyskusji politycznych. Aby wykazać, że ustalone zwia˛zki
mie˛dzy zmiennymi nie sa˛ przypadkowe wykorzystuje sie˛ testy (np. istotności)
i techniki statystyczne. Zgromadzone dane wymagaja˛ od każdego badacza
wnikliwego i starannego sprawdzenia po ka˛tem ich wiarygodności, maja˛c na
uwadze również i to, że takie same badanie wykonać może ktoś inny i zweryfikować wcześniej uzyskane wyniki.
Przedstawienie uzyskanych i sprawdzonych danych (dotycza˛cych np. postaw
politycznych wobec określonego problemu, popularności rza˛dza˛cych, partycypacji
politycznej, poparcia dla partii politycznych czy przyczyn angażowania sie˛ w działalność ruchów feministycznych), poza opisem, może uzyskać forme˛ różnego
rodzaju wykresów i tabel. Wpłynie to na jakość i wyrazistość prezentacji, wzbogaci
analize˛ polityczna˛.
Natomiast badacze preferuja˛cy podejścia jakościowe opisuja˛ rzeczywistość
polityczna˛ jako bardziej złożona˛. Uwzgle˛dniaja˛ tu doświadczenia i przekonania
badanych, wartości przez nich wyznawane i sytuuja˛ zachowania polityczne
jednostek i grup społecznych w szerszym kontekście. Aby analiza jakościowa
była możliwa do przeprowadzenia, dane i informacje zbieraja˛ najcze˛ściej,
stosuja˛c technike˛ pogłe˛bionych wywiadów indywidualnych, wywiadów zogniskowanych i obserwacji uczestnicza˛cej. Dokonuja˛ też analizy zawartości dokumentów.
Wywiad pogłe˛biony jest długa˛ rozmowa˛, która opiera sie˛ na przygotowanej
wcześniej kontrolnej liście problemów. Aby wydobyć z badanego jak najwie˛cej
informacji, pytania maja˛ charakter otwarty i moga˛ być zadawane w dowolnym
porza˛dku, w zależności od przebiegu rozmowy. Wywiady pogłe˛bione sprzyjaja˛
nieskre˛powanemu wypowiadaniu sie˛ respondentów. Jak zaznaczono, zwolennicy
uje˛ć jakościowych stosuja˛ też technike˛ wywiadu zogniskowanego, która polega na
„pogłe˛bionej dyskusji z mała˛ grupa (około 10-12 uczestników) na temat pewnego
zespołu kwestii. Główna˛ zaleta˛ wywiadów zogniskowanych w porównaniu z wywiadami z pojedynczymi respondentami jest fakt, że ich uczestnicy dyskutuja˛ ze
soba˛ na określony temat, pod pewnymi wzgle˛dami zgadzaja˛ sie˛ z innymi respondentami, a pod innymi nie, i poruszaja˛ nowe kwestie i problemy”18. Jednoczesna
obserwacja uczestnicza˛ca, oznaczaja˛ca udział w działaniach badanej grupy, ułatwia
interpretacje˛ danych.
17
18
P. John, Metody ilościowe, [w:] Teorie i metody..., s. 219.
F. Devine, Metody jakościowe, [w:] Teorie i metody..., s. 199.
87
Metoda jakościowa, choć pracochłonna, zyskuje na znaczeniu, jest przydatna
np. w badaniach dotycza˛cych preferencji wyborczych, partii politycznych, grup
nacisku, przywództwa politycznego czy polityki lokalnej.
W przypadku uje˛ć tak ilościowych, jak i jakościowych istotny jest dobór próby,
która stanie sie˛ przedmiotem badań. Wytypowana grupa ludzi powinna być
możliwie szeroka i reprezentatywna. Natomiast spór o wyższość którejś z tych
orientacji badawczych wydaje sie˛ obecnie mało zasadny. Uje˛cia ilościowe (ustalenia „twarde”) i jakościowe (ustalenia „mie˛kkie”) moga˛ uzupełniać sie˛. Wyniki
badań jakościowych moga˛ być np. podstawa˛ i punktem wyjścia badań ilościowych,
ułatwiać dokonywanie uogólnień i generalizacji. Takie poła˛czenie może wpłyna˛ć
na wzrost wiarygodności badań.
Metoda ekstrapolacji
Politolog-badacz ma prawo odnosić sie˛ do przyszłości, stosuje wówczas
metode˛ ekstrapolacji. Trafne wnioskowanie o tendencjach rozwojowych może
wia˛zać sie˛ z jakimś sukcesem, może zapobiec niekorzystnym stanom. Z uwagi na
duża˛ złożoność i dynamike˛ zjawisk i procesów politycznych, nie jest to zadanie
łatwe. Bierze sie˛ pod uwage˛ zachowania i stany zaistniałe, aktualne i prawdopodobne. Bezsprzecznie pomocna jest tu szeroka wiedza o przeszłości i teraźniejszości.
Badania dotycza˛ce przewidywania przyszłości moga˛ mieć duży walor praktyczny i być np. pomocne rza˛dza˛cym przy podejmowaniu optymalnych decyzji.
Duże znaczenie przypisuje sie˛ badaniom prognostycznym dotycza˛cym stosunków
mie˛dzynarodowych. Na podstawie danych z przeszłości i aktualnych ustala sie˛ tu
tendencje rozwojowe rzeczywistości mie˛dzynarodowej i odnosi je do przyszłości;
analizuje sie˛ czynniki wpływaja˛ce na sytuacje˛ mie˛dzynarodowa˛ oraz wskazuje
logiczne naste˛pstwa i kierunek jej rozwoju w przyszłości.
W pracach politologicznych prognozowanie przybliżonych kierunków ewolucji badanych systemów, instytucji, zjawisk, procesów politycznych czy stosunków
mie˛dzynarodowych wydaje sie˛ konieczne i obowia˛zkowe.
Metoda refleksji
Jest to kolejna metoda badawcza, stosowana w zakresie prognozowania
politycznego. Metoda refleksji polega na „przenoszeniu” pewnych sprawdzonych
w przeszłości rozwia˛zań w przyszłość.
Trzeba przyznać, że w odniesieniu do dynamicznie przebiegaja˛cych zjawisk
i procesów politycznych metoda refleksji obcia˛żona jest dużym ryzykiem. W takich
warunkach nie można zagwarantować, że to, co przyniosło pozytywne rezultaty
„wczoraj”, podobnie zadziała „jutro”.
88
Zaznaczmy jeszcze, że trudne prognozowanie przyszłości – w żadnym
przypadku – nie może być obcia˛żone wpływami czynników pozanaukowych,
np. modnymi aktualnie trendami czy negatywnym stosunkiem badacza do teraźniejszego porza˛dku.
Metoda symulacyjna
Metoda symulacyjna wia˛że sie˛ ze stworzeniem modelu, który be˛dzie – możliwie jak najwierniej – oddawał jaka˛ś cze˛ść rzeczywistości politycznej i umożliwi
sprawdzanie jej działania. Zjawiska moga˛ być badane z użyciem programów
komputerowych, gier planszowych oraz w trakcie gier z udziałem ludzi.
Model może odzwierciedlać najbardziej charakterystyczne cechy procesu
politycznego, całego systemu politycznego, albo jego cze˛ść, np. systemu partyjnego, partii politycznej, organu władzy czy jeszcze innej instytucji politycznej.
Symulacja jest też przydatna w badaniach stosunków mie˛dzynarodowych.
Przy tworzeniu modelu określa sie˛ cel badania, bierze pod uwage˛ dane
wyjściowe oraz różne uwarunkowania dyktowane przez otoczenie. Nieodzowna
jest tu szeroka wiedza tak politologiczna, jak i dotycza˛ca całego procesu dziejowego. Ludzie uwzgle˛dnieni w symulacji sa˛ decydentami lub zbiorowościa˛, czyli
tłumem, koalicja˛, grupa˛ robocza˛ itp. W każdym przypadku elementy wewne˛trzne
modelu symulacyjnego sa˛ ze soba˛ powia˛zane, współdziałaja˛. Dane wejściowe, jak
też elementy wewne˛trzne można zmieniać (manipulowanie modelem), obserwuja˛c
jednocześnie ich wzajemne zmieniaja˛ce sie˛ wpływy i reakcje˛ całego systemu czy
innego badanego aspektu rzeczywistości politycznej przy kolejnych powtórzeniach.
Celem takich badań jest cze˛sto znalezienie rozwia˛zań optymalnych z myśla˛
o zastosowaniu ich w przyszłości.
***
W podsumowaniu zaznaczmy, że określenie przez badacza metod, które jego
zdaniem umożliwia˛ odpowiedzi na postawione pytania i rozwia˛zanie podje˛tego
problemu, rzutuje na techniki (np. obserwacja, wywiad, ankieta, badanie dokumentów, przegla˛d literatury), jakimi pozyskiwane be˛da˛ dane do analizy politycznej.
Warunkiem realizacji technik badawczych jest z kolei dobranie i skonstruowanie
właściwych narze˛dzi badawczych (np. magnetofon, aparat fotograficzny, notatnik,
arkusz obserwacyjny, dziennik obserwacji, kwestionariusz wywiadu, kwestionariusz ankiety, fiszka, teka tematyczna, komputer), które pozwola˛ zapisać i zgromadzić wszelkie informacje z prowadzonych badań. Metody badawcze powinny być
tak dobrane, żeby sie˛ uzupełniały i dopełniały. Poprzez ten wybór musi zostać
stworzona możliwość odkrywania różnych zależności i powia˛zań, kierunków
rozwoju, przedstawienia badanych zjawisk i procesów politycznych w całej ich
złożoności, w powia˛zaniu z otoczeniem, z uwzgle˛dnieniem kontekstu dziejowego
i formalnoprawnego.
89
Streszczenie
Warunkiem poprawności badań politologicznych jest znajomość istnieja˛cych teorii politycznych,
jak tez metod badawczych rozumianych jako zasady i sposoby rozwia˛zywania problemów naukowych
i docierania do prawdy. Bez tej wiedzy niemożliwe jest konstruowanie klarownej narracji politologicznej, prawidłowe wyjaśnianie, jak też dokonywanie uogólnień i formułowanie prognoz.
W badaniach politologicznych stosowane sa˛ metody: politologiczna, analizy systemowej, analizy
instytucjonalno-prawnej, historyczna, decyzyjna, ekstrapolacji, refleksji i symulacyjna.
Słowa kluczowe: nauka, politologia, badanie, analiza.
Research methods in political science
Summary
If the results of research in political science are to be correct, one must know the existing political
theories as well as research methods understood as the rules and methods of solving scientific problems
and reaching the truth. Without this knowledge, it is impossible to have clear political science narration,
to properly explain, make generalizations or formulate the predictions.
The following research methods are employed in political research science-politlogical, system
analysis, the institutional-legal analysis, historical and decision making analysis, extrapolation, refection
and simulation.
Key words: science, political science, research, analysis.
OSW
2012
Tom XII
Nr 2
Maciej Hartliński
Prezydencjalizacja współczesnej polityki
Współczesne trendy w funkcjonowaniu, a przede wszystkim postrzeganiu
życia politycznego ukazuja˛ koncentracje˛ na poszczególnych politykach zajmuja˛cych stanowiska publiczne, przy jednoczesnym pomijaniu zawartości merytorycznej debaty publicznej. Niezależnie od kompetencji nadanych na mocy konstytucji
zarówno prezydenci, premierzy czy też przywódcy partyjni da˛ża˛ do poszerzania
swoich wpływów w celu odgrywania kluczowej roli w polityce. Trend ten można
określić jako prezydencjalizacja współczesnej polityki.
Celem opracowania jest zwrócenie uwagi na poje˛cie prezydencjalizacji polityki i próba opisu tego poje˛cia. A co za tym idzie wskazania na reżim prezydencki
i jego cechy charakterystyczne. Ponadto, uwaga zostanie skupiona na odróżnieniu
wspomnianego reżimu od parlamentaryzmu. Poczynione starania pozwola˛ na
sformułowanie wniosków dotycza˛cych przemian we współczesnej polityce i czynników implikuja˛cych formułowanie tezy o prezydencjalizmie we współczesnej
polityce.
Na potrzeby wprowadzenia do problematyki należy krótko przypomnieć, że
określenie prezydencjalizacji wia˛że sie˛ bezpośrednio z forma˛ rza˛du określana˛
mianem prezydencjalizmu. Obok parlamentaryzmu jest to druga z głównych
kategorii w ramach analiz reżimów politycznych. Sta˛d też warto zasygnalizować
istote˛ oraz główne różnice pomie˛dzy tymi dwoma określeniami. Dla usystematyzowania wywodów warto nadmienić, że wyróżnia sie˛ trzy formy rza˛dów, jakimi sa˛
prezydencjalizm, parlamentaryzm oraz półprezydencjalizm (semiprezydencjonalizm) stanowia˛cy forme˛ pośrednia˛. Różnorodność interakcji pomie˛dzy parlamentem
a rza˛dem w ramach każdego z nich rodzi liczne dylematy odnosza˛ce sie˛ do kształtu
systemu politycznego i jego przyporza˛dkowania1.
1
W kontekście przyporza˛dkowania danego państwa do konkretnego reżimu politycznego warto
zwrócić uwage˛ na interesuja˛ca˛ poznawczo prace˛ dotycza˛ca˛ klasyfikacji reżimów politycznych. Autorzy
dokonali rozróżnienia 141 państw w latach 1950-1990 na demokracje i dyktatury. Szerzej zob. M.
Alvarez, J.A. Cheibub, F. Limongi, A. Przeworski, Classifying Political Regimes, „Studies in
Comparative International Development” 1996, No. 2, s. 3-36.
92
Maciej Hartliński
Różnica pomie˛dzy wymienionymi reżimami zasadza sie˛ na odmiennym określeniu pozycji rza˛du i jego zależności od parlamentu. Separacja legislatywy
i egzekutywy ma zasadnicze znaczenie dla rozróżnienia obu kwestii. W ramach
prezydencjalizmu prezydent jest zarówno głowa˛ państwa, jak i szefem rza˛dów co
określa sie˛ mianem monizmu egzekutywy2. Prezydent jest wybierany w wyborach
powszechnych i zarówno on, jak i rza˛d nie ponosza˛ odpowiedzialności przed
parlamentem. Separacja władzy odnosi sie˛ do wyróżnienia obszarów na jakich
koncentruje sie˛ wyła˛cznie prezydent (władza wykonawcza) oraz parlament (tworzenie prawa).
Wspomniana idea podziału władzy wymaga zasygnalizowania podstawowych
różnic terminologicznych. Otóż, problematyka tak spotyka sie˛ z tyle cze˛sta˛, co
mylna˛ interpretacja˛ i ekplanacja˛. Rozróżnienia wymagaja˛ poje˛cia „podział władzy”
i „podział władz”, które oznaczaja˛ odpowiednio podział przedmiotowy oraz podział
organizacyjny3. Rozróżnienie to determinuje charakter podziału, gdzie w pierwszym przypadku dotyczy ono aspektu funkcjonalnego i kompetencyjnego. Natomiast w przypadku drugim uwypuklony jest podział organizacyjny niosa˛cy za soba˛
separacje˛ organów posiadaja˛cych dane kompetencje.
Jak zauważa Arend Lijphart, w systemie prezydenckim głowa˛ rza˛du jest
prezydent wybierany na określona˛ kadencje˛, który nie może być usunie˛ty z urze˛du
przez władze˛ ustawodawcza˛ z wyja˛tkiem zastosowania procedury impeachmentu
oraz jest wybierany w drodze wyborów powszechnych ba˛dź przez kolegium
wyborcze4. Ponadto wyróżnia on inne główne cechy, które dominuja˛ w dyskursie
nad swoistościa˛ systemu prezydenckiego. Sa˛ to głównie uwagi dotycza˛ce tego, iż
prezydent nie może być równocześnie członkiem legislatywy oraz jest głowa˛
państwa i jednocześnie stoi na czele rza˛du.
Z kolei Juan Linz zwraca uwage˛, iż system prezydencki posiada dwie istotne
cechy. Pierwsza z nich dotyczy przysługuja˛cej prezydentowi pełnej kontroli nad
składem rza˛du oraz administracji, natomiast druga odnosi sie˛ do niezależności
prezydenta od zaufania parlamentu i wyborów powszechnych na określona˛ kadencje˛5. Tak pojmowany reżim prezydencki determinuje liczne konsekwencje. W kontekście wyborów może sie˛ zdarzyć, że prezydent obejmuje swój urza˛d uzyskuja˛c
poparcie proporcjonalnie mniejsze niż premierzy. Z kolei z góry określony czas
zajmowania stanowiska znacza˛co wpływa na kalkulacje polityczne osób preten-
2
A. Antoszewski, Reżim polityczny, [w:] Studia z teorii polityki. Tom 1, pod red. A.W.
Jabłońskiego, L. Sobkowiaka, Wrocław 1999, s. 98-99.
3
A. Pułło, Podział władzy. Aktualne problemy w doktrynie, prawie i współczesnej dyskusji
konstytucyjnej w Polsce, „Przegla˛d Sejmowy” 1993, nr 3, s. 19.
4
A. Lijphart, Thinking about Democracy. Power Sharing and Majority Rule in Theory and Practice,
London 2008, s. 142.
5
J. Linz, Perils of Presidentialism, „Journal of Democracy” 1990, No. 1, s. 52.
93
Prezydencjalizm współczesnej polityki
duja˛cych lub zajmuja˛cych te stanowisko6. Co wie˛cej nagłe skrócenie kadencji może
prowadzić do wyboru osób, które w normalnych warunkach nie pretendowały by do
obje˛cia urze˛du, a także nieuwzgle˛dniane byłyby przez opinie˛ publiczna˛ jako osoby
licza˛ce sie˛ w rywalizacji politycznej i godne do zaje˛cia tego stanowiska.
Autor ten wskazuje również, że prezydencjalizm jest systemem charakteryzuja˛cym sie˛ dualizmem7 demokratycznej legitymizacji oraz sztywnościa˛8. Pierwsze
określenie odnosi sie˛ do źródeł umocowania władzy wykonawczej i ustawodawczej, których mandat pochodzi z demokratycznych wyborów i poparcia wśród
społeczeństwa. Z kolei drugie określenie wywodzi sie˛ z góry określonych czasowo
kadencji obu władz, a także ich obopólnej niezależności.
Tabela 1
Różnice i podobieństwa mie˛dzy prezydencjalizmem a parlamentaryzmem
Prezydencjalizm
Parlamentaryzm
Uzyskanie władzy przez szefa
rza˛du
wybory powszechne
poparcie wewna˛trzparlamentarne
Konstruowanie rza˛du
i powoływanie ministrów
prezydent
premier i parlament
Trwanie rza˛du zależne jest od
prezydent
parlament
Organizacja władzy wykonawczej
monizm
dualizm
Podział władzy
niezależność
zależność
Odpowiedzialność polityczna
przed parlamentem
nie
tak
Głowa państwa
prezydent
monarcha lub prezydent
(w obu przypadkach w aspekcie
ceremonialnym)
Żródło: Opracowanie na podstawie: A. Antoszewski, Reżim polityczny, [w:] Studia z teorii polityki. Tom
1, pod red. A.W. Jabłońskiego, L. Sobkowiaka, Wrocław 1999, s. 100; A. Antoszewski, Instytucjonalne
uwarunkowania procesu decyzyjnego, [w:] Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza,
pod red. A. Antoszewskiego, R. Herbuta, Wrocław 1997, s. 283; S. Genethner, Parlamentarne
i prezydenckie systemy rza˛dów (porównawcza analiza politologiczna), „Państwo i Prawo” 1994, nr 7-8,
s. 26-37.
6
Ibidem, s. 53-54.
Interesuja˛ce rozważania na temat dualizmu władzy przedstawia Jean Blondel, konstatuja˛c, iż
system taki charakteryzuje sie˛ tym, że dwie i tylko dwie osoby dziela˛ formalnie i faktycznie sposób
rza˛dzenia. Zob. J. Blondel, Dual Leadership in the Contemporary World, [w:] Parliamentary versus
Presidential Government, ed. by A. Lijphart, New York 1992, s. 162-172.
8
J. Linz, Presidential or Parliamentary Democracy: Does it Make a Difference?, [w:] The Failure
of Presidential Democracy: Comparative Perspectives, eds. J. Linz, A. Valenzuela, Baltimore-London
1994, s. 6.
7
94
Maciej Hartliński
W dyskursie nad kształtem reżimu politycznego zwraca sie˛ uwage˛ na liczne
zalety i wady każdego z rozwia˛zań. Niemniej jednak należy stwierdzić, iż
zwłaszcza w kontekście europejskim dominuja˛ce jest rozwia˛zanie parlamentarno-gabinetowe. Prezydencjalizm narodził sie˛ i funkcjonuje do dziś w Stanach
Zjednoczonych Ameryki (USA), gdzie jawi sie˛ jako klasyczny przejaw tego typu
formy rza˛dów9. Oryginalna i niespotykana w takim wymiarze i trwałości struktura
władzy determinuje próby implementacji tego typu rozwia˛zań w innych krajach,
z różnym skutkiem dla odzwierciedlenia pierwotnego modelu10. Zatem, takie
konstytucyjne ukształtowanie władzy wykonawczej, poza tym jednym przypadkiem, nie determinuje stabilnej demokracji.
Dla przykładu można przywołać badania Taeko Hiroi i Sawa Omori, którzy
dokonuja˛c analizy 131 państw demokratycznych w latach 1960-2006, wykazali, że
sa˛ pewne zależności mie˛dzy stabilnościa˛ demokracji a reżimem politycznym11.
Reżim ma znaczenie wówczas, gdy były wcześniejsze doświadczenia z systemem
demokratyczny12. Nieprzerwanie funkcjonuja˛ce demokracje parlamentarne maja˛
znacza˛co mniejsze szanse na załamanie niż demokracje o charakterze prezydenckim. Jednakże w przypadku, gdy w historii państwa zdarzył sie˛ przypadek
załamania systemu, to naste˛puje sytuacja odwrotna i to systemy prezydenckie
okazuja˛ sie˛ wówczas bardziej stabilne.
Jednakże dyskurs nad wadami i zaletami różnorodnych rozwia˛zań toczy sie˛
nadal i można go podsumować w naste˛puja˛cy sposób. Ta sama kwestia dla wielu
badaczy może jawić sie˛ jako zaleta, gdy inni moga˛ przywołać liczne przykłady
z historii, iż ten aspekt prezydencjalizmu okazał sie˛ zawodny i miał negatywny
wpływ na życie polityczne. Niemniej jednak warto przywołać najbardziej istotne
uwagi dotycza˛ce omawianego reżimu. Zalety i wady prezydencjalizmu można
9
Szerzej zob. W. Żebrowski, Klasyczny model prezydencjonalizmu. Geneza i kształt współczesny,
„Szkice Humanistyczne” 2006, nr 1-2, s. 7-20; W. Żebrowski, Teoria współczesnych systemów
politycznych, Olsztyn 2009, s. 141-155.
10
Określanie systemu jako prezydenckiego, głównie na podstawie unormowań konstytucyjnych,
może prowadzić do mylnej kwalifikacji. Przykładem moga˛ być słowiańskie, zakaukaskie oraz azjatyckie
państwa poradzieckie, gdzie pojawia sie˛ próba zastosowania poje˛cia systemu prezydenckiego wschodniego. Zob. K.A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Struktura współczesnego państwa, [w:] Społeczeństwo
i polityka. Podstawy nauk politycznych, pod red. K.A. Wojtaszczyka, W. Jakubowskiego, Warszawa
2007, s. 279. Ponadto implementacja rozwia˛zań charakterystycznych dla systemu prezydenckiego nie
wpływa pozytywnie na reformy demokratyczne. Zob. S. Abdukadirov, The Failure of Presidentialism in
Central Asia, „Asian Journal of Political Science” 2009, No. 3, s. 285-298.
11
T. Hiroi, S. Omori, Perils of Parliamentarism? Political Systems and the Stability of Democracy
Revisited, „Democratization” 2009, No. 3, s. 485-507.
12
Autorzy ci definiuja˛ państwo demokratyczne jako takie, które: wyłania władze˛ wykonawcza˛ oraz
ustawodawcza˛ w wyborach; funkcjonuje rywalizacja mie˛dzypartyjna; naste˛puje zgodna z prawem
alternacja władzy. Natomiast załamanie demokracji traktuja˛ jako odejście od powyższych zasad. Zob.
ibidem, s. 491.
95
zatem przedstawić w naste˛puja˛cy sposób13: wyste˛puje wie˛ksza stabilność rza˛dów
nieuzależniona od rywalizacji wewna˛trzparlamentarnej; trwałość rza˛du jest umocowana konstytucyjnie i nie istnieje możliwość jego odwołania przez parlament; brak
możliwości odwołania niepopularnego rza˛du; nieelastyczność w niwelowaniu
napie˛ć mie˛dzy rza˛dem a prezydentem; władza wykonawcza i ustawodawcza może
wywodzić sie˛ z różnych, przeciwstawnych obozów partyjnych lub też należeć do tej
samej partii lecz mieć wówczas inne preferencje polityczne wśród cze˛ści rza˛dowej
i parlamentarnej; może wysta˛pić sytuacja patowa, gdyż zarówno prezydent, jak
i parlament posiadaja˛ legitymizacje˛ w postaci szerokiego poparcia wyborców; brak
pewności, która władza, wykonawcza czy ustawodawcza, posiada prawo do
wypowiadania sie˛ w imieniu narodu; w przypadku niekompetencji, choroby lub
skandali kadencja prezydenta nie może być w prosty sposób skrócona; wybory jako
gra o sumie zerowej.
Przegla˛d tych wskazówek prowadzi do wniosku, iż na postrzeganie pozytywnych i negatywnych stron prezydencjalizmu w dużym stopniu wpływ ma praktyka
polityczna. Dla ilustracji przykładu zachowanie idei przyświecaja˛cej sformułowaniu prezydencjalizmu, czyli zasady checks and balance zapewnia równowage˛ oraz
separacje˛ władzy wykonawczej i ustawodawczej. Jednakże sprawowanie władzy
przez mocno rywalizuja˛ce ze soba˛ obozy polityczne może doprowadzić do paraliżu
lub zahamowania współpracy w ramach instytucji państwowych.
Podobnie można rozpatrywać kolejna˛ podstawowa˛ zasade˛, jaka˛ jest uzyskanie
stanowiska prezydenta w drodze wyborów powszechnych14. Potocznie uznaje sie˛,
że mandat pochodza˛cy bezpośrednio od wyborców legitymizuje władze˛ w wie˛kszym stopniu niż obje˛cie stanowiska w wyniku negocjacji wewna˛trzparlamentarnych lub nominacji partyjnej. Sta˛d idea reprezentacji w systemie prezydenckim jest
odmienna od uwarunkowań w systemie parlamentarnym. Zaś wynikaja˛ca z tego
odpowiedzialność przed wyborcami wyste˛puje w wie˛kszym stopniu w ramach tego
pierwszego rozwia˛zania systemowego15. Z tym wyja˛tkiem, że także w systemie
prezydenckim wybór głowy państwa może nasta˛pić poprzez kolegium wyborcze,
aczkolwiek wyodre˛bnione i wyrażaja˛ce wole˛ wyborców. Zatem w systemie
13
A. Antoszewski, Reżim polityczny, [w:] Studia z teorii polityki., s. 99; A. Lijphart, Constitutional
Design for Divided Societies, „Journal of Democracy” 2004, No. 4, s. 102; J. Linz, Perils of
Presidentialism..., s. 53-58.
14
W kontekście problematyki wyborów prezydenta interesuja˛ca jest analiza dokonana przez Andre
Blaisa, Louise Massiciotte oraz Agnieszke˛ Dobrzyńska˛. Badania pokazuja˛, że spośród 170 państw w 91
prezydent jest wybierany bezpośrednio. Zaś pośród 79 państw demokratycznych prezydent jest
wybierany bezpośrednio w 32, co stanowi ok. 40%. W kontekście systemu politycznego pośród 132
republik, prezydent jest wybierany w 91, co daje ok. 69%. A. Blais, L. Massiciotte, A. Dobrzynska,
Direct Presidential Elections. A World Summary, „Electoral Studies” 1997, No. 4, s. 445.
15
D.J. Samuels, M.S. Shugart, Presidentialism, Elections and Representation, „Journal of Theoretical Representation” 2003, No. 1, s. 33-60.
96
Maciej Hartliński
parlamentarnym pełnienie roli szefa rza˛du jest obarczone teoretycznie mniejszym
mandatem poparcia społecznego niż dotyczy to systemu prezydenckiego 16.
Ponadto, wybory prezydenckie pozwalaja˛ na jednoznaczny wybór konkretnego
polityka na kluczowe stanowisko w państwie17, czego nie można doświadczyć
w systemie parlamentarnym. Wyborcy posiadaja˛ możliwość podje˛cia klarownej
decyzji, opartej na prostej identyfikacji polityka i jego dotychczasowych osia˛gnie˛ć,
które nie sa˛ obarczone wielopłaszczyznowa˛ rywalizacja˛ mie˛dzypartyjna˛18.
Konstruowanie, kierowanie oraz trwanie rza˛du w systemie prezydenckim
spotyka sie˛ z licznymi zastrzeżeniami tego rozwia˛zania. Wynika to z faktu, iż może
nasta˛pić wyraźny rozdźwie˛k pomie˛dzy prezydentem a parlamentem, gdzie ten
pierwszy nie posiada zaplecza partyjnego wśród posłów i partii politycznych.
Konsekwencja˛ czego jest impas w sprawnym rza˛dzeniu. Badania empiryczne
w tym zakresie dostarczaja˛ danych mówia˛cych o tym, że formowanie koalicji
rza˛dowej jest bardziej trudne w reżimach prezydenckich, zaś w przypadku
nieutworzenia takowej naste˛puja˛ sytuacje patowe, które sa˛ jednak naste˛pnie
przełamywane19. Zatem, przewaga parlamentaryzmu nad prezydencjalizmem w zakresie tworzenia koalicji rza˛dowych i ich sprawnego funkcjonowania nie jest
wyraźna.
Powyższe rozważania warto jednak przybliżyć o dyskurs mie˛dzy Scottem
Mainwaringem i Matthewem S. Shugartem a ich odniesieniem sie˛ do opracowania
J. Linza. Wspominany już tekst o zagrożeniach prezydencjalizmu wskazuje na
aspekty, z którymi polemizuja˛ dwaj wymienieniu autorzy. Według nich system
16
Warto w tym miejscu przywołać jednak przykłady, kiedy to premier jest wybierany w wyborach
bezpośrednich, tak jak to miało miejsce w Izraelu. Choć były próby implementacji takiego rozwia˛zania
także w innych krajach, takich jak Belgia, Holandia czy Włochy. Szerzej zob. B. Maddens, S. Fiers, The
Direct PM Elections and the Institutional Presidentialisation of Parliamentary Systems, „Electoral
Studies” 2004, No. 4, s. 769-793; R.Y. Hazan, Presidential Parliamentarism. Direct Popular Election of
Prime Minister, Israel’s New Electoral and Political System, „Electoral Studies” 1996, No. 1, s. 21-37.
17
Dociekania na temat zakresu władzy przysługuja˛cej prezydentowi prowadzi Alan Siaroff, który
dokonuje komparatystyki na podstawie m.in. naste˛puja˛cych wyznaczników: pochodzenia z wyborów
powszechnych; możliwości mianowania osób na kluczowe stanowiska w rza˛dzie, wojsku czy banku
centralnym; zwoływania posiedzeń rza˛du; prawa veta dla władzy ustawodawczej; kreowania polityki
zagranicznej. Szerzej zob. A. Siaroff, Comparative Presidencies. The Inadequacy of the Presidential,
Semi-presidential and Parliamentary Distinction, „European Journal of Political Research” 2003, No. 3,
s. 287-312.
18
Odmienność systemów charakteryzuja˛cych sie˛ rozdziałem władzy ma swoja˛ istote˛ także w kontekście systemu wyborczego. Josep M. Colomer oraz Gabriel L. Negretto wskazuja˛ na kwestie zasad
wyborczych, które winny podkreślać rzeczywista˛ reprezentacje˛ obywateli oraz współprace˛ na linii
prezydent-parlament, zwłaszcza wspieranie rzeczywistych preferencji wyborczych a nie decydowania
o poparciu lub głosowaniu przeciwko danej partii. Zob. J.M. Colomer, G.L. Negretto, Can Presidentialism Work Like Parliamentarism?, „Government and Opposition” 2005, No. 1, s. 64-73.
19
J.A. Cheibub, A. Przeworski, S.A. Saiegh, Government Coalitions and Legislative Success Under
Presidentialism and Parliamentarism, „British Journal of Political Science” 2004, No. 4, s. 580.
97
prezydencki posiada naste˛puja˛ce, istotne zalety20: wie˛kszy wybór dla wyborców,
w którym maja˛ oni szanse˛ na dwukrotna˛ elekcje˛ i poparcie różnych partii do władzy
wykonawczej oraz ustawodawczej; silniejsza identyfikacja i odpowiedzialność
wyborcza; niezależność w sprawach ustawodawczych.
Co wie˛cej obaj autorzy zwracaja˛ uwage˛ również na wiele innych interesuja˛cych aspektów prezydencjalizmu, takich jak21: zakres władzy przyznany na
mocy konstytucji różnia˛cy sie˛ zasadniczo w wielu krajach, zwłaszcza w zakresie
stosowania prawa veta; zróżnicowanie wewna˛trzpartyjnej dyscypliny w ramach
systemów prezydenckich co wpływa na kształtowanie relacji mie˛dzy rza˛dem,
parlamentem oraz partiami politycznymi; fragmentaryzacja systemu partyjnego
oraz kształt systemu wyborczego.
Jose A. Cheibub zwraca uwage˛ na trzy istotne pytania rozróżniaja˛ce systemy
prezydenckie od parlamentarnych – czy rza˛d jest odpowiedzialny przed parlamentem? czy prezydent jest wybierany niezależnie? oraz czy rza˛d jest odpowiedzialny
przed prezydentem?22. O ile pytania te, w świetle poczynionych powyżej ustaleń,
nie stanowia˛ innowacyjnych treści, to graficzna prezentacja cia˛gu rozumowania
poprzez zadawanie pytań pozwala w wie˛kszym stopniu uzmysłowić sobie odmienny charakter współczesnych demokracji. Stawiane pytania kieruja˛ uwage˛ czytelnika
na kluczowe aspekty tego zagadnienia.
DEMOKRACJE
czy rz¹d jest odpowiedzialny
przed parlamentem?
TAK
NIE
prezydencjalizm
parlamentaryzm
czy prezydent jest wybierany niezale¿nie?
NIE
TAK
czy rz¹d jest odpowiedzialny przed prezydentem?
TAK
demokracja mieszana
demokracja
parlamentarna
NIE
demokracja parlamentarna
Rys. 1. Współczesne demokracje w kontekście prezydencjalizmu i parlamentaryzmu
Źródło: J.A. Cheibub, Presidentialism, Parliamentarism and Democracy, New York 2007, s. 35.
20
S. Mainwaring i M.S. Shugart, Juan Linz, Presidentialism, and Democracy. A Critical Appraisal,
„Comparative Politics” 1997, No. 4, s. 460-463.
21
Ibidem, s. 463-468.
22
J.A. Cheibub, Presidentialism, Parliamentarism and Democracy, New York 2007, s. 35-44.
98
Maciej Hartliński
W kontekście powyższych rozważań nad reżimami, Robert Elgie zwraca
uwage˛, że badania te maja˛ bogata˛ tradycje˛, sie˛gaja˛ca˛ przynajmniej XIX wieku,
jednakże ważna˛ date˛ stanowi 1990 rok, zaś obecnie mamy do czynienia z trzecia˛
faza˛ w ewolucji tych badań23. Przyje˛ta cezura czasowa wia˛że sie˛ z jednej strony
z sytuacja˛ w centralnej i wschodniej Europie, gdzie nowe władze musiały
podejmować decyzje o ukształtowaniu konstytucyjnym budowanych systemów
politycznych, zaś z drugiej dotyczy kluczowych dla literatury przedmiotu przywoływanych powyżej artykułów Juana Linza24 dotycza˛cych systemów prezydenckich
oraz parlamentarnych. Druga fala dotyczyła uzupełnienia badań nad reżimami
o aspekty zwia˛zane z partiami politycznymi oraz władza˛ przywódców25. Natomiast
trzecia fala rozpocze˛ła sie˛ wraz z szerszymi i ogólniejszymi teoriami, które
w swoim założeniu nie skupiały sie˛ na reżimach lecz ich wyniki w znacza˛cym
stopniu wzbogacały wiedze˛ teoretyczna˛ i empiryczna˛ na ten temat26.
Zatem, można stwierdzić, że badania te ewoluuja˛ i uwaga badaczy skupia sie˛
na wielu istotnych problemach zwia˛zanych z szerokim dyskursem nad kształtem
systemów politycznych. Analizy politologiczne pozwalaja˛ zauważyć zatem przemiany w praktyce politycznej i da˛żyć do usystematyzowania tych trendów i sta˛d też
pojawiła sie˛ koncepcja prezydencjalizacji polityki.
Poje˛cie prezydencjalizacji jest używane w wielu kontekstach. Najszerzej
opisuja˛ to zjawisko Thomas Poguntke i Paul Webb, którzy definiuja˛ prezydencjalizacje˛, jako proces, w którym reżim w ramach praktyki politycznej staje sie˛
prezydencki, pomimo braku zmian strukturalnych27. Przyjmuja˛c, że system prezydencki uwypukla władze˛ przywódcy, jego autonomie˛ oraz personalizacje˛ wyborów,
to prezydencjalizacja polityki posiada naste˛puja˛ce trzy oblicza i jest rozumiana jako
23
R. Elgie, From Linz to Tsebelis. Three Waves of Presidential/Parliamentary Studies?, „Democratization” 2005, No. 1, s. 106-107.
24
J.J. Linz, Perils of Presidentialism., s. 51-69; J.J. Linz, The Virtues of Parliamentarism, „Journal
of Democracy” 1990, No. 4, s. 84-91.
25
Wskazuje sie˛ na badania Matthewa S. Shugarta, Johna M. Carey’a oraz Scotta Mainwaringa i ich
prace: M.S. Shugart, J.M. Carey, Presidents and Assemblies. Constitutional Design and Electoral
Dynamics, Cambridge 1992; S. Mainwaring, Presidentialism, Multipartism and Democracy. The
Difficult Combination, „Comparative Political Studies” 1993, No. 2, s. 198-228.
26
Wskazuje sie˛ na badania Georga Tsebelisa oraz Kaare Strzma i ich prace: G. Tsebelis, Decision
Making in Political System. Veto Players in Presidentialism, Parliamentarism, Multicameralism and
Multipartyism, „British Journal of Political Science” 1995, No. 3, s. 289-325; G. Tsebelis, Veto Players.
How Political Institution Works, Princeton 2002; K. Strzm, Delegation and Accountability in Parliamentary Democracies, „European Journal of Political Research” 2007, No. 3, s. 261-289; K. Strzm,
Parliamentary Democracy and Delegation, w: Delegation and Accountability in Parliamentary
Democracies, eds. by K. Strzm, W.C. Müller, T. Bergman, Oxford 2004, s. 55-106.
27
T. Poguntke, P. Webb, Presidentialization of Politics in Democratic Societies. A Framework for
Analysis, [w:] The Presidentialization of Politics. A Comparative Study of Modern Democracies, eds. by
T. Poguntke, P. Webb, Oxford 2005, s. 1.
99
wzrost zasobów władzy i autonomii w ramach partii i władzy wykonawczej, a także
koncentracje˛ procesów wyborczych na przywódcach28.
Ich zdaniem tym co wpływa na prezydencjonalizacje˛ polityki jest jej umie˛dzynarodowienie, rozbudowa struktur państwowych, zmiana roli mediów komunikowania masowego, erozja tradycyjnych podziałów społecznych29.
Procesy globalizacji zwia˛zane z polityka˛ dotycza˛ współpracy mie˛dzynarodowej
zwia˛zanej z konfliktami etnicznymi, terroryzmem czy ochrona˛ środowiska. Te i wiele
innych problemów rozpatrywanych jest w ramach spotkań wielostronnych głów
państw i szefów rza˛dów na forum mie˛dzynarodowym, cze˛sto w ramach organizacji
takich jak Unia Europejska czy NATO. Wówczas rola parlamentu, a nawet samego
rza˛du sprowadza sie˛ cze˛sto do akceptacji ustaleń poczynionych w negocjacjach
z innymi krajami i przyjmowaniu wypracowanych rozwia˛zań prawnych.
Rozbudowa struktur państwowych oznacza wzrost kompetencji aparatu biurokratycznego. Szczególnie dotyczy to dwóch kwestii, takich jak: centralizacja
władzy w ramach koordynacji poszczególnych zadań władzy wykonawczej oraz
odchodzenie od kolektywnej odpowiedzialności gabinetu na rzecz indywidualnej
odpowiedzialności poszczególnych ministrów za prowadzenie polityki przed szefem rza˛du.
Rola mediów komunikowania masowego, zwłaszcza elektronicznych, wzrasta
znacza˛co od wielu lat. Ogniskowanie przekazu wokół poszczególnych polityków
a nie na ich programie wyborczym prowadzi do pominie˛cia istoty zagadnień
politycznych i koncentracje˛ wyła˛cznie na warstwie symbolicznej.
Z kolei za erozje˛ tradycyjnych podziałów społecznych uznaja˛ osłabianie
powia˛zań mie˛dzy partiami politycznymi a ich zapleczem społecznym. Sta˛d przedstawianie oferty programowej wyła˛cznie jednej grupie społecznej nie spełnia
swojego zadania, gdyż wie˛ksza pluralizacja powoduje zwie˛kszenie elektoratu.
Ludger Helms, porównuja˛c przykłady z Wielkiej Brytanii i Niemiec w kontekście tytułowej problematyki, zwraca uwage˛ na naste˛puja˛ce czynniki wpływaja˛ce na
prezydencjalizacje˛ polityki30: wzrost znaczenia poszczególnych przywódców na
wyniki wyborów parlamentarnych; zaangażowanie premierów w prowadzenie
polityki zagranicznej; zmniejszenie zaangażowania premierów w codzienne życie
parlamentarne; niska wiedza premierów i członków gabinetu na temat funkcjonowania rza˛du; wzrost znaczenia ośrodków pozaparlamentarnych w strategii
rza˛dzenia; centralizacja decyzji wewna˛trzrza˛dowych; spadek znaczenia poszczególnych ministerstw w podejmowaniu inicjatyw politycznych na rzecz premiera;
funkcjonalne i wizerunkowe oddzielenie osoby premiera od działań rza˛du.
28
Ibidem, s. 5.
Ibidem, s. 13-17.
30
L. Helms, Presidentialisation of Political Leadership. British Notions and German Observations,
„The Political Quarterly” 2005, No. 3, s. 431.
29
100
Maciej Hartliński
Podobnie Mark Bevir i Rod A.W. Rhodes da˛ża˛c do opisu zmiany stylu
˛dzenia
rza
Tony’ego Blaira, jako „prezydencje˛ Blaira” w latach 1997-2005, staraja˛
sie˛ to uczynić stosuja˛c koncept prezydencjalizmu. Wyróżniaja˛ oni trzy aspekty tego
zjawiska31: centralizacje˛ ośrodka podejmuja˛cego decyzje˛ poprzez zwie˛kszenie
liczby doradców; pluralizacje˛ sposobu kontaktów z poszczególnymi ministrami na
rzecz indywidualnych i bezpośrednich uzgodnień mie˛dzy premierem a ministrami,
z pominie˛ciem procesu kolegialnego podejmowania decyzji; personalizacja medialna osoby premiera, jako osoby podejmuja˛cej decyzje rza˛dowe i ogniskuja˛cej wokół
siebie tym samym zainteresowanie mediów.
W kierunku aspektu medialnego prezydencjalizacji poda˛żaja˛ rozważania i argumenty Ellisa S. Kraussa i Benjamina Nyblade’a32. Na przykładzie premiera
Japonii formułuja˛ oni pogla˛d, iż zainteresowanie jego osoba˛ w kontekście wyborów
wzrasta. Rola szefa rza˛du nie jest już postrzegana jako fasadowa, lecz jako istotna
z punktu widzenia prowadzonej polityki. Przywoływane przez autorów dane
dotycza˛ce wzrostu znaczenia przekazu telewizyjnego dla wyborców ułatwiaja˛cego
podje˛cie decyzji o głosowaniu na konkretnego kandydata ba˛dź partie˛ polityczna˛,
ba˛dź też rozdźwie˛ku pomie˛dzy poparciem premiera a poparciem dla jego gabinetu,
wskazuja˛ argumentu na rzecz poparcia ich tezy.
Prezydencjalizacja we współczesnej polityce, w myśl wymienionych powyżej
wskaźników, dotyczy generalnie przemian w praktyce politycznej. Jednakże,
można również podja˛ć sie˛ badań porównawczych opartych na unormowaniach
formalnych. Andre Krouwel w swoich badaniach skupił sie˛ na konstytucyjnych
uwarunkowaniach 12 państw środkowo-wschodniej Europy. Bazuja˛c na ustaleniach
teoretycznych normalizuja˛cych wyznaczniki separuja˛ce reżimy na poszczególne
typy, dokonał pomiaru prezydencjonalizmu i parlamentaryzmu w wybranych
państwach33. Dane zawarte w tabeli 2 sugeruja˛, że Rosja jest krajem w którym
różnica zakresu prerogatyw jest najwie˛ksza (+4,5). Państwo to posiada wyraźne
wyższy wskaźnik prezydencjonalizmu niż pozostałe kraje, w tym druga Litwa
(+0,5). Polska w tym zakresie posiada balans w postaci równoważenia sie˛ cech
charakterystycznych dla reżimu prezydenckiego i parlamentarnego.
Na przykładzie powyższych koncepcja prezydencjalizacja może odnosić sie˛ do
wielu aspektów. Pocza˛wszy od wielu pozornie odre˛bnych zjawisk przywoływanych
przez T. Poguntke i P. Webba składaja˛cych sie˛ na tytułowy trend w polityce,
poprzez L. Helmsa oraz M. Bevira i R.A.W. Rhodesa koncentruja˛cych sie˛ na osobie
31
M. Bevir, R.A.W. Rhodes, Prime Ministers, Presidentialism, and Westminster Smokescreens,
„Political Studies” 2006, No. 4, s. 672-675.
32
E.S. Krauss, B. Nyblade, “Presidentialization” in Japan? The Prime Minister, Media and
Elections in Japan, „British Journal of Political Science” 2005, No. 2, s. 357-368.
33
A. Krouwel, Measuring Presidentialism and Parliamentarism. An Application to Central and
European Countries, „Acta Politica” 2003, No. 4, s. 333-364.
101
Tabela 2
Poziom prezydencjalizmu w wybranych państwach
Państwo
Prezydencjalizm
Parlamentaryzm
Poziom
prezydencjalizmu
Bułgaria
3,5
4,0
-0,5
Czechy
1,0
5,5
-4,5
Estonia
1,0
5,5
-4,5
We˛gry
3,0
5,0
-2,0
Łotwa
2,5
5,0
-2,5
Litwa
4,0
3,5
+0,5
Macedonia
1,5
5,5
-4,0
Polska
4,0
4,0
0
Rumunia
2,5
4,5
-2,0
Rosja
6,5
2,0
+4,5
Słowacja
2,5
4,5
-2,0
Słowenia
2,0
5,0
-3,0
Źródło: Andre Krouwel, Measuring Presidentialism and Parliamentarism. An Application to Central
and European Countries, „Acta Politica” 2003, No. 4, s. 350.
be˛da˛cej szefem rza˛du i ogniskowaniu wokół niej procesów decyzyjnych,
E.S. Kraussa i B. Nyblade’a zwracaja˛cych uwage˛ na kontekst medialny, dochodza˛c
do A. Krouwela ujmuja˛cego to zagadnienie w sposób formalny.
Odnosza˛c sie˛ do powyższych rozważań warto zwrócić uwage˛ na naste˛puja˛ce
kwestie. Po pierwsze, prezydencjalizacja oznacza skupianie władzy w re˛kach
jednego przywódcy. Po drugie jest to trend, z którym mamy do czynienia
w systemach parlamentarnych. Po trzecie dotyczy to szefów rza˛dów, którzy da˛ża˛ do
samodzielnego podejmowania decyzji i wyła˛czania, czy też oddalania od tego
procesu pozostałych polityków i instytucji wchodza˛cych w skład władzy wykonawczej. Po czwarte koncepcja ta wia˛że sie˛ z personalizacja˛ kampanii wyborczych.
W konsekwencji tego premier staje sie˛ najważniejsza˛ osoba˛ w państwie
zarówno w sensie formalnym, decyzyjnym, jak i medialnym. Jego pozycja jako
najważniejszej osoby w państwie dotyczy przysługuja˛cych mu prerogatyw. Proces
decyzyjny jest ukierunkowany na jednoosobowe podejmowanie najważniejszych
rozstrzygnie˛ć politycznych. Natomiast media, przedstawiaja˛c wydarzenia polityczne, odwołuja˛ sie˛ w najwie˛kszym stopniu do osoby premiera i jego zachowań.
Zatem, wychodza˛c od kwestii podziału na reżimy prezydenckie i parlamentarne i ich cechy charakterystyczne, współcześni badacze zwracaja˛ uwage˛, że praktyka
polityczna i starania polityków skłaniaja˛ sie˛ ku rozwia˛zaniom bazuja˛cym na
102
Maciej Hartliński
indywidualnym i osobistym uosobieniu władzy wykonawczej. Reżim prezydencki,
w którym to prezydent jest głowa˛ państwa i szefem rza˛du, w demokracjach
parlamentarnych da˛ży do przybrania podobnego wymiaru. Pytaniem otwartym
pozostaje zatem, czy w ślad za tym be˛da˛ poda˛żać przemiany w rozwia˛zaniach
ustrojowych.
Prezydencjalizacja współczesnej polityki
Streszczenie
Opracowanie to skupia sie˛ na poje˛ciu prezydencjalizacji. Wia˛że sie˛ ono z cechami charakterystycznymi reżimu prezydenckiego, którego rozwia˛zania systemowe próbuje sie˛ realizować w praktyce
politycznej państw o charakterze parlamentarnym. Prezydencjalizacja wia˛że sie˛ ze zmianami w praktyce
i postrzeganiu współczesnej polityki. Reżim prezydencki stanowi rozwia˛zanie, w którym to prezydent
jest jednocześnie głowa˛ państwa i szefem rza˛du, be˛da˛c jednoznacznie najważniejszym politykiem
w państwie. Tytułowe zagadnienie zwia˛zane jest z reżimami parlamentarnymi, gdzie procesy decyzyjne
oraz uwaga obywateli i mediów koncentruje sie˛ na osobie premiera, co sugeruje tendencje do
postrzegania jego roli poprzez analogie˛ do prezydenta.
Słowa kluczowe: prezydencjalizm, parlamentaryzm, system polityczny, personalizacja polityki, przywództwo polityczne.
Presidentialization of Contemporary Politics
Summary
The Article focuses on a concept of presidentialization. It is related to main features of presidential
regime and a tendency to apply its constitutional order to political activities in parliamentary democracy.
Presidentialization is connected with changes in activity and perception of contemporary politics.
Presidential regime implies that s/he is the most powerful politician because the president is
simultaneously the head of the state and the head of the government. In parliamentary regimes, the role
of the prime minister tends to be similar to the president’s in presidential regimes.
Key words: Presidentialism, Parliamentarism, Political System, Personalization of Politics, Political
Leaders.
OSW
Tom XII
2012
Nr 2
Barbara Grabowska
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Szkoła demokracji czy niebezpieczny urok władzy?
Teoria a praktyka stowarzyszeń
Klasycy filozofii polityki uważali działalność stowarzyszeń za jeden z najważniejszych obszarów realizacji ludzkiej wolności, a zarazem za niezwykle ważny
element ustroju demokratycznego. John Stuart Mill zakreślaja˛c dziedzine˛ ludzkiej
wolności kieruje sie˛ zasada˛, że obejmować ona powinna: „te˛ cze˛ść życia i poste˛powania człowieka, która wpływa tylko na niego samego, lub jeśli wpływa na
innych, to tylko dzie˛ki ich swobodnemu i dobrowolnemu przyzwoleniu i współudziałowi”1. Do dziedziny tej, obok wewne˛trznej sfery świadomości oraz swobody
gustów i zaje˛ć zalicza on również wolność stowarzyszania sie˛. Stwierdza: „[...]
z tak poje˛tej swobody każdej jednostki wynika swoboda, w tych samych granicach,
do zrzeszania sie˛ jednostek, swoboda ła˛czenia sie˛ w każdym celu nie przynosza˛cym
szkody innym, przy czym przypuszczamy, że zrzeszaja˛ce sie˛ osoby sa˛ pełnoletnie
i nie sa˛ zmuszone lub zwiedzone” i dodaje dobitnie: „żadne społeczeństwo,
w którym swobody te nie sa˛, na ogół biora˛c, szanowane nie jest wolne, bez wzgle˛du
na forme˛ jego rza˛du”2. Wolne społeczeństwo to takie, które oferuje swoim
członkom nie tylko wolność wyznania, sumienia, słowa, wyboru zawodu i tym
podobne, ale też pozwala im swobodnie współdziałać w realizacji celów uznawanych przez nich za ważne. Wolność stowarzyszania sie˛ jest według Milla jedna˛
z podstawowych wolności jednostkowych. Skuteczna realizacja niektórych z naszych planów może wymagać współpracy innych ludzi. Stowarzyszenia pozwalaja˛
nam poła˛czyć siły z da˛ża˛cymi do tych samych celów. Mill ceni indywidualność
i oryginalność, lecz nie uważa, że musza˛ one prowadzić do izolacji jednostek
i atomizacji społeczeństwa. Przeciwnie – wolne społeczeństwo powinno sprzyjać
udanej kooperacji. „Celem poste˛pu powinno być nie tylko pozostawienie ludzi
w takim położeniu, by byli zdolni do działania bez innych, ale także by umieli
pracować z innymi lub dla innych w stosunkach nie opartych na zależności”3
1
2
3
J.S. Mill, O wolności, [w:] Utylitaryzm. O wolności, WN PWN, Warszawa 2005, s. 105.
Ibidem, s. 106.
J.S. Mill: Zasady ekonomii politycznej, WN PWN, Warszawa 1966, tom II, s. 505-506.
104
Barbara Grabowska
– stwierdza Mill. Stowarzyszenia sa˛ znakomitym przykładem takich stosunków.
Przynależność do nich jest całkowicie dobrowolna, w każdej chwili można
również je opuścić. Relacje mie˛dzy członkami stowarzyszeń, to nie relacje
mie˛dzy panem a niewolnikami, czy też władca˛ a poddanymi, lecz mie˛dzy
wolnymi jednostkami współdziałaja˛cymi na wspólnie wypracowanych i zaakceptowanych zasadach.
Według Milla poste˛p moralny obserwowany w dziejach ludzkości polega
właśnie na odchodzeniu od stosunków poddaństwa i zależności na rzecz stowarzyszenia wolnych i równych obywateli. Ideał ten opisuje on w sposób naste˛puja˛cy:
„rozpoczynamy nowy porza˛dek rzeczy, w którym sprawiedliwość be˛dzie znów
kardynalna˛ cnota˛, oparta˛, jak przedtem na stowarzyszeniu ludzi nie tylko równych,
ale odta˛d także poła˛czonych sympatia˛; stowarzyszenie to nie be˛dzie miało swojego
źródła w trosce o interesy osobiste; ale we wzajemnej oświeconej życzliwości,
z której nikt wyła˛czony nie be˛dzie i wszyscy be˛da˛ jednakowa˛ miara mierzeni”4.
Wszystkie formy organizacji ludzi sprzyjaja˛ce realizacji tego ideału zasługuja˛ na
uznanie i propagowanie. Do równości przyucza ludzi niewa˛tpliwie życie polityczne
w wolnych krajach, jednak udział w nim nie jest najważniejszy dla wielu obywateli.
Działalność w stowarzyszeniach mogłaby zainteresować wie˛ksza˛ liczbe˛ osób.
Dzie˛ki temu coraz wie˛cej ludzi wyrabiałoby w sobie cnote˛ niezbe˛dna˛ do właściwego funkcjonowania wolnego społeczeństwa, czyli: „zdolność życia jak równy
z równym bez ża˛dania dla siebie czegokolwiek innego niż to, na co sie˛ wszyscy
swobodnie zgodza˛; na uważaniu wszelkiego rozkazu jako wyja˛tkowej konieczności, a w każdym razie konieczności czasowej; na cenieniu nad wszystkie inne wyżej
towarzystwa tych, wśród których rozkaz i posłuszeństwo kolejno po sobie naste˛pować moga˛”5. Członkowie wolnego społeczeństwa powinni być jednocześnie
posłuszni i niezależni. Posłuszni prawu i władzy, gdyż tego wymaga chociażby
ochrona ich jednostkowej wolności i stabilność oraz trwałość wspólnoty politycznej. Jednocześnie jednak sa˛ oni nieskłonni do przyznania komukolwiek władzy
absolutnej i niekontrolowanej.
Postawe˛ niezależności i czasowego posłuszeństwa wyćwiczyć można najskuteczniej poprzez działalność w stowarzyszeniach. Opieraja˛ sie one bowiem na
zasadzie równości członków. Władze zaś sa˛ wybierane w oparciu o kompetencje
kandydatów w celu usprawnienia realizacji uzgodnionych przez wszystkich celów.
Zasada kadencyjności daje każdemu członkowi szanse˛ na obje˛cie funkcji kierowniczej. Stowarzyszenia umożliwiaja˛ zatem nie tylko pełne korzystanie z indywidualnej wolności, ale i sprzyjaja˛ stabilnemu funkcjonowaniu wolnego społeczeństwa, ucza˛c ludzi zasady równości i propaguja˛c idee˛ skutecznej kooperacji
4
J.S. Mill, Poddaństwo kobiet w: O rza˛dzie reprezentatywnym. Poddaństwo kobiet, Wydawnictwo
Znak, Kraków 1995, s. 327.
5
Ibidem, s. 328.
Szkoła demokracji czy niebezpieczny urok...
105
wolnych i równych jednostek. Na ten ostatni aspekt zwraca uwage˛ również Alexsis
de Tocqueville.
W swojej najsłynniejszej pracy O demokracji w Ameryce Tocqueville stawia
teze˛, że wolne stowarzyszenia, zarówno te o charakterze politycznym, jak i społecznym, odgrywaja˛ niezwykle istotna˛ role˛ w państwie demokratycznym. Zauważa on,
że w Stanach Zjednoczonych działa bardzo wiele najróżniejszych stowarzyszeń.
„Najbardziej demokratycznym krajem na świecie okazuje sie ten, w którym ludzie
najbardziej udoskonalili sztuke˛ zbiorowego da˛żenia do celu wspólnych pragnień
i te˛ nowo powstała˛ wiedze˛ stosuja˛ najcze˛ściej. Czy należy to traktować jako
zjawisko przypadkowe, czy też trzeba uznać, że mie˛dzy instytucja˛ stowarzyszeń
a równościa˛ istniej konieczny zwia˛zek?”6 – pyta Tocqueville. Sa˛dze˛, że dowodzi on
powia˛zania mie˛dzy aktywna˛ działalnościa˛ stowarzyszeń a nie tyle samymi zasadami ustroju demokratycznego, co jego trwałościa˛ i stabilnościa˛. Sukces demokracji
amerykańskiej to w znacznym stopniu zasługa popularności idei stowarzyszania sie˛
w Stanach Zjednoczonych. „Niezależnie od wieku, pozycji i poziomu umysłowego
Amerykanie nieustannie sie˛ stowarzyszaja˛. Maja˛ nie tylko stowarzyszenia handlowe i przemysłowe, do których należa˛ wszyscy, ale również mnóstwo innych:
istnieja˛ stowarzyszenia religijne i moralne, stowarzyszenia o poważnym i błahym
charakterze, stowarzyszenia zajmuja˛ce sie˛ ogólnymi i bardzo szczegółowymi
sprawami, stowarzyszenia wielkie i małe. Amerykanie stowarzyszaja˛ sie˛ w celu
zorganizowania zabawy, tworzenia seminariów, budowania zajazdów, wznoszenia
kościołów, rozpowszechniania ksia˛żek, wysyłania misjonarzy na antypody. [...]
Wsze˛dzie tam, gdzie na czele jakiegoś przedsie˛wzie˛cia ujrzycie we Francji rza˛d,
w Anglii wielkiego pana, w Stanach Zjednoczonych spodziewajcie sie˛ ujrzeć
stowarzyszenie”7 – zauważa Tocqueville. Dzie˛ki temu Amerykanienie oczekuja˛
biernie na rozwia˛zanie ich problemów przez rza˛d, nie sa˛ skłonni obdarzać władzy
nadmiernym zaufaniem i oddawać swego losu w jej re˛ce. Przeciwnie – sa˛
przekonani o tym, że sami najlepiej potrafia˛ sie˛ o siebie zatroszczyć, a od
rza˛dza˛cych oczekuja˛ raczej nieprzeszkadzania im w tych działaniach niż aktywnego wsparcia.
Zdaniem autora O demokracji w Ameryce: „mieszkaniec Stanów Zjednoczonych od dzieciństwa uczy sie˛ tego, że w walce ze złem i życiowymi przeciwnościami należy liczyć przede wszystkim na siebie. Na władze publiczne patrzy
nieufnie, odwołuja˛c sie do nich tylko wtedy, gdy jest to niezbe˛dne”8. Dzie˛ki temu
może on rozwijać w sobie i zachowywać niezależność tak chwalona˛ przez Milla.
Nie ma również skłonności do podporza˛dkowywania sie na przykład paternalistycznej władzy obiecuja˛cej mu rozwia˛zanie wie˛kszości problemów w zamian za
6
7
8
A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, Wydawnictwo Znak, Kraków 1996, tom II, s. 117.
Ibidem, tom II, s. 116-117.
Ibidem, tom I, s. 192.
106
Barbara Grabowska
rezygnacje˛ z cze˛ści indywidualnej wolności. Aby jednak móc bez pomocy rza˛du
podołać różnym wyzwaniom, potrzeba form skutecznego współdziałania z innymi.
Najbardziej efektywna˛ z nich okazuja˛ sie˛ stowarzyszenia. Sta˛d też taka ich
mnogość i różnorodność.
Wolność stowarzyszania sie˛ uznaje Tocqueville, podobnie jak i Mill, za jedna˛
z fundamentalnych ludzkich swobód. „Obok swobody indywidualnego działania
najbardziej naturalna˛ potrzeba˛ człowieka jest wolność ła˛czenia swoich wysiłków
z wysiłkami innych ludzi i wspólnego z nimi działania. Jest wie˛c równie trudno
odebrać ludziom prawo zakładania stowarzyszeń jak indywidualna˛ wolność”9
– stwierdza. Prawo do stowarzyszania sie˛ uznaje za ponieka˛d tożsame z wolnościa˛
słowa. Polega ono bowiem na publicznym głoszeniu pewnych idei i poszukiwaniu
che˛tnych do przyła˛czenia sie do działań zmierzaja˛cych do ich urzeczywistnienia.
Dlatego też rola stowarzyszeń w państwie demokratycznym jest pod pewnymi
wzgle˛dami podobna do roli wolność słowa. Służa˛ one mie˛dzy innymi ochronie
jednostki przed nadużyciami władzy, a w warunkach demokracji w szczególności
przed wszechwładza˛ wie˛kszości. Wszechwładza wie˛kszości to zdaniem Tocqueville’a najwie˛ksze zagrożenie, jakie niesie ze soba˛ ustrój demokratyczny, w którym
wie˛kszość stanowi prawo i tworzy rza˛d. Mniejszości i poszczególne jednostki moga˛
sie˛ przed nia˛ bronić, korzystaja˛c z wolności słowa w celu przedstawienia swoich
interesów. Jednak stowarzyszenia okazuja˛ sie pod tym wzgle˛dem skuteczniejsze
– nie tylko umożliwiaja˛ wyrażenie stanowiska jakiejś grupy, ale też pozwalaja˛ jej
zdobywać zwolenników i podejmować konkretne działania, gdyż: „stowarzyszenie
jednoczy rozbieżne wysiłki wielu umysłów i stawia przed nimi jasno określony
cel”10. W społeczeństwie demokratycznym obywatele sa˛ wprawdzie niezależni, ale
też i słabi, w pojedynke˛ nic nie moga˛ zdziałać, aby bronić swoich praw. Dlatego
musza˛ ła˛czyć swoje wysiłki w ramach różnego rodzaju stowarzyszeń. W przeciwnym przypadku: „wszyscy sa˛ wie˛c bezradni jeśli nie naucza˛ sie pomagać sobie
dobrowolnie”11. Dlatego też rola stowarzyszeń w państwie demokratycznym jest
nie do przecenienia. „Wolność stowarzyszania sie˛ jest w naszych czasach niezbe˛dna˛ gwarancja˛ zabezpieczaja˛ca˛ społeczeństwo przed tyrania˛ wie˛kszości”12 – stwierdza dobitnie Tocqueville.
Wolność stowarzyszania sie˛ choć absolutnie niezbe˛dna w demokracji jest
jednak niebezpieczna. Może stwarzać zagrożenia dla porza˛dku społecznego i doprowadzić nawet do anarchii, a przynajmniej sprawia, że: „naród nieustannie sie˛
o anarchie˛ ociera”13. Mimo to w Stanach zjednoczonych wolność zakładania
stowarzyszeń jest nieograniczona. Świadczy to o tym, jak ważna˛ ma ona role˛ do
9
10
11
12
13
Ibidem,
Ibidem,
Ibidem,
Ibidem,
Ibidem,
tom
tom
tom
tom
tom
I, s. 196.
I, s. 193.
II, s. 117.
I, s. 195.
I, s. 196.
107
spełnienia jako gwarancja ochrony interesów mniejszości. Korzyści z niej wynikaja˛ce przewyższaja˛ wszelkie niebezpieczeństwa, które mogłyby być wynikiem
nadużywania czy też niewłaściwego korzystania z prawa do stowarzyszania sie˛.
„Wolność stowarzyszania sie˛ jest wie˛c niebezpieczeństwem, które chroni przed
jeszcze wie˛kszym niebezpieczeństwem” 14 – zauważa Tocqueville. Każde ograniczenie tej wolności, choćby było motywowane na przykład zagwarantowaniem
bezpieczeństwa i stabilności państwa, może być uznawane za zamach na podstawowe wolności, które utraca˛ swa˛ skuteczna˛ ochrone˛. Przykład Stanów Zjednoczonych pokazuje, że potencjalne zagrożenie stwarzane przez nieograniczona˛
wolność stowarzyszania sie˛ wcale nie musi zaistnieć w praktyce. W Ameryce
demokracja jest stabilna, mimo tak che˛tnego korzystania przez Amerykanów
z omawianej wolności. Dzieje sie˛ tak przede wszystkim dlatego, że wielu obywateli
angażuje sie˛ w działalność stowarzyszeń i nabiera niezbe˛dnych do tego kompetencji. Owocna praktyka stowarzyszania sie˛ pozwoliła obywatelom Stanów Zjednoczonych osia˛gna˛ć umieje˛tność zachowywania równowagi pomie˛dzy niezależnościa˛ a anarchia˛. Stowarzyszenia stanowia˛ najlepsza˛ szkołe˛ demokratycznego obywatelstwa. Działaja˛c w stowarzyszeniach politycznych obywatele: „spotykaja˛ sie˛ tam
w szerszym gronie, dochodza˛ do porozumienia i wspólnie zapalaja˛ sie˛ do
różnorodnych przedsie˛wzie˛ć. Naste˛pnie przenosza˛ do życia obywatelskiego tak
nabyte umieje˛tności i wykorzystuja˛ je na tysia˛c sposobów”15.
Odpowiednio przygotowani do działania i kompetentni obywatele moga˛ stać
sie˛ przeciwwaga˛ dla silnej władzy wie˛kszości. Wcześniej taka˛ funkcje˛ pełniła
arystokracja czy wybitne jednostki. W ustroju demokratycznym nie ma oczywiście
arystokracji, do głosu dochodza˛ masy cze˛sto niewykształcone i o bardzo przecie˛tnym poziomie intelektualnym. Wybitne jednostki traca˛ swoja˛ uprzywilejowana˛
pozycje˛, a pojedynczy człowiek w ogóle mało znaczy. Dlatego też cała˛ nadzieje˛ na
umysłowe i moralne doskonalenie sie˛ pokładać należy we wspólnym działaniu.
Stowarzyszenia niejako zaste˛puja˛ wielkie indywidualności. Zdaniem Tocquevill’a:
„w społeczeństwach demokratycznych właśnie stowarzyszenia winny zaja˛ć miejsce
pote˛żnych jednostek, które przestały istnieć wraz z nastaniem równości”16. Tylko
dzie˛ki ich działalności istnieje szansa uniknie˛cia sprowadzenia demokratycznego
społeczeństwa do poziomu zbiorowej miernoty. Bowiem: „społeczeństwo, w którym ludzie straciliby możliwość indywidualnego dokonywania wielkich rzeczy, nie
zyskuja˛c możliwości osia˛gania ich wysiłkiem zbiorowym, szybko powróciłoby do
stanu barbarzyństwa”17. Stowarzyszenia łagodza˛ zgubne skutki równości stanowia˛cej zasade˛ ustroju demokratycznego. Okazuja˛ sie nie tylko szkoła˛ obywatelstwa,
lecz również i elit demokratycznego społeczeństwa. Jak zauważa Jürgen Habermas:
14
15
16
17
Ibidem,
Ibidem,
Ibidem,
Ibidem,
tom
tom
tom
tom
I, s. 195.
II, s. 129.
II, s. 119.
II, s. 118.
108
Barbara Grabowska
„Tocqueville zdaje sobie sprawe˛, że z gliny społeczeństwa obywatelskiego nie da
sie˛ zwyczajnie ulepić jakiejś nowej arystokracji”18. Liczy jednak na to, że
stowarzyszenia stana˛ sie˛ niejako odpowiednikiem oświeconych i pote˛żnych jednostek zdolnych skutecznie przeciwstawiać sie˛ władzy oraz podnosić poziom całego
społeczeństwa. Zatem: „gdy brakuje arystokracji z urodzenia, wykształceni i możni
obywatele powinni tworzyć elite˛ publiczności, której rozprawianie kształtowałoby
opinie˛ publiczna˛”19. Owo rozprawianie zachodzić może przede wszystkim w ramach różnego rodzaju stowarzyszeń. Demokratyczna elita jest przynajmniej do
pewnego stopnia otwarta dla wszystkich. Każdy może przyła˛czyć sie˛ do jakiegoś
stowarzyszenia i stać sie˛ cze˛ścia˛ wpływowej grupy. Angażuja˛c sie˛ w działalność
społeczna˛ czy polityczna˛ może też z czasem nabrać umieje˛tności pozwalaja˛cych
mu odgrywać wie˛ksza˛ role˛ w danym stowarzyszeniu lub zainicjować powstanie
nowego.
Demokratyczna równość osłabia siłe˛ jednostki i może rodzić podejrzliwość
wobec osób ponadprzecie˛tnych. Jednak te wady ustroju demokratycznego skutecznie naprawia korzystanie z wolności stowarzyszania sie˛. Jednostka jest słaba, jeśli
pozostaje w izolacji, jednak ze zdaniem kilkuset czy kilku tysie˛cy jednostek
da˛ża˛cych do jednego celu władza musi sie˛ liczyć. Ważna jest zatem świadomość
tego, że nie wolno pozostawać biernym i zamknie˛tym jedynie w kre˛gu swych
prywatnych spraw. Tego zaś najskuteczniej uczy działalność w stowarzyszeniach.
„Stowarzyszenie polityczne odwodzi od prywatnych spraw bardzo wielu ludzi
jednocześnie i – niezależnie od tego, jak bardzo różnia˛ sie˛ oni wiekiem, poziomem
umysłowym, maja˛tkiem – zbliża ich i ła˛czy. Raz sie˛ spotkawszy, odta˛d zawsze
be˛da˛ szukać porozumienia20” – zauważa Tocqueville. Dlatego tak ważne jest
doświadczenie udanej kooperacji w ramach stowarzyszeń. Aby umożliwić je jak
najwie˛kszej liczbie osób trzeba, by stowarzyszenia działać mogły we wszelkich
obszarach i stały sie˛ zwyczajnym i powszechnie stosowanym sposobem skutecznego działania. Wtedy bowiem: „sztuka stowarzyszania staje sie˛ [...] sztuka˛
podstawowa˛ – wszyscy ja˛ zgłe˛biaja˛ i wszyscy praktykuja˛”21. Jest ona jednocześnie
podstawowa˛ umieje˛tnościa˛ demokratycznych obywateli, bez której ustrój ten
z trudem mógłby przetrwać i właściwie funkcjonować.
Współcześni myśliciele również dostrzegaja˛ i doceniaja˛ role˛ stowarzyszeń dla
demokracji. Zdaniem Jerzego Szackiego stowarzyszenia stanowia˛ ważny element
składowy tak zwanego trzeciego sektora, który przez niektórych badaczy utożsamiany jest ze społeczeństwem obywatelskim. „Sektor pierwszy to rynek, gdzie
i podmioty, i cele sa˛ prywatne; sektor drugi to rza˛d, gdzie i podmioty, i cele sa˛
publiczne; sektor trzeci to właśnie społeczeństwo obywatelskie, gdzie podmioty sa˛
18
19
20
21
J. Habermas, Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej, WN PWN, Warszawa 2007, s. 270.
Ibidem, s. 271.
Tocqueville. op. cit., tom II, s. 126.
Ibidem, tom II, s. 127.
109
prywatne, cele natomiast publiczne”22 – stwierdza on. W ramach trzeciego sektora
jednostki moga˛ podejmować inicjatywy w sposób nieformalny, moga˛ też działać
w ramach stowarzyszeń. Najistotniejsze jest to, że: „obywatele, którzy chca˛
rozwia˛zać jakieś ważne dla nich problemy, nie czekaja˛ na odgórna˛ inicjatywe˛
i przydział środków, lecz sami zabieraja˛ sie˛ do dzieła, chociaż niejednokrotnie
chodzi o sprawy, które ani formalnie, ani faktycznie nie sa˛ wykluczone z zakresu
działań nowoczesnego państwa”23. Podobnie jak Tocqueville, Szacki dostrzega
w działalności trzeciego sektora, a w tym stowarzyszeń, szanse˛ na przełamywanie
bierności jednostek, na zasta˛pienie klientyzmu i ogla˛dania sie˛ na rza˛d wspólna˛
aktywnościa˛ bezpośrednio zainteresowanych rozwia˛zaniem jakiegoś problemu.
Społeczeństwo obywatelskie to sposób na uczestnictwo w życiu publicznym, ale
niekoniecznie w wielkiej polityce. To najlepsza metoda przezwycie˛żania tendencji
do atomizacji społeczeństwa, gdyż: „konstytutywnym elementem tej idei jest wiara
w możliwość i konieczność istnienia sfery pośredniej mie˛dzy życiem prywatnym
a państwowym, a wie˛c właśnie sfery publicznej, do której jednostki wchodza˛ jako
osoby prywatne, nie po to jednak by utwierdzać swe odosobnienie, lecz po to by je
przezwycie˛żać”24. Funkcjonuja˛ce w obre˛bie sfery publicznej stowarzyszenia umożliwiaja˛ ludziom poznanie siły wspólnego działania. Zache˛caja˛ ich do niepoprzestawania tylko na troszczeniu sie˛ o swoje własne interesy. Tworza˛ siłe˛, która może
współpracować z rza˛dem, ale też w razie potrzeby mu sie˛ przeciwstawić i bronić
prawa jednostek czy mniejszości. Różnorodność inicjatyw pozwala niemal każdemu znaleźć coś dla siebie.
Motywacja˛ do przyła˛czenia sie˛ do jakiegoś stowarzyszenia nie musi wcale być
troska o dobro wspólne. Organizacje te moga˛ zajmować sie˛ bardzo konkretnymi
sprawami zwia˛zanymi na przykład ze społecznościa˛ lokalna˛. Ich sukces przekłada
sie˛ wtedy na poprawe˛ jakości życia w naszym najbliższym otoczeniu, a wie˛c leży
w naszym własnym interesie. W ten sposób wkroczenie do sfery publicznej może
być przynajmniej pocza˛tkowo motywowane nawet egoistycznymi interesami. Jak
zauważa Michael Novak: „wolne społeczeństwa nie wymuszaja˛ współpracy, lecz
nauczyły sie˛ z doświadczenia, w jaki sposób ja˛ wywoływać. Istoty ludzkie sa˛
z natury zwierze˛tami współpracuja˛cymi («zwierze˛tami politycznymi» jak powiedział Arystoteles). Nie trzeba zmuszać ich do współpracy. Istoty ludzkie potrzebuja˛
siebie nawzajem. Ich losy sa˛ wzajemnie uwarunkowane. Można zaprojektować
instytucje w taki sposób, aby uczynić kwestia˛ własnego interesu każdego człowieka
(która˛ bez wa˛tpienia jest) da˛żenie do współpracy i wzgla˛d na innych. Oznacza to, że
można liczyć na naturalna˛ ludzka˛ skłonność do współpracy, jednak można dokonać
czegoś znacznie wie˛cej. Do naturalnych, instynktownych motywów ludzi można
22
J. Szacki, Powrót idei społeczeństwa obywatelskiego, [w:] Ani ksia˛że˛, ani kupiec: obywatel,
Wydawnictwo Znak, Kraków 1997, s. 54.
23
Ibidem, s. 55.
24
Ibidem, s. 56.
110
Barbara Grabowska
doła˛czyć inne korzyści skłaniaja˛ce ich do współpracy – nawet w przypadku ludzi,
dla których najsilniejszym czynnikiem motywuja˛cym jest egoizm”25. Jednym
z elementów takiego projektu powinna być wolność stowarzyszania sie˛. Współpraca w ramach stowarzyszeń, nawet jeśli pocza˛tkowo podejmowana z pobudek
egoistycznych, pozwala ludziom cieszyć sie˛ udana˛ kooperacja˛. Przełamuje wzajemna˛ nieufność i sprzyja budowaniu wzajemnego zaufania. Stanowi zatem istotny
czynnik służa˛cy tworzeniu kapitału społecznego.
Zwraca na to uwage˛ Robert Putnam, analizuja˛c wyniki włoskiego eksperymentu regionalnego polegaja˛cego na zdecentralizowaniu władzy i przekazaniu znacznych kompetencji rza˛dom lokalnym. Okazało sie˛, że najlepsze efekty zmiany te
przyniosły w północnych regionach Włoch. Trafiły tam na podatny grunt, gdyż
mieszkańców północy cechował wysoki poziom tak zwanego obywatelskiego
uspołecznienia, czyli zainteresowania dla spraw publicznych i gotowości do
angażowania sie˛ w nie. „Jednym z kluczowych wskaźników obywatelskiego
uspołecznienia musza˛ być te˛tnia˛ce życiem stowarzyszenia”26 – stwierdza Putnam
i dowodzi, że w północnych Włoszech faktycznie można znaleźć wiele takich
stowarzyszeń, jak na przykład amatorskie kluby piłkarskie, chóry, kluby turystyki
pieszej, kółka literackie i tym podobne. Dane dowodza˛, że: „niektóre regiony
Włoch dorównuja˛ – pod wzgle˛dem życia stowarzyszeniowego – Tocqueville’owskiej Ameryce «urodzonych członków stowarzyszeń», podczas gdy mieszkańcy innych regionów odpowiadaja˛ typom izolowanych i podejrzliwych «amoralnych
familistów» z Montegrano Banfielda”27. Oczywiście w tych pierwszych regionach
funkcjonowała o wiele silniejsza wspólnota obywatelska, co przekładało sie˛ na
sukcesy w działaniu lokalnego samorza˛du. Regiony te sa˛ również zamożniejsze
i o wiele mniej podatne na plage˛ korupcji. Dzieje sie˛ tak miedzy innymi dlatego, że:
„obywatele we wspólnocie obywatelskiej uczciwie poste˛puja˛ wobec siebie i spodziewaja˛ sie˛ w zamian równie uczciwego traktowania. Oczekuja˛ od swoich rza˛dów,
że be˛da˛ na odpowiednio wysokim poziomie i che˛tnie stosuja˛ sie˛ do reguł, które
sami sobie narzucili. [...] Natomiast w mniej obywatelskiej wspólnocie życie jest
bardziej ryzykowne, obywatele sa˛ bardziej czujni, a prawa stworzone «na górze» po
to, aby je łamać” 28. Poczucie obywatelskiej wspólnoty, stwarzane w znacznym
stopniu dzie˛ki stowarzyszeniom, sprzyja zatem stabilności demokracji i poprawia
jej jakość. Budzi w ludziach poczucie politycznej podmiotowości i odpowiedzialności za wspólnote˛ polityczna˛, eliminuja˛c, a przynajmniej znacza˛co ograniczaja˛c
zjawisko pasażerów na gape˛. Buduje to wzajemne zaufanie i sprzyja posługiwaniu
sie˛ strategiami śmiałego odwzajemniania w relacjach z innymi. W ten sposób cenny
kapitał społeczny stale sie˛ powie˛ksza, gdyż: „zaufanie nape˛dza współprace˛.
25
26
27
28
M. Novak, Wolne osoby i dobro wspólne, Wydawnictwo Znak, Kraków 1998, s. 161.
R. Putnam, Demokracja w działaniu, Wydawnictwo Znak, Kraków 1995, s. 140.
Ibidem, s. 141.
Ibidem, s. 168.
111
Im wie˛kszy poziom zaufania w obre˛bie społeczności, tym wie˛ksze prawdopodobieństwo współpracy. Z kolei współpraca powie˛ksza zaufanie. Ta stała akumulacja
społecznego kapitału jest zasadniczym elementem dodatniego sprze˛żenia zwrotnego w obywatelskich Włoszech”29. Dlatego tak ważne jest rozpocze˛cie tego
procesu, pierwsze doświadczenia udanej współpracy, które zache˛caja˛ do jej
ponownego podje˛cia.
Stowarzyszenia stwarzaja˛ taka˛ możliwości, zwłaszcza, że jak o tym wcześniej
wspominałam, czasami do wła˛czenia sie˛ w ich działania wystarczy egoistyczna
motywacja. Daja˛ one zatem szanse˛ na powolne przekształcenie „amoralnych
familistów” we w pełni kooperuja˛cych członków społeczeństwa. Można, jak sa˛dze˛,
zaryzykować twierdzenie, że odgrywaja˛ zasadnicza˛ role˛ w tworzeniu wspólnoty
obywatelskiej. Inne wymienione przez Putnama wskaźniki politycznego uspołecznienia, takie jak udział w wyborach i referendach, odnosza˛ sie˛ do „wielkiej
polityki” i nie daja˛ obywatelom poczucia faktycznego wpływu na coś, satysfakcji
z bezpośredniego przyczyniania sie˛ do sukcesu jakiegoś przedsie˛wzie˛cia, a przede
wszystkim nie dostarczaja˛ doświadczenia udanej współpracy. To wszystko może
stać sie˛ udziałem członków najróżniejszych stowarzyszeń. Nieistotne jest przy tym
to, czy chodzi o wybudowanie nowego boiska, zdobycie nagrody w konkursie
chórów amatorskich czy zorganizowanie udanej pieszej wycieczki. Najważniejszy
jest sam fakt podje˛cia współpracy i czerpania z tego korzyści i satysfakcji. Każde
takie doświadczenie przełamuje izolacje˛ i bierność obywateli. Uczy ich, że
w obliczu problemów najskuteczniejsza˛ strategia˛ jest nie oczekiwanie na pomoc
rza˛du, lecz wspólne działanie w celu ich rozwia˛zania. Można powiedzieć, że
stowarzyszenia nie tylko buduja˛ wzajemne zaufanie, ale też rozbudzaja˛ w ludziach
wiare˛ we własne możliwości wzmacniana˛ kompetencjami nabytymi w trakcie
różnych działań stowarzyszeniowych. Wszystko to sprzyja postawie obywatelskiej.
Zarówno klasycy myśli politycznej, jak i autorzy współcześni uważaja˛ stowarzyszanie sie˛ za niezwykle ważne dla stabilności i jakości demokracji. Stowarzyszenia umożliwiaja˛ „upublicznienie” jednostek, czyli wyrwanie ich z ciasnego kre˛gu
spraw prywatnych. Ucza˛ współpracy na zasadach równości, buduja˛ i umacniaja˛
zaufanie społeczne, umożliwiaja˛ nabywanie różnych umieje˛tności przydatnych
w sferze publicznej. Działalność w stowarzyszeniach to najlepsza szkoła˛ demokratycznego obywatelstwa. Dlatego też ich rola jest szczególnie ważna w młodych
demokracjach, które dopiero mozolnie gromadza˛ swój społeczny kapitał. Oczywiście należy pamie˛tać o tym, że: „Gdzie w gre˛ wchodzi budowanie instytucji (a nie
jedynie pisanie konstytucji), czas należy mierzyć dziesia˛tkami lat. Tak było
w przypadku niemieckich landów i tak jest w przypadku włoskich regionów a przed
nimi komunalnych republik, i tak be˛dzie w przypadku ekskomunistycznych państw
euroazjatyckich, nawet jeśli wydarzenia przebiegać be˛da˛ według najbardziej
29
Ibidem, s. 265.
112
Barbara Grabowska
optymistycznego scenariusza. Historia powstania norm wzajemności i obywatelskiego zaangażowania toczy sie˛ zapewne jeszcze wolniej”30. Obywatele nowych
demokracji powinni mieć zatem świadomość, że sama konstytucja i instytucje
polityczne nie wystarcza˛ dla sprawnego i trwałego funkcjonowania tego ustroju.
Konieczny jest również kapitał społeczny, który wytworzyć moga˛ tylko oni sami.
Zadania tego nie można odkładać na później, gdyż i tak spektakularne rezultaty
moga˛ pojawić sie˛ dopiero po wielu latach.
W tym miejscu mogłabym zakończyć mój artykuł, licza˛c na to, że być może
okaże sie˛ on dla kogoś inspiracja˛ do działania. Jednak nie chca˛c poprzestać tylko na
teorii, kilka lat temu sam zaangażowałam sie˛ w działalność społeczna˛ w ramach
pewnego stowarzyszenia prozwierze˛cego. Zdaje sobie sprawe˛ z tego, że moje
doświadczenia wyniesione z jednej tylko organizacji i w stosunkowo krótkim
czasie nie moga˛ być uznane za reprezentatywne. Jednak rozbieżność mie˛dzy teoria˛
a praktyka˛ w tym konkretnym przypadku była tak znaczna, że skłoniła mnie do
ponownego, dokładniejszego namysłu nad problemem stowarzyszania sie˛. W zarysowanej powyżej teorii stowarzyszenia sprzyjaja˛ umacnianiu demokracji i kształtuja˛ właściwa˛ postawe˛ obywatelska˛. Im wie˛cej ich działa i im wie˛ksza liczba ich
członków, tym lepiej dla demokracji. Każda taka inicjatywa jest cenna. Jeśli jednak
działalność w stowarzyszeniu nie jest wcale doświadczeniem udanej kooperacji,
to jaki wpływ wywiera to na kapitał społeczny? Czy wskaźnikiem obywatelskości
jest faktycznie po prostu liczba stowarzyszeń, czy też może należałoby sie˛
przyjrzeć ich jakości?
Stowarzyszenie, którego byłam członkinia˛, założone zostało przez grupe˛ osób
znaja˛ca˛ sie˛ z forum internetowego dla miłośników zwierza˛t już wcześniej zaangażowana˛ w różne działania nieformalne nakierowane przede wszystkim na pomoc
bezdomnym zwierze˛tom. Wcześniejsze powia˛zania oraz wzajemne sympatie i antypatie okazały sie˛ szybko poważnym problemem w organizacji. Pewna grupa
członków, w tym co najgorsze także wie˛kszość osób zasiadaja˛cych w zarza˛dzie, nie
potrafiła zaakceptować zasad przejrzystości finansowej i pełnej jawności działań
stowarzyszenia. Nie przyjmowała również jakiejkolwiek krytyki zarówno poczynań
zarza˛du, jak i działań całego stowarzyszenia, upatruja˛c w każdej negatywnej ocenie
personalnych aktów. Wszelkie niepochlebne opinie zamieszczone na otwartym
forum internetowym czy profilu stowarzyszenia na facebooku były natychmiast
usuwane. Natomiast krytyczne posty na forum roboczym organizacji narażały ich
autorów na oskarżenia o nielojalności, brak umieje˛tności współpracy i psucie
atmosfery w stowarzyszeniu, nawet jeśli było to tylko zwrócenie uwagi na błe˛dy
je˛zykowe w projekcie plakatu. W końcu zarza˛d całkowicie zrezygnował z konsultowania swoich decyzji i planowanych działań organizacji z członkami (poprzez
forum internetowe). Prezentował jedynie gotowe dokumenty i inicjatywy, co
30
Ibidem, s. 289.
113
skutecznie uciszyło krytykantów, ale jednocześnie znacznie obniżyło jakość działania. Jaskrawym przykładem lekceważenia opinii członków było przygotowanie
ankiety dotycza˛cej wyboru miejsca na walne zebranie członków z informacja˛, że jej
wyniki nie be˛da˛ wia˛ża˛ce dla zarza˛du, a zebranie i tak odbe˛dzie sie˛ w miejscowości
wybranej przez prezesa i wiceprezes. Prezes stwierdził wprost, w trakcie dyskusji
na forum stowarzyszenia, że faktycznie takie poste˛powanie kojarzy sie˛ z metodami
stosowanymi na Białorusi, ale jest to niezbe˛dne dla wprowadzenia zmian w statucie
stowarzyszenia. Zmiany zaś sa˛ konieczne dla sprawnego działania organizacji.
Rzekome dobro stowarzyszenia prezentowane było jak ważniejsze niż przestrzeganie demokratycznych procedur. Wie˛cej – swobodna debata wynikaja˛ca z odmiennych pomysłów dotycza˛cych na przykład struktury organizacji uznana została za
zagrażaja˛ca˛ jedności grupy.
Każda różnica w pogla˛dach postrzegana była jako zagrożenie dla stowarzyszenia. Zamiast swobodnej dyskusji i dochodzenia do kompromisów wymagano
bezwzgle˛dnego poparcia dla decyzji zarza˛du. Osoby usiłuja˛ce zgłaszać jakiekolwiek zastrzeżenia były nazywane niekonstruktywnymi krytykantami. Pozostali
woleli milczeć, aby nie narażać sie˛ na nieprzyjemne oceny i szykany. Tymczasem,
jak zauważa chociażby Putnam, wyste˛puja˛ce we wspólnocie politycznej konflikty
nie uniemożliwiaja˛ jej sprawnego funkcjonowania: „nie stwierdziliśmy korelacji
pomie˛dzy konfliktowościa˛ a «obywatelskościa˛». Wspólnota obywatelska w żadnym
wypadku nie oznacza harmonii i braku napie˛ć”31 Za Benjaminem Barberem kreśli
on opis silnej demokracji, która opiera sie˛ na obywatelskim wykształceniu swoich
członków i ich zdolności do wspólnego działania wynikaja˛cej nie z altruizmu, lecz
osia˛ganej dzie˛ki obywatelskim postawom i odpowiednim instytucjom. Kompetencje konieczne do bycia dobrym obywatelem takiej demokracji można uzyskać na
przykład działaja˛c w stowarzyszeniach. Jednak, jak pokazuje omawiany przeze
mnie przykład, nie każda taka organizacja daje lekcje˛ rozwia˛zywania konfliktów
poprzez rzeczowa˛ debate˛. Może ona niekiedy ulec pokusie osia˛gnie˛cia pozornej
jedności poprzez niedopuszczenie do głosu, czy nawet wykluczanie oponentów ze
swoich szeregów. Działalność w takim stowarzyszeniu może ostatecznie znieche˛cić
do angażowania sie˛ w sprawy publiczne i prowadzić do refleksji, że nie tylko
politycy, ale i władze małego stowarzyszenia nie sa˛ zainteresowane poznaniem
naszej opinii. Doznawszy takiego rozczarowania można sie˛ znieche˛cić do działalności w sferze publicznej. Zamiast pobudzać aktywność obywatelska˛, stowarzyszenia moga˛ ja˛ zatem nawet niszczyć, trwonia˛c cenny kapitał społeczny.
Stowarzyszenia z założenia maja˛ służyć wkraczaniu w sfere˛ publiczna˛ i uczyć
właściwego poruszania sie˛ w niej. Jednak w prezentowanej tu organizacji zarówno
zarza˛d, jak i cze˛ść członków nie potrafiła zrozumieć, że stowarzyszenie nie jest tym
samym, co grupa przyjaciół. Działa ono w przestrzeni publicznej i powinno
31
Ibidem, s. 179.
114
Barbara Grabowska
dostosować sie˛ do przyje˛tych tam standardów, takich jak chociażby jawność
poczynań i gotowość do krytycznej debaty. Ponad to członkowie zarza˛du nie
dostrzegali tego, że pełnione funkcje nakładaja˛ określone zobowia˛zania, a ich
właściwe wypełnianie wymaga niekiedy abstrahowania od relacji prywatnych. Na
przykład członkowie komisji rewizyjnej powinni zauważać i sygnalizować nieprawidłowości w działaniu zarza˛du, nie bacza˛c na to, że wia˛że sie˛ to ze zwróceniem
uwagi zaprzyjaźnionej osobie. Tymczasem na przykład krytyczna ocena sprawozdań rocznych uważana była za osobisty atak na osoby odpowiedzialne za ich
przygotowanie. Doszło nawet do sytuacji, że przewodnicza˛ca komisji rewizyjnej,
nie chca˛c zgodzić sie˛ na negatywna˛ ocene˛ zarówno sprawozdania merytorycznego
jak i finansowego, której domagali sie˛ pozostali członkowie komisji rewizyjnej,
uznała, że należy zrezygnować z rekomendowania Walnemu Zebraniu Członków
nieprzyjmowania owych sprawozdań. W ten sposób zamiast właściwie wypełniać
swoja˛ funkcje˛, wolała ona zadbać o swoje prywatne relacje z członkami zarza˛du.
W rezultacie przyje˛to nierzetelne sprawozdania, a skład komisji rewizyjnej został
zmieniony tak, aby wyeliminować próby kwestionowania poczynań zarza˛du.
W sferze publicznej odwoływanie sie˛ do relacji przyjacielsko-rodzinnych jest
szkodliwe, gdyż prowadzi do nepotyzmu i korupcji. Bycie członkiem organizacji
nieprzyjmuja˛cej w tym wzgle˛dzie odpowiednich standardów może w pewien
sposób znieczulać na podobne patologie w obszarze „wielkiej polityki”.
Opisuja˛c sukces idei stowarzyszania sie˛ w Ameryce Tocqueville dostrzegł
istotna˛ różnice˛ miedzy stowarzyszeniami amerykańskimi a działaja˛cymi w Europie.
O ile w Stanach Zjednoczonych członkowie stowarzyszeń zachowuja˛ daleko ida˛ca˛
niezależność, to w Europie: „członkowie tych stowarzyszeń przyjmuja˛ rozkazy jak
żołnierze w czasie kampanii oraz wyznaja˛ zasade˛ biernego posłuszeństwa czy też
raczej z chwila˛ przyła˛czenia sie˛ do grupy czynia˛ ofiare˛ ze swych własnych sa˛dów
i wolnej woli. Dlatego w stowarzyszeniach tych cze˛sto panuje tyrania, jeszcze
bardziej nieznośna od tyranii gne˛bia˛cej społeczeństwo za sprawa˛ zwalczanego
właśnie rza˛du”32. Słowa te doskonale oddaja˛ sposób funkcjonowania stowarzyszenia, do którego należałam. Podporza˛dkowanie sie˛ i rezygnacja z głoszenia własnych opinii i pomysłów były prezentowane jako niezbe˛dne dla uzyskania sprawności i skuteczności działania. Aby utrzymać możliwie najdalej ida˛ca˛ centralizacje˛
władzy zarza˛d nie dopuścił do stworzenia możliwości powoływania oddziałów
terenowych. Starał sie˛ kontrolować całość działań organizacji i nieche˛tnie patrzył
na wszelkie przejawy samodzielności członków (do tego stopnia, że dwie członkinie zostały skrytykowane za nieuzgodniony z władzami stowarzyszenia udział
w demonstracji antyfutrzarskiej innej organizacji prozwierze˛cej).
Sa˛dze˛, że wszyscy dawni i współcześni myśliciele polityczni pozytywnie
wypowiadaja˛cy sie˛ o roli stowarzyszeń w budowaniu i umacnianiu demokracji
32
Tocqueville, op. cit., tom I, s. 199.
115
odwołuja˛ sie˛ do „modelu amerykańskiego”. Tocqueville opisuje go w naste˛puja˛cy
sposób: „w Ameryce stowarzyszenia też wyłaniaja˛ z siebie zarza˛d, ale jest to zarza˛d
o charakterze administracyjnym. W amerykańskich stowarzyszeniach jest wie˛c
miejsce dla indywidualnej niezależności. Tak jak i w społeczeństwie wszyscy
ludzie zmierzaja˛ jednocześnie ku wspólnemu celowi, ale nie musza˛ obierać tej
samej drogi. Nie musza˛ rezygnować ze swej woli ani ze swego rozumu, lecz czynia˛
z nich użytek dla dokonania wspólnego dzieła”33. Tak funkcjonuja˛ce organizacje
rzeczywiście przygotowuja˛ do życia w demokratycznym, pluralistycznym społeczeństwie. Wie˛cej – kłada˛c nacisk na zachowanie niezależności i różnorodności
doskonale wpisuja˛ sie˛ w ustrój liberalno-demokratyczny. Co jednak ze stowarzyszeniami działaja˛cymi według „modelu europejskiego”? Można rzecz jasna zakazać tworzenia tego typu stowarzyszeń. Artykuł 6, punkt pierwszy Ustawy z dnia
7 kwietnia 1989r. Prawo o stowarzyszeniach głosi: „Tworzenie stowarzyszeń
przyjmuja˛cych zasade˛ bezwzgle˛dnego posłuszeństwa ich członków wobec władz
stowarzyszenia jest zakazane”. W omawianym przypadku statut stowarzyszenia nie
naruszał prawa i nie wprowadzał niedozwolonych rozwia˛zań. Jednak władze
skutecznie wymuszały posłuszeństwo (lub odejście z organizacji) metodami nieformalnymi, chociażby stosuja˛c strategie˛ „dziel i rza˛dź”. Na przykład nie chca˛c
dopuścić do tworzenia oddziałów, zarza˛d wywołał konflikt pomie˛dzy członkami
z Warszawy i z pozostałych miejscowości. Wszelkie wa˛tpliwości odnośnie interpretacji zapisów statutu zarza˛d rozstrzygał na własna˛ korzyść i nie dopuszczał
odmiennych opinii. Przygotowuja˛c regulamin walnego zebrania zadbał o uniemożliwienie wygłoszenia krytycznych opinii, wprowadzaja˛c zapis nakazuja˛cy formułować wolne wnioski w postaci pytań, na które można odpowiedzieć tak lub nie.
W efekcie wie˛kszość „niepokornych” odeszła ze stowarzyszenia. Można sie˛
zastanawiać, czy osoby te nie poczuły sie˛, jak to określał cytowany na wste˛pie Mill,
„zwiedzione”. Przyste˛powały do stowarzyszenia, spodziewaja˛c sie˛ organizacji
opartej na zasadach demokratycznych, a znalazły sie˛ w grupie wymagaja˛cej
posłuszeństwa i eliminuja˛cej niezależność. Takie doświadczenie może podważać
zaufanie do wszelkich form działalności publicznej i znieche˛cać do stosowania
opisywanych przez Putnama strategii śmiałego odwzajemniania.
Mimo rezygnacji grupy pocza˛tkowo najaktywniejszych członków stowarzyszenie to liczy nadal kilkadziesia˛t osób. Jego działalność polega na kontynuowaniu
akcji zapocza˛tkowanych przez byłych członków. Mimo braku nowych pomysłów
i coraz bardziej ograniczonej skali działań zarza˛d przedstawia funkcjonowanie
organizacji jako pasmo sukcesów. Nieudane akcje nie sa˛ wspominane. Brak jest
krytycznej analizy poczynań i wycia˛gania wniosków z własnych błe˛dów. Warto,
jak sa˛dze˛, zadać sobie pytanie, co sprawia, że ludzie chca˛ działać w tego typu
organizacji. Członkowie zarza˛du niewa˛tpliwie czerpia˛ satysfakcje˛ z bycia u władzy.
33
Tocqueville, op. cit., tom I, s. 199.
116
Barbara Grabowska
Jest do dobry sposób, aby podnieść poczucie własnej wartości, zwłaszcza jeśli nie
odnosi sie˛ sukcesów w innych dziedzinach. Urok władzy okazuje sie˛ niebezpieczny
i zniewalaja˛cy – bardzo trudno z niej zrezygnować. Jednak od szeregowych
członków wymaga sie˛ przede wszystkim posłuszeństwa, a ich praca na rzecz
organizacji nie jest należycie doceniana, gdyż wszelkie zasługi usiłuje sobie
przypisywać zarza˛d. Trudno mówić w tym przypadku o wzmacnianiu poczucia
podmiotowości i wybraniu kompetencji do działalności w sferze publicznej. Jedyna˛
satysfakcja˛ może być poczucie przynależności do pewnej wspólnoty pozwalaja˛ce
wyjść z izolacji. Jednak cena˛ za to jest podporza˛dkowanie sie˛ innym. Osoba
godza˛ca sie˛ na to przypomina raczej antyjednostke˛ opisywana˛ przez Michaela
Oakeshotta, która: „potrzebowała pouczenia, jak ma myśleć”34. Antyjednostka
poszukuje przywódcy aby jej w tym pomógł, a także grupy pozwalaja˛cej jej poczuć
siłe˛ i odnaleźć poczucie bezpieczeństwa. Ten typ człowieka pojawił sie˛ bowiem
niejako przy okazji triumfu indywidualności, gdyż: „swojskie ciepło wspólnotowych opresji gasło tak samo dla wszystkich – emancypacja podniecaja˛ca dla
niektórych, a przygne˛biaja˛ca dla innych”35. Ci przygne˛bieni nie potrafili odnaleźć
sie˛ w nowej rzeczywistości. Dlatego „jednostki manque” niezdolne do stworzenia
prawdziwej indywidualności zwracaja˛ sie˛ ku grupom pozwalaja˛cym im odnaleźć
utracone ciepło. Opisywane tutaj stowarzyszenie mogłoby być uznane za jedna˛
z nich. Jednak demokracja przedstawicielska, tak silnie zwia˛zana z działalnościa˛
stowarzyszeń, to ustrój stworzony na potrzeby rodza˛cych sie˛ indywidualności.
Zatem takie grupy trudno uznać za przygotowuja˛ce właściwie do roli demokratycznego obywatela.
Opisywana˛ przez Milla czy Tocqueville’a role˛ stowarzyszeń w stabilnym
funkcjonowaniu ustroju demokratycznego potwierdzaja˛ chociażby omawiane przez
Putnama wyniki włoskiego eksperymentu regionalnego. Stowarzyszenia czynia˛
z ludzi zamknie˛tych w kre˛gu własnych spraw aktywnych obywateli działaja˛cych
w sferze publicznej. Ucza˛ ich współpracy z innymi i rozwia˛zywania konfliktów.
Uświadamiaja˛, że grupa ludzi może sama, bez ogla˛dania sie˛ na władze˛, zmienić coś
w swoim otoczeniu. W teorii stowarzyszenia stanowić maja˛ najlepsza˛ szkołe˛
demokratycznego obywatelstwa, w praktyce jednak moga˛ sie˛ okazać niekiedy
zupełnie innym typem organizacji – raczej wspólnota˛ niż stowarzyszeniem zgodnie
z rozróżnieniem F. Tonnisa. Warto, jak sa˛dze˛, postawić pytanie, czy takie
„stowarzyszenia”, jak opisywana przeze mnie organizacja, również służa˛ umacnianiu demokracji? Czy sprzyjaja˛ one gromadzeniu kapitału społecznego, czy
raczej go niszcza˛, podkopuja˛c wzajemne zaufanie? Może warto pytać nie tylko
34
M. Oakeshott, Masy w demokracji przedstawicielskiej, [w:] Wieża Babel i inne eseje, Fundacja
ALETHEIA, Warszawa 1999, s. 156.
35
Ibidem, s. 154.
117
o liczbe˛ ale i o jakość stowarzyszeń, o to czy sa˛ to faktycznie demokratyczne
stowarzyszenia wg opisanego przez Tocqueville’a modelu amerykańskiego, czy też
przypominaja˛ raczej przedstawiony przez tego autora model europejski.
Szkoła demokracji czy niebezpieczny urok władzy?
Teoria a praktyka stowarzyszeń
Streszczenie
Stowarzyszenia uważane sa˛ za ważny element demokracji. Służa˛ wła˛czaniu obywateli w działalność publiczna˛. Pozwalaja˛ im nabyć niezbe˛dnych do tego kompetencji. Umożliwiaja˛ budowanie kapitału
społecznego w postaci zaufania obywateli do siebie nawzajem. Praktyka jednak nie zawsze pokrywa sie˛
z teoria˛. Niektóre stowarzyszenia moga˛ nie spełniać pokładanych w nich oczekiwań.
Słowa kluczowe: stowarzyszenia, demokracja.
The school of democracy or the dangerous charm of power?
The theory and practice of NGOs
Summary
The NGOs are seen as an important element of democracy. They motivate the citizens to be active
in social work and allow them to get necessary skills. These skills facilitate the building of the social
capital in the form of trust among the citizens. But practice does not always coincide with theory. Some
of the NGOs may not satisfy the expectations placed upon them.
Key words: democracy, NGO.
OSW
2012
Tom XII
Nr 2
Kamil Kotliński
Rola koncepcji integracji politycznej i gospodarczej
w procesie integracji europejskiej
Kryzys sprawił, że pojawia sie˛ coraz wie˛cej głosów z niepokojem wyrażaja˛cych sie˛ o przyszłości Unii Europejskiej. Tymczasem obecny kryzys nie jest ani
pierwszym, ani ostatnim. Błe˛dem jest postrzeganie obecnej Unii Europejskiej jako
tworu w pełni ukończonego i ukształtowanego. Integracja to zarówno stan, jak
również proces. Należy przy tym pamie˛tać, że proces integracji europejskiej nie
dotyczy jedynie sfery ekonomicznej, to również projekt polityczny oraz, co wynika
z dwóch poprzednich, społeczny.
Dzisiejsze pytania o przyszłość wspólnej waluty euro, o forme˛ i zakres pomocy
skierowanej do słabszych krajów członkowskich sa˛ kolejna˛ odsłona˛ dyskusji
dotycza˛cej docelowego kształtu europejskiego ugrupowania integracyjnego. W cia˛gu ostatnich kilkudziesie˛ciu lat powstało wiele koncepcji integracji europejskiej.
W tym okresie cały czas mamy do czynienia ze ścieraniem sie˛ dwóch podstawowych koncepcji dotycza˛cych docelowego modelu ugrupowania integracyjnego: federalnej i konfederalnej1.
Idea federalizmu europejskiego zakłada utworzenie systemu ponadnarodowego
w postaci federacji. W jej skład wchodziłyby państwa, które posiadałyby
ograniczona˛ autonomie˛, a kluczowe zagadnienia polityki zagranicznej, obrony,
gospodarki i finansów zostałyby podporza˛dkowane centralnej władzy federalnej.
Idea ta była szczególnie popularna zaraz po zakończeniu II wojny światowej.
Motyw polityczny dominował nad ekonomicznym, ponieważ celem było stworzenie nowego ładu mie˛dzynarodowego, w którym wybuch kolejnej wojny byłby
niemożliwy.
Koncepcja federalizmu pojawiła sie˛ w dwóch modelach. Włoski polityk
A. Spinelli proponował model „europejskiego państwa federalnego” jako punkt
wyjścia do dalszej integracji, co oznaczałoby przyje˛cie konstytucyjnie zagwaran1
Por. B. Gaziński, Deklaracja Schumana sześćdziesia˛t lat później, Quo vadis Europa? „Szkice
Humanistyczne” 2011, tom XI, nr 1-2 (vol. 24), s. 141-144.
120
Kamil Kotliński
towanego porza˛dku politycznego. Przyje˛cie tego modelu oznaczałoby utworzenie
wspólnoty politycznej i przyje˛cie europejskiej konstytucji już w latach 50.
J. Monnet lansował model stopniowego dochodzenia do rozwia˛zań federacyjnych
przez tworzenie realnych wie˛zi mie˛dzy krajami i szukanie odpowiadaja˛cych im
systemów politycznych. Wizja ewolucyjna została oparta na podejściu praktycznym, najwie˛kszy potencjał współpracy istniał w sferze gospodarczej, dlatego
integracja rozpocze˛ła sie˛ od decyzji o utworzeniu wspólnot gospodarczych:
Europejskiej Wspólnoty We˛gla i Stali, Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej
i Europejska Wspólnota Energii Atomowej2.
Konfederalistyczna metoda integracji zakładała, że zakończeniem procesu
integracji byłoby powstanie luźnego zwia˛zku państw, czyli konfederacji niezależnych krajów członkowskich. Podstawa˛ działania realizuja˛cego wspólne cele byłaby
współpraca mie˛dzynarodowa. W przeciwieństwie do federalistów, konfederaliści
nie chcieli, aby suwerenność państw członkowskich była ograniczona przez
instytucje ponadnarodowe. Metoda ta postulowała wyraźny podział kompetencji
mie˛dzy struktury narodowe i ponadnarodowe, z przewaga˛ znaczenia tych pierwszych. Istnienie instytucji ponadnarodowych dopuszczano wyła˛cznie pod warunkiem, że byłyby one swoistym przedłużeniem suwerennych rza˛dów narodowych,
a ponadto posiadałyby bardzo ograniczone kompetencje. Pod hasłem „Europa
ojczyzn” koncepcja ta akcentuje i podkreśla narodowy wymiar integracji europejskiej, neguje jednocześnie jej wymiar ponadnarodowy. Całość relacji regulowałaby
przyje˛ta konstytucja. Główna˛ role˛ na europejskiej scenie politycznej miałyby
odgrywać państwa narodowe. Rza˛dy narodowe, wyposażone w legitymacje˛ dana˛
przez swoje społeczeństwa, byłyby władne podejmować ponadnarodowe decyzje.
Zwia˛zana w konfederacje˛ unia polityczna działałaby przez organ, w skład którego
wchodziłyby reprezentacje państw, a decyzje byłyby podejmowane jednomyślnie3.
Całe dotychczasowe dzieje powojennej integracji europejskiej to cia˛głe ścieranie sie˛ tych dwóch koncepcji. W dzisiejszej Unii Europejskiej odnajdujemy
instytucjonalne dowody wpływu obydwu idei. Wspólny Europejski Bank Centralny
(i wszystkie wynikaja˛ce z tego konsekwencje) powstał pod wpływem koncepcji
federalnej. Traktat Lizboński również jest krokiem w strone˛ federalizmu. Pomimo
to wcia˛ż Unii Europejskiej bardzo daleko do stania sie˛ „europejskim państwem
federalnym”.
Pokojowa integracja w Europie stała sie˛ możliwa dzie˛ki wcieleniu w życie
koncepcji funkcjonalnej. Teoria funkcjonalizmu ma swoje pocza˛tki już w latach 40.
XX w. Twórca tej koncepcji D. Mitrany swoje pogla˛dy zawarł w pracy A Working
Peace System (1943 r.). Funkcjonaliści rozróżniaja˛ integracje˛ jako pewien stan
2
A. Zielińska-Głe˛bocka, Dynamika Unii Europejskiej w świetle teorii integracji, Studia
Europejskie 3. www.ce.uw.edu.pl/wydawnictwo/Kwart-1999-3/Zielinska.pdf 1999 s. 13.
3
K. Kołodziejczyk-Konarska, Unia europejska w zarysie, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2003,
s. 17.
Rola koncepcji integracji politycznej...
121
i integracje˛ jako proces. Przedmiotem zainteresowania funkcjonalistów jest przede
wszystkim proces, czyli budowanie strategii umożliwiaja˛cej stopniowe dochodzenie do celu. Celem postawionym przez Mitrany’ego jest zapobieganie wojnom,
poprzez proces mie˛dzynarodowej współpracy na rzecz bezpieczeństwa i pokoju4.
Można to osia˛gna˛ć przez stworzenie warunków do unikania niszcza˛cych
konfliktów mie˛dzy krajami o pienia˛dze i dominacje˛. W procesie integracji należy
koncentrować sie˛ na konkretnych potrzebach, unikaja˛c jednak ideologii czy
systemów filozoficznych. Współpraca gospodarcza bez konieczności tworzenia
organów ponadnarodowych powinna przynieść korzyści wszystkim państwom
w niej uczestnicza˛cym. Funkcjonalizm zakładał, że integracja europejska może
znaleźć pocza˛tek w sferze gospodarczej, a nie politycznej. Zwolennicy tej teorii nie
wykluczali politycznego zjednoczenia Europy, lecz uważali, że powinno być ono
efektem integracji a nie jej pocza˛tkiem. Gwarancja˛ tego mogło być założenie
rozszerzenia sie˛ integracji na inne dziedziny, od etapu strefy wolnego handlu, aż do
unii politycznej5.
Proces integracji powinien rozwijać sie˛ sam, ponieważ zapocza˛tkowanie
współpracy ekonomicznej, przy pełnej zgodności stanowisk partnerów w jednej
wybranej dziedzinie, powoduje zapotrzebowanie na współprace˛ w innych dziedzinach. Np. wzrost wielkości handlu mie˛dzynarodowego rodzi potrzebe˛ ujednolicenia
norm technicznych czy utworzenia unii walutowej. Wspólny rynek pracy rodzi
potrzebe˛ współpracy w zakresie systemu socjalnego i emerytalnego. Można
w rezultacie mówić o pewnym samonape˛dzaniu sie˛ integracji. Zjawisko to jest
określane jako spill-over, co można przetłumaczyć jako zasade˛ rozlewania sie˛,
samonape˛dzania. Na filozofii funkcjonalnego spill-over oparł swoja˛ wizje˛ integracji
J. Monnet, który uważał, że stworzenie wie˛zów integracyjnych w sektorze we˛gla
i stali w ramach EWWiS umożliwi rozwój integracji w kolejnych sektorach. Ze
wzgle˛du na to, że potencjał współpracy jest najwie˛kszy w sferze gospodarki, to od
niej należy rozpocza˛ć integracje˛ europejska˛. Nacisk powinien być zatem położony
na integracje˛ ekonomiczna˛, na tworzenie stale pogłe˛biaja˛cej sie˛ sieci mie˛dzynarodowych powia˛zań na bazie dotychczasowej współpracy.
Mitrany podkreślał, że elementy polityczne musza˛ być oddzielone od ekonomicznych sfer współpracy i powinny pojawić sie˛ jako funkcja samonape˛dzaja˛cej sie˛
integracji gospodarczej6. Zdaniem Mitrany’ego sfera niepolityczna obejmuja˛ca
gospodarke˛, handel i technike˛ ma z natury rzeczy charakter mie˛dzynarodowy7.
Teoria ta w istocie odwołuje sie˛ do racjonalnego homo oeconomicus, który nie
kieruje sie˛ wielkimi ideami, lecz podejmuje działania przynosza˛ce mu korzyść.
4
A. Zielińska-Głe˛bocka, Dynamika integracji, s. 16.
K. Kołodziejczyk-Konarska, Unia europejska, s. 19.
6
7
S. Konopacki, Funkcjonalistyczna teoria integracji politycznej Davida Mitrany’ego, Studia
Europejskie 2, 1998, s. 61-69. http://www.studiaeuropejskie.pl/save.php?id=68, s. 64.
5
122
Kamil Kotliński
Jeśli organizacje mie˛dzynarodowe sa˛ w stanie lepiej zaspokoić potrzeby ludzkie niż
państwa narodowe, to racjonalnym działaniem jest przekazanie funkcji państwa
narodowego na poziom ponadnarodowy i tworzenie kompetencji instytucji mie˛dzynarodowych. Proces ten nie może być jednak radykalny, istnieje potrzeba działania
rozważnego, opartego na systematycznym budowaniu sieci instytucji ponadnarodowych zorganizowanych funkcjonalnie, a wie˛c przejmuja˛cych od państwa coraz
wie˛cej sprawowanych przez nie funkcji. W wyniku zacieśniania sie˛ wie˛zi mie˛dzypaństwowych dojdzie do pełnej integracji i stopniowego znikania atrybutów
państwa narodowego.
Transfer realnej władzy i suwerenności do instytucji mie˛dzynarodowych
wymaga powstania społeczno-psychologicznej wspólnoty, a wie˛c realnego poczucia wie˛zi i solidarności tworza˛cego lojalność obywateli wobec tych instytucji.
Lojalność oznacza przekonanie, że zorganizowane funkcjonalnie instytucje ponadnarodowe be˛da˛ w stanie efektywnie zaspokoić potrzeby społeczno-ekonomiczne
obywateli, realizuja˛c przydzielone im zadania. Transfer funkcji może być pocza˛tkiem przekazywania suwerenności na poziom ponadnarodowy i tworzenia kompetencji instytucji mie˛dzynarodowych. Pojawia sie˛ w rezultacie sytuacja tzw.
ła˛czonej suwerenności (sharing of sovereignty), gdzie tylko cze˛ść lojalności
obywateli jest skierowana na instytucje narodowe, a znaczna cze˛ść na instytucje
ponadnarodowe8. W praktyce wyraża sie˛ to m.in. tym, że można czuć sie˛
jednocześnie Śla˛zakiem, Polakiem i Europejczykiem.
Dynamika integracji wymaga stopniowego uczenia sie˛ etosu współpracy
mie˛dzy państwami – warunkuja˛cego wytworzenie sie˛ „poczucia my” w sferze
interesów, tożsamości i poczucia suwerenności. Oznacza to, że europejska lojalność
i tożsamość be˛da˛ tworzyły sie˛ stopniowo dzie˛ki praktyce współpracy i współdziałania. Kolejne konkretne przedsie˛wzie˛cia integracyjne umożliwia˛ wykształcenie sie˛ europejskiej solidarności. Wzajemnym kontaktom mie˛dzy różnymi
warstwami społeczeństwa powinno towarzyszyć poczucie wspólnoty, wzajemna
sympatia, lojalność, wzajemne poszanowanie oraz wspólnota interesów i wartości9.
Wie˛ksze znaczenie ma poczucie wspólnoty ludzi i grup społecznych niż wspólnoty
w formie instytucjonalno-prawnej. Z tego punktu widzenia szczególnie istotne jest
szukanie porozumienia w społeczeństwach, które stawałby sie˛ przez to coraz
bardziej jednolite i dzie˛ki temu byłyby bardziej che˛tne do akceptowania idei
wspólnego dobra.
Rozwinie˛ciem i modyfikacja˛ funkcjonalizmu jest neofunkcjonalizm. Koncepcja ta ukierunkowuje założenia funkcjonalizmu na wyjaśnienie warunków integracji regionalnej. Punktem wyjścia neofunkcjonalizmu było odrzucenie metafizycz8
S. Konopacki, Komunikacyjna teoria integracji politycznej Karla Deutscha, Studia Europejskie 1,
1998, s. 39.
9
123
nej wizji, wedle której państwo pojmowane jest na kształt monolitu, niezróżnicowanej całości. Była to, zdaniem przedstawicieli tej teorii, istotna przeszkoda
przy wyjaśnianiu procesu integracji. Neofunkcjonalizm natomiast, nawia˛zuja˛c do
liberalnej myśli politycznej – podkreślaja˛cej znaczenie interesu i konfliktu w społeczeństwie pluralistycznym – kładł nacisk na konieczność pogodzenia interesów
i konfliktów grupowych z idea˛ „wspólnego dobra” systemu jako całości. Instytucja
państwa postrzegana jest przez te˛ teorie˛ jako zespół interesów czy problemów,
z których cze˛ść posiada istotne znaczenie dla procesu integracji. Zamiast traktować
państwo w sensie holistycznym (jak to czynili funkcjonaliści), neofunkcjonaliści
utożsamiali je z instytucja˛ rza˛du, elitami politycznymi, grupami nacisku10.
W odróżnieniu od instytucjonalizmu, który rozgraniczał pomie˛dzy integracja˛
ekonomiczna˛ i polityczna˛, zgodnie z duchem neoinstytucjonalizmu nie można
rozgraniczać zwia˛zków mie˛dzy tymi dwoma rodzajami integracji, gdyż obie sfery
sa˛ ze soba˛ poła˛czone efektem „rozlewania sie˛”. W odróżnieniu od tradycyjnego
funkcjonalizmu, w koncepcji tej uważa sie˛ podejście globalne za niewłaściwe;
według niej należy badać integracje˛ regionalna˛ jako specyficzny proces różnia˛cy
sie˛ od takich problemów jak współpraca regionalna, regionalna organizacja czy
regionalne systemy.
Neofunkcjonalizm kładzie nacisk na układ instytucjonalny i organizacje˛
polityczna˛ integracji europejskiej, a nie tylko na struktury społeczne i socjopsychologiczna˛ wspólnote˛, których role˛ eksponował funkcjonalizm. W rezultacie
neofunkcjonalizm jest bliższy teorii polityki, natomiast tradycyjny funkcjonalizm
jest bliższy socjologii. Funkcjonalizm zwracał uwage˛ głównie na zmiane˛ wartości
obywatelskich w ramach społeczeństwa, podczas gdy neofunkcjonalizm podkreśla
role˛ politycznego, instytucjonalnego spill-over i procesu uczenia sie˛ biurokratów.
Dla neofunkcjonalizmu szczególne znacznie ma transfer uprawnień decyzyjnych od rza˛dów narodowych do instytucji ponadnarodowych. Proces integracji
prowadzi do rozszerzania kompetencji organów wspólnotowych, powstaje europejski system polityczny, w którym cze˛ść decyzji podejmuja˛ ciała ponadnarodowe,
a cze˛ść władzy pozostaje w re˛kach rza˛dów krajowych. Szczególne znaczenie ma
kształtowanie sie˛ relacji mie˛dzy rza˛dami narodowymi a organami wspólnotowymi
(zwłaszcza Komisja˛ Europejska˛), gdyż dochodzi tu do stałych interakcji i jeśli
dynamika integracyjna stwarza problemy, które lepiej moga˛ być rozwia˛zane na
szczeblu wspólnotowym, to naste˛puje wzrost znaczenia działań wspólnych11.
Motorem rozwoju integracji nie sa˛ masy, lecz elity oraz grupy interesu, które
działaja˛ na poziomie ponadnarodowym i które szukaja˛ ponadnarodowych rozwia˛zań swoich problemów, a także możliwości zgłaszania swoich potrzeb do
10
S. Konopacki, Neofunkcjonalistyczna teoria integracji politycznej Ernsta Haasa i Leona Lindberga. Studia Europejskie 3, 1998, s. 105-114. http://www.studiaeuropejskie.pl/save.php?id=78, s.106.
11
A. Zielińska-Głe˛bocka, Dynamika integracji, s.18.
124
Kamil Kotliński
ponadnarodowych instytucji. Oznacza to, że elity i grupy interesu przesuwaja˛ swoja˛
lojalność i zainteresowanie na struktury ponadnarodowe, co osłabia role˛ rza˛dów
narodowych. Do elit można zaliczyć członków partii politycznych, urze˛dników
krajowych, a także pracowników biurokracji europejskiej, którzy kieruja˛ sie˛
własnymi partykularnymi interesami. Rozwój elit jest ściśle zwia˛zany z integracja˛
polityczna˛ – im głe˛bsza integracja, tym wie˛cej instytucji i tym silniejsze elity. Obok
elit politycznych ważne miejsce w integracji zajmuja˛ grupy interesu tworzone m.in.
przez sektor gospodarczy, a wie˛c grupy przedsie˛biorców, stowarzyszenia zawodowe, zwia˛zki zawodowe, federacje.
W warunkach integracji wielu polityków i urze˛dników przesuwa swoja˛
lojalność na instytucje ponadnarodowe, co sprzyja wypracowaniu przez nich
wspólnego stanowiska. Interesy polityczne nie musza˛ być z założenia zgodne, ale to
co jest niezbe˛dne, to ramy instytucjonalne dla szukania wspólnej platformy
działania elit politycznych. Cia˛głe ścieranie sie˛ stron i ich interesów uruchamia
proces spill-over, czyli samonape˛dzanie sie˛ integracji. Mechanizm podejmowania
decyzji uruchamia proces cia˛głego szukania porozumienia mie˛dzy maja˛cymi
sprzeczne interesy grupami nacisku, wiedzie ostatecznie do powstania wspólnoty
politycznej. Nie należy jednak utożsamiać go z automatycznym procesem rozszerzania sie˛ integracji na kolejne obszary funkcjonalne. Motorem tego procesu sa˛
elity europejskie, które wykazuja˛ inicjatywe˛ decyzyjna˛ i same moga˛ nape˛dzać
rozwój integracji. Rośnie rola ponadnarodowych autorytetów, takich jak urze˛dnicy,
se˛dziowie, parlamentarzyści, pracownicy Komisji Europejskiej, którzy staja˛ sie˛
„inżynierami integracji”12.
Obok spill-over funkcjonalnego zdefiniowanego przez tradycyjnych funkcjonalistów pojawia˛ sie˛ poje˛cie spill-over politycznego. Spill-over funkcjonalny jest
odbiciem rosna˛cego stopnia współzależności współczesnych gospodarek i potrzeb
w zakresie koordynacji i harmonizacji polityk. „Rozlewanie sie˛” funkcji publicznych to wymóg nowoczesnej gospodarki, w której efektywna realizacja zadań
w jednej dziedzinie wymusza integracje˛ kolejnych sektorów, a ze wzgle˛du na
możliwość powstania zakłóceń rynkowych prowadzi też do koordynacji polityk
publicznych. Spill-over polityczny jest natomiast konsekwencja˛ „rozlewania sie˛”
funkcji gospodarczych i może być zdefiniowany jako samonape˛dzaja˛cy sie˛ proces
tworzenia nowych instytucji wspólnych i nowych sfer integracji politycznej.
Koncepcje funkcjonalizmu i neofunkcjonalizmu nie sa˛ w żadnym stopniu
konkurencyjne ani wobec federalizmu ani wobec konfederalizmu. Miały one
kluczowe znaczenie w procesie integracji europejskiej. To właśnie rozpocze˛cie
integracji od sfery gospodarczej umożliwiło pokojowa˛ integracje˛ w Europie.
Pocza˛tkowo dość proste formy integracji gospodarczej stawały sie˛ coraz bardziej
12
s.18.
S. Konopacki, Neofunkcjonalistyczna teoria, s. 111, Zielińska-Głe˛bocka A., Dynamika integracji,
125
skomplikowane, jednocześnie ła˛cza˛ce sie˛ z tworzeniem struktur politycznych na
szczeblu ponadnarodowym. Z czasem integracja stawała sie˛ coraz bardziej zaawansowana, coraz bardziej pogłe˛biona. To sprawia, że kraje przyste˛puja˛ce do ugrupowania integracyjnego później staja˛ przed trudniejszym zadaniem. O ile pocza˛tkowo
był to proces stosunkowo prosty i mógł być dla cze˛ści społeczeństwa nawet
niezauważalny, o tyle przysta˛pienie do ugrupowania bardziej zaawansowanego,
obejmuja˛cego integracja˛ coraz wie˛cej dziedzin staje sie˛ dużo trudniejsze. W odpowiedzi na te problemy pojawiła sie˛ idea zróżnicowanej integracji. Idea zróżnicowanej integracji zaowocowała powstaniem kilku modeli, które pozwola˛ krajom
wioda˛cym na szybsza˛ integracje˛, natomiast krajom słabszym lub mniej zaangażowanym na osia˛ganie wspólnych celów w wolniejszym tempie.
Do koncepcji integracji zróżnicowanej zaliczamy naste˛puja˛ce idee:
– model różnych pre˛dkości (Europa dwóch kondygnacji),
– koncepcja integracji o twardym ja˛drze,
– a’la carte (opt-out),
– Europa koncentrycznych kre˛gów,
– Europa kre˛gów funkcjonalnych,
– model zmiennej geometrii,
– Europa państw rdzenia.
Koncepcja różnych szybkości, zwana też koncepcja˛ dwóch pre˛dkości, promuje
zastosowanie zasady elastyczności. Przedstawiona została przez belgijskiego premiera L. Tindemansa w raporcie przedłożonym 29 grudnia 1975 r. Radzie
Europejskiej. Nawia˛zywała do pomysłu przedstawionego rok wcześniej w Paryżu
przez byłego kanclerza republiki Federalnej Niemiec W. Brandta, promuja˛cego
dyferencjacje˛ (różnicowanie) tempa udziału państw w unii monetarnej. Tindemans,
maja˛c na uwadze ogromne różnice gospodarcze wyste˛puja˛ce mie˛dzy państwami
członkowskimi, zaproponował, aby kraje europejskie, które nie tylko aspiruja˛, ale
i obiektywnie moga˛ podja˛ć sie˛ wspólnych przedsie˛wzie˛ć, uczyniły to (taki jest
wre˛cz ich obowia˛zek), natomiast pozostałe państwa doła˛czyły sie˛ do nich po tym,
jak poprawiłby sie˛ stan ich gospodarek. Zgode˛ na zastosowanie zasady elastyczności wprowadzaja˛cej różnicowana˛ integracje˛, udzielałaby Rada Unii Europejskiej na
wniosek Komisji Europejskiej. Tindemans przewidywał realizacje˛ tej metody
głównie w polityce monetarnej. Idea ta miała przyspieszyć tempo budowy zjednoczonej Europy oraz wykształcić unie˛ polityczna˛. Grupa państw przoduja˛cych
(awangarda) inicjowałaby nowe dziedziny współpracy. Zgodnie z tym modelem
państwa członkowskie maja˛ takie same cele, jednak z różnych powodów (dostosowanie do przyje˛tych kryteriów lub własne preferencje narodowe) cze˛ść państw
deklaruje, że doła˛czy do liderów w późniejszym terminie13.
13
K. Gawlikowska-Hueckel, A. Zielińska-Głe˛bocka, Integracja europejska. Od jednolitego rynku
do unii walutowej, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2004, s. 20.
126
Kamil Kotliński
Dzie˛ki przyje˛ciu takiego modelu możliwe staje sie˛ stosowanie narze˛dzi
przejściowych. Umożliwia to też bardziej sceptycznie nastawionym społeczeństwom obserwacje˛ liderów integracji i tym sposobem przekonanie sie˛ do nowych
rozwia˛zań lub chociażby uczenie sie˛ na ich błe˛dach. Szczególnie przydatna wydaje
sie˛ ta koncepcja dla krajów przyste˛puja˛cych później do ugrupowania integracyjnego obejmuja˛cego wiele dziedzin, w przeciwnym przypadku formalna akcesja
mogłaby sie˛ odwlec o wiele lat. Niebezpieczeństwem jest, że niektóre państwa pod
pozorem „doła˛czania później” moga˛ do nowych dziedzin współpracy nigdy nie
przysta˛pić. Przykładem może być udział Szwecji w Unii Gospodarczej i Walutowej. Kraj ten zobowia˛zał sie˛ do przyje˛cia euro w terminie późniejszym, w praktyce
nigdy nie wyznaczył nawet przybliżonego terminu przyje˛cia euro.
Bardzo zbliżona do koncepcji różnych pre˛dkości jest koncepcja integracji
o twardym ja˛drze. Niektóre państwa be˛da˛ podczas integracji europejskiej
integrować sie˛ szybciej niż inne. Skutkiem tego w niektórych dziedzinach inne
państwa be˛da˛ do „twardego ja˛dra” doła˛czać później. Niebezpieczeństwem jest
trwały podział na państwa „twardego ja˛dra” i pozostałe, co może zamiast
integrować, trwale różnicować państwa i społeczeństwa14.
Koncepcja integracji a’la carte została przedstawiona w 1971 r. Idea ta polega
na tym, że państwa integruja˛ce sie˛ w danej wspólnocie nie powinny mieć ustawowo
określonego minimalnego zakresu integracyjnego. Każde państwo mogłoby swobodnie wybrać zakres i stopień integracji. Bierze sie˛ tu pod uwage˛ suwerenność
krajów, potrzeby i indywidualizm każdego państwa. Koncepcja ta, pozwalaja˛c
poszczególnym krajom na wybór niektórych programów i polityk ze wspólnotowego menu (sta˛d nazwa a’la carte), stanowi zagrożenie dla jednolitej struktury
UE, daja˛c pierwszeństwo narodowym preferencjom nad wspólnymi celami. Prowadzi to w rezultacie do sytuacji, w której pewne kraje wybieraja˛ dla siebie
najkorzystniejsze sfery partycypacji w politykach wspólnotowych. Zasada opt-out
została zastosowana w wyniku negocjacji Traktatu z Maastricht w formie specjalnych protokołów wyła˛czaja˛cych udział niektórych krajów z określonych programów, np. Wielkiej Brytanii i Danii z Unii Gospodarczej i Walutowej, Danii
– z polityki obronnej, Wielkiej Brytanii – z Karty Socjalnej. Koncepcja ta została
odrzucona na szczycie w Amsterdamie w czerwcu 1997 r. zarówno wobec
obecnych, jak i kandyduja˛cych członków15.
Koncepcja opt-out podważa sens wspólnoty, mogłaby integracje˛ sprowadzić
jedynie do gry narodowych interesów. Ponieważ stosowano ja˛ w przeszłości, Dania
i Wielka Brytania nie maja˛ obowia˛zku stać sie˛ członkiem Unii Gospodarczej
14
Z. Doliwa-Klepacki, Integracja Europejska (po Amsterdamie i Nicei), Wydawnictwo Temida 2,
Białystok 2001, s. 33.
15
Z. Doliwa-Klepacki, Integracja Europejska, s. 34; A. Zielińska-Głe˛bocka, Dynamika integracji,
s. 27.
127
i Walutowej, ale nowe kraje członkowskie taki obowia˛zek maja˛, gdyż ta koncepcja
została w stosownym czasie porzucona16.
Przedstawiona w 1989 r. przez J. Delorsa koncepcja Europy koncentrycznych
kre˛gów postuluje zacieśnienie współpracy Wspólnot Europejskich z krajami EFTA
(Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu). Zakładała ona, że trzon integracji europejskiej be˛da˛ stanowić Wspólnoty Europejskie (Europejska Wspólnota
Energii Atomowej, Europejska Wspólnota Gospodarcza, Europejska Wspólnota
We˛gla i Stali), drugi kra˛g, luźniej zwia˛zany, be˛da˛ tworzyć państwa EFTA, trzeci
kra˛g państwa Europy Środkowej i Wschodniej, stowarzyszone ze Wspólnotami,
czwarty – kraje członkowskie Komitetu Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
(KBWE). W marcu 1989 r. w Oslo propozycja ta została przyje˛ta przez państwa
członkowskie EFTA, co doprowadziło do rozpocze˛cia negocjacji obu grup państw
(EWG i EFTA) nad utworzeniem Europejskiego Obszaru Gospodarczego17. EWG,
a później UE okazała sie˛ jednak atrakcyjniejsza˛ forma˛ integracji zarówno dla cze˛ści
członków EFTA, jak i krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Sta˛d współcześnie
znaczenie tej koncepcji należy uznać za marginalne.
Koncepcje˛ Europy kre˛gów funkcjonalnych przedstawił w 1980 r. premier
Francji R. Barre. Zaprezentował on sposób integracji odporny na polityke˛ Wielkiej
Brytanii (nieche˛tna˛ jej pogłe˛bianiu) oraz chronia˛cy pozostałe państwa członkowskie przed problemami wynikaja˛cymi z rozszerzenia o państwa południowej Europy,
maja˛ce trudności gospodarcze, czyli Hiszpanie˛ i Portugalie˛. Barre postulował
utworzenie kre˛gów funkcjonalnych, w skład których weszłyby państwa członkowskie. Podział odbywałby sie˛ w zależności od stopnia podobieństwa państw do siebie
oraz ich stosunku do integracji europejskiej. Barre zaproponował, aby pierwszy
kra˛g, zdecydowany na pogłe˛biona˛ integracje˛, tworzyły państwa założycielskie:
Francja, Niemcy, Włochy, Belgia, Holandia i Luksemburg18.
Jeszcze niedawno wydawało sie˛, że ta koncepcja nie ma wie˛kszych szans na jej
realizacje˛ w praktyce. Podział państw w łonie Wspólnoty groziłoby rozpadem Unii
i zaprzepaszczeniem dotychczasowego dorobku integracji. Jednak w sytuacji
kryzysu w drugiej dekadzie XXI w. wcielenie tej koncepcji w życie wydaje sie˛
bardziej realne.
Model zmiennej geometrii jest zbliżony do modelu kre˛gów funkcjonalnych
i kre˛gów koncentrycznych. Podstawa˛ tego modelu jest elastyczność i różnorodność
państw Europejskich. Ta koncepcja zakłada tworzenie sie˛ grupy państw, które
16
Dlatego obecnie wysuwanie propozycji referendum w sprawie przyje˛cia przez Polske˛ wspólnej
waluty euro jest bezpodstawne. Społeczeństwo polskie, opowiadaja˛c sie˛ w referendum 7-8 czerwca
2003 r. za akcesja˛ Polski do UE, zgodziło sie˛ również na przyje˛cie wspólnej waluty. Nawet, jeśli nie
wszyscy byli tego świadomi.
17
Encyklopedia Unii Europejskiej, red. A. Wojtaszczyk, Wydawnictwo WSiP, Warszawa 2004,
s. 83.
18
Ibidem, s. 83.
128
Kamil Kotliński
podejmuja˛ selektywna˛ współprace˛ w określonych typach polityk. Współpraca ta
obejmuje tylko niektóre państwa w wa˛skich dziedzinach, np. projekt „Airbus”.
Koncepcja ta może być traktowana jedynie w kategoriach uzupełnienia „głównego”
procesu integracji, dotyczyć jedynie konkretnych, dość wa˛skich projektów. Nie
stanie sie˛ to jednak ani decyduja˛cym motorem, ani zagrożeniem procesu integracji.
Koncepcja „państw rdzenia” zakładała istnienie grupy 5 państw: Niemiec,
Francji, Belgii, Holandii i Luksemburga, tworza˛cej „stały rdzeń”, inicjuja˛cej nowe
obszary integracji. Po raz pierwszy została ona przedstawiona dnia 1 września
1994 r. w Niemieckim Parlamencie, przez polityków niemieckiej chadecji. Zadaniem państw rdzenia byłoby stworzenie silnego centrum w stopniowo powie˛kszaja˛cej sie˛ UE. Centrum, da˛ża˛c do integracji skuteczniej, zapobiegałoby rozbieżnościom, dominuja˛cym we wspólnocie, przeciwdziałałoby także powstaniu ruchów
odśrodkowych, wywoływanych przez proces rozszerzenia. Aby unikna˛ć zarzutów,
że mogłoby to doprowadzić do dwuklasowego społeczeństwa, twórcy koncepcji
argumentowali, że „stały rdzeń” pozostawałby otwarty dla wszystkich państw
członkowskich, o ile te przezwycie˛żyłyby swoje problemy i byłyby gotowe do
zaangażowania sie˛ w proces integracji19.
Pewnym kluczem do wyjaśnienia tej kwestii jest data przedstawienia wspomnianej koncepcji, czyli niecały rok po wejściu w życie Traktatu z Maastricht. Ów
„stały rdzeń” to państwa, bez których strefa euro nie może istnieć. Gdyby pokusić
sie˛ o współczesna˛ reinterpretacje˛ tej teorii w kontekście ewentualnego (z punktu
widzenia prawa traktatowego dopuszczalnego) opuszczenia strefy euro przez któryś
kraj członkowski, łatwo dojść do wniosku, że gdyby krajem powracaja˛cym do
waluty narodowej było któreś z państw spoza „stałego rdzenia” – euro istniałoby
nadal. Natomiast gdyby ze strefy euro zechciał wyjść któryś z krajów „stałego
rdzenia” – strefa euro przestałaby istnieć.
Przedstawione modele (federalizm, funkcjonalizm i konfederalizm) przewiduja˛
liniowy przebieg integracji w kierunku osia˛gnie˛cia jakiegoś końcowego etapu.
Przeciwieństwem jest koncepcja tzw. nurtu realistycznego, która przewiduje, że
dobrze rozwijaja˛ca sie˛ pocza˛tkowo integracja w pewnym momencie załamie sie˛
pod wpływem konfliktów narodowych, prowadza˛c do dezintegracji i powrotu do
tradycyjnego państwa narodowego.
Teoria fuzji jest modelem pośrednim, odrzucaja˛cym obie możliwości. Rozwój
integracji europejskiej nie był nigdy rozwojem liniowym opartym na automatycznym procesie „rozlewania sie˛”, gdyż obok mechanizmu spill-over pojawiał sie˛
mechanizm tzw. spill-back, czyli odwracania, cofania sie˛ procesów integracyjnych
oraz sytuacja „kre˛cenia sie˛ w kółko”, a wie˛c pewnej stagnacji. W procesie
integracyjnym stale wyste˛powały cykliczne zakłócenia, czyli przyspieszenia
19
Ibidem, s. 84.
129
i hamowania dynamiki integracyjnej pod wpływem różnych czynników: gospodarczych, politycznych, narodowych i ponadnarodowych. Przykład stanowia˛ nieudane
próby utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej w latach 50. XX w., niepowodzenie planu budowy unii walutowej na pocza˛tku lat 70. czy trudności z ratyfikacja˛
Traktatu z Maastricht20. Obecny kryzys również jest takim czynnikiem zakłócaja˛cym dynamike˛ integracji. Równie dobrze może być wydarzeniem przyspieszaja˛cym, jak i hamuja˛cym, a nawet cofaja˛cym proces integracji.
Trudno przewidzieć, jaki be˛dzie etap końcowy integracji i czy w ogóle jest
możliwy jakiś docelowy stan, dlatego zgodnie z teoria˛ fuzji lepiej zakładać, że
jest on otwarty, co oznacza, iż Unia Europejska może dochodzić do bardzo
różnych rozwia˛zań. Dlatego nie należy zakładać, czy końcowym etapem be˛dzie
pełna federacja, niepełna federacja, kooperatywna federacja ła˛cza˛ca unie˛ państw
z elementami konfederacyjnymi. Podobnie jak każde państwo podlega nieustannym przemianom instytucjonalnym, tak samo unia państw nie ma jakiegoś
docelowego, z góry założonego ustroju. Te przemiany instytucjonalne musza˛
poda˛żać za nieustannymi zmianami społecznymi, gospodarczymi i politycznymi,
dlatego przyje˛cie jakiejś niezmiennej struktury grozi skostnieniem i w rezultacie
upadkiem.
W długim okresie proces integracji charakteryzuje sie˛ stałym strukturalnym
wzrostem i zróżnicowaniem, którego główna˛ cecha˛ jest pewna fuzja, ła˛czenie
instrumentów publicznych z różnych poziomów władzy (regionów, państw, szczebla europejskiego), a także poste˛puja˛ca „europeizacja” narodowych podmiotów
i instytucji w celu zaspokojenia rosna˛cych potrzeb społeczeństw europejskich.
„Europeizacja” ta gwarantuje rozwój nie tylko procesów integracyjnych, lecz
również rozwój poszczególnych państw członkowskich21. Przez „europeizacje˛”
możemy rozumieć przyje˛cie pewnych rozwia˛zań prawnych i instytucjonalnych.
Przyje˛cie pewnych rozwia˛zań, jak np. kryteriów konwergencji, jest korzystne dla
państw narodowych, dlatego nie powinno być odbierana jako narzucone z zewna˛trz,
lecz jako logicznie słuszny wybór.
Wszystkie z omówionych koncepcji maja˛ swoje odzwierciedlenie w praktyce.
Dla praktyki integracji rozumianej jako proces, najwie˛kszy wkład wniósł funkcjonalizm zakładaja˛cy, że powinna sie˛ ona rozpocza˛ć od sfery gospodarczej, by
stopniowo pogłe˛biaja˛c sie˛ obja˛ć również sfere˛ polityczna˛. Poprzez cele gospodarcze, jakimi sa˛ dobrobyt ekonomiczny i wyrównywanie poziomu rozwoju realizowany jest cel nadrze˛dny, jakim jest pokój. Zgodnie z logika˛ funkcjonalna˛ integracja
w Europie rozpocze˛ła sie˛ od gospodarki, a europejska integracja gospodarcza
przebiega etapami. Analizuja˛c procesy gospodarcze zachodza˛ce w krajach europej-
20
21
A. Zielińska-Głe˛bocka, Dynamika Integracji s. 21.
Ibidem s. 21.
130
Kamil Kotliński
skich należy uwzgle˛dniać stopień integracji krajów członkowskich a także ich
wzajemne zróżnicowanie.
W Unii Europejskiej mamy do czynienia zarówno z elementami konfederacji,
jak i federacji. Wspólny pienia˛dz, wspólna polityka pienie˛żna, wspólny bank
centralny z jego władzami sa˛ elementem koncepcji federacyjnej. Jednak nie ma
w Unii federalizmu fiskalnego, polityka fiskalna pozostaje w gestii rza˛dów
narodowych i podlega w niewielkim stopniu koordynacji. Kryzys, z jakim boryka
sie˛ Europa w 2010 i 2011 r., jest kryzysem spowodowanym przez nieroztropna˛,
autonomiczna˛ na szczeblu krajowym, polityke˛ budżetowa˛. Zagrożenie przyszło nie
od strony wspólnej polityki pienie˛żnej, lecz ze strony autonomicznej polityki
fiskalnej. Sta˛d wyzwaniem najbliższej przyszłości stało sie˛ pogłe˛bienie koordynacji
również tej dziedziny.
Państwa przyste˛puja˛ce do istnieja˛cej już Unii Europejskiej sa˛ w zupełnie innej
sytuacji niż państwa, które ja˛ tworzyły. Należy wie˛c sa˛dzić, że z tych wzgle˛dów
praktycznego znaczenia nabieraja˛ modele zróżnicowanego tempa integracji. Z modeli zróżnicowanej integracji pozytywnie należy ocenić model zróżnicowanej
pre˛dkości. Umożliwia on elastyczność, niezbe˛dna˛ w sytuacji, gdy integruja˛ce sie˛
kraje sa˛ nazbyt zróżnicowane. Istnieje realne niebezpieczeństwo, że nadmierne
zwlekanie z przyste˛powaniem do wspólnych przedsie˛wzie˛ć faktycznie be˛dzie
pogłe˛biać zróżnicowanie gospodarek krajów członkowskich. Z tego też wzgle˛du
należy negatywnie ocenić pozostałe modele zróżnicowanej integracji. Modele
twardego ja˛dra, opt-out, koncentrycznych kre˛gów, kre˛gów funkcjonalnych, zmiennej geometrii, państw rdzenia sa˛ niekorzystne szczególnie dla takich krajów, jak
Polska, bo prowadza˛ do podziału na członków „lepszych” i „gorszych”. Tym
samym kraje doła˛czaja˛ce później do ugrupowania mogłyby być trwale marginalizowane. Zastosowanie na szeroka˛ skale˛ koncepcji integracji zróżnicowanej
mogłoby w efekcie doprowadzić do dezintegracji. Na szcze˛ście modele zróżnicowanej integracji w wie˛kszości nie wysta˛piły w praktyce. Wyja˛tkiem jest model
różnych szybkości, który wyste˛pował i wcia˛ż wyste˛puje, oraz model opt-out,
z którego sie˛ już wycofano. Wcia˛ż istnieje realne niebezpieczeństwo, że integracja
o zróżnicowanym tempie stanie sie˛ faktycznie integracja˛ o zróżnicowanym zakresie.
Zastosowanie idei integracji różnych pre˛dkości może też być traktowane przez
sceptyków jako narze˛dzie asekuracji przed pochopnym uwspólnotowieniem niektórych dziedzin. Unia Europejska jest obecnie najbardziej zaawansowanym
ugrupowanie integracyjnym na świecie, uwspólnotowienie kolejnych dziedzin
cze˛sto jest eksperymentem. Dzie˛ki wcieleniu w życie idei integracji różnych
szybkości, sceptycznie nastawione społeczeństwa maja˛ szanse na przykładzie
liderów przekonać sie˛ z czasem o słuszność proponowanych kroków, ba˛dź unikać
błe˛dów. A, jak podkreśla teoria fuzji, nieznany jest docelowy kształt integracji ani
131
jej tempo. Dalszy przebieg procesów integracji może przybierać bardzo różne
warianty. Te znaki zapytania na przyszłość wynikaja˛ z dynamiki obecnych
procesów integracyjnych w Europie.
Rola koncepcji integracji politycznej i gospodarczej
w procesie integracji europejskiej
Streszczenie
W artykule omówiono koncepcje integracji europejskiej, ze szczególnym uwzgle˛dnieniem funkcjonalizmu i neofunkcjonalizmu. Integracje˛ europejska˛ oparto na idei funkcjonalizmu, zakładaja˛cej, że
integracja powinna mieć swój pocza˛tek w sferze gospodarczej, która ze swej natury ma charakter
mie˛dzynarodowy. Artykuł zawiera również przegla˛d idei integracji zróżnicowanej, które poddano
krytycznej analizie. Z powodu zróżnicowania państw członkowskich szczególnego znaczenia nabiera
model Europy różnych szybkości.
Słowa kluczowe: integracja europejska, modele integracji.
The role of the concepts of political and economic integration
in the European integration process
Summary
The concepts of European integration are described with particular emphasis on functionalism and
neo-functionalism. European integration is based on the idea of functionalism, assuming that integration
should have its origin in the economic sphere which is international by nature. The article contains also
an overview of the models of diversified integration which have been critically examined. Because of the
diversity of the Member States the model of multi-speed Europe gains particular importance
Key words: European integration, models of integration.
OSW
2012
Tom XII
Nr 2
Benon Gaziński
Czy polska prezydencja wniesie nowe treści
do Unii Europejskiej?
Słowa „prezydencja” nie używano dota˛d zbyt cze˛sto. Brzmiało obco – upewnia
w tym odczuciu „Słownik wyrazów obcych” (PWN, 1991, s. 694): „prezydencja
(n. – łac. Praesidentia) przestarz. przewodniczenie zebraniu, obradom itp”. Nowa˛
treść temu poje˛ciu nadała integracja europejska.
Okresowe przewodnictwo w Unii Europejskiej sie˛ga czasów Europejskiej
Wspólnoty We˛gla i Stali (działalność od 1952 r.). Przyje˛to wtedy, że państwa
członkowskie przewodnicza˛ kolejno Radzie (wg porza˛dku alfabetycznego – zapis
nazwy państwa w jego je˛zyku urze˛dowym) przez trzy miesia˛ce. W Europejskiej
Wspólnocie Gospodarczej i Europejskiej Wspólnocie Energii Ja˛drowej (powołane
przez Traktaty Rzymskie z 1957 r.) było analogicznie, z tym że okres przewodnictwa wynosił pół roku. I taki właśnie czas, moca˛ Traktatu o poła˛czeniu instytucji,
rozcia˛gnie˛to w połowie lat 60. na wszystkie trzy wspólnoty i obowia˛zuje – choć
w formie zmodyfikowanej – po dzień dzisiejszy1.
Obecny porza˛dek przewodnictwa państw członkowskich w Unii Europejskiej
określony został w Decyzji Rady z 1 stycznia 2007 roku (jest to zarazem dzień
przyje˛cia do Unii Bułgarii i Rumunii) i ustalony aż po rok 2020. Role˛ te˛ kraj nasz
pełni w drugiej połowie 2011 roku jako czwarty z „nowych” członków po: Słowenii
(I – VI 2008), Czechach (I – VI 2009) i We˛grach (I – VI 2011 roku).
W niniejszym artykule problematyka przewodnictwa w strukturach unijnych
przedstawiona zostanie w kontekście istotnych zmian, wprowadzonych przez
Traktat z Lizbony, rzutuja˛cych wprost na sposób sprawowania tej funkcji i role˛
przypadaja˛ca˛ państwu członkowskiemu, które ja˛ pełni.
Po siedmiu latach członkowstwa, po raz pierwszy prezydencja przypadła
Polsce. Postrzegani jesteśmy już jako lider obszaru Europy Środkowo-Wschodniej,
dlatego ten nasz debiut z cała˛ pewnościa˛ be˛dzie uważnie recenzowany. Unia
1
J. Barcz, Prezydencja w Radzie Unii Europejskiej. Problemy i ramy instytucjonalne wraz
z podstawowymi dokumentami, EuroPrawo, Warszawa 2010, s. 14.
134
Benon Gaziński
Europejska potrzebuje „świeżego powiewu”, reformuje bowiem swoje struktury, by
– po odejściu w przeszłość dawnych politycznych podziałów kontynentu – ponownie określić swoje strategiczne zadania, znaleźć sie˛ na zmieniaja˛cej sie˛ mapie
politycznej i gospodarczej współczesnego świata. Wyzwaniem dla polskiej prezydencji sa˛ zatem wysokie oczekiwania i nadzieje jej towarzysza˛ce. Czy i w jakim
stopniu uda sie˛ je spełnić?
Unijny system instytucjonalno-prawny
Wzór „garnituru” instytucjonalno-prawnego dzisiejszej Unii Europejskiej sie˛ga
pierwszej połowy lat 50. XX wieku. W 1952 roku, na mocy Traktatu Paryskiego,
rozpocze˛ła działalność pierwsza ze wspólnot, Europejska Wspólnota We˛gla i Stali,
do której – w 1958 roku – doła˛czyły dwie naste˛pne: Europejska Wspólnota
Gospodarcza oraz EURATOM, Europejska Wspólnota Energii Ja˛drowej. Projekt
rozwia˛zań instytucjonalnych „skrojono” na miare˛ pierwszej szóstki państw-założycieli. Przez pierwsze dziesie˛ciolecia służył on dobrze. Liczba państw członkowskich powie˛kszała sie˛ jednak od dziewie˛ciu (pierwsze rozszerzenie z 1973 r.) po 12
w latach 80. i 15 od 1995 roku.
Fundamentalne zmiany nasta˛piły w politycznym i gospodarczym otoczeniu
Unii – w niebyt historii odszedł Zwia˛zek Radziecki, dwa – onegdaj wrogie
– państwa niemieckie zjednoczyły sie˛, a do bram jednocza˛cej sie˛ Europy szybko
„zapukały” kraje Europy Środkowej i Wschodniej, domagaja˛c sie˛ członkostwa.
Wraz z rozwia˛zaniem Układu Warszawskiego i przyje˛ciem kilku jego byłych
członków do NATO relacje „wschodnie” Unii Europejskiej zmieniły sie˛ całkowicie
i sa˛ nadal bardziej na etapie doraźnego szkicu (jednym z nich jest Partnerstwo
Wschodnie), niż śmiałego, strategicznego projektu.
Ambitne zamierzenia podje˛to w samej Unii – wspólna waluta, euro, ujrzała
światło dzienne z dniem 1 stycznia 1999 roku, przez pierwsze trzy lata wyła˛cznie
w formie bezgotówkowej a w 2002 roku zaste˛puja˛c waluty krajowe w pierwszych
dwunastu krajach „eurolandu”2.
Wszystkie te zmiany stanowia˛ kontekst, w którym rozpatrywać trzeba obecne
przeobrażenia struktur instytucjonalnych i ram prawnych Unii Europejskiej. Ich
pocza˛tki sie˛gaja˛ okresu kształtowania sie˛ trzech wspólnot. Wtedy to powstała
Wysoka Władza, kompetencje której po kilkunastu latach przeje˛ła dzisiejsza
Komisja Europejska, Rada Ministrów – obecna Rada Unii Europejskiej, czy
Zgromadzenie Parlamentarne (czyli Parlament Europejski). Do najstarszych instytucji wspólnotowych należy też Trybunał Sprawiedliwości. Od 1974 roku
2
Zarys historii integracji europejskiej przedstawia B. Gaziński, Unia Europejska nie tylko dla
pocza˛tkuja˛cych, Littera, Olsztyn 2002.
Czy polska prezydencja wniesie nowe treści...
135
okresowe spotkania przywódców państw członkowskich nazywane sa˛ Rada˛ Europejska˛. Liste˛ głównych instytucji zamyka Trybunał Obrachunkowy, do którego
należy kontrola, przede wszystkim wydatków budżetowych3.
Strategiczne decyzje podejmowane sa˛ przez Rade˛ Europejska˛, najmniej sformalizowany organ. To podczas spotkań przywódców państw członkowskich,
zwanych „szczytami europejskimi” decyduje sie˛ o takich sprawach, jak o rozpocze˛ciu negocjacji z kolejnym państwem-kandydatem, a naste˛pnie o jego członkostwie, ustala zapisy nowych traktatów, czy określa wysokość budżetu na kilka
kolejnych lat (obecnie – siedem) oraz kierunki jego rozdysponowania.
Rada Unii Europejskiej, w przeciwieństwie do Rady Europejskiej, obraduje
w sposób cia˛gły. Jest to możliwe, ponieważ nazwa ta jest rozcia˛gnie˛ta na
posiedzenia ministrów różnych resortów, od spraw zagranicznych, poprzez rolnictwo czy finanse po edukacje˛ i kulture˛4. Rada Europejska określa strategiczne
kierunki działania – do ministrów, tworza˛cych Rade˛ Unii Europejskiej należy
z kolei wypracowanie szczegółowych rozwia˛zań przyjmowanych celów. Zapisywane sa˛ one w formie rozporza˛dzeń, dyrektyw, zaleceń, decyzji ba˛dź opinii, bo takie
nazwy nosza˛ akty tzw. prawa wtórnego, czyli stanowionego przez instytucje
wspólnotowe. W formułowaniu tych nowych rozwia˛zań Rada współdziała z dwoma
instytucjami: Komisja˛ Europejska˛ i Parlamentem Europejskim.
Jeszcze do niedawna Komisja Europejska miała wyła˛czność w inicjowaniu
aktów prawnych5. Wyste˛puje z nimi jednak nie z własnego zamiaru, lecz z polecenia polityków. Zadaniem jej jest ponadto bycie „strażnikiem traktatów” – reagowanie w sytuacjach naruszania prawa wspólnotowego – Komisja wtedy wyste˛puje
z upomnieniem, a przy braku oczekiwanego odzewu nakłada grzywne˛ ba˛dź kieruje
sprawe˛ do Trybunału Sprawiedliwości. „Last not least” Komisja wyste˛puje w roli
określanej jako „rza˛d europejski”, czyli najbardziej rozbudowanej instytucji wykonawczej – odpowiada przede wszystkim za realizacje˛ budżetu.
W pocza˛tkowym okresie swego istnienia Parlament Europejski miał do
powiedzenia niezbyt wiele – wprowadzał poprawki, artykułuja˛c swoje oczekiwania,
ale ostatnie słowo należało do ministerialnych polityków. Dzisiaj natomiast coraz
wie˛cej spraw rozstrzyganych jest w procedurze współdecydowania, w której siła
3
Szerzej: J. Barcz, E. Kawecka-Wyrzykowska, K. Michałowska-Gorywoda, Integracja europejska,
Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2008.
4
Zgodnie z Traktatem z Lizbony, Rada obraduje w naste˛puja˛cych składach: 1. Spraw Ogólnych;
2. Spraw Zagranicznych; 3. Spraw Gospodarczych i Finansowych (w tym: wspólnotowy budżet);
4. Wymiaru Sprawiedliwości i Spraw Wewne˛trznych (w tym: ochrona ludności); 5. Zatrudnienia,
Polityki Społecznej, Zdrowia i Ochronny Konsumentów; 6. Konkurencyjności (w tym: rynek wewne˛trzny, przemysł, badania i turystyka); 7. Transportu, Telekomunikacji i Energii; 8. Rolnictwa i Rybołówstwa; 9. Środowiska; 10. Edukacji, Młodzieży i Kultury.
5
Na mocy Traktatu z Lizbony z inicjatywa˛ nowego rozwia˛zania prawnego wysta˛pić moga˛
obywatele Unii Europejskiej, jeśli tylko w różnych krajach uda im sie˛ zebrać co najmniej milion
podpisów.
136
Benon Gaziński
decyzyjna Parlamentu Europejskiego nie uste˛puje w niczym Radzie Unii Europejskiej.
Jedyna˛ instytucja˛ sa˛downicza˛ w Unii jest Trybunał Sprawiedliwości6. Rozstrzyga on spory, a w sprawach precedensowych dokonuje interpretacji prawa. Jego
orzeczenia staja˛ sie˛ wtedy obowia˛zuja˛ca˛ wykładnia˛ we wszystkich analogicznych
przypadkach jako integralna cze˛ść aquis communautarie, czyli całokształtu dorobku prawa unijnego. I nie sa˛ to bynajmniej błahe kwestie – wystarczy przywołać
sprawe˛ likieru francuskiego „Cassis de Dijon”, w rozstrzygnie˛ciu której sprecyzowano zasade˛ swobodnego przemieszczania sie˛ towarów, czy – zapisana˛ w historii
Unii – sprawe˛ van Gend, gdzie w uzasadnieniu wyroku sformułowano zasade˛
wyższości prawa wspólnotowego nad krajowym w sytuacjach, kiedy dochodzi
pomie˛dzy nimi do kolizji.
Niezbe˛dnych jest jeszcze kilka dalszych wyjaśnień dotycza˛cych prawa europejskiego7. Specyfika jego rozwia˛zań – podobnie zreszta˛ jak i struktury instytucjonalnej – wynika z tego, że Unia Europejska nie ma swojego odpowiednika na
arenie mie˛dzynarodowej. Wbrew temu, co zarzucaja˛ jej oponenci, nie jest „superpaństwem” czyli federacja˛ na wzór Stanów Zjednoczonych, Niemiec czy Rosji. Nie
jest też jedna˛ z organizacji mie˛dzynarodowych – różni ja˛ od nich znacznie
ściślejsza integracja. Wiele kompetencji państw członkowskich scedowano bowiem
na działaja˛ce w ich imieniu instytucje wspólnotowe. Jest to zatem typ integracji
suwerennych państw z dobrowolnym ograniczeniem suwerenności.
Unia Europejska, w przeciwieństwie do wie˛kszości państw, nie ma konstytucji.
Nie był nia˛ nawet, wbrew swej nazwie, projekt niedoszłego Traktatu Ustanawiaja˛cego Konstytucje˛ dla Europy, który poprzedzał Traktat z Lizbony. Surogatem
konstytucji sa˛ zatem traktaty8. Jest ich sporo, sta˛d prawo europejskie nie zawsze jest
przejrzyste i zdarzaja˛ sie˛ w nim luki (np. ewentualność dobrowolnego wysta˛pienia
przez państwo członkowskie uregulowano dopiero w traktacie lizbońskim). Dość
duża˛ role˛ ma też prawo zwyczajowe, czyli reguły niepisane, ale ustanawiane
wieloletnia˛ praktyka˛ i przestrzegane mimo braku formalnych przepisów9.
Treść traktatów ustalana jest przez państwa członkowskie na spotkaniach ich
przywódców (czyli Rady Europejskiej), a redagowaniem tekstu zazwyczaj zajmuje
sie˛ konferencja mie˛dzyrza˛dowa, czyli zespół ekspertów oddelegowanych przez
poszczególne państwa. Warunkiem ich wejścia w życie jest ratyfikacja przez
6
Zwany też Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości. Dla jego odcia˛żenia powołano Sa˛d
I Instancji.
7
Obszerny wykład podstaw prawa europejskiego znajdziemy w: Prawo Unii Europejskiej, red.
J. Barcz, Wyd. Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2004.
8
Do najważniejszych należa˛: Traktat Paryski (wygasł w 2002 r.), dwa Traktaty Rzymskie, Traktat
o poła˛czeniu instytucji („fuzji”), Jednolity Akt Europejski, Traktat o Unii Europejskiej (Traktat
z Maastricht), Traktat Amsterdamski, Traktat Nicejski i Traktat z Lizbony. Na mocy traktatów
przyjmowane sa˛ też nowe państwa członkowskie.
9
Tak do niedawna funkcjonowała Rada Europejska.
137
wszystkie państwa członkowskie oraz Parlament Europejski10. Prawo wynikaja˛ce
z traktatów określane jest jako prawo pierwotne.
Odmiennym zupełnie trybem ustanawiane jest prawo przez instytucje wspólnotowe, czyli prawo wtórne. W procesie prawotwórczym współdziałaja˛ trzy instytucje: Komisja Europejska, Parlament Europejski oraz Rada Unii Europejskiej,
wspierane opiniami Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów
(ciała doradcze). Procedur jest kilka i o tym, która ma zastosowanie, rozstrzygaja˛
zapisy w traktatach. Szczególnie istotne jest to, że prawo takie nie wymaga
akceptacji w poszczególnych państwach, jak to ma miejsce w przypadku traktatów
(ratyfikacja) – zaczyna ono obowia˛zywać po ogłoszeniu w „Dzienniku Urze˛dowym
UE” i upłynie˛ciu vacatio legis11. Warto zauważyć, że na treści prawa europejskiego
powołuja˛ sie˛ w swym orzecznictwie sa˛dy powszechne w państwach członkowskich
nawet wówczas, gdy dana sprawa nie ma zwia˛zku z Unia˛ Europejska˛.
Traktat z Lizbony. Zmiany dotycza˛ce sprawowania prezydencji
Traktat z Lizbony liczy (polska wersja je˛zykowa) ok. 230 stron, z których ok.
135 przypada na tekst samego traktatu, a reszte˛ zajmuja˛, stanowia˛ce jego integralna˛
cze˛ść, protokoły. Dokument ten znacza˛co zmienia strukture˛ instytucji unijnych, ich
uprawnienia i tryb działania12. Poniżej omówione zostana˛ tylko te z nich, które
ła˛cza˛ sie˛ bezpośrednio z zasadami sprawowania przez państwo członkowskie
okresowej prezydencji.
Nadanie Unii Europejskiej osobowości prawnej
Poje˛cie Unii Europejskiej, wprowadzone przez Traktat z Maastricht, w okresie
kilkunastu lat, które upłyne˛ły od jego wejścia w życie, uzyskało powszechna˛
akceptacje˛. Treść tego poje˛cia jest jednak zawiła i dość trudna do objaśnienia. Unii
Europejskiej nie uposażono bowiem w osobowość prawna˛, a obrazowo bywała ona
opisywana jako konstrukcja wspieraja˛ca sie˛ – niczym neoklasycystyczna budowla
– na trzech filarach: Wspólnotach Europejskich (maja˛cych już osobowość prawna˛),
10
Zdarzały sie˛ z tym kłopoty: Traktat z Maastricht był pocza˛tkowo odrzucony w narodowym
referendum w Danii. Podobnego losu doświadczył Traktat Nicejski (a naste˛pnie i Traktat z Lizbony)
w Irlandii. Najbardziej spektakularnym wydarzeniem był upadek traktatu konstytucyjnego, odrzuconego
przez Francuzów i Holendrów.
11
Vacatio legis (łac. vacatio – zwolnienie; legis (lex) – prawo) jest to okres określony w akcie
prawnym (w Polsce zazwyczaj 14 dni), który musi upłyna˛ć od jego opublikowania do dnia wejścia
w życie, aby zainteresowani mieli możliwość zapoznania sie˛ z jego postanowieniami.
12
B. Gaziński, Traktat z Lizbony o co dalej?, „Szkice Humanistyczne”, 4, 2008, ss. 19-33.
138
Benon Gaziński
wspólnej polityce zagranicznej i bezpieczeństwa oraz współpracy w zakresie spraw
wewne˛trznych i sa˛downictwa.
Traktat z Lizbony w pewnym sensie usankcjonował to, co już od dawna
funkcjonowało potocznie. Dokonał „scalenia” w jedno dwóch poje˛ć: Unii Europejskiej i Wspólnoty Europejskiej, z których każde wnosi coś nowego do obecnej Unii
Europejskiej – Wspólnota Europejska osobowość prawna˛, a Unia Europejska swoja˛
nazwe˛13.
Rada Europejska jako formalna instytucja
Przez dziesie˛ciolecia brakowało zapisów precyzuja˛cych zasady funkcjonowania tego, choć nieformalnego, lecz w praktyce najważniejszego organu decyzyjnego. Jego strategiczne zadania ujmował lapidarnie Traktat z Maastricht: „Rada
Europejska nadaje Unii impuls niezbe˛dny do jej rozwoju i wytycza ogólne cele jej
polityki”.
Długoletnia tradycja półrocznej kadencyjności przewodniczenia Radzie Europejskiej przez kolejne państwa członkowskie przestała sie˛ sprawdzać, gdy ich grono
znacza˛co sie˛ powie˛kszyło. Cykl rotacji zwie˛kszył sie˛ obecnie do 13,5 roku
– potrzeba zmian stała sie˛ oczywista14.
Wyraźnie ujawniła sie˛ i inna słabość dotychczas praktykowanego rozwia˛zania
– Radzie Europejskiej przez pół roku przewodniczył przywódca tego państwa, które
aktualnie sprawowało prezydencje˛ w Unii. W tym okresie, tak krótkim przecież, nie
przestawał być on w swoim kraju urze˛duja˛cym premierem, kanclerzem czy
prezydentem – świadom tego, że wyborcy rozliczać go be˛da˛ w kolejnych wyborach
nie tyle z jego „europejskich dokonań”, co z tego, jak bardzo – w mniej, czy
bardziej zawoalowanej formie, zabiegał o partykularne interesy własnego kraju.
Ponadto w tym systemie państwa niewielkie, jak Luksemburg, Cypr, czy Malta
znaczyły – przynajmniej formalnie – tyle samo, co Niemcy ba˛dź Wielka Brytania.
Traktat z Lizbony przynosi rozwia˛zanie tych problemów. Zostaje bowiem
wprowadzona instytucja Przewodnicza˛cego Rady Europejskiej z wyboru. Powoływany jest on kwalifikowana˛ wie˛kszościa˛ głosów przez Rade˛ Europejska˛
13
Warto tutaj nadmienić, że nazwa „Wspólnota Europejska” wprowadzona została przez Traktat
z Maastricht – jest to przekształcona Europejska Wspólnota Gospodarcza. Traktat z Lizbony „unicestwia” zatem ostatecznie dawna˛ EWG – Wspólnota Europejska, w która˛ została ona przekształcona,
przestała istnieć jako samodzielny byt polityczny – jest „wchłonie˛ta” przez Unie˛ Europejska˛. Niezbyt
konsekwentnie natomiast odre˛bność zachował EURATOM, mimo iż ta wspólnota nie ma odre˛bnych
instytucji i dzieli je z Unia˛ Europejska˛.
14
Liczba 27 państw członkowskich wzrośnie już niebawem o kolejne – Chorwacje˛, która 30
czerwca 2011 roku zakończyła negocjacje. W tym samym roku rozpocze˛ły sie˛ negocjacje członkowskie
z Islandia˛, a ponadto status kandydata ma kilka państw bałkańskich.
139
(w przypadku przeszkody lub poważnego uchybienia można go odwołać w tym
samym trybie) na okres 2,5 roku, który może być jednokrotnie przedłużony15.
Istotnym novum jest również to, że Przewodnicza˛cy Rady Europejskiej nie
może sprawować krajowej funkcji publicznej (art. 9.b.5 Traktatu z Lizbony). Po raz
pierwszy w historii na urza˛d ten wybrany został Herman van Rampuy, który
zarazem usta˛pił ze swego stanowiska premiera Belgii16.
Zmiany w Radzie Unii Europejskiej
Traktat z Lizbony wprowadza dwie istotne zmiany dotycza˛ce funkcjonowania
Rady: zasad ustalania kwalifikowanej wie˛kszości głosów oraz ustanowienie stałego
przewodnictwa w Radzie ds. Zagranicznych.
Najwie˛ksza liczba spraw podlega w Radzie Unii Europejskiej kwalifikowanej
wie˛kszości głosów. Polega na tym, że każdemu z państw członkowskich – zależnie
od jego potencjału demograficznego – przypisano określona˛ liczbe˛ głosów: od
dwóch dla niewielkiej Malty po 29 dla najludniejszych Niemiec, Wielkiej Brytanii,
Francji i Włoch. W tym systemie, zwanym od nazwy traktatu nicejskim, Polsce
i Hiszpanii przypadło po 27 głosów.
Nowe rozwia˛zanie ma obowia˛zywać od 1 listopada 2014 roku, z pie˛cioletnim
opóźnieniem (gdyż Traktat z Lizbony wszedł w życie 1 grudnia 2009 roku). Zasada
tzw. podwójnej wie˛kszości głosów oznacza wymóg jednoczesnego spełnienia
w głosowaniu dwóch progów: liczby państw (55 %) oraz liczby ludności państwa te
zamieszkuja˛cych (65 %).
Druga zmiana, już obowia˛zuja˛ca, dotyczy sprawowania prezydencji, a konkretnie przewodniczenia Radzie ds. Zagranicznych. Obecnie ma ona stałego Przewodnicza˛cego. Jest nim Wysoki Przedstawiciel Unii ds. Zagranicznych i Polityki
Bezpieczeństwa. Decyzja˛ państw członkowskich urza˛d ten obje˛ła Catherine Ashton
z Wielkiej Brytanii.
Utworzenie Urze˛du Wysokiego Przedstawiciela Unii
ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa
Już w latach 80., na mocy Traktatu Amsterdamskiego, utworzono instytucje˛
Wysokiego Przedstawiciela ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa.
15
Nietypowa bo 2,5 roczna kadencja ma już swoja˛ praktyke˛ w Unii – na taki właśnie okres
wybierany jest Przewodnicza˛cy Parlamentu Europejskiego. Jest nim do końca 2011 roku b. polski
premier, Jerzy Buzek.
16
Wywołało to poważny kryzys polityczny w jego kraju – Belgia bije rekordy jako kraj, w którym
przez kilkanaście miesie˛cy nie udało sie˛ powołać nowego rza˛du.
140
Benon Gaziński
Funkcje˛ te˛ powierzono b. Sekretarzowi Generalnemu NATO, Javierowi Solanie.
Łatwo zauważyć, że nazwa nowego urze˛du jest prawie identyczna z poprzednim.
Istotna nad wyraz jest jednak zmiana treści – pozycja Wysokiego Przedstawiciela
zostaje wzmocniona poprzez nadanie mu nowych uprawnień. Nie tylko bowiem
przewodniczy on posiedzeniom Rady ds. Zagranicznych, ale obja˛ł również funkcje˛
jednego z wiceprzewodnicza˛cych Komisji Europejskiej, w której odpowiada za
sprawy zagraniczne. Ponadto w fazie organizacji jest Europejska Służba Działań
Zewne˛trznych, czyli sieć oficjalnych przedstawicielstw dyplomatycznych Unii,
tworzona przez dyplomatów państw członkowskich, urze˛dników Komisji i Sekretariatu Rady.
Poprzez osobe˛ Wysokiego Przedstawiciela dochodzi zatem w sprawach zagranicznych do swego rodzaju „unii personalnej” w dwóch kluczowych instytucjach, Rady i Komisji – jest on obecnie oficjalnym reprezentantem Unii w jej
działaniach zewne˛trznych.
Prezydencja polska i jej priorytety
Traktat z Lizbony grupuje państwa w „trio”, które sprawuja˛ prezydencje˛
ła˛cznie przez 18 miesie˛cy. Rozwia˛zanie takie pozwala planować szereg przedsie˛wzie˛ć w dłuższej perspektywie czasu i oznacza, że państwa te musza˛ ze soba˛
współpracować. Istotne jest zatem to, które z nich rozpoczyna kolejne „trio”.
Jedynie trzy państwa sprawowały prezydencje˛ przed Polska˛ w tym nowym
systemie: Hiszpania i Belgia w 2010 roku oraz We˛gry, od których przeje˛ła ona
„pałeczke˛” z dniem 1 lipca 2011 roku. W obecnym „trio” znalazły sie˛ ponadto
Dania i Cypr.
Na podstawie tych dwóch „trio” zauważyć można kilka prawidłowości grupowania państw17:
a) każde „trio” rozpoczyna państwo duże (w sytuacji braku takowego, gdyż
ustalono dziewie˛ć kolejnych „trio” a państw dużych jest tylko sześć – be˛dzie to
państwo „starej” Unii, czyli „UE-15” sprzed rozszerzenia roku 2004);
b) w każdym „trio” wyste˛puja˛ zarówno państwa „starej”, jak i „nowej” Unii;
c) państwa te sa˛ geograficznie rozproszone.
Z wcześniejszych rozważań wynika, że po wejściu w życie Traktatu z Lizbony
prezydencja ograniczona została o dwie kluczowe sprawy:
i) przywódca państwa członkowskiego sprawuja˛cego prezydencje˛ nie jest
dłużej Przewodnicza˛cym Rady Europejskiej;
17
Por. A. Jaskulski, Struktura i funkcje prezydencji w Radzie Unii Europejskiej, [w:] Przewodnictwo
państwa w radzie Unii Europejskiej – doświadczenia partnerów, propozycje dla Polski, red. Z. Czachór,
M.J. Tomaszyk, UAM, Poznań 2009. ss. 48-53.
141
ii) minister spraw zagranicznych tego państwa nie przewodniczy też – w obre˛bie Rady Unii Europejskiej – posiedzeniom Rady ds. Zagranicznych.
Obydwa te gremia maja˛ już bowiem stałych swoich przewodnicza˛cych.
Zdecydowanie ogranicza to role˛ prezydencji w sprawach mie˛dzynarodowych.
Warto również zauważyć, że Hiszpania rozpocze˛ła prezydencje˛ zaledwie kilka
tygodni po wejściu w życie nowych zasad – można zatem w jej przypadku mówić
o okresie przejściowym. Ponadto nasilał sie˛ wtedy globalny kryzys finansowy.
Belgia, naste˛puja˛ca po Hiszpanii, jest państwem małym, jej premier został
Przewodnicza˛cym Rady Europejskiej a ponadto Bruksela uznawana jest za nieformalna˛ stolica˛ Unii. Sta˛d też prezydencja tego kraju określana jest cze˛sto jako
„europejska”18.
Prezydencja We˛gier zamyka pierwsze „trio” i towarzyszyła jej pewna nieufność kre˛gów lewicowych, dominuja˛cych w Europie, wobec konserwatywnego
premiera Orbana.
Polska rozpocze˛ła zatem prezydencje˛ – w ósmym roku swego członkostwa
w UE – jako państwo, wobec którego oczekiwania sa˛ duże. Odbierana jest jako kraj
o stabilnym już demokratycznym systemie sprawowania władzy i okrzepłej
gospodarce rynkowej, która – jako jedyna w całej Unii – w roku 2009 odnotowała
dodatni wzrost gospodarczy. Polska postrzegana jest również coraz cze˛ściej jako
lider polityczny i gospodarczy tej cze˛ści Europy, odgrywaja˛cy widoczna˛ role˛
w kształtowaniu unijnej polityki wschodniej. Godne uwagi jest też to, że poparcie
w społeczeństwie dla członkostwa w Unii Europejskiej kształtuje sie˛ na poziomie
nawet wyższym, niż w okresie poprzedzaja˛cym referendum akcesyjne.
Istotnym kontekstem polskiej prezydencji jest to, że rozwia˛zania Traktatu
z Lizbony sa˛ cze˛sto dość ogólne. Pozostawiaja˛ sporo do interpretacji w takich
kwestiach, jak utworzenie Europejskiej Służby Działań Zewne˛trznych, czy podział
kompetencji pomie˛dzy Wysokim Przedstawicielem ds. Zagranicznych i Polityki
Bezpieczeństwa a ministrem spraw zagranicznych państwa sprawuja˛cego prezydencje˛.
Prezydencja spełnia szereg powia˛zanych z soba˛ zadań19:
a) funkcja ustalania agendy – treści i harmonogramu spotkań Rady Unii
Europejskiej, w których dane państwo przewodniczy, oraz niektórych jej organów
pomocniczych – za wyja˛tkiem Rady ds. Zagranicznych;
b) funkcja zarza˛dzaja˛ca – administrowanie i koordynacja działań podejmowanych przez Unie˛ Europejska˛;
c) funkcja mediacyjna – „wyważanie” interesów własnych i unijnych, znajdowanie kompromisowych rozwia˛zań rozbieżnych oczekiwań różnych państw
18
A. Łada, A. Fuksiewicz, Wypełnianie luk. Rola polskiej Prezydencji w kształtowaniu porza˛dku
polizbońskiego, „Analizy i Opinie” 119, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011, s. 6-8.
19
Obszernym studium na ten temat jest praca: L. Jesień, Prezydencja Unii Europejskiej. Zinstytucjonalizowana procedura przywództwa politycznego, PISM, Warszawa 2011.
142
Benon Gaziński
członkowskich. Prezydencja winna być sprawowana w sposób neutralny; nie
powinno sie˛ w niej eksponować partykularnych interesów narodowych sprawuja˛cego ja˛ państwa;
d) funkcja reprezentacyjna i symboliczna – państwo pełnia˛ce prezydencje˛
reprezentuje Unie˛, choć w ograniczonym zakresie, w jej relacjach zewne˛trznych.
Rola ta ponadto stanowi wyborna˛ okazje˛ zaprezentowania sie˛ przez państwo
członkowskie nie tylko na forum ogólnounijnym, czy innych państw członkowskich, lecz także w krajach trzecich.
Przygotowania do obje˛cia prezydencji przez Polske˛ zacze˛ły sie˛ kilka lat
wcześniej – 15 lipca 2008 roku powołano Pełnomocnika ds. polskiej prezydencji
w UE, którym został wiceminister spraw zagranicznych Mikołaj Dowgielewicz.
Rozpocze˛cie prezydencji poprzedziły spotkania konsultacyjne, w toku których
uzgodniono projekt programu 18-miesie˛cznej wspólnego „trio”. Polska przyje˛ła
sześć ogólnych priorytetów20.
1. Rynek wewne˛trzny
Prezydencja przypadła w okresie zmagania sie˛ z kryzysem finansowym, który
bardzo poważnie dotkna˛ł kilka państw członkowskich21. Unia Europejska stoi
zatem przed koniecznościa˛ odszukania dróg wzrostu w aktualnych uwarunkowaniach gospodarczych. Wiele tutaj moga˛ wnieść nowe państwa członkowskie, które
przeszły niełatwa˛ droge˛ transformacji ustrojowej. Warto też zauważyć, że w okresie
polskiej prezydencji przypada XX rocznica wdrożenia zasad jednolitego wewne˛trznego rynku europejskiego (projektu zapisanego w postanowieniach Jednolitego
Aktu Europejskiego, przyje˛tego w drugiej połowie lat 80., oznaczaja˛cego swobode˛
przepływu: towarów, usług, kapitału i osób).
2. Stosunki ze Wschodem
Z racji swego położenia geopolitycznego, Polska jest krajem szczególnie
predysponowanym do kształtowania unijnej polityki wschodniej. Przejawem tego
jest zainicjowanie, wraz ze Szwecja˛ programu Partnerstwa Wschodniego, obejmuja˛cego sześć krajów: Armenie˛, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzje˛, Mołdawie˛ i Ukraine˛. Nie sposób też nie zauważyć, że – wraz z Finlandia˛ – Polska jako jedyny kraj
UE ma granice˛ la˛dowa˛ z Rosja˛ (województwo warmińsko-mazurskie i „obłast”
kaliningradzka).
20
Priorytety, http://prezydencja.ngo.pl/x/614079
Portugalie˛, Irlandie˛, Grecje˛ i Hiszpanie˛. Funkcjonuje złośliwy skrót od nazwy tych państw
w je˛zyku angielskim: Portugal, Ireland, Greece and Spain – PIGS, co oznacza... świnie˛. W niełatwej
sytuacji znalazła sie˛ też gospodarka Włoch.
21
143
3. Wzmocnienie zewne˛trznej polityki energetycznej
Warto przypomnieć, że to polskim staraniem obszar polityki energetycznej
danego państwa uzgadniany być musi z cała˛ Unia˛. Jest to zatem nowa polityka
wspólnotowa, w dobie obecnej o znaczeniu strategicznym 22.
4. Wspólna Polityka Bezpieczeństwa i Obrony
Niepewna sytuacja gospodarcza, terroryzm, czy nowe zagrożenia epidemiologiczne, wskazuja˛ na pilna˛ potrzebe˛ podniesienia sprawności Unii w sferze zarza˛dzania kryzysowego. Nowe ramy, jakie stworzył w tym zakresie Traktat
z Lizbony nie zostały jeszcze wypełnione konkretna˛ treścia˛. Brakuje rozstrzygnie˛ć
co do tego, jak ma sie˛ kształtować współpraca kraju sprawuja˛cego prezydencje˛
z Wysokim Przedstawicielem ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa. Niesposób, by pani Catherine Ashton, sprawuja˛ca ten urza˛d, była wsze˛dzie. W wielu
miejscach zaste˛pować ja˛ może polski minister spraw zagranicznych, Radosław
Sikorski. W ten sposób Polska ma szanse˛ wpływu na kształt polizbońskiego
porza˛dku instytucjonalnego.
5. Negocjacje wieloletnich ram finansowych 2014-2020
W Unii Europejskiej przyje˛ła sie˛ siedmioletnia perspektywa budżetowa.
Obecny okres budżetowy obejmuje lata 2007-2013. Sta˛d też to na polska˛ prezydencje˛ przypada pocza˛tek gora˛cych dyskusji nad wste˛pna˛ propozycja˛ budżetu, przedłożona˛ przez Komisje˛ Europejska˛. Ich zakończenie spodziewane jest w drugiej
połowie 2012 roku. Role˛ Polski uwypukla fakt, że unijnym Komisarzem, odpowiedzialnym za sprawy budżetowe, jest Janusz Lewandowski, a Przewodnicza˛cym Parlamentu Europejskiego – Jerzy Buzek, którego kadencja dobiega
kresu z dniem 31 grudnia 2011 roku, wraz z końcem polskiej prezydencji.
6. Pełne wykorzystanie kapitału intelektualnego
Priorytet ten wpisuje sie˛ w projekt strategii rozwoju „Europa – 2020” i ma na
celu zwie˛kszenie konkurencyjności i innowacyjności gospodarki. Te˛ istotna˛ kwes22
Jerzy Buzek stwierdził w rozmowie z D. Ciepiela˛: Solidarność energetyczna Unii Europejskiej to
nie fikcja. [...] W maju 2010 razem z J. Delorsem [polityk francuski, który w l. 80. – jako jedyny
w dotychczasowej historii Unii – przez dwie kolejne kadencje sprawował urza˛d Przewodnicza˛cego
Komisji Europejskiej – B.G.] [...] zaapelowaliśmy o powołanie Europejskiej Wspólnoty Energetycznej.
Ta koncepcja już żyje wlasnym życiem. [...] Nie jest to nowa instytucja unijna, lecz parasol polityczny
nad wielkimi reformami w UE (zob. „Dziennik – Gazeta Prawna” z 14 lipca 2011, s. E – 2.
144
Benon Gaziński
tie˛ widzieć trzeba w kontekście fiaska wcześniejszej „strategii lizbońskiej”.
Rozstrzygnie˛cia w tym zakresie ła˛cza˛ sie˛ z debata˛ budżetowa˛ (struktura wydatków).
Chociaż nie znalazło to formalnego uje˛cia w programowych dokumentach
prezydencji, warto wspomnieć, że na jej okres przypada Europejski Rok Wolontariatu, który „wpisuje sie˛” w szereg zamierzeń podejmowanych przez Unie˛,
zwia˛zanych z umacnianiem społeczeństwa obywatelskiego, integracji kulturowej
oraz uruchamiania oddolnego potencjału kapitału ludzkiego społeczności lokalnych23.
Zakończenie.
Czy Unia Europejska be˛dzie „graczem światowym”?
Prezydencja to wielkie przedsie˛wzie˛cie organizacyjne i logistyczne. Jako
ilustracje˛ tego wystarczy podać, że podczas prezydencji południowego sa˛siada
Polski, Czech, która przypadła na pierwsza˛ połowe˛ 2009 roku, zorganizowano
ponad trzy tysia˛ce różnych spotkań, do kraju przybyło ponad 30 tysie˛cy oficjalnych
gości oraz odnotowano ponad 600 wydarzeń kulturalnych. Państwo sprawuja˛ce
prezydencje˛ ma też szanse˛ promocji swej oferty turystycznej – odbywa sie˛ w nim
Europejskie Forum Turystyki. Podobnie be˛dzie i w Polsce24.
Dzieje Unii Europejskiej ucza˛, że integracja jest procesem powolnym, osia˛gana
jest poprzez żmudne kompromisy. Dlatego warto w dobie pełnienia przez Polske˛
przewodnictwa w Unii Europejskiej zadać pytanie, doka˛d zmierzamy jako zjednoczona Europa. Potrzebne sa˛ odważne rozwia˛zania, gdyż w okresie półwiecza
zmieniła sie˛ mapa polityczna Europy i świata.
Unia Europejska pocza˛tków drugiego dziesie˛ciolecia XXI wieku jest czymś
zupełnie innym, niż w pocza˛tkowym okresie wyłaniania sie˛ struktur trzech
Wspólnot. Wystarczy nadmienić, że w pierwszym półwieczu powojennej integracji
rozpoznano problem ochrony środowiska przyrodniczego, przemysł usta˛pił miejsca
„trzeciemu sektorowi” gospodarki, usługom, a w nim szczególne znaczenie zacze˛ła
odgrywać informatyka. Społeczeństwa wielu krajów wolne sa˛ od poczucia zagrożenia wojna˛ ale pojawiło sie˛ nowe – terroryzm.
Grupa sześciu państw-założycieli nie miała szans, aby liczyć sie˛ w świecie,
była po prostu zbyt słaba. Inaczej jest dzisiaj, gdy liczba państw członkowskich
wzrosła. Z globalnej perspektywy dwa państwa zwracaja˛ uwage˛ – Chiny
i Indie, gdyż w każdym z nich liczba ludności przekracza miliard25. Dystans do
23
A. Łada, F. Pazderski, Gdzie ten wolontariat w Prezydencji?, Instytut Spraw Publicznych,
24
Do najważniejszych z nich należeć be˛da˛: Europejski Kongres Kultury, Europejski Kongres Osób
Niepełnosprawnych oraz Forum Rynku Wewne˛trznego.
25
Analize˛ porównawcza˛ perspektyw rozwoju obydwu krajów znajdziemy w studium z serii Global
Development Network: China. India and Beyond. Development Drivers and Limitations, N. Dinello,
W. Shaoguang eds., E. Edgar, Cheltenham, UK, Northampton, USA 2009.
145
kolejnego trzeciego miejsca jest spory i zajmuje je Unia Europejska z pół
miliardem obywateli. Najbliższe sa˛siedztwo Unii jest puste, sporo dalej wyłaniaja˛
sie˛ Stany Zjednoczone o ludności ponad 300 milionów, a po nich – Indonezja,
Brazylia, Rosja, Japonia i kilka innych państw, których populacja przekracza sto
milionów.
Chiny i Indie od lat rozwijaja˛ sie˛ bardzo dynamicznie, a Stany Zjednoczone,
zadłużone u tych pierwszych już na ponad bilion dolarów, zaczynaja˛ z wolna
upodabniać sie˛ do kolosa na glinianych nogach. Być może zatem układ sił
w przyszłym świecie – najpierw ekonomicznych, a później i politycznych – ulegnie
gruntownemu przeobrażeniu. Unia Europejska w tym nowym rozdaniu może
jeszcze zaja˛ć miejsce na podium. Już obecnie euro jest druga˛ w świecie waluta˛ po
dolarze. Co prawda wstrza˛sa nim kryzys, ale jeśli zostanie on przezwycie˛żony, to
europejska waluta może wyprzedzić dolara. Aby szanse takie wykorzystać, potrzebne jest zacieśnienie współpracy i zwia˛zane z tym dalsze ograniczenie suwerenności
poszczególnych państw członkowskich. Może zatem zbliża sie˛ czas, gdy obywatele
Unii be˛da˛ musieli dokonać strategicznego wyboru: dalsza integracja, aby stać sie˛
„graczem” światowym, czy też zgoda na polityczna˛, gospodarcza˛ i kulturowa˛
marginalizacje˛ Europy, na zastój.
„Last not least” przyszłość Europy zależy od tego, na jakich wartościach
be˛dzie ona budowana. Robert Schuman26, Konrad Adenauer, czy Alcido de Gasperi
byli świadomi „kairos” dokonuja˛cych sie˛ wydarzeń. Przyszłość Europy chcieli
budować na poszanowaniu dziedzictwa kultury europejskiej. Podstawowym
spoiwem ła˛cza˛cym konstrukcje europejskie miała być wspólnota ducha, przepojenie ich chrześcijańska˛ wizja˛ jednostki i ładu społecznego27. Po latach jednak
w integracji europejskiej dominować zacza˛ł nurt laicki, coraz bardziej nieche˛tny,
a nawet wre˛cz wrogi temu, co przez stulecia wyznaczało istote˛ tożsamości
europejskiej...
26
Pozostawił „testament polityczny”: R. Schuman, Dla Europy, Wyd. „Znak”, Kraków 2003.
Wymownie na ten temat wypowiadaja˛ sie˛ młodzi autorzy „Raportu Klubu Jagiellońskiego”:
Kryzys [...] rodzi sie˛ z błe˛dnej drogi społecznej i naruszenia fundamentów cywilizacyjnych Europy, jakim
był szacunek dla życia, tradycji, rodziny. [...]
Dlaczego to nie Polska ma powiedzieć, że problemem Unii Europejskiej nie jest „deficyt demokracji
i inne polityczne zakle˛cia, ale załamanie tradycyjnej wie˛zi społecznej, opartej o godność człowieka.
Nieco dalej czytamy: Warto zastanowić sie˛ również, czy wśród zadań mogłoby sie˛ znaleźć również
przewodzenie debacie na temat przyszłości Europy, która miałaby pośrednio pokazać, że dziedzictwo
Polski jest równoprawne wobec dziedzictw państw zachodnioeuropejskich.
Dyskusja ta powinna dotykać również takich spraw, jak wartości chrześcijańskie i instytucji
małżeństwa. [...] pewna˛ odmienność kulturowa˛ oraz wyznawane wartości, także przywia˛zanie do religii,
warto wykorzystać w prezentacji polskiego dziedzictwa kulturowego w szerszym kontekście debaty na
temat jaka Europa jest i jak wygla˛dać powinna (zob. Wyzwania polskiej prezydencji, red. Maciej
Brachowicz, Kraków 2010).
27
146
Benon Gaziński
Czy polska prezydencja wniesie nowe treści do Unii Europejskiej?
Streszczenie
Omówienie problematyki przewodnictwa w strukturach unijnych poprzedzono syntetycznym
uje˛ciem jej systemu instytucjonalno-prawnego. Wskazano, że okresowe przewodnictwo państwa
członkowskiego sie˛ga pierwszej połowy lat 50. – powstania Europejskiej Wspólnoty We˛gla i Stali i nie
uległo ono zasadniczym zmianom aż do wejścia w życie Traktatu z Lizbony.
Role˛ prezydencji ogranicza obecnie – jak zwrócono uwage˛ w kolejnej cze˛ści artykułu – utworzenie
dwóch urze˛dów: stałego i pochodza˛cego z wyboru Przewodnicza˛cego Rady Europejskiej oraz Wysokiego Przedstawiciela Unii ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa. Ponadto trzy państwa kolejno
sprawuja˛ce prezydencje˛ pogrupowano w „trio”, pozwalaja˛ce na planowanie podejmowanych działań
w okresie 1,5-rocznym.
Z takiej to perspektywy scharakteryzowano prezydencje˛, sprawowana˛ przez Polske˛, i jej priorytety.
W zakończeniu artykułu, stawiaja˛c pytanie: „Czy Unia Europejska be˛dzie ‘graczem światowym’?”,
zwrócono uwage˛ na nowe wyzwania zmieniaja˛cej sie˛ światowej sceny politycznej i gospodarczej,
w tym: na wzrost znaczenia Chin i Indii oraz na słabna˛ca˛ pozycje˛ Stanów Zjednoczonych. Postawiono
też pytanie o fundamenty dziedzictwa kulturowego Europy, maja˛ce podstawowe znaczenie dla
przyszłości procesów integracyjnych.
Słowa kluczowe: polska prezydencja, instytucje unijne, prawo europejskie.
Will the Polish Presidency bring new ideas into the European Union?
Summary
The overview of the institutional and legal framework of the EU precedes the discussion of the role
of the Presidency in the Union structures.
The rotary Presidency of the member states goes back to the beginnings of 1950s. – the creation of
the European Coal and Steel Community and has remained, virtually unchanged, until the enforcement
of the Treaty of Lisbon. The significance of the Presidency – as depicted by the author – has been
reduced by the introduction of the two posts: the permanent and elected President of the European
Council and the Office of the High Representative for Foreign Affairs and Security Policy. Furthermore,
member states, in succession performing the duties of the Presidency, are grouped into the “trio”,
expanding the horizon of planning up to 1,5 year.
From such a perspective, the Polish Presidency is briefed and the stated priorities are described. In
concluding part, the vital question: “Will the Union become the ‘world player’?” is posed and the
challenges of the transient political and economic world scene are outlined: the emerging power of China
and India and the weakening position of the United States. And the fundamental issue of the European
cultural heritage constitutes a blueprint for the undergoing integration processes.
Key words: Polish Presidency, EU institutions, European law.
OSW
2012
Tom XII
Nr 2
Waldemar Możdżonek
Je˛drzej Giertych (1903-1992)
i jego recepcja polskiej rzeczywistości politycznej
Je˛drzej Giertych, polityk, pisarz, publicysta i historyk. Urodził sie˛ 7 stycznia
1903 roku w Sosnowcu. Ojciec Franciszek, inżynier, dyrektor fabryki obrabiarek
w Pore˛bie1, sympatyk formułuja˛cego sie˛ obozu narodowego2. Matka Janina, córka
Andrzeja Albrechta.
W 1913 roku rozpocza˛ł nauke˛ w polskim prywatnym gimnazjum w Kielcach,
nosza˛cym nazwe˛ Szkoły Handlowej, by podlegać rosyjskiemu ministerstwu handlu,
bardziej liberalnemu niż ministerstwo oświecenia. Już w pierwszym roku szkolnym
wcia˛gnie˛ty został do tajnego harcerstwa polskiego. Naste˛pnie, w zwia˛zku ze
zmianami miejsca pracy i zamieszkania ojca – pracownika towarzystw budowlanych i przemysłowych3, kontynuował nauke˛ w niemieckim gimnazjum klasycznym i rosyjskim gimnazjum realnym w Tallinie, a naste˛pnie w Gimnazjum Polskiej
Macierzy Szkolnej w Petersburgu.
Pobyt w Rosji stał sie˛ dla niego okazja˛ do poznania tamtejszych środowisk
polskich i ich działalności, jak również do śledzenia z bliska ważkich wydarzeń
politycznych, w jakie obfitowały lata 1914-1918. W okresie tym pogłe˛bił swoje
zaangażowanie w prace˛ harcerstwa polskiego w Rosji, które od roku 1917 stało sie˛
jawne. W roku 1916 debiutuje publikacja˛ na łamach polskiego miesie˛cznika
„Młodzież” ukazuja˛cego sie˛ w Kijowie.
1
J. Giertych, Tysia˛c lat historii polskiego narodu, t. II Poznań 1997, s. 38.
Polski ruch narodowy jest ruchem starym – dużo starszym od nacjonalizmu francuskiego,
włoskiego i innych; za date˛ jego narodzin uważany jest zwykle rok 1886, rok założenia tygodnika
„Głos” w Warszawie i rozpocze˛cia na jego łamach formułowania narodowego światopogla˛du przez Jana
Ludwika Popławskiego. (J. Giertych, Nacjonalizm chrześcijański, III Bankructwo Nacjonalizmu Niechrześcijańskiego, www.jedrzejgiertych.republika.pl, 20.11.2007).
3
P. Piesiewicz, Zarys biografii, z ksia˛żki Myśl ideowo-polityczna Je˛drzeja Giertycha 966-1986,
Warszawa 1985, www.jedrzejgiertych.republika.pl (20.11.2007).
2
148
W latach 1917-1919 kontynuuje dalsza˛ nauke˛ w Kielcach, gdzie jako pie˛tnastolatek wraz z całym liceum brał udział w rozbrajaniu Austriaków4. W latach
1919-1921 uczył sie˛ w Gimnazjum Ziemi Mazowieckiej w Warszawie, przez cały
ten czas pracuja˛c w harcerstwie. W 1920 roku jako ochotnik brał udział w wojnie
z Rosja˛ Radziecka˛, uczestnicza˛c w pie˛ciu bitwach osłonowych, a potem w bitwie
warszawskiej, w której 15 sierpnia został ranny.
W latach 1921-1926 studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, uzyskuja˛c tytuł magistra praw, ucze˛szczaja˛c równocześnie w latach 19221925 na Wydział Dyplomatyczno-Konsularny Warszawskiej Szkoły Nauk Politycznych uzyskuja˛c dyplom za prace˛ z historii dyplomacji o kierunkach polityki
polskiej w 1914 roku5.
Na okres studiów przypada intensywna działalność Je˛drzeja Giertycha w ramach Wydziału Polskich Drużyn Harcerskich – Głównej Kwatery Zwia˛zku
Harcerstwa Polskiego, pocza˛tkowo w charakterze współpracownika, a naste˛pnie
kierownika tego wydziału. Uczestniczył również w założeniu Harcerstwa Polskiego
w Czechosłowacji i Zwia˛zku Młodzieży Polskiej w Prusach Wschodnich.
W 1926 roku na czele grupy harcerzy brał udział w wypadkach majowych po
stronie rza˛du, a w okresie od 1 października 1927 roku do 31 stycznia 1929 roku
odbył służbe˛ wojskowa˛ w Marynarce Wojennej RP.
Od stycznia 1931 roku Je˛drzej Giertych obja˛ł stanowisko attache kulturalnego
w polskim konsulacie w Olsztynie, którym kierował wtedy dr Karol Ripa6,
odrzucaja˛c uprzednio propozycje pracy w konsulacie we Frankfurcie nad Menem
lub poselstwie w Teheranie7. Fakt ten zbiegł sie˛ w czasie z osłabieniem jego
aktywności w kierownictwie harcerstwa, spowodowanym opanowaniem na zjeździe ZHP w Krakowie tego roku kierownictwa organizacji przez nowych ludzi,
zwia˛zanych politycznie z sanacja˛8.
Pracuja˛c w Olsztynie na rzecz ludności Warmii i Mazur i Powiśla, Je˛drzej
Giertych pisywał regularnie do „Gazety Olsztyńskiej” pod pseudonimem „Jedam”,
oraz do wydawanego alfabetem gotyckim tygodnika „Mazur”. Owocem tego
pobytu była ksia˛żka „Za północnym kordonem – Prusy Wschodnie”.
W roku 1932, w ramach czystki przeprowadzonej w MSZ przez płk Becka,
Je˛drzej Giertych został odwołany z zajmowanego stanowiska i po półrocznym
pozostawaniu „w stanie rozporza˛dzalności”, zwolniony z pracy. Pozostawszy bez
4
http:pl.wikipedia.org (12.07.2007).
http:pl.wikipedia.org (23.08.2007).
6
S. Palczewski, Bogaty żywot pisarza, Wszechpolak nr 105 i 106, www.jedrzejgiertych.republika.pl
(20.11.2007).
7
Warszawa 1985, www.jedrzejgiertych.republika.pl (20.11.2007).
8
A. Domosławski, Saga rodu Giertychów, Gazeta Wyborcza z dnia 12/10/2002 – 13/10/2002, s. 18.
5
Je˛drzej Giertych (1903-1992) i jego recepcja...
149
pracy Giertych za rada˛ Romana Dmowskiego, z którym ła˛czyła go dość bliska
znajomość, postanowił poświe˛cić sie˛ wyła˛cznie polityce, zostaja˛c zawodowym
politykiem Obozu Narodowego, do jedności ideowej z którym poczuwał sie˛ od
dawna, mimo braku formalnej przynależności spowodowanego wymogiem „apolityczności” w harcerstwie, a potem w służbie dyplomatycznej.
Zmobilizowany w 1939 roku był wśród obrońców Helu. W latach 1939-1945
był jeńcem oflagów9, z których sześciokrotnie uciekał. Za kare˛ trafił do centralnego
wie˛zienia Gestapo na Alexanderplatz w Berlinie, gdzie w 1945 roku został
uwalniony przez Amerykanów10.
Po wojnie wsta˛pił do Polskiej Marynarki Wojennej w Wielkiej Brytanii. Jako
kurier rza˛du z francuskim paszportem przyjechał do kraju i 17 lutego 1931 roku
ożenił sie˛ z Maria˛ Łuczkiewicz 11, oficjalnie wdowa˛ z czwórka˛ dzieci i naste˛pnie
wywiózł wraz z dziećmi jako swoja˛ rodzine˛ do Francji. Osiedlił sie˛ w Anglii, ale
nie przyja˛ł brytyjskiego obywatelstwa, pomimo wcześniejszej utraty obywatelstwa
polskiego na mocy aktów prawnych z końca lat czterdziestych, pozostaja˛c bezpaństwowcem (fakt nieprzyje˛cia obywatelstwa brytyjskiego spowodowany był uznaniem przez niego złożenia przysie˛gi na wierność Koronie Brytyjskiej za apostazje˛
narodowa˛, złamanie wierności Ojczyźnie – Polsce)12, co znacznie utrudniło mu
zdobycie lepszej pracy. Podejmował prace˛ jako niewykwalifikowany robotnik
w hucie szkła, potem w restauracjach, piekarniach, u rymarza, introligatora.
Wreszcie zdobył posade˛ subiekta w ksie˛garni, co przynosiło jemu i jego rodzinie
wzgle˛dna˛ stabilizacje˛. Dopiero po wielu latach uzyskał od ministerstwa oświecenia
prawo nauczania w angielskich szkołach. Uczył je˛zyków obcych, przeważnie
je˛zyka francuskiego, co w konsekwencji dało mu uprawnienia emerytalne z tego
tytułu.
Kariere˛ żarliwego ideologa polskiego nacjonalizmu Je˛drzej Giertych zawdzie˛cza ponieka˛d znienawidzonej sanacji13. Utrata posady w dyplomacji w 1932 roku
i odsunie˛cie od codziennej urze˛dniczej harówki uczyniło z niego namie˛tnego
i arcypłodnego publicyste˛. Roman Dmowski powierzył mu funkcje˛ sekretarza
generalnego powołanego przez siebie Obozu Wielkiej Polski i redaktora partyjnego
organu – „Szczerbca”. Był sekretarzem Obozu Wielkiej Polski14, członkiem
9
J. Giertych przez rok był jeńcem oflagu w Nienburgu nad Wezera˛, naste˛pnie oflagu w Colditz
w Saksonii, w oflagu w Murnau w Bawarii oraz w dwóch fortach górskich: Fort Spitzberg i Fort
Hohenstein, składaja˛cych sie˛ na obóz odosobnienia dla polskich oficerów. (J. Giertych, Europa
w niewoli, Londyn 1959, s. 8).
10
P. Piesiewicz, Zarys biografii, z ksia˛żki Myśl ideowo – polityczna Je˛drzeja Giertycha 966-1986,
11
http://pl.wikipedia.org/wiki/jedrzej-giertych (20.11.2007).
12
13
150
Zarza˛du Głównego Stronnictwa Narodowego, członkiem Rady Naczelnej oraz
został powołany przez Romana Dmowskiego do Komitetu Głównego. Jako polityk
specjalizował sie˛ w sprawach wychowania młodzieży, w zagadnieniach ideowych
w problemach polsko-niemieckich. Po przegranej walce o władze˛ w Stronnictwie
Narodowym (zwycie˛zca˛ został jego długoletni przeciwnik Tadeusz Bielecki)
skoncentrował sie˛ na pisarstwie15. Powojenny spór Je˛drzeja Giertycha z prezesem
Stronnictwa Narodowego Tadeuszem Bieleckim miał swoja˛ historie˛ jeszcze przed
wojna˛. Giertych rywalizował z Bieleckim o wzgle˛dy Dmowskiego. Krótko przed
śmiercia˛ Dmowski namaścił na swego naste˛pce˛ Bieleckiego, w zwia˛zku z czym
w sercu Giertycha musiała pozostać jakaś zadra. Bielecki uważany był za bardziej
pragmatycznego polityka, natomiast Giertych był typem bezkompromisowego
ideologa. Mamy w Polsce – pisze Giertych – cała˛ liczna˛ warstwe˛ ludzi zajmuja˛cych
sie˛ polityka˛ praktycznie, a do rozumienia zjawisk politycznych organicznie niezdolnych. W Polsce ogromna˛ role˛ w wydarzeniach politycznych odgrywaja˛
spiskowcy, rewolucjoniści i powstańcy. Nasza niezdolność do politycznego myślenia i do prowadzenia polityki w szerszym stylu ma źródło zarówno w braku
trwałych instytucji, w których myśl polityczna byłaby kultywowana i rozwijana,
i w których wyrastałby nowy narybek ludzi na polityce sie˛ rozumieja˛cych16.
Maja˛c 35 lat, znane nazwisko, kilka ksia˛żek na koncie, usunie˛cie z pracy
z powodów politycznych, niemałe zaufanie Dmowskiego, Giertych, na rok przed
wybuchem II wojny światowej napisał programowa˛ ksia˛żke˛ młodych endeków
„O wyjście z kryzysu”. Był wtedy piórem numer jeden młodego pokolenia
narodowców, które chciało walczyć najpierw o władze˛ we własnych szeregach,
potem o dusze˛ narodu, wreszcie o władze˛ w kraju. Polski nacjonalizm przeżywał
wtedy wstrza˛sy. Założyciele Obozu Narodowego R. Dmowskiego – wśród nich
Je˛drzej Giertych – walczyli o schede˛ po wodzu. Z ruchu odchodzili najbardziej
radykalni młodzi działacze, tworza˛c Obóz Narodowo-Radykalny, który rozpadał sie˛
dalej na kolejne grupy. Radykałowie ci projektowali totalitarne państwo, „rwali sie˛
do bicia Żyda17, wzdychali do krzepy Mussoliniego i Hitlera”18, sympatyzowali
z autorytarnym i nacjonalistycznym skrzydłem rza˛dza˛cej sanacji, co w ocenie
Giertycha, to ostatnie było grzechem śmiertelnym19.
„Kierownictwem polityki, a w przyszłości władza˛ w państwie z żadnymi
14
J. Barański, Wspomnienie Je˛drzeja Giertycha, www.endecja.pl (28.01.2008).
T. Tokarz, Opcja prorosyjska rodu Giertychów, „Nowe Państwo”, nr 6, s. 50.
16
J. Giertych, Prymat polityki, Stronnictwo Narodowe a kryzys dziejowy 1938 roku, Londyn 1987,
s. 165.
17
J. Giertych odrzucał hitlerowska˛ teorie˛ rasy i krwi. Żydzi sa˛ dla niego obcy nie z powodu krwi, ale
ducha żydowskiego obcego polskości.
18
A. Domosławski, Saga rodu Giertychów, Gazeta Wyborcza nr 239 z dnia 12/10/2002
– 13/10/2002, s. 18.
19
Ibidem
15
151
ośrodkami woli i myśli politycznej dzielić sie˛ nie mamy ochoty. Dopuszczenie
wpływu jakiejkolwiek obcej nam, choćby nawet i pokrewnej, woli na nasze
ośrodki kierownicze uważamy za rzecz niedopuszczalna˛. Chcemy być ośrodkiem
krystalizacyjnym, wokół którego skupi sie˛ cały naród20” – pisał Je˛drzej Giertych.
Koronnym przykładem tej metodologii jest napisany przed wojna˛ „Tragizm losów
Polski21”, gdzie już we wste˛pie czytamy: „W badaniach dziejów Polski – i nie
tylko Polski – pomijany bywa pewien czynnik, który na przestrzeni ostatnich paru
wieków pote˛żnie na losach Polski i Europy zaważył – a jest nim działalność
żydostwa oraz zwia˛zanych z żydostwem tajnych stowarzyszeń istnieja˛cych
w łonie społeczeństw chrześcijańskich”. To wszystko jest nasza Ojczyzna. Jedna,
nierozerwalna całość, żywa, pulsuja˛ca krwia˛. Kto tego nie widzi, kto tej całości
Ojczyzny nie ma w sobie, w sercu swojem, nie kocha i nie cierpi za „milijony”,
nie pragnie Polski „dźwigna˛ć, uszcze˛śliwiać” ani nia˛ „cały świat zadziwić” – ten
nie jest Polakiem, nie ma w sobie polskiego narodowego instynktu, nie ma
w sobie nic z ducha naszego plemienia. Jest kosmopolita˛, jest bezbarwnym,
smutnym, bła˛kaja˛cym sie˛ po omacku okazem jałowej, rzekomo „nowoczesnej”
mie˛dzynarodowości, jest dusza˛ wypaczona˛ przez zaborców, albo przez pote˛żny
w polskiej warstwie inteligencji (dzie˛ki sile liczebnej inteligencji żydowskiego
pochodzenia) wpływ semicki – lecz nie jest Polakiem22. Taki sposób poste˛powania widział J. Giertych w procesie wychowania młodego pokolenia Polaków,
moga˛cych przenieść dalej w przyszłość charakter narodowy społeczeństwa
i państwa.
Feliks Koneczny, oceniaja˛c „Tragizm losów Polski”23 w „Myśli narodowej”
z 1937 roku pisze: „Nasz autor wytworzył sobie taka˛ oś z przekonania, że
nowożytne dzieje Polski zawisły od tajnych stowarzyszeń, które zacze˛ły sie˛ (jak
przypuszcza) już na dworze Bony, a ułożyły sie˛ naste˛pnie w masonerii, popieranej
przez żydostwo. Zwia˛zki te nabrały takiej mocy, iż naród polski nie zdołał im
sprostać ni siła˛ fizyczna˛, ni inteligencja˛. One parły do rozbiorów Polski już od XVII
wieku, one narzuciły nam prusofilskie złudzenia prawdziwie samobójcze i w końcu
urza˛dziły powstania, po których grze˛zło sie˛ coraz niżej”. Jednakże Feliks Koneczny
przestrzega, że krystalizacja wszelkich myśli i stosunków wokół jednej osi, co
prawda porza˛dkuje pogla˛dy publicystów, ale też dla tej samej przyczyny łatwo
w nich o przesade˛, a czasem wyłania sie˛ doktrynerstwo. Twierdzi, że w takie
20
Ksia˛żke˛ te˛ łatwo było w Polsce przeczytać, bo tysia˛ce egzemplarzy rozeszło sie˛ przed konfiskata˛
(cze˛ść z tego spalili potem Niemcy i komuniści), a naste˛pnie ukazały sie˛ dwa wydania „podziemne”,
jedno w roku 1938, a drugie w czasie wojny przed okupacja˛ (J. Giertych, O przyczynach katastrofy
wrześniowej – odpowiedź na repliki, Londyn 1960, s. 6).
22
J. Giertych, My, nowe pokolenie, Londyn 1947, s. 41-42.
23
St. Pasławski, Bogaty żywot pisarza, Wszechpolak nr 105-106, www.jedrzejgiertych.republika.pl
(20.11.2007).
21
152
doktrynerstwo Je˛drzej Giertych popadł co do masonerii, nie uwzgle˛dniaja˛c, „że
bywała ona rozmaita˛, czasem i w niektórych prowincjach jakby sportem raczej,
niż spiskiem”24.
Żydzi, masoni i tajne zwia˛zki sa˛ odpowiedzialne za upadek I Rzeczypospolitej, rozbiory, kle˛ski powstań – kościuszkowskiego, listopadowego i styczniowego – za ne˛dze˛ i piłsudczyzne˛ – pisze Giertych. Tajne zwia˛zki opanowały
Polske˛ już za Jagiellonów. Polska wyniszczona gospodarczo przez wojny i przewroty stała sie˛ dla żywiołu żydowskiego łatwym żerowiskiem. W XVIII wieku
mówiono w Polsce: ”Kto za Żydami mówi, ten już wzia˛ł, a kto przeciw Żydom,
ten chce wzia˛ć. Powyższe fakty wystarczaja˛ jako dowód na to, ile demoralizacji
zakradło sie˛ w życie upadaja˛cej Rzeczpospolitej dzie˛ki Żydom. Nie jest wcale
przypadkiem, że upadek Rzeczpospolitej zacza˛ł sie˛ równocześnie z zalewem
Polski przez Żydów. Nie tylko obce mocarstwa zniszczyły Polske˛” – przekonuje
autor.
Je˛drzej Giertych uważał, że rozbiory Polski przeprowadzone zostały przez
masonerie˛. Plan rozbiorów uknuty został w lożach. „Do lóż należeli wszyscy
najwybitniejsi aktorzy tragedii rozbiorowi, zarówno ze strony polskiej, jak ze
strony państw rozbiorczych” – pisze Giertych. Jednak udział Rosji w rozbiorach
przedstawia w sposób zdecydowanie łagodniejszy niż Prus. Głównym organizatorem rozbiorów Polski były Prusy, ojczyzna Immanuela Kanta25. Opisuja˛c epoke˛
pierwszych Piastów zaznacza, że: naród niemiecki jest od zarania dziejów siła˛,
która cia˛ży swoja˛ pote˛żna˛, w centrum kontynentu położona˛ masa˛ nad całościa˛
Europy, groża˛c zwichnie˛ciem jej równowagi26. Głównym wrogiem Polski jest
naród niemiecki i sa˛ państwa niemieckie (Prusy, Rzesza Niemiecka, Austria)
i należy główny wysiłek walki skierować przeciwko nim27. Szkody i krzywdy
spowodowane przez naród niemiecki w latach 1939-1945 nie sa˛ wypadkiem
odosobnionym, ale sa˛ jaskrawym momentem w procesie, który trwa tysia˛c lat. Od
tysia˛ca lat Niemcy nas pala˛, rabuja˛, morduja˛ – i dotychczas żadnych odszkodowań
za to nie otrzymaliśmy. Nie inaczej poste˛pował Fryderyk zwany Wielkim. I wespół
ze Szwedami – tzw. Wielki Elektor. I Krzyżacy. I margrabiowie brandenburscy.
I Barbarossa. I Henryk II. Na obecne wielkie „restitutio ad integrum” winy
i zbrodnie niemieckie gromadziły sie˛ w cia˛gu lat tysia˛ca28.
Doświadczenie zarówno poprzedniego tysia˛clecia, jak i pie˛ciu lat ostatniej
wojny, wykazało, iż naród niemiecki nie jest skłonny żyć z nami w poprawnych
24
F. Koneczny, Tragizm losów Polski, Myśl Narodowa nr 24, 1937 r. (www..biblioteki/pliki
17.02.2008).
25
J. Giertych, Polska i Niemcy, Wrocław 1996, s. 169.
26
J. Giertych, Polityka polska w dziejach Europy, Londyn 1947, s. 7.
27
J. Giertych, Polski Obóz Narodowy, Wrocław 1996, s. 3.
28
J. Giertych, Sprawa Ziem Odzyskanych w świetle etyki, Stuttgart 1948, s. 13-14.
153
stosunkach sa˛siedzkich. Jego zamiarem wobec nas było i jest wyniszczenie – pisze
Je˛drzej Giertych. Jeśliśmy mogli mieć jakieś złudzenia co do tego, co od Niemców
może nam grozić, to ostatnia wojna złudzenia te rozwiała29.
Tak jak wcześniej uznał, że upadek I Rzeczpospolitej spowodowali Żydzi,
masoni i tajne zwia˛zki, tak po upadku I RP nadeszły żydowsko-masońskie
insurekcje i bolszewicko-żydowski najazd na Polske˛.
W „Liście otwartym do społeczeństwa polskiego w kraju” Je˛drzej Giertych
dokonuje oceny przyczyn i skutków wywołania powstania listopadowego 1830
roku. „Francuscy karbonariusze30 i masoni zaża˛dali od karbonariuszy i masonów
polskich, by wywołali w Polsce powstanie i ci ostatni doprowadzili do wybuchu
„powstania listopadowego”. Powstanie to, które przekształciło sie˛ w wojne˛ polsko-rosyjska˛ przyniosło Polsce straszliwa˛ kle˛ske˛, doprowadziło do likwidacji odre˛bności państwowej Królestwa Kongresowego, do likwidacji polskiego wojska, do
podcie˛cia przewagi polskości na ziemiach za Bugiem i Niemnem, do rozpocze˛cia
groźnego ucisku narodowego. Ale zarazem uratowało rewolucyjna˛ Francje˛. Polska
odegrała role˛ owcy zrzuconej z sań na pożarcie wilkom, dla ratowania tych, którzy
saniami tymi jada˛31.
Przewrót majowy uznał również za dokonany żydowska˛ re˛ka˛. „Przyszłość
Polski przedstawiałaby sie˛ zupełnie jasno – szkodliwa, bezwładna zapora, jaka˛ na
drodze jej losów stanowia˛ rza˛dy sanacyjne, zostałaby usunie˛ta bez żadnego wysiłku
– gdyby nie jedna okoliczność: istnieja˛ w Polsce Żydzi stanowia˛cy wielka˛ siłe˛
polityczna˛”. Analizuja˛c układ społeczny i polityczny przedstawia wizje˛ Polski
podzielonej na dwa obozy32, gdzie po jednej stronie stoi obóz narodowy, a po
drugiej, stoja˛ Żydzi oraz wszyscy ci, którzy swoja˛ siłe˛ i znaczenie czerpia˛
z żydowskiego poparcia, a których istotna˛ rola˛ jest służenie Żydom za parawan.
„Niejeden z ośrodków propagandowych rzekomo polsko-emigracyjnych w istocie
finansowany jest z budżetu tego czy innego mocarstwa. Ogromna˛ role˛ odgrywa
wśród nich ten polski obóz polityczny, który w wojnie 1914-1918 roku szedł razem
z Niemcami, który obja˛wszy w Polsce w 1926 roku władze˛ droga˛ zbrojnego
29
J. Giertych, Sprawa Ziem Odzyskanych w świetle etyki, Stuttgart 1948, s. 14.
Karbonariusz (wł. carbonaro = we˛glarz) tajny ruch polityczny, skierowany przeciw absolutyzmowi, rozpowszechniony w Europie, głównie we Francji i we Włoszech, w pierwszej połowie XIX w.,
głosza˛cy hasła narodowowyzwoleńcze, maja˛cy radykalny program społeczny. (Słownik wyrazów
obcych PWN, Warszawa 1980, s. 341).
31
J. Giertych, List otwarty do społeczeństwa polskiego w kraju, Londyn 1976, http://www.jedrzegiertych.pl (20.11.2007).
32
Przełom lat 1918-1919 to był w narodzie polskim i w da˛żeniach politycznych polskich przełom
zmagania sie˛ dwóch obozów, obozu zwolenników „Wielkiej Polski” da˛ża˛cych do osia˛gnie˛cia maksymalnych pod wzgle˛dem terytorialnym i pod innymi wzgle˛dami celów polskiego narodu i zwolenników
„małej Polski”, wprawdzie głosza˛cego bardzo śmiało program niepodległości, ale wyobrażaja˛cego sobie
te˛ niepodległość jako akceptowana˛ przez Niemcy, a wie˛c w istocie raczej ograniczona˛. (J. Giertych,
Józef Piłsudski, 1914-1919, t. III, Londyn 1990, s. 205).
30
154
zamachu stanu i trzydniowej wojny domowej zrujnował naste˛pnie i zdezorganizował Polske˛ swymi szkodliwymi, trzynastoletnimi rza˛dami, i który swa˛ błe˛dna˛
polityka˛ doprowadził Polske˛ do katastrofy wrześniowej i nowego rozbioru, a który
także i dzisiaj zdradza tendencje z punktu widzenia interesów Polski niebezpieczne.
Ogromny wpływ ma wśród nich żywioł żydowski33, lub blisko z Żydami zwia˛zany
na ogół wyznaja˛cy pogla˛dy zbliżone do tzw. „trockistów”, a wie˛c marksistowskie,
jawne, lub w sposób utajony wrogie duchowi chrześcijańskiemu Polski i tradycjom
jej tysia˛cletniej, chrześcijańskiej historii”34.
Polska miała dwadzieścia lat na to, by te 90 milionów ludzi (chodzi o ludność
Niemiec i ZSRR razem wzie˛tych) scementować do zgodnego współdziałania, by
sojusz środkowej Europy z Francja˛ zacieśnić, by wpływy polityki niemieckiej
i sowieckiej na swoim obszarze sparaliżować, by zbliżeniu Niemiec i Rosji
przeszkadzać35.
Przedstawiaja˛c sanacje˛ w 1936 roku przez pryzmat wyborów w Łodzi pisze
– „A tymczasem w kraju toczy sie˛ dramatyczna walka. W treści identyczna, choć
w formach, jak dota˛d, chwała Bogu jeszcze (i oby nigdy) nie tak ostra, jak
w Hiszpanii. Walka Narodu z ofensywa˛ komunizmu, która u nas, w naszych
specyficznych polskich warunkach, jest równocześnie jawna˛ ofensywa˛ żydostwa”36.
W 1956 roku Je˛drzej Giertych zwia˛zał sie˛ z miesie˛cznikiem „Horyzonty”,
wydawanym przez grupe˛ publicystów endeckich zajmuja˛cych negatywne stanowisko wobec polityki prowadzonej przez kierownictwo Stronnictwa Narodowego,
ocenianej jako „rusofobiczna”, a tym samym niezgodna z przesłaniem Romana
Dmowskiego. Periodyk ten był specyficznym zjawiskiem na emigracyjnej scenie
politycznej. O ile główne ośrodki polskiego wychodźstwa niepodległościowego
(,niezłomni” z Londynu, paryska „Kultura”, sekcja polska RWE) reprezentowały
postawe˛ antysowiecka˛, deklaruja˛c potrzebe˛ oporu przeciw komunistycznej Moskwie, o tyle „Horyzonty” przyje˛ły stanowisko odmienne37. Z „Horyzontów” płyna˛
entuzjastyczne niemal informacje, że po 1956 roku w Polsce „cofna˛ł sie˛ najazd
33
Antagonizm polsko-żydowski nie był wie˛c wytworem rasistowskich urojeń, ale był nieuchronna˛
polityczna˛ koniecznościa˛. Żydzi w Polsce byli wielka˛ i niebezpieczna˛ siła˛ odśrodkowa˛, było wie˛c rzecza˛
naturalna˛, że naród polski z siła˛ ta˛ usiłował walczyć. Trudno wie˛c sie˛ dziwić, że polski ruch narodowy,
który był odpowiednikiem nacjonalizmu, miał postawe˛ antyżydowska˛ i uważał walke˛ z siła˛ elementu
żydowskiego w Polsce za jeden z głównych przedmiotów swojej działalności (J. Giertych, Nacjonalizm
chrześcijański. III Bankructwo Nacjonalizmu Niechrześcijańskiego. www.jedrzejgiertych.republika.pl,
20.11.2007).
34
J. Giertych, List otwarty do społeczeństwa polskiego w kraju, Londyn 1976, www.jedrzejgiertych.pl/ (20.11.2007).
35
J. Giertych, Europa w niewoli, Londyn 1959, s. 5.
36
J. Giertych, Po wyborach w Łodzi. Obserwacje i wnioski, Warszawa 1936, www.jedrzejgiertych.pl (20.11.2007).
37
155
cywilizacyjny”, a polityka wyznaniowa nowego przywódcy PRL Władysława
Gomułki jest strawna. Od pierwszego numeru „Horyzonty” opowiedziały sie˛ za
sojuszem z ZSRR, który nazywano tam konsekwentnie Rosja˛. Najbardziej spektakularnym przejawem aktywności tego środowiska było wystosowanie w 1959
roku listu do Nikity Chruszczowa, którego inicjatorem i głównym autorem był
Je˛drzej Giertych. Wyrażano w nim przekonanie, że Polska i ZSRR sa˛ naturalnymi
sprzymierzeńcami38. List był de facto oferta˛ współpracy skierowana˛ pod adresem
Kremla: dopuścicie nas, narodowców do władzy w Polsce, a be˛dziemy lojalnym
strażnikiem waszych (sowieckich) interesów w Europie. W rezultacie członkowie
komitetu redakcyjnego zostali w 1968 roku usunie˛ci ze Stronnictwa Narodowego.
Okazało sie˛ zreszta˛, że periodyk był pośrednio finansowany przez władze komunistyczne, ponieważ ambasada PRL w Londynie kupowała 1000 egzemplarzy oraz
łożyła przez podstawione osoby na ukazuja˛cy sie˛ dodatek dyskusyjny39.
Charakterystyczna była postawa Giertycha wobec wypadków poznańskich
w czerwcu 1956 roku. Pote˛piał ich inicjatorów i wzywał do surowego ukarania.
W broszurze „Po wypadkach poznańskich” pisał: „Trzeba to powiedzieć w sposób
twardy: powstanie poznańskie jest zbrodnia˛ przeciwko polskiemu narodowi i zasługuje na jednomyślne surowe pote˛pienie ze strony narodu. Uważam, że szkoda,
że polski sa˛d nie skazał na rozstrzelanie (po uprzedniej degradacji) zarówno
sprawców powstania listopadowego, jak powstania styczniowego. Nie inny jest mój
pogla˛d i na sprawców obecnego powstania poznańskiego”40.
Endecki ideolog zdecydowanie odrzucał program rozbicia Zwia˛zku Radzieckiego. Jego zdaniem, w miejscu pobitej Rosji powstałaby próżnia, która˛ nieuchronnie zapełniłyby Niemcy. Trzeba także i o jednym pamie˛tać. Rosja jest
w podstawach swojego życia narodem w istocie chrześcijańskim. Kto wie, czy nie
jest zadaniem Polski swoja˛ postawa˛, przykładem i wpływem nawrócenie Rosji
przyspieszyć, albo przynajmniej sie˛ do tego przyczynić. Byłoby to dodatkowym
we˛złem, który ułatwiłby i pogłe˛biłby rzeczywista˛ przyjaźń mie˛dzy Polska˛
i Rosja˛41.
Odrzucał również istnienie narodu ukraińskiego, uznaja˛c go za wymysł
masonerii da˛ża˛cej do osłabienia Rosji. „Naród ukraiński nie istnieje. Idea osobnego
narodu ukraińskiego, obejmuja˛cego całość ziem mowy południowo-ruskiej, cał38
Układ stosunków mie˛dzynarodowych nakazuje Polsce uważać Rosje˛ za naturalnego, koniecznego
sojusznika, ale to nie znaczy, że Polska ma być rosyjskim wasalem. Istnieje wiele pośrednich dróg
pomie˛dzy skrajnościami zrywania z Rosja˛ i potulnego ulegania jej przewadze i nawet jej kaprysom
(J. Giertych, List otwarty do społeczeństwa polskiego w kraju, s. 6, Londyn 1976, http://www.jedrzejgiertych.pl 20.11.2007)
39
40
Ibidem, s. 51.
41
J. Giertych, List otwarty do społeczeństwa polskiego w kraju, Londyn 1976, http://www.jedrzejgiertych.pl (20.11.2007).
156
kowicie odre˛bnego od Rosji jak i od Polski, posiadaja˛cego jednolity odre˛bny je˛zyk
literacki oraz zmierzaja˛ce do odre˛bności państwowej, jest idea˛ wolnomularska˛
– pisze Je˛drzej Giertych w „Horyzontach”42.
O zajściach na prawosławnych uroczystościach cerkiewnych, do jakich doszło
w Poczajowie na Wołyniu Je˛drzej Giertych pisze: „Żywioły „ukraińskie” wywołały
te zajścia, w tym celu, aby jaskrawo zamanifestować postulat „ukraiński” nadania
cerkwi prawosławnej zabarwienia „ukraińskiego”, oraz przebudowania jej ustroju
w takim kierunku, by oparł sie˛ on na zasadach tzw. „soborności”. Gdyby zajścia
miały źródło czysto wewne˛trzne, zamknie˛te całkowicie w ramach cerkwi prawosławnej, publicysta polski niewiele by tu miał do powiedzenia. Ale zupełnie
specjalne zabarwienie nadaje opisanym zajściom ta okoliczność, iż za plecami
organizatorów stoi „sanacja”, a przynajmniej pewne jej odłamy. W manifestacjach
brali udział – dość jawny – niektórzy posłowie z BB, – a prasa sanacyjna poświe˛ciła
zajściom bardzo ciepłe wzmianki”43.
W Polsce, szacunek dla wolnej woli wytworzył wartości tolerancji religijnej
nie tylko dla pogan, ale także dla innowierców – uważa Je˛drzej Giertych. Polska
była przysłowiowym „państwem bez stosów”, rajem dla prześladowanych za
wyznania religijne w innych krajach.
Zasada tolerancji religijnej była wprowadzona do ideologii europejskiej właśnie przez Polske˛. Pomimo trudności z rozstrzygnie˛ciem spraw spornych, to jednak
Polska była w tej kwestii w zgodzie z doktryna˛ Kościoła katolickiego, a nie jej
przeciwnicy44.
W 1953 roku Je˛drzej Giertych napisał list do członków i sympatyków
Stronnictwa Narodowego, w którym bezpardonowo atakuje przywódce˛ emigracyjnej endecji Bieleckiego. Zarzuca mu słabość i oportunizm. Przed wojna˛ nie
przeciwstawił sie˛ atakowi Polski na Czechosłowacje˛45, a teraz znajduje sie˛ pod
wpływem „czynników obcych”. Polityka Bieleckiego – pisał Giertych – nie jest
„ani zła, ani dobra, ani udana ani nieudana, po prostu – żadna”. Bielecki zwołał
zjazd SN i wygrał. Niepogodzony z porażka˛ Giertych zacza˛ł budować alternatywny
ośrodek oddziaływania – pismo „Ruch Narodowy”. Celem tego pisma było
wypracowanie doktryny politycznej dla Polski jutra, rozwijanie szkoły politycz-
42
www.endecja.pl (28.01.2008).
J. Giertych, Zajścia w Poczajowie, www.endecja.pl (28.01.2008).
44
J. Giertych, W Obronie Mojego Kraju, Londyn 1981, s. 4. (Tekst pochodzi z drugiego rozdziału
angielskoje˛zycznej ksia˛żki Je˛drzeja Giertycha pod tytułem „In Defence of My Country”).
45
W roku 1938 Polska poszła z Hitlerem przeciwko Czechosłowacji i to rozstrzygne˛ło o obaleniu
systemu wersalskiego, o likwidacji polskiej niepodległości i o stworzeniu w centrum Europy politycznego chaosu, na którym ustanowili swój nowy ład w pierwszej fazie Hitler, a w drugiej fazie Stalin
(J. Giertych, Prymat polityki, Stronnictwo Narodowe a kryzys dziejowy 1938 roku. Relacja pamie˛tnikarska. Londyn 1987, s. 162).
43
157
nego myślenia w oparciu o wypróbowane metody pracy Romana Dmowskiego.
Taki przynajmniej cel Je˛drzeja Giertycha wskazuje Jan Barański w „Liście do
Narodowców”46.
Jest organizatorem i przewodnicza˛cym powstałego w 1964 roku Towarzystwa
im. Romana Dmowskiego oraz redaktorem wydawnictw tego towarzystwa, m.in.
ukazuja˛cego sie˛ w nieregularnych odste˛pach wydawnictwa seryjnego „Opoka”47.
Kryzys roku 1968 rozpatruje Giertych przez pryzmat licznych skupisk Żydów
w wyższych eszelonach partii. „Rza˛d komunistyczny w Polsce twierdzi, że
manifestacje zorganizowane zostały przez syjonistów w partii. Mie˛dzy innymi
podawano wiadomość, że manifestacje zorganizowane zostały na ogół przez
studentów pochodzenia żydowskiego, których ojcowie sa˛ dygnitarzami w partii
komunistycznej. Rozgrywka w partii, która nasta˛piła po manifestacjach, ma
wyraźne zabarwienie antysyjonistyczne. Cały szereg Żydów został wydalony
z partii komunistycznej oraz potracił posady dygnitarskie w aparacie rza˛dowym,
politycznym i kulturalnym”. „To nie sa˛ Żydzi w sensie religijnym” – pisze dalej.
„To jest klika kosmopolityczna, zwia˛zana jednak z żydostwem światowym,
niezmiernie wobec Polski wpływowa, a uczuciom patriotycznym polskim obca. Jej
rza˛dy w Polsce były niebezpieczne dla polskiej polityki, szkodliwe dla polskiej
kultury i dokuczliwe dla polskiego zbiorowego życia. Silnie zaprawione mściwościa˛ wobec polskiego społeczeństwa i w istocie nienawiścia˛ do Polaków i polskości48.
W ”Liście otwartym do społeczeństwa polskiego”, ogłoszonym w czerwcu
1976 roku, krytykował opozycje˛ antyreżimowa˛, zarzucaja˛c jej reprezentowanie
obcych interesów. Łatwiej było mu zaakceptować PZPR niż ośrodki polskiej
opozycji wywodza˛ce sie˛ z KOR. Można odnieść wrażenie, że bardziej obawiał sie˛
Adama Michnika, którego nazywał „trockista˛”, niż Leonida Breżniewa czy Wojciecha Jaruzelskiego49. „Obserwuja˛c z troska˛ narastanie w Polsce kampanii podburzaja˛cej społeczeństwo polskie do czynnej walki przeciwko przewadze sowiec46
J. Barański, Fragmenty listu Do Narodowców. Doka˛d Idziemy? Jan Barański, Je˛drzej Giertych,
Stanisław Kozanecki, Witold Olszewski, Paweł Polański, Paryż, Londyn, Nowy Jork 1961,
www.endecja.pl (28.01.2008).
47
J. Giertych, Polski Obóz Narodowy, Wrocław 1996, s. 1.
48
Odre˛bność ideowa˛ polskiego ruchu narodowego od ruchów nacjonalistycznych w innych krajach
ilustruje dobrze stosunek zagadnienia, które w propagandzie i akcji nacjonalistycznej w wielu krajach
zajmowało miejsce czołowe, mianowicie do zagadnienia żydowskiego. Ruch narodowy polski był
ruchem antyżydowskim, co wie˛cej był w Polsce ruchem antyżydowskim głównym. Walka tego ruchu
z rola˛ polityczna˛, gospodarcza˛ itp. społeczności żydowskiej w Polsce nie była w działalności tego ruchu
epizodem, ale toczyła sie˛ przez dziesie˛ciolecia. Walka ta była zaostrzana przez fakt, że społeczność
żydowska odgrywała w Polsce role˛ wyja˛tkowa˛. Nigdzie w Europie Żydzi nie byli tak liczni jak w Polsce
(J. Giertych, Nacjonalizm chrześcijański. III Bankructwo Nacjonalizmu Niechrześcijańskiego,
www.jedrzejgiertych.republika.pl (20.11.2007).
49
158
kiej – kampanii przypominaja˛cej ruch opozycyjny w Czechosłowacji w roku 1968,
o którego skutkach dobrze wiemy – doszedłem do wniosku, że jest moim obowia˛zkiem jako człowieka śledza˛cego wydarzenia polityczne i maja˛cego świadomość
groża˛cych Polsce niebezpieczeństw, wysta˛pić wobec opinii publicznej w kraju
z ostrzeżeniem wzywaja˛cym te˛ opinie˛ do przeciwstawienia sie˛ poczynaniom,
moga˛cym ścia˛gna˛ć na Polske˛ nieszcze˛ście, a do niczego pożytecznego nie be˛da˛cym
w stanie doprowadzić”50.
Ruch narodowy polski – według Giertycha – był ruchem najbardziej stanowczo
reprezentuja˛cym w narodzie polskim kierunek antysemicki. Był on ta˛ siła˛ w życiu
polskim, która zarazem odznaczała sie˛ najwie˛ksza˛ nieufnościa˛ wobec wszystkiego co
przychodzi z Niemiec oraz darzona była przez Niemców nienawiścia˛. Jak dalece
Niemcy polskiego ruchu narodowego nienawidzili dowodza˛ prześladowania tego ruchu
przez rza˛dy hitlerowskie w Polsce w czasie drugiej wojny światowej. Nikt nie był
w Polsce (poza Żydami) tak systematycznie te˛piony, jak właśnie ruch narodowy51.
Koncept polityczny Je˛drzeja Giertycha wytyczył kierunek myślenia środowisk
neoendeckich pod koniec XX wieku. Ogromny jego wpływ zauważalny jest przede
wszystkim w pogla˛dach jego syna Macieja, od 1962 roku mieszkaja˛cego w Polsce52.
Myśl polityczna nestora rodu Giertychów pozostaje również do dzisiaj inspiracja˛ dla Ligi Polskich Rodzin. To właśnie LPR już podczas ukraińskiej „pomarańczowej rewolucji” wyraźnie odróżniała sie˛ od pozostałych sił politycznych w Polsce swa˛ prorosyjska˛ postawa˛.
Je˛drzej Giertych niewa˛tpliwie dawał wyraz głoszonym przez siebie konsekwentnie i bezkompromisowo zasadom moralnym. Był bardzo pobożny. Dużo czasu
poświe˛cał na modlitwe˛, uczestniczył w pielgrzymkach, rekolekcjach, procesjach.
Interesował sie˛ życiem Kościoła i komentował je. Do śmierci uczył sie˛ je˛zyków.
– ostatni litewski – znał ich około dwudziestu. Nie ufał tłumaczom, nie ufał
reporterom, chciał sam przeczytać, sam zobaczyć. Urabiał sobie własne zdanie na
każda˛ sprawe˛ i nie łatwo było go przekonać, że nie miał racji53.
W cie˛żkich warunkach materialnych wraz z małżonka˛ wychował dziewie˛cioro
dzieci. Zapewnił im wykształcenie oraz możliwość bezpośredniego poznania Polski
m.in. przez wysyłanie ich na studia do kraju. Troje jego dzieci wsta˛piło do stanu
duchownego w zgromadzeniach zakonnych, dwoje zamieszkało na stałe w Polsce.
Je˛drzej Giertych zmarł w Londynie 9 października 1992 roku. Został pochowany na cmentarzu w Kórniku koło Poznania54.
50
J. Giertych, List otwarty do społeczeństwa polskiego w kraju, s. 1, http://www.jedrzejgiertych.pl/
(20.11.2007).
51
J. Giertych, Nacjonalizm chrześcijański. III Bankructwo Nacjonalizmu Niechrześcijańskiego,
www.jedrzejgiertych.republika.pl (20.11.2007).
52
53
M. Giertych, Mój tata, Wszechpolak nr 110-111(www.biblioteki/pliki 17.02.2008).
54
www.wikipedia.pl (23.03.2008).
159
Je˛drzej Giertych (1903-1992) i jego recepcja polskiej rzeczywistości politycznej
Streszczenie
Niniejsza praca przedstawia postać Je˛drzeja Giertycha – polityka, pisarza, publicyste˛ i historyka,
członka Stronnictwa Narodowego, uważanego przez swoich stronników za jedna˛ z najpie˛kniejszych
postaci naszego pokolenia. Je˛drzej Giertych jest autorem ponad dwudziestu ksia˛żek z zakresu polityki,
historii, spraw ideowych i beletrystyki. Napisał również kilkanaście publikacji w sześciu je˛zykach
obcych: angielskim, francuskim, hiszpańskim, portugalskim, niemieckim i włoskim. W dziedzinie
moralności Giertych nie znał spraw spornych czy wa˛tpliwych. Dla niego była tylko jedna moralność: ta
zawarta w Ewangelii i nauce Kościoła katolickiego.Odre˛bność ideowa˛ polskiego ruchu narodowego od
ruchów nacjonalistycznych w innych krajach – wg Giertycha – ilustruje stosunek do zagadnienia, które
w propagandzie i akcji nacjonalistycznej zajmowało czołowe miejsca, mianowicie do zagadnienia
żydowskiego. Myśl endecka Je˛drzeja Giertycha z lat 30., to strach przed Niemcami i kosmopolitycznoliberalnym Zachodem, fobie antymasońskie, antyżydowskie, fundamentalizm katolicki. Je˛drzej Giertych
był harcerzem i wychowawca˛ i właśnie dlatego – uważa prof Wapiński – nie miał ambicji wodzowskich.
Był typem niezłomnego, aspiruja˛cego do roli ideologa, porywaja˛cego swoimi ideałami i wizjami.
Polityczny pragmatyzm był mu z gruntu obcy.
Słowa kluczowe: Je˛drzej Giertych, polityka, prawica narodowa, nacjonalizm, Stronnictwo Narodowe.
Je˛drzej Giertch (19030 1992) and his perception of Polish political reality
Summary
The article presents Je˛drzej Giertych who was a Polish politician, journalist, historian and writer,
also a member of the party called Stronnictwo Narodowe (The National Party), who is regarded as the
most beautiful figure of our generation. Je˛drzej Giertych wrote over twenty books relating to politics,
history, ideology and literary fiction. Furthermore, he is the author of several texts written in six different
languages, such as English, French, Spanish, German, Italian and Portuguese. In the field of morality he
did not perceive any doubtful or controversial issues. He knew only the morality preached by the Gospel
and the Catholic Church. What made Polish national movement different from nationalist movements in
other countries is the question about Jewish issues, which were very important in the propaganda and the
nationalist action. The main Giertych’s thoughts from 1930s are linked to fear of Germany, cosmopolitan
– liberal West, anti – semitism and Catholic Fundamentalism. Je˛drzej Giertych was a scout and a tutor
and according to professor Wapiński this was the main reason why Giertych did not have the leader’s
ambition. He was inflexible; he aspired to the ideologist’s role ideals and visions. Political pragmatism
was strange to him.
Key words: Roman Giertych, politics, right wing, nationalism, the National Party.
OSW
2012
Tom XII
Nr 2
Witold Marcoń
Akademia im. Jana Długosza w Cze˛stochowie
Geneza statutu organicznego
Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej na swym 164 posiedzeniu
w dniu 15 lipca 1920 r. uchwalił ustawe˛ konstytucyjna˛ zawieraja˛ca˛ statut organiczny województwa śla˛skiego nadaja˛cy mu autonomie˛1. Rozwia˛zania autonomiczne
znane były w Europie już w XIX wieku. Autonomie˛ posiadała Galicja od lat
sześćdziesia˛tych w monarchii austro-we˛gierskiej, podobnie Finlandia w ramach
Cesarstwa Rosyjskiego. W okresie mie˛dzywojennym w Europie pewne terytoria
także miały status autonomiczny. Mam tu na uwadze Wyspy Alandzkie, Irlandie˛
Północna˛, Katalonie˛ czy Słowacje˛. Wynika sta˛d, że autonomia Śla˛ska nie była
rozwia˛zaniem pionierskim. Niemniej jednak różniła sie˛ od pozostałych tym, że
cecha˛ charakterystyczna˛ terytoriów autonomicznych w ramach Hiszpanii czy
Finlandii była odre˛bność narodowa. Faktem jest, że w województwie śla˛skim obok
Polaków mieszkała mniejszość niemiecka, której praw narodowych chroniły
pocza˛tkowo postanowienia małego traktatu werbalnego z dnia 29 czerwca 19192,
a potem przepisy konwencji genewskiej w sprawie Górnego Śla˛ska zawartej przez
Polske˛ i Niemcy z dnia 15 maja 1922 r.3. Jednak przyczyny wydania statutu
organicznego dla Górnego Śla˛ska przez Sejm Ustawodawczy były zgoła odmienne.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że Górny Śla˛sk odpadł definitywnie od państwa
polskiego w XIV wieku. Ziemia śla˛ska była we władaniu królestwa Czech,
imperium habsburskiego, państwa pruskiego i wreszcie Niemiec czyli II Rzeszy
Niemieckiej. Utworzone w 1922 r. województwo śla˛skie składało sie˛ z cze˛ści
górnośla˛skiej i cieszyńskiej. Cze˛ści te różniły sie˛ wielkościa˛ obszaru, liczba˛
ludności, a przede wszystkim tym, że od połowy XVIII w. należały do dwóch
1
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. R. P.) 1920, nr 73, poz. 497; Materiały do
ustawy konstytucyjnej z dnia 15 lipca 1920 r., Mikołów 1932, s. 78-90; Ustawy Sejmu Śla˛skiego
1922-1932, Katowice 1932, s. 9-32.
2
Dz. U. R. P. z 26 IV 1920 r., nr 35, poz. 200.
3
Dz. U. R. P. z 24 V 1922 r., nr 44, poz. 370. Oficjalnie tytuł tego porozumienia brzmiał:
Konwencja Genewska. Umowa polsko-niemiecka o Górnym Śla˛sku z 15 maja 1922 r.
162
Witold Marcoń
organizmów państwowych: Górny Śla˛sk do Prus a Śla˛sk Cieszyński do Austrii.
Odre˛bności te były widoczne w czasie narodzin Drugiej Rzeczypospolitej.
Niewa˛tpliwie przyczyny wydania statutu organicznego podaja˛ źródła4. W dwudziestoleciu mie˛dzywojennym jak i współcześnie formułuje sie˛ wiele przyczyn
ustanowienia śla˛skiego ustroju autonomicznego. Podje˛cie decyzji o ustanowieniu
dla Śla˛ska autonomii pozostawało w ścisłym zwia˛zku z koncepcjami o neutralizacji
i usamodzielnieniu Górnego Śla˛ska, które pojawiły sie˛ pod koniec pierwszej wojny
światowej, a zwłaszcza po rewolucji w Niemczech5. Jest to pierwsza przyczyna
uchwalenia statutu organicznego.
Druga˛ przyczyna˛ ustanowienia autonomii był działaja˛cy na tym terenie ruch
separatystyczny, który zmierzał do utworzenia samodzielnego państwa śla˛skiego6.
Ruch ten był inspirowany przez działaczy niemieckiej katolickiej partii Centrum
oraz niemieckich przemysłowców i ziemian, a także kółek politycznych i przemysłowych amerykańskich, brytyjskich, czeskich i francuskich7. Strona polska szybko
zacze˛ła przeciwdziałać tym niekorzystnym tendencjom zwia˛zanym z ruchem
separatystycznym, a zmierzaja˛cym do neutralizacji Górnego Śla˛ska. Pierwszym
takim sygnałem było wysta˛pienie ministra przemysłu i handlu Ignacego Szczeniowskiego w rza˛dzie Ignacego Paderewskiego w Cieszynie 10 listopada 1919 r., który
złożył deklaracje˛, iż powstanie autonomiczne województwo śla˛skie8. Wypada
w tym miejscu zasygnalizować, że Pruskie Zgromadzenie Krajowe 14 października
1919 r. uchwaliło ustawe˛ o nadaniu Górnemu Śla˛skowi autonomii prowincjonalnej
i oddzieleniu go administracyjnie od Dolnego Śla˛ska9. Trzecia˛ przyczyne˛ uchwalenia statutu organicznego podnosi Jan Przewłocki10, który uważa, że chodziło
o ochrone˛ prawna˛ robotników górnośla˛skich czasów rewolucji listopadowej w Nie4
P. Kempka, „Biały kruk” w ustawodawstwie. Kilka uwag do formułki matematycznej w art. 5 statutu
organicznego województwa śla˛skiego, „Polonia” nr 2620 z 24 I 1932 r., s. 6; idem, Jak Górny Śla˛sk
otrzymał autonomie˛? „Polonia” nr 2764 z 19 VI 1932 r., s. 6-7; Materiały do ustawy..., s. 31-90;
K. Wolny, Geneza statutu autonomicznego województwa śla˛skiego, „Głos Prawników Śla˛skich” nr 1,
Katowice 1937, s. 9-20; idem, Kilka słów o autonomii śla˛skiej, „Polonia” nr 2764 z 19 VI 1932 r., s. 8-9.
5
H. Rechowicz, Sejm Śla˛ski (1922-1939), wyd. II, Katowice 1971, s. 51.
6
P. Dobrowolski, Ugrupowania i kierunki separatystyczne na Górnym Śla˛sku i w Cieszyńskiem
w latach 1918-1939, Warszawa – Kraków 1972, s. 78-112.
7
P. Dobrowolski, Ugrupowania..., s. 57, 88-90, 103-106; F. Hawranek, Polityka Centrum w kwestii
górnośla˛skiej po I wojnie światowej, Opole 1973, s. 19-20, J. Przewłocki, Czechosłowacja wobec
problemu Górnego Śla˛ska w latach 1919-1921, [w:] „Zaranie Śla˛skie”, R. XXXI, 1968, z. 1, s. 11, idem,
Mie˛dzysojusznicza Komisja Rza˛dza˛ca i Plebiscytowa na Górnym Śla˛sku w latach 1920-1922, WrocławWarszawa-Kraków 1970, s. 108, 153.
8
J. Cia˛gwa, Wpływ centralnych organów Drugiej Rzeczypospolitej na ustawodawstwo śla˛skie
w latach 1922-1939, Katowice 1979, s. 24.
9
Ustawa ta znajduje sie˛ w Materiałach..., s. 129-131.
10
J. Przewłocki, Narodowa Partia Robotnicza na Górnym Śla˛sku w latach 1918-1921, [w:]
W Zagłe˛biu Da˛browskim i na Górnym Śla˛sku na progu i na pocza˛tku niepodległości (1918-1922),
red. H. Rechowicz, Katowice 1968, s. 98.
163
mczech z 1918 r. i wcześniejszego ustawodawstwa niemieckiego, czego domagała
sie˛ Narodowa Partia Robotnicza. Należy zaznaczyć, iż postulat ten został zrealizowany w art. 2 statutu organicznego, który stanowił: „Dotychczasowe prawa
i rozporza˛dzenia [...] pozostaja˛ w mocy nadal, o ile nie zostana˛ zmienione zgodnie
z przepisami tego statutu”.
Niektórzy autorzy zwracaja˛ uwage˛, że przyczyna˛ ustanowienia autonomii mógł
być przegrany przez Polske˛ 11 lipca 1920 r. plebiscyt na Warmii, Mazurach
i Powiślu oraz kryzys w wojnie polsko-rosyjskiej11. Ten pierwszy argument nie jest
przekonuja˛cy, bowiem statut organiczny uchwalony był już 15 lipca, a wie˛c w 4 dni
później, nie mógł być wie˛c w tak krótkim czasie przygotowany. Jego geneza jest
znacznie wcześniejsza, ale istotnie zwia˛zana jest z przewidywanym plebiscytem na
Górnym Śla˛sku. Propagandowe znaczenie idei autonomii nie było kwestionowane.
Kolejna˛ przyczyna˛ wprowadzenia statutu organicznego było niewa˛tpliwie
długie oderwanie Śla˛ska od Polski, a ściślej rzecz biora˛c jego ukształtowana
w Prusach i Austrii odre˛bność prawno-polityczna i ekonomiczna. Druga Rzeczpospolita, która powstała po 123 latach niewoli, była państwem zróżnicowanym pod
wieloma wzgle˛dami i potrzeba było czasu, aby to państwo mogło sie˛ zintegrować.
Były zabór pruski, a wie˛c Wielkopolska, Pomorze oraz wcześniej zdobyty przez
Prusy na Austrii Górny Śla˛sk były terenami najlepiej rozwinie˛tymi w organizmie
państwowym Drugiej Rzeczypospolitej. Dlatego też utworzono Ministerstwo byłej
Dzielnicy Pruskiej, które funkcjonowało w latach 1919-192212. Na te˛ odre˛bność
właśnie zwracał uwage˛ jeden z twórców statutu organicznego prof. Józef Buzek
sprawozdawca komisji konstytucyjnej Sejmu Ustawodawczego13. Komisja liczyła
sie˛ z tym, że Śla˛sk przez przeszło sześć wieków oderwany był od państwa
polskiego, posiada nie tylko odre˛bności prawno-polityczne i ekonomiczne, lecz
także ma odmienna˛ strukture˛ społeczna˛ ludności polskiej, która˛ cechuje niższy
poziom świadomości narodowej i stopień zakorzenienia w kulturze polskiej,
odre˛bne obyczaje itp. Zdaniem J. Buzka, jednego z głównych autorów rza˛dowej
wersji statutu organicznego były jeszcze inne przesłanki uchwalenia autonomii,
twierdził on: „[...] lud śla˛ski pragnie szerokiego samorza˛du. Lud ten chce przede
wszystkim sam decydować o swoich najbliższych potrzebach i aby mu dać
sposobność do tego, aby zapewnić mu prawo samorza˛dzenia na własnej ziemi”14.
Podobne stanowisko zaja˛ł wiceminister Władysław Wróblewski przedstawiciel
11
T. Je˛druszczak, Polityka Polski w sprawie Górnego Śla˛ska w latach 1918-1922, Warszawa 1958,
s. 209; H. Rechowicz, Sejm Śla˛ski..., s. 55.
12
K. Dembski, Wielkopolska w pocza˛tkach II Rzeczypospolitej, Zagadnienia prawnoustrojowe,
Poznań 1972; A. Gulczyński, Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej (1919-1922), Poznań 1995;
B. Wysocka, Regionalizm Wielkopolski w II Rzeczypospolitej 1919-1939, Poznań 1981
13
Materiały..., s. 79
14
Ibidem, s. 80.
164
Witold Marcoń
Urza˛du, przemawiaja˛c na 164 posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego dnia 15 lipca
1920 r., stwierdzał: „Trzeba żeby jednak, zanim nasta˛pi wzruszaja˛ca chwila poła˛czenia, Śla˛zacy wiedzieli, że myśmy tu w naszym domu przygotowali dla nich
pomieszczenie wygodne i odpowiadaja˛ce uzasadnionym potrzebom i słusznym
pragnieniom”15. Konkluduja˛c, należy stwierdzić, iż najistotniejsza˛ przesłanka˛ uchwalenia statutu organicznego był czynnik polityczno-propagandowo-plebiscytowy.
W warunkach postanowienia o plebiscycie na górnym Śla˛sku autonomia była
przygotowywana pośpiesznie. Ten pośpiech odbił sie˛ na precyzji sformułowań, co
ujawniła późniejsza działalność władz autonomicznych i kilkakrotna nowelizacja
statutu organicznego. Dla Sejmu Ustawodawczego najważniejszy był zbliżaja˛cy sie˛
plebiscyt, który mógł mieć wpływ na głosowanie ludności zamieszkuja˛cej Górny
Śla˛sk. Nie wiadomo dokładnie, kiedy rozpocze˛to prace˛ nad ustawa˛ autonomiczna˛.
Dnia 17 maja 1920 r. Sejm RP zlecił Józefowi Buzkowi opracowanie projektu
ustawy o autonomii śla˛skiej16. Precyzyjnie można prześledzić końcowy etap jej
tworzenia17. Powstały dwa projekty Polskiego Komisariatu Plebiscytowego oraz
posła Józefa Buzka, który doskonale znał realia śla˛skie, ponieważ pochodził ze
Śla˛ska Cieszyńskiego. Podkomisja Plebiscytowa Komisji Spraw Zagranicznych
Sejmu Ustawodawczego poleciła posłowi Buzkowi opracowanie statutu organicznego województwa śla˛skiego. Drugi projekt ustawy autonomicznej powstał w Bytomiu, gdzie komisarz plebiscytowy Wojciech Korfanty jako poseł a zarazem
kieruja˛cy Polskim Komisariatem Plebiscytowym powołał 8-osobowa˛ Komisje˛
Samorza˛dowa˛ Polskiego Komisariatu Plebiscytowego. Ze składu komisji wynika,
że nad projektem statutu organicznego pracowali politycy wywodza˛cy sie˛
z rodzinnych opcji takich jak: Chrześcijańska Demokracja, Narodowa Demokracja, Narodowa Partia Robotnicza czy Polska Partia Socjalistyczna. Wypada w tym
miejscu stwierdzić, iż najliczniej w komisji byli reprezentowani politycy zwia˛zani
z chadecja˛, a mianowicie: Konstanty Wolny, Paweł Kempka i Kazimierz
Rakowski. Komisarz plebiscytowy Wojciech Korfanty był zaś przywódca˛ tego
ugrupowania. Politycy chadeccy mieli istotny wpływ na przygotowanie własnego
projektu ustawy autonomicznej, chociażby ze wzgle˛du na stan liczebny w komisji. Podkomisja Plebiscytowa Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu ustawodawczego zleciła Józefowi Buzkowi przygotowanie projektu autonomii 17 maja
1920 r.18. Nie wiadomo kiedy dokładnie projekt Buzka był gotowy. P. Kempka
przypuszcza, iż Komisja Samorza˛dowa Polskiego Komisariatu Plebiscytowego,
opracowuja˛ca drugi projekt statutu organicznego, została powołana przez Korfantego z końcem maja ba˛dź pocza˛tkiem czerwca 1920 r.19 Projekt był gotowy dnia
15
Ibidem, s. 85.
A. Kwiatek, Spór o kierunek działań narodowych na Górnym Śla˛sku (1918-1921), Opole 1991,
s. 135.
17
Materiały..., s. 31-77.
18
J. Cia˛gwa, Autonomia Śla˛ska (1922-1939), Katowice 1988, s. 7.
19
P. Kempka, „Biały kruk...”, s. 6; idem, Jak Górny Śla˛sk..., s. 6.
16
165
21 czerwca 1920 r.20 Wniosek nagły posła Buzka i podpisanych prezesów klubów
sejmowych w sprawie statutu organicznego województwa śla˛skiego został uchwalony w Sejmie Ustawodawczym dnia 30 czerwca 1920 r.21. Z analizy materiałów
źródłowych wynika, iż J. Buzek współpracował z Polskim Komisariatem Plebiscytowym przy opracowywaniu ustawy autonomicznej22. Kempka przyznał, że
w czerwcu 1920 r. nadesłano telegram z parlamentu ogólnopolskiego do Polskiego
Komisariatu Plebiscytowego. Stwierdzono w nim, że statut organiczny powinien
być najpóźniej przyje˛ty do 15 lipca 1920 r. przez Sejm Ustawodawczy z uwagi na
przerwe˛ wakacyjna˛ w jego posiedzeniach. Czynniki centralne zobowia˛zywały
Polski Komisariat Plebiscytowy do wydelegowania swego reprezentanta z dyrektywami w kwestii rozstrzygnie˛cia podziału finansów i wprowadzenia monopoli.
Komisja Samorza˛dowa Polskiego Komisariatu Plebiscytowego wysłała do Warszawy P. Kempke˛, który otrzymał od niej pełnomocnictwo. Przybył on do stolicy
odrodzonego państwa polskiego około 7 lipca 1920 r.23 P. Kempka uczestniczył
w negocjacjach z wiceministrem skarbu Romanem Rybarskim i zaakceptował
proponowane przez niego rozwia˛zania zwia˛zane z finansami, które miały być
uregulowane w drodze legislacyjnej statutu organicznego.
Projekt posła J. Buzka składał sie˛ z pie˛ciu rozdziałów i pie˛ćdziesie˛ciu
artykułów24. Projekt zaś statutu organicznego Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu liczył osiem rozdziałów i czterdzieści osiem artykułów25. W dniu 14
lipca 1920 r. Komisja Konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego postanowiła na
wniosek prof. Buzka wzia˛ć za podstawe˛ obrad merytorycznych projekt opracowany
przez Polski Komisariat Plebiscytowy w Bytomiu z udziałem jego przedstawiciela
P. Kempki26. Projekt ten zaakceptowali członkowie tej komisji.
Dzień później została uchwalona znaczna˛ wie˛kszościa˛ ustawa konstytucyjna
zawieraja˛ca statut organiczny województwa śla˛skiego. Statut organiczny był
wynikiem współpracy J. Buzka i Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu, w zakresie rozwia˛zań finansowych autorem dodatku do art. 5 tej ustawy był
polityk endecki prof. Roman Rybarski. W trakcie 164 posiedzenia Sejmu Ustawodawczego pozytywnie rozpatrzono poprawke˛ posła Andrzeja Ke˛dziora w kwestii
art. 4 pkt 11 statutu organicznego dotycza˛cego regulacji rzek żeglownych i granicznych. Również przyje˛to poprawki do art. 36 pkt 2 posła Zygmunta Seydy
określaja˛ce przeste˛pstwa jako podlegaja˛ce rozstrzyganiu sa˛dowi apelacyjnemu oraz
20
J. Cia˛gwa, Autonomia Śla˛ska..., s. 7.
22
A. Benisz, Górny Śla˛sk w walce o polskość, Katowice 1930, s.136; P. Kempka, „Biały kruk...”,
s. 6-7; idem, Jak Górny Śla˛sk..., s. 7.; Materiały..., s. 31; M. Rostworowski, Autonomia Śla˛ska,
[w:] Nasza Konstytucja, Kraków 1921, s. 187.
23
P. Kempka, „Biały kruk”..., s. 6-7.
24
25
26
P. Kempka, „Biały kruk”..., s. 7; Materiały..., s. 75.
21
166
Witold Marcoń
przeciwko uchwałom sa˛dów okre˛gowych wzgle˛dnie wyrokom wydanym przez nie
jako przez sa˛dy pierwszej instancji27. Precyzyjnie nie da sie˛ określić kto był
autorem ba˛dź autorami poszczególnych artykułów statutu organicznego poza
jednym wyja˛tkiem. Mianowicie Konstanty Wolny28 po latach przyznał sie˛, że był
autorem art. 44 statutu organicznego, który stanowił, że ustawy konstytucyjnej nie
można zmieniać bez zgody Sejmu Śla˛skiego.
Streszczenie
Niewa˛tpliwie formułowano wiele przyczyn ustanowienia śla˛skiego ustroju autonomicznego.
Pierwsza˛ przyczyna˛ uchwalenia statutu organicznego było podje˛cie decyzji o ustanowieniu dla Śla˛ska
autonomii i pozostawało w ścisłym zwia˛zku z koncepcjami o neutralizacji i usamodzielnieniu Górnego
Śla˛ska, które pojawiły sie˛ pod koniec I wojny światowej. Druga˛ przyczyna˛ ustanowienia autonomii był
działaja˛cy na tym terenie ruch separatystyczny. Trzecia˛ przyczyna˛ wprowadzenia statutu organicznego
była ochrona prawna robotników górnośla˛skich czasów rewolucji listopadowej w Niemczech z 1918 r.
Czwarta˛ przyczyna˛ ustanowienia autonomii mógł być przegrany przez Polske˛ 11 lipca 1920 r. plebiscyt
na Warmii, Mazurach i Powiślu oraz kryzys w wojnie polsko-rosyjskiej w 1920 r. Pia˛ta˛ przyczyna˛
wprowadzenia statutu organicznego było długie oderwanie Śla˛ska od Polski. Szósta˛ przesłanka˛
uchwalenia autonomii śla˛skiej był czynnik polityczno-propagandowo-plebiscytowy na Górnym Śla˛sku
w 1921 r.
Słowa kluczowe: autonomia śla˛ska, Śla˛sk, statut organiczny, plebiscyt.
Genesis of the organic statute
Summary
Undoubtedly, many reasons were formulated to establish an autonomous system of Silesia. The
first reason of passing the organic statute was the decision to establish autonomy for the region was
closely connected with the concepts of neutralization and becoming independent Upper Silesia, a notion
that appeared at the end of the First World War. The second reason for the establishment of the
autonomy the separatist movement present in the area. The third reason for the introduction of the
organic statute was to protect legal workers in Upper Silesia, of the November Revolution in Germany in
1918, and fourth cause of the establishment of the autonomy could be the fact that Poland lost on July
11th 1920, the plebiscite of Warmia and Mazury and Powiśle and the crisis in the Polish – Russian war in
1920. The fifth reason for the organic statute was a long separation from Polish Silesia. The sixth
condition for enactment of the autonomy of Silesia was a political- propagandist – plebiscite in Upper
Silesia in 1921.
Key words: autonomy of Silesia, Silesia, organic statute, the plebiscite.
27
Sprawozdanie stenograficzne z 46 posiedzenia III Sejmu Śla˛skiego z dnia 15 stycznia 1935 r.,
szpalta 52.
28
OSW
2012
Tom XII
Nr 2
Jacek Olszewski-Strzyżowski
Polska Organizacja Turystyczna
Krajowy potencjał w zakresie „turystyki wiejskiej”
Wste˛p
„Turystyka wiejska”1 jest jednym z elementów krajowej oferty turystycznej
i wchodzi w skład tzw. „5 Marek Turystycznych Polski”, obok innych „flagowych”
produktów turystycznych tj.: „turystyka biznesowa”, „turystyka rekreacyjna, aktywna i specjalistyczna”, „turystyka przygraniczna i tranzytowa” oraz „turystyka
w miastach i kulturowa” Zróżnicowane działania promocyjne na rzecz rozwoju
tych produktów prowadzone sa˛ od dłuższego czasu w naszym kraju na różnych
szczeblach (m.in. przez Polska˛ Organizacje˛ Turystyczna˛ i regiony/województwa/regionalne organizacje turystyczne). Należy jednocześnie zadać pytanie, czy
potencjał Polski w omawianym zakresie stać sie˛ może w przyszłości atrakcyjna˛
oferta˛ na rynek krajowy, a zwłaszcza na rynki zagraniczne.
W artykule podje˛to próbe˛ przeanalizowania potencjału produktowego oferty
z zakresu „turystyki wiejskiej”, „turystyki na terenach wiejskich” „agroturystyki”
oraz „ekoturystykia”, oraz wskazano przykłady działań marketingowych na różnych szczeblach.
Turystyka wiejska – poje˛cia
Turystyka wiejska oznacza rozwój na obszarach wiejskich poza gospodarstwami rolnymi usług turystycznych i rekreacyjnych w dowolnych formach (baseny,
korty tenisowe, ścieżki zdrowia, ścieżki rowerowe itp.) i przez dowolne podmioty
gospodarcze. Turystyka wiejska determinowana jest walorami danej okolicy, jej
1
Źródło: „Marketingowa Strategia Polski w sektorze turystyki na lata 2012- 2020” POT, 2012.
Wg dokumentu ten typ turystyki obejmuje: „wszelkie formy aktywności turystycznej na terenach
wiejskich, w tym pobyty w gospodarstwach rolnych, imprezy folklorystyczne, rzemiosło ludowe,
tradycyjne życie w gospodarstwach rolnych. Agroturystyka, ekoturystyka, zwiedzanie parków narodowych, rezerwatów”, s. 44.
168
dziedzictwa i kultury, sztuki, historii; zaje˛ć i życia na wsi, a turyści wybieraja˛cy
wiejski typ wakacji poszukuja˛ autentycznych kontaktów ze środowiskiem wiejskim
i lokalna˛ społecznościa˛.
Agroturystyka wchodzi w skład szerzej definiowanej turystyki wiejskiej, czyli
formy rekreacji odbywaja˛cej sie˛ na obszarach „prawdziwej wsi” i obejmuja˛cej
wiele rodzajów aktywności zwia˛zanej z turystyka˛ pobytowa˛, krajoznawcza˛, aktywna˛, specjalistyczna˛, kulturowa˛ itp. Rozwija sie˛ przez pobyty u rodzin wiejskich
prowadza˛cych gospodarstwa rolne oraz zróżnicowane możliwości rekreacji oparte
na zasobach gospodarstw chłopskich i specyficznych walorach obszarów rolniczych. Dotyczy oferty wypoczynku lub krótkiego pobytu turystycznego w gospodarstwie rolnym, przy czym pobyt ten zwia˛zany jest z wiejskimi atrakcjami
(oferowane przez same gospodarstwo np. wypiek chleba, prace w gospodarstwie)
lub przez gmine˛/region, gdzie gospodarstwo funkcjonuje (udział w imprezach
folklorystycznych, festynach itp.). Drzewiecki określa ja˛ jako „forme˛ wypoczynku
odbywaja˛cego sie˛ na terenach wiejskich o charakterze rolniczym, oparta˛ o baze˛
noclegowa˛ i aktywności rekreacyjne zwia˛zane z gospodarstwem rolnym lub
równoważnym i jego otoczeniem (przyrodniczym, produkcyjnym i usługowym)”2.
Rozwój agroturystyki (obserwowany w Polsce od pocza˛tku lat 90.) nie
przebiega jednakowo we wszystkich regionach. Wyraźnie dominuja˛ obszary, które
charakteryzuja˛ sie˛ szczególnymi walorami wypoczynkowymi oraz przyrodniczymi
i krajoznawczymi, zwłaszcza województwa: zachodniopomorskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie, lubelskie, lubuskie, podkarpackie i podlaskie.
W kolejnych latach, liczba kwater agroturystycznych systematycznie wzrasta.
Z badań Głównego Urze˛du Statystycznego wynika, że w 1998 r. było w Polsce
3959 takich gospodarstw, a w 2010 funkcjonowało już ich 7700 (z prawie 83 tys.
miejsc noclegowych)3. Świadczy to o dużym zapotrzebowaniu ze strony rynku na te
usługi. Z roku na rok wzrasta wśród turystów świadomość „ekologiczna”; panuje
moda na zdrowy styl życia i wypoczynek „na łonie natury” – te czynniki
wymuszaja˛ ruch turysty poza miasto i che˛ć zakupu takiej oferty. Wzrasta także
świadomość osób mieszkaja˛cych na wsiach, które świadcza˛c takie usługi, przestawiaja˛ sie˛ z dotychczasowej głównej działalności rolniczej na bardziej
„usługowa˛”. Agroturystyka jest pierwsza˛ realna˛ alternatywa˛ dla przeludnionej dziś
i bezrobotnej wsi na stworzenie nowego rynku pracy i źródła dochodów jej
mieszkańców oraz podniesienie ogólnego poziomu i warunków życia.
Polska posiada korzystne warunki do rozwoju turystyki wiejskiej, a jej oferty
(w tym oferta agroturystyczna) sa˛ coraz bardziej doceniane przez turystów.
Jednocześnie aby stworzyć z niej znacza˛cy segment wypoczynku dla turystów
krajowych i zagranicznych, wiele należy jeszcze zrobić (m.in. zmiana mentalności
2
3
M. Drzewiecki, Podstawy agroturystyki, OW OPO, Bydgoszcz 2001, s. 222.
Turystyka w 2010 roku, GUS, Warszawa 2011.
169
mieszkańców wsi i władz, działania w kierunku aktywizacji zawodowej ludności
zwia˛zanej z rolnictwem; potrzebne sa˛ jasne zapisy w Strategiach Rozwoju
Turystyki w Regionach dot. rozwoju tego typu turystyki; potrzebne sa˛ działania
w celu poprawy infrastruktury na wsiach; potrzebna jest integracja usługodawców
ich szkolenie i doskonalenie; potrzebne jest lepsze niż dotychczas wykorzystywanie m.in. środków unijnych na te cele). Agroturystyka to także możliwość
rozwoju innych działalności, czyli rozwoju gospodarczego regionów atrakcyjnych pod wzgle˛dem turystycznym. Jej rozwój warunkuja˛ przede wszystkim
możliwości finansowania inwestycji i promocja walorów wypoczynku na terenach wiejskich.
Dysponujemy bardzo bogatymi zasobami przyrodniczymi i naturalnymi, które
sa˛ wykorzystywane do uprawiania wielu aktywności turystycznych, sportowych,
rekreacyjnych. Należy jednocześnie zwrócić uwage˛ na bardzo ważny fakt, aby ww.
zasoby „wykorzystywać” z poszanowaniem i zgodnie z poje˛ciem tzw. „turystyki
zrównoważonej”. Według Zare˛by właśnie „ekoturystyka” stanowi rdzeń koncepcji
turystyki zrównoważonej. Jest forma˛ podróżowania przyjaznego środowisku
(odbywa sie˛ zwykle na obszarach o najwyższych walorach przyrodniczych i krajobrazowych), oraz „bezpośrednio przyczynia sie˛ do ochrony środowiska naturalnego
i kulturowego tych regionów, a jej uczestnikami sa˛ ludzie o dużej świadomości
ekologicznej i wrażliwości przyrodniczej” 4.
Także według Unii Europejskiej jest to działalność turystyczna, która zależy od
„dobrej jakości środowiska, różnorodności kulturowej oraz społecznej interakcji,
poczucia bezpieczeństwa i dobrobytu. Z drugiej strony, źle planowana lub nadmiernie rozwijana turystyka może przyczyniać sie˛ do niszczenia tych szczególnych
jakości, które maja˛ kluczowe znaczenie dla zrównoważonego rozwoju”5. Do
głównych celów zrównoważonej turystyki europejskiej można zaliczyć m.in.:
– ochrone˛ środowiska i dziedzictwa kulturowego,
– minimalizowanie zanieczyszczeń i degradacji środowiska globalnego i lokalnego,
– utrzymanie i wzmacnianie bogactwa kulturowego i bioróżnorodności oraz
przyczynianie sie˛ do ich zrozumienia i ochrony6.
UE podejmuje także działania w celu promowania tematycznych produktów
turystycznych, takich jak: „bogate dziedzictwo kulturowe (w tym szlaki kulturowe),
współczesna˛ twórczość artystyczna˛, chronione obiekty przyrodnicze, turystyke˛
wypoczynkowa˛ i zdrowotna˛ (w tym obiektów termalnych), turystyke˛ edukacyjna˛,
winiarsko-gastronomiczna˛, historyczna˛, sportowa˛ lub religijna˛, agroturystyke˛, tury4
D. Zare˛ba, Ekoturystyka, Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 10.
Działania na rzecz bardziej zróżnicowanej turystyki europejskiej – Raport Grupy ds. Zrównoważonego Rozwoju Turystyki (TSG). Bruksela 2007, s. 4.
6
Ibidem, s. 6.
5
170
styke˛ wiejska˛”7. Jak wskazano w dokumencie Polskiej Organizacji Turystycznej,
UE wspiera także „ nowe przedsie˛biorstwa w sektorze turystyki wiejskiej, rozwój
i promocje˛ agroturystyki, a także waloryzacje˛ dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego obszarów wiejskich, w tym również terenów górskich”8.
W ostatnich latach obserwuje sie˛ znaczny wzrost świadomości konsumentów
w kwestii skutków wyjazdów do różnych destynacji (także do Polski) zwłaszcza
pod wpływem promocji tych zagadnień w mediach. Turyści sa˛ w oczywisty sposób
zainteresowani tym, by miejsca, które odwiedzaja˛, były atrakcyjne, a środowisko
naturalne było czyste i utrzymane w dobrym stanie.
Jak wskazuja˛ badania światowe:
– świadomość zwia˛zana z ochrona˛ środowiska be˛dzie nadal wzrastać – regionalny
charakter miejsc docelowych zyska na znaczeniu, wzrośnie atrakcyjność „dziewiczych” obszarów i regionów i popyt na ekoturystyke˛ i produkty oparte na
naturze;
– obserwuje sie˛ wzrost znaczenia miejsc wypoczynku oferuja˛cych spokój, wypoczynek oraz kontakt z produktami regionalnymi;
– turyści be˛da˛ preferować miejsca, w których miejscowa ludność che˛tnie przyjmuje gości;
– wzrost znaczenia jakości obsługi (np. zapotrzebowanie na oferty z zakresu
turystyki wiejskiej, doste˛pność terenów zalesionych)9.
Zdaniem autora właśnie wszelkie oferty z zakresu „turystyki wiejskiej”
i „agroturystyki” doste˛pne w Polsce taki obraz naszego kraju, jako „zrównoważonej
destynacji” w oczach turystów, umacniaja˛. Jak wskazuje Gaworecki „produkt
oferowany w agroturystyce należy do specyficznych, wypełnia bogata oferte˛
spe˛dzenia czasu wolnego w swoistej atmosferze i w zdrowym środowisku”10.
Różny jest obraz oferty z zakresu „turystyki wiejskiej” na rynkach zewne˛trznych, a różny w kraju. Jeśli chodzi o rynki zagraniczne, to obraz ten jest coraz
bardziej pozytywny. Odbywa sie˛ promocja oferty na wielu zagranicznych targach
(stowarzyszenia, regiony, pojedyncze gospodarstwa agroturystyczne); zwie˛ksza sie˛
liczba doste˛pnych ofert wśród touroperatorów zagranicznych; pojawia sie˛ coraz
wie˛cej ciekawych ofert w Internecie; ukazuja˛ sie˛ wieloje˛zyczne wydawnictwa
promocyjne; organizowane sa˛ podróże studyjne dla zagranicznych dziennikarzy
i touroperatorów do regionów oferuja˛cych pobyty na wsi itp. Działania te
przyczyniaja˛ sie˛ do coraz lepszej rozpoznawalności oferty na rynkach m.in.
7
Działania na rzecz bardziej zróżnicowanej turystyki europejskiej – Raport Grupy ds. Zrównoważonego Rozwoju Turystyki (TSG), Bruksela 2007, s. 5
8
Marketingowa Strategia Polski w sektorze turystyki na lata 2012-2020, POT 2012,
s. 212.
9
Komunikat Komisji do Rady Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Gospodarczego
i Społecznego oraz Komitetu Regionów, Podstawowe kierunki dotycza˛ce zrównoważonego rozwoju
turystyki europejskiej, Bruksela 2003, s. 29.
10
W.W. Gaworecki, Turystyka, PWE Warszawa 1998, s. 81.
171
niemieckim, brytyjskim, holenderskim, skandynawskim i francuskim, a turyści
z tych krajów coraz cze˛ściej i che˛tniej wypoczywaja˛ na polskiej wsi.
Co do rynku krajowego sytuacja jest niestety bardziej skomplikowana. Od
wielu lat nie obserwuje sie˛ zbyt dużego zainteresowania ze strony branży
turystycznej omawiana˛ oferta˛. Niepokoja˛cy jest fakt, że rynek ten jest zupełnie
rozczłonkowany (według autora tylko 3-5 biur w Polsce posiada takie oferty
w swoich katalogach – brak jest komercjalizacji tego produktu); gospodarstwa
same sprzedaja˛ oferte˛ (z zupełnym pominie˛ciem biur, zwłaszcza z wykorzystaniem Internetu) i promuja˛ sie˛ na targach lub przez wszelkiego rodzaju
stowarzyszenia (np. Polska Federacja Turystyki Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne” na swoim portalu informacyjnym wylicza aż 6911 stowarzyszeń agroturystycznych w Polsce!). Rynek ten rza˛dzi sie˛ własnymi zasadami – pytanie tylko, czy
z pożytkiem dla klienta?
Na szcze˛ście obserwuje sie˛ duże zainteresowanie omawianymi formami wypoczynku wśród turystów krajowych (potwierdzaja˛ to badania). Poniżej w tabeli
1 wskazano zmiane˛ zachowań turystów krajowych w odniesieniu do sposobów
spe˛dzania czasu wolnego (w trakcie krajowych krótko- i długookresowych wyjazdów turystycznych) na przestrzeni lat 2004-2009.
Z powyższego zestawienia wynika, iż w badanym okresie, wzrasta zainteresowanie wśród rodzimych turystów m.in. naste˛puja˛cymi sposobami spe˛dzania czasu
wolnego:
– „spokojny wypoczynek, krótkie spacery”;
– „przebywanie w ciszy, spokoju, z dala od ludzi”;
– „zwiedzanie muzeów, skansenów, zabytków”;
– „odwiedzanie parków narodowych i parków krajobrazowych;
– „zaje˛cia hobbystyczne (we˛dkowanie, fotografowanie, grzybobrania)”;
– „turystyka kwalifikowana (żeglarstwo, kajakarstwo, wspinaczka, turystyka konna – hippika)”;
– „zabiegi lecznicze, sanatoryjne, kuracja klimatyczna”.
Omawiane aktywności w czasie wolnym z powodzeniem uprawiać można na
terenach wiejskich, w gospodarstwach wiejskich i kwaterach agroturystycznych.
Z roku na rok różnicuje sie˛ także oferta – powstaje coraz wie˛cej gospodarstw,
powie˛ksza sie˛ wachlarz ofert aktywnego spe˛dzania czasu wolnego (jazdy konne,
kajaki, nordic walking itp.), powstaja˛ stowarzyszenia/grupy skupiaja˛ce usługodawców. Pobyty Polaków „na łonie natury” staja˛ sie˛ dziś bardzo ważnym motywem
wyjazdów krajowych.
Również w wyjazdach zagranicznych naszych obywateli dominuja˛ potrzeby
zwia˛zane z kontaktem z przyroda˛, wypoczynkiem w ciszy i na „łonie natury”,
korzystaniem z ofert skierowanych do rodzin. Szczegóły przedstawiono poniżej na
rysunku 1.
11
Źródło: www.agroturystyka.pl – 2012.
172
Tabela 1
Sposób spe˛dzania czasu podczas krótko- i długookresowych krajowych wyjazdów turystycznych (%)
2004
Aktywności
2005 2006 2007 2008 2009
K D K D K D K D K D K D
Spokojny wypoczynek, krótkie spacery
47 67 49 67 52 67 53 70 53 69 59 71
Życie towarzyskie i rozrywki
47 43 39 35 43 40 39 31 37 34 35 32
Przebywanie w ciszy, spokoju, z dala od ludzi
14 23 13 20 15 20 17 21 16 24 14 23
Chodzenie do kawiarni, restauracji
10 13 9 19 7 19 9 20 10 17 10 18
Gimnastyka, fitness, spacery i wycieczki, pływanie,
gry sportowe
8 21 9 19 7 19 9 20 10 17 10 18
Słuchanie radia, ogla˛danie telewizji
13 12 9 13 11 13 11 9 10 11 10 10
Zwiedzanie muzeów, skansenów, zabytków
9 15 8 15 9 15 7 15 9 14 8 15
Odwiedzanie miejsc kultu religijnego
8
Odwiedzanie parków narodowych lub krajobrazowych
8 15 6 10 5 12 6 12 6 12 6 12
6
8 5
8 3
7
5 7
4 6
4
Zaje˛cia hobbystyczne (we˛dkowanie, fotografowanie,
grzybobrania)
5
9
4 7
8 9
7
7 6
8 7
8
6
9
5 8
4 9
5
8 5 10 5 11
obcych)
5
3
7 4
5 3
6
3 4
4 6
3
Czytanie
3
7
3 7
3 6
3
5 2
5 4
6
Narciarstwo
2
2
3 4
1 3
2
4 1
3 2
3
Teatr, koncerty, seanse filmowe
2
3
3 2
2 2
3
3 1
1 2
2
Zabiegi lecznicze, sanatoryjne, kuracja klimatyczna
1
7
1 6
1 7
1
6 1
7 1
7
z inwalidztwem
1
3
1 2
0 2
0
3 0
3 0
2
Inne zaje˛cia
23 19 26 20 23 18 29 21 20 16 24 19
Turystyka kwalifikowana (żeglarstwo, kajakarstwo,
wspinaczka, turystyka konna – hippika)
Zdobywanie wiedzy i umieje˛tności (np. nauka je˛zyków
Specjalistyczne zabiegi rehabilitacyjne zwia˛zane
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Turystyki w Warszawie 2010-2012.
Objaśnienia: K – krótkoterminowe wyjazdy, D – długoterminowe wyjazdy
173
Rys. 1. Motywy wyjazdów zagranicznych Polaków
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań CBOS i GB Ipsos – 2012.
Jak wskazano powyżej, motyw wypoczynku „na łonie natury” wskazało aż
30% krajowych turystów wyjeżdżaja˛cych za granice˛, naste˛pnie „relaks i rekreacja”
(26 %) oraz „oferty dla rodzin z dziećmi” (24%).
Krajowy potencjał produktowy w zakresie turystyki wiejskiej
Ważność i wielkość potencjału krajowego w zakresie turystyki wiejskiej
potwierdzaja˛ także wyniki niektórych badań realizowanych przez Polska˛ Organizacje˛ Turystyczna˛ na rynku krajowym i rynkach zagranicznych. Według jednych
z nich (z 2008 r. przeprowadzonych na próbie około 1000 osób z 17 krajów
– przedstawicielach branży turystycznej i dziennikarzach) właśnie „pie˛kna przyroda” obok „zabytków” oraz „bogatego dziedzictwa kulturowego”, to najwie˛ksze
atuty naszego kraju. Wskazano na: „nature˛, pie˛kny i zielony kraj, przyrode˛,
krajobrazy, żubra, Parki Narodowe, puszcze, lasy, wode˛ oraz tereny rolnicze”, jak
również „dobra˛ kuchnie˛ polska˛” („dobre jedzenie, dobry alkohol, smaczna,
wspaniała kuchnia, wódka”), a także „kraj turystyczny, tanie wakacje, urlop,
wypoczynek, wakacje dla emerytów, wycieczki, kraj pie˛kny, spokojny, interesuja˛cy,
wspaniały, fascynuja˛cy, sympatyczny, kraj bogatych możliwości turystycznych”.
Szczegóły badania wskazano na rysunku 2.
174
³atwoœæ nawi¹zywania kontaktów biznesowych
wystarczajaca informacja turystyczna
nowoczesny kraj
goœcinny kraj
dobra relacja jakoœæ-cena
bezpieczny kraj
ciekawe wydarzenia
ciekawe rozrywki
modny kraj
piêkna przyroda
dobra kuchnia
³atwoœæ organizacji wyjazdu
zabytki, bogate dziedzictwo kulturowe
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
Rys. 2. Ocena różnych aspektów podróży do Polski wyrażona przez ogół ankietowanych (przedstawicieli
branży turystycznej i dziennikarzy)
Źródło: opracowanie własne na podstawie badania POT 2008.
Skala 3 – stopniowa :3 – zgadam sie˛; 2 – raczej sie˛ zgadzam; 1 – nie zgadzam sie˛.
Jak pokazano powyżej, wskazane miejsca i tereny z powodzeniem stanowia˛
dziś zaplecze oferty proponowanej na terenach wiejskich.
Kolejne badania także te fakty potwierdzaja˛ (2011 rok – obje˛ły rynek
francuski, niemieckii brytyjski). Szczegóły przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2
Skojarzenia badanych dotycza˛ce wizerunku Polski (%)
Spontaniczne skojarzenia
Wizerunek Polski
krajobraz i atrakcyjne
miejsca w Polsce; pie˛kny
kraj, morze, góry, miasta,
zabytki, krajobraz
atrakcyjny
turystycznie
przyroda
Francja
9
44
59
Puszcza Białowieska, Tatry,
Mazury, morze.
Niemcy
22
45
79
Mazury, Tatry, morze,
wybrzeże, miejscowości
nadmorskie, tereny wiejskie.
Wlk.
Brytania
9
52
68
Kraj
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań POT – 2012.
Wskazane przez badanych
atrakcyjne miejsca
Tatry, góry, Mazury.
175
Wyniki pokazuja˛ wysokie wskazania na potencjał przyrodniczy Polski, atrakcje turystyczne oraz pie˛kny krajobraz. Wiele działań z naszej strony wymaga
jeszcze promocja polskiej żywności. Na szcze˛ście najnowsze działania promocyjne
POT (z wykorzystaniem i dzie˛ki zaangażowaniu Polskich Ośrodków Informacji
Turystycznej działaja˛cych w 16 krajach na świecie) taki obraz zmieniaja˛. Także
dzie˛ki ich staraniom coraz wie˛ksza liczba touroperatorów zagranicznych posiada
w swoich katalogach polska˛ oferte˛. Poniżej w tabeli 3 przedstawiono zestawienie
ofert z zakresu turystyki wiejskiej oraz agroturystyki be˛da˛cych w posiadaniu
zagranicznych biur podróży.
Tabela 3
Zestawienie ofert z zakresu agroturystyki, be˛da˛cych w posiadaniu zagranicznych biur podróży
Kraj
Zakres oferty
Liczba biur posiadaja˛cych oferte˛
rok
2005
Razem
2006 2007 2008 2009
Austria
agroturystyka
4
5
5
6
8
28
Belgia
wynajem domków agro,
ekoturystyka
16
4
7
5
7
39
wynajem domków agro
1
0
1
0
2
4
Hiszpania
agroturyzm, wynajem domków agro
0
1
0
0
2
3
Holandia
agroturystyka, przyroda i ciekawe
tereny wiejskie oraz gospodarstwa
rolnicze (np. Biebrza, Mazury,
wypoczynek w siodle), ekoturystyka
10
13
7
5
11
46
agroturyzm, turystyka wiejska
1
0
1
0
5
7
agroturyzm
1
0
0
0
4
5
Francja
Niemcy
Rosja
Skandynawia
kwatery agroturystyczne
1
0
0
0
5
6
Szwajcaria
kwatery agroturystyczne
1
0
0
0
4
5
Ukraina
agroturyzm, ekoturystyka
0
0
1
1
1
3
We˛gry
Wlk. Brytania
agroturyzm
0
1
0
0
4
5
agroturyzm, turystyka wiejska
1
1
1
1
6
10
36
25
23
18
59
161
Razem
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z POIT – 2012.
Według powyższego zestawienia obserwuje sie˛ z roku na rok wzrost zainteresowania ze strony zagranicznych touroperatorów oferta˛ agroturystyczna˛ i turystyka˛
wiejska˛.
Wyniki te w pełni potwierdzaja˛ potencjał ww. województw w odniesieniu do
badanych przez nas produktów turystycznych, a także działania promocyjne
176
podejmowane przez regiony w Polsce i za granica˛. Dużym ułatwieniem w podejmowaniu działań promocyjnych w regionach sa˛ zapisy, które znalazły sie˛ w strategiach rozwoju województw oraz strategiach rozwoju turystyki województw (we
wszystkich 16 takie dokumenty obowia˛zuja˛ i sa˛ realizowane). Przykładowe zapisy
dotycza˛ m.in.: „Wspierania inicjatyw maja˛cych na celu modernizacje˛ i budowe˛
infrastruktury technicznej i społecznej gospodarstw agroturystycznych; Wspierania
działań wpływaja˛cych na podniesienie standardu bazy noclegowej oraz estetyki
i ładu przestrzennego; Stworzenia internetowego serwisu turystyki wiejskie; Opracowania i wdrożenia programu szkoleń i dokształceń przyszłych i obecnych kwatero
dawców; Stworzenia efektywnego systemu promocji turystyki wiejskiej”12.
Tabela 4
Potencjał produktowy wyrażony przez regiony, w układzie rangowym
Typ aktywności – turystyka
aktywna, rekreacyjna
(wypoczynkowa)
Województwo
w górach
Dolnośla˛skie
nad
obszary
jeziorami przyrodnicze
1
specjalistyczne
zainteresowania
na terenach wiejskich
ogla˛danie
ptaków
agroturystyka ekoturystyka
3
3
Kuj.-pomorskie
2
2
2
3
Lubelskie
2
1
2
2
Lubuskie
1
2
1
1
Łódzkie
3
1
2
2
3
2
2
Małopolskie
1
Mazowieckie
2
3
2
2
3
Opolskie
3
2
1
1
1
Podkarpackie
1
1
2
1
1
Podlaskie
2
2
2
2
3
Pomorskie
2
3
2
2
3
Śla˛skie
1
Świe˛tokrzyskie
3
3
2
2
Warm.-mazurskie
1
Wielkopolskie
2
Zachodniopomorskie
1
3
13
12
Razem
6
2
1
2
2
3
2
3
3
2
2
6
16
15
1
Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji uzyskanych z ROT – 2012.
Objaśnienia: 1 – wartość najwyższa, pierwszoplanowa, 2 – wartość średnia, 3 – niższa wartość
12
Strategie rozwoju i/lub strategie rozwoju turystyki z 16 województw Polski – 2012.
177
W tabeli 4 przedstawiono potencjał produktowy naszego kraju (w zakresie
ofert wykorzystuja˛cych walory przyrodnicze), opieraja˛c sie˛ na informacjach uzyskanych z ROT (zestawienie w układzie rangowym – przyje˛to skale˛ wartości
marketingowej produktu na danym rynku: 1 – wartość najwyższa, pierwszoplanowa, 2 – wartość średnia, 3 – niższa wartość).
Parametr ten został zastosowany wobec kilku klasyfikacji produktów obje˛tych
niniejszym artykułem.
Wskazany powyżej przez ROT potencjał produktowy Polski potwierdza
wysoka˛ pozycje˛ oferty z zakresu „turystyki na terenach wiejskich” (agroturystyka
i ekoturystyka) – wskazana została ona przez odpowiednio 16 i 15 regionów.
Także w kolejnej tabeli 5, przedstawiono proponowane przez regiony (dane
z regionalnych organizacji turystycznych) zakresy produktowe (agroturystyka
i ekoturystyka) ze wskazaniem rynków, w układzie rangowym.
Jak wynika z tabeli 5, proponowany potencjał produktowy z zakresu
agroturystyki i ekoturystyki najliczniej wskazany został przez województwa:
dolnośla˛skie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie, podlaskie oraz pomorskie. Do
rynków zewne˛trznych, na których prowadzone sa˛ lub be˛da˛ działania promocyjne,
zaliczyć można zwłaszcza: Niemcy, Wlk. Brytanie˛, Włochy, Francje˛, Belgie˛,
Holandie˛, We˛gry oraz rynek krajowy. Działania promocyjne regionów prowadzone sa˛ m.in. poprzez udział w targach turystycznych, wydawnictwa oraz organizacje˛ podróży studyjnych dla touroperatorów i dziennikarzy zagranicznych do
regionów.
Analiza wybranych działań promocyjnych turystyke˛ wiejska˛
podejmowanych przez Polska˛ Organizacje˛ Turystyczna˛
Jak wskazano powyżej, zróżnicowane działania promocyjne na rzecz rozwoju
oferty z zakresu turystyki wiejskiej prowadzone sa˛ od dłuższego czasu przez Polska˛
Organizacje˛ Turystyczna˛. Powstanie POT (na wzór innych tego typu organizacji
w Europie) doprowadziło do przeobrażenia i usystematyzowania zarza˛dzania
turystyka˛ w Polsce, co realizowane jest z powodzeniem od 2000 roku.
W dokumencie strategicznym POT pn. „Marketingowa strategia w sektorze
turystyki na lata 2012-2020” określono potencjał polskich produktów turystycznych
na rynki zagraniczne, uwzgle˛dniaja˛c motywy przyjazdów. W tabeli 6 wskazano
ważność oferty z zakresu „turystyki na terenach wiejskich” na tle najważniejszych
krajowych produktów.
Norwegia
Szwecja
Japonia
Rosja
We˛gry
Czechy
Austria
Holandia
Hiszpania
Belgia
Francja
Włochy
USA
Wlk. Brytania
Niemcy
Produkty
A 1
2
3
3
2
2
3
1
3
3
2
1
2
2
2
E
1
3
3
3
2
2
3
1
3
3
2
2
3
2
2
Kujawsko-pomorskie
A 1
3
2
E
2
Lubelskie
A 2
3
3
3
3
E
3
2
3
3
3
3
3
Lubuskie
A 1
2
E
2
Łódzkie
A 1
2
2
3
2
2
3
2
2
2
2
2
3
E
1
2
2
3
2
2
3
2
2
2
2
2
3
Małopolskie
A 3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
E
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
Mazowieckie
A 1
2
2
3
2
2
3
2
2
2
2
2
3
E
1
2
2
3
2
2
3
2
2
2
2
2
3
Opolskie
A 1
3
3
3
3
2
2
1
1
E
1
3
3
3
3
2
2
1
1
Podkarpackie
A 2
2
E
3
3
3
3
3
3
Podlaskie
A 2
1
3
3
2
3
3
3
3
3
3
1
3
E
3
1
2
3
2
3
3
3
3
3
2
3
3
Pomorskie
A 2
3
3
3
3
3
1
2
E
3
3
3
3
3
3
3
Świe˛tokrzyskie
A 1
1
2
2
2
2
2
E
2
2
2
2
Śla˛skie
A 2
2
2
2
2
E
2
2
2
Warmińsko-mazurskie
A 3
3
3
E
Wielkopolskie
A 2
3
3
3
3
E
Zachodniopomorskie
A 3
E
3
Źródło: opracowanie własne na podstawie „Marketingowa Strategia Polski w sektorze turystyki na lata 2012-2020”,
Objaśnienia: A – agroturystyka, E – ekoturystyka.
Dolnośla˛skie
Region
Dania
Ukraina
3
3
3
3
3
3
3
2
2
3
3
2
2
1
2
Chiny
POT 2012.
2
2
3
3
3
3
2
2
3
3
3
3
Indie
Proponowane przez regiony zakresy produktowe (agro- i ekoturystyka) ze wskazaniem rynków, w układzie rangowym
Białoruś
3
Litwa
3
Tabela 5
Finlandia
1
3
POLSKA
3
2
3
2
2
1
1
1
1
3
2
2
1
2
1
1
1
3
1
1
2
3
1
1
1
1
178
Jacek Olszewski-Strzyżewski
179
Tabela 6
Potencjał polskich produktów turystycznych (w tym realizowanych na terenach wiejskich) na rynki
zagraniczne pod wzgle˛dem motywów wyjazdów i obszarów
zakupy
zdrowotne
Pozostałe
pielgrzymki
incentive
podróże służbowe
VFR
bierna
aktywna
objazdowe
stacjonarne
bierna
aktywna
Obszary/przestrzenie
targi, kongresy
Biznesowa
(przemysł spotkań)
Wypoczynkowa
Miasta duże
Miasta średnie
Miasta małe
Góry
Jeziora
Morze
Sanktuaria
Gminy uzdrowiskowe
Obszary wiejskie
Źródło: opracowanie własne na podstawie Marketingowej Strategii Polski w sektorze turystyki na lata
2012-2020, POT 2012.
Objaśnienia: VFR – ang. Visit to Friends & Relatives (odwiedziny u krewnych i znajomych).
W celu wzmocnienia oddziaływania krajowych produktów turystycznych
i ofert na rynki zewne˛trzne POT prowadzi określone działania promocyjne.
W tabeli 7 przedstawiono szczegóły planowanych działań promocyjnych oferty
z zakresu „turystyka wiejska” i „agroturystyka”, na najważniejsze rynki zagraniczne, z ich charakterystyka˛ oraz grupami docelowymi.
W działaniach POT z zakresu promocji turystyki wiejskiej i agroturystyki na
rynki zewne˛trzne, wskazano głównie 7 z nich: Belgie˛, Czechy, Hiszpanie˛, Niderlandy-Holandie˛, Niemcy, Ukraine˛ oraz We˛gry. Grupami docelowymi powyższych
działań sa˛ najcze˛ściej: osoby młode prowadza˛ce aktywny styl życia oraz osoby
w wieku 35+, a do priorytetowych instrumentów można zaliczyć działania
z zakresu: PR, podróży studyjnych, ATL13 oraz e-marketingu.
Poza ww. rynkami także na innych prowadzone sa˛ działania promocyjne
(z wykorzystaniem 16 POIT) poprzez m.in.:
13
ATL – ang. Abowe The Line – reklama w mediach tradycyjnych: prasa, radio, telewizja, reklama
zewne˛trzna.
180
Tabela 7
Działania promocyjne w zakresie turystyki wiejskiej i agroturystyki z podziałem na rynki i grupy
docelowe
Rynek
Charakterystyka oferty
Belgia
wypoczynek w obiektach
agroturystycznych
młodzież, 35+,
organizatorzy MICE,
młoda Polonia
– PR,
– e-marketing,
– podróże studyjne
Czechy
pobyty urlopowe nad
morzem i w regionach o
dużej liczbie jezior (m.in.
agroturystyka)
młodzi ludzie aktywni
sportowo, rodziny
z dziećmi
– ATL (regionów)
– e-marketing, w tym
portal w je˛zyku czeskim
– podróże dziennikarskie
Hiszpania
Grupa docelowa
turystyka zwia˛zana
młodzież, 35+
z przyroda˛ (parki narodowe,
turystyka aktywna,
agroturystyka)
Niderlandy- wyjazdy na wieś do
młodzież, 35+
Holandia
gospodarstw
agroturystycznych. Natura
– w tym turystyka aktywna
(we˛drówki, rowery)
Działania
–
–
–
–
podróże studyjne,
e-marketing,
PR,
marketing wirusowy
e-marketing i marketing
wirusowy
Niemcy
domy letniskowe
i agroturystyczne, wyjazdy
młodzieży szkolnej w
oparciu o tania˛ baze˛
noclegowa˛
mieszkańcy miast w wieku – ATL,
25-55, III wiek,
– podróże studyjne dla
Stowarzyszenia turystyki
mediów i branży,
aktywnej
– marketing alternatywny
i bezpośredni,
– platforma e-learningowa
dla branży
Ukraina
agroturystyka, turystyka
wiejska
wyższe wykształcenie,
średni wiek, młodzież
akademicka, seniorzy,
rodziny z małymi dziećmi
(pod warunkiem atrakcji
dla najmłodszych)
We˛gry
agroturystyka
– PR
wyższe wykształcenie,
średni wiek, młodzież
– PR
akademicka, seniorzy,
rodziny z małymi dziećmi
(pod warunkiem atrakcji
dla najmłodszych)
Źródło: opracowanie własne na podstawie Marketingowa Strategia Polski w sektorze turystyki na lata
2012-2020, POT 2012.
– udział w targach turystycznych z narodowymi stoiskami (np. „VAKANTIEBEURS” – Utrecht – Holandia, „FITUR” oraz „SITC” Madryd i Barcelona
– Hiszpania, „Messe Reisen Hamburg” oraz „ITB Berlin” Berlin – Niemcy,
„Matka” Helsinki – Finlandia);
181
– organizacje˛ (przy współpracy z ROT i LOT) do regionów podróży studyjnych dla
dziennikarzy i przedstawicieli biur podróży zainteresowanych sprzedaża˛ krajowej oferty;
– promocje˛ na stronach internetowych POT (pot.gov.pl, www.promujmypolskerazem.pl, www.zarabiajnaturystyce.pl, www.polska.travel).
Jednym z kolejnych działań promuja˛cych krajowy potencjał produktowy jest
realizowany od 2003 roku przez Polska˛ Organizacje˛ Turystyczna˛, Konkurs na
certyfikowany produkt turystyczny. Oceniane sa˛ produkty zgłaszane przez regionalne organizacje turystyczne. Dotychczas nagrodzono certyfikatam POT 152 produkty (wraz z certyfikatami złotymi – na ponad 700 zgłoszonych w sumie). W tabeli
8 przedstawiono szczegóły dotycza˛ce przyznanych certyfikatów za okres 20032011.
Tabela 8
Przyznane certyfikaty POT z zakresu agroturystyki, na tle nagrodzonych produktów turystycznych
w latach 2003-2011
Typy turystyki
Lata
Razem
produktów
agroturystyka
aktywna
edukacyjna
miasto
i kultura
poprzemysłowa
specjalistyczne
zainteresowania
2003
21
0
6
0
14
1
0
2004
23
0
4
2
15
2
0
2005
21
1
4
4
10
1
1
2006
19
0
2
2
11
3
1
2007
16
0
2
1
12
1
0
2008
11
0
2
1
7
1
0
2009
14
1
4
1
6
1
1
2010
13
2
3
1
3
3
1
2011
14
1
1
1
7
4
0
Razem
152
5
28
13
85
17
4
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z POT – 2012.
Najwie˛cej nagrodzonych produktów przez POT było z zakresu turystyki
kulturowej – 85 i aktywnej – 28. Certyfikatów z zakresu „agroturystyki” było tylko
5 (m.in. „Małopolska Wieś dla Dzieci”, „Małopolska Wieś Pachna˛ca Ziołami”,
„Nadodrzańska Przygoda”). Regionalne Organizacje Turystyczne powinny w kolejnych latach podejmować działania w swoich regionach, aby zwie˛kszała sie˛ liczba
zgłoszeń na ww. konkurs POT.
182
Kolejnym narze˛dziem promuja˛cym wykorzystywanym przez POT jest uruchomiona w połowie 2011 roku platforma e-learningowa. Głównym jej celem jest
kompleksowe przekazanie szerokiej grupie odbiorców zagranicznych wiedzy na
temat atrakcyjności turystycznej Polski, jako ciekawej destynacji. Platforma skierowana jest zwłaszcza do zagranicznych touroperatorów, pracowników biur podróży
i agencji zainteresowanych oferta˛ przyjazdowa˛ do Polski, organizacji turystycznych
oraz osób indywidualnych i turystów planuja˛cych pobyt w Polsce oraz m.in.
mieszkańców naszego kraju. Doste˛pna jest w je˛zyku polskim, angielskim, francuskim i niemieckim. Po ukończeniu szkolenia uczestnik otrzymuje certyfikat POT
(generowany przez komputer). Szkolenia doste˛pne sa˛ na stronie www.specialist.poland.travel. W dziale „Turystyka w Polsce” znajduja˛ sie˛ informacje na temat
potencjału turystycznego w Polsce z zakresu agroturystyki i ekoturystyki, wskazuja˛c na wyja˛tkowość tej oferty. Na rysunku 4 przedstawiono wygla˛d strony.
Rys. 4. Wygla˛d strony poświe˛conej agroturystyce i ekoturystyce na platformie POT
Źródło: http://specialist.poland.travel – 2012.
Po przeanalizowaniu ogla˛dalności ww. platformy, obserwuje sie˛ duże zainteresowanie tym narze˛dziem promocyjnym zwłaszcza wśród touroperatorów zagranicznych.
Polska Organizacja Turystyczna posiada również kilka stron internetowych
skierowanych do odbiorców krajowych i zagranicznych. Jedna˛ z nich jest m.in.
www.poland.travel (doste˛pna w 14 wersjach je˛zykowych) oraz www.pot.gov.pl. Na
stronach tych znajduja˛ sie˛ także informacje na temat krajowej oferty z zakresu
183
turystyki wiejskiej i agroturystyki. Poniżej przedstawiono analize˛ (za okres 2006
– 2011) wyszukiwanych haseł na stronach WWW.
Tabela 9
Ogla˛dalność haseł zwia˛zanych z turystyka˛ wiejska˛ na stronach www POT
Hasło
www.poland.travel
www.pot.gov.pl
Agroturyzm, agrotourism,
agroturystyka, agrotouristik
38 748
3368
Niemcy, Wlk. Brytania,
Polska, USA, We˛gry
Turystyka wiejska,
turystyka na terenach
wiejskich, wakacje na wsi
9595
4999
Polska, Wlk. Brytania,
USA, Niemcy, Szwecja,
Włochy, We˛gry, Francja
Ekoturystyka,
ekoturystyka, ecotourism,
ecotouristik
2570
16 431
50 913
24 798
Razem
Kraj
Polska, USA, Niemcy,
Francja
–
Źródło: opracowanie własne na podstawie www.google.com/analytics – 2012.
Z zestawienia wynika, iż na stronach internetowych prawie 76 tys. razy
poszukiwano haseł zwia˛zanych z turystyka˛ wiejska˛ – najwie˛cej zwia˛zanych
z „agroturystyka˛” oraz „ekoturystyka˛” . Najwie˛ksze zainteresowanie internautów
tymi hasłami było z terenu Niemiec, Wlk. Brytanii oraz Polski.
Poza ww. działaniami promocyjnymi realizowanymi przez POT oraz ROT
w regionach działania takie powinny być prowadzone także przez Ministerstwo
Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Niestety, takich działań autor niniejszego artykułu
zauważył niewiele. Niepokoja˛cy jest m.in. fakt, iż wpisuja˛c w wyszukiwarce na
stronie www ministerstwa słowo „agroturystyka” – pojawia sie˛ „0 wyników”. Na
omawianej stronie znajduja˛ sie˛ jedynie informacje o: targach agroturystycznych
„Agrotravel” w Kielcach oraz o konkursie pt. „Pamie˛tniki agroturystyki” organizowanym przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie oddział w Krakowie14. Sa˛ także informacje pośrednio zwia˛zane z zagadnieniami „agroturystyka”
oraz „turystyka na terenach wiejskich” , a mianowicie działy: „Poznaj Dobra˛
Żywność” (informowanie o wysokiej jakości produktach żywnościowych), „Rolnictwo ekologiczne” (informacje o systemie gospodarowania, o zrównoważonej
produkcji roślinnej i zwierze˛cej) oraz „Lista produktów tradycyjnych” (948).
14
„Zapraszamy do udziału wszystkich, którzy zechca˛podzielić sie˛ swoimi wspomnieniami, emocjami
czy opiniami na temat rozwoju agroturystyki w Polsce. Szczególnie tych, którzy z zaangażowaniem
wspieraja˛ jej rozwój i tych, którzy w prowadzeniu gospodarstwa agroturystycznego odnajduja˛ głe˛boki
sens oraz tych, którzy jako turyści polnymi drogami chadzaja˛...” Źródło: www.pamietnikiagroturystyki.pl – 2012.
184
Resumuja˛c, MRiRW powinno w wie˛kszym niż dotychczas zakresie podejmować działania zmierzaja˛ce do promowania krajowego potencjału i oferty
turystyki wiejskiej i agroturystyki (konkursy, szkolenia, udział w targach turystycznych za granica˛ itp.).
Wnioski
Aby stworzyć oferte˛ eksponuja˛ca˛ najcenniejsze zasoby Polskiej wsi i terenów
cennych przyrodniczo, należy podja˛ć starania o dotarcie do jak najszerszego kre˛gu
odbiorców-turystów krajowych i zagranicznych. Przyczyni sie˛ to do wzmocnienia
wizerunku naszego kraju jako miejsca o bogatym zapleczu do uprawiania wszelkich
form wypoczynku na terenach wiejskich, agroturystyki i ekoturystyki. Potencjał
produktowy Polski w tej dziedzinie jest bardzo bogaty, lecz zdaniem autora zbyt mało
wykorzystywany i promowany, zwłaszcza za granica˛. W zwia˛zku z tym należy
wspólnie (Polska Organizacja Turystyczna, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi,
regionalne i lokalne organizacje turystyczne, stowarzyszenia/organizacje agroturystyczne; branża turystyczna ) wspierać m.in. naste˛puja˛ce działania:
– pomoc w tworzeniu lokalnych i regionalnych produktów turystycznych,
wykorzystuja˛c omawiany potencjał wsi polskiej, zwłaszcza z promocja˛ na rynki
zewne˛trzne (poprzez targi, wydarzenia, wydawnictwa, podróże studyjne itp.);
– realizowanie wspólnej polityki promocyjnej, wzajemne działania promocyjne różnych miejscowości, powiatów, regionów, zwie˛kszanie doste˛pności do informacji o tych ofertach (m.in. przekazywanie danych do zarza˛dzanego przez POT
Internetowego Systemu Informacji Turystycznej);
– regionalne i lokalne organizacje turystyczne powinny bardziej niż dotychczas promować oferte˛, poprzez współprace˛ z POT w zakresie m.in.:
a) organizowania wie˛kszej liczby podróży studyjnych/tematycznych dla touroperatorów i dziennikarzy zagranicznych do regionów;
b) zgłaszanie do konkursu certyfikowanych produktów turystycznych POT
ofert w zakresie turystyki wiejskiej i agroturystyki;
c) przekazywania wie˛kszej liczby informacji na temat ofert z zakresu turystyki
wiejskiej i agroturystyki (formy rekreacji i wypoczynku oferowane w gospodarstwach, oferty kulinarne – zwłaszcza kuchnia regionalna itp.) do POT, w celu
zamieszczania tych informacji na stronach internetowych, oraz na potrzeby POIT
za granica˛);
oraz współprace˛ z wszystkimi organizacjami/stowarzyszeniami lub pojedynczymi usługodawcami agroturystycznymi działaja˛cymi w poszczególnych regionach;
– współprace˛ w zdecydowanie wie˛kszym niż dotychczas stopniu branży
z usługodawcami agro- i ekoturystycznymi, w celu komercjalizacji produktów
turystycznych polskiej wsi.
185
Streszczenie
Celem artykułu jest próba analizy potencjału naszego kraju w zakresie „turystyki wiejskiej”.
Z przeprowadzonej analizy wynika, iż omawiany potencjał jest bogaty, jednak jeszcze do końca
niewykorzystany, zwłaszcza do promocji na rynkach zewne˛trznych. Wskazano także na podejmowane
działania promocyjne tego produktu, realizowane przez instytucje na różnych szczeblach (od rza˛dowych
po regiony).
Słowa kluczowe: produkt turystyczny, turystyka wiejska.
National potential in “rural tourism”
Summary
The article attempts to analyze the potential product of Poland – “rural tourism”. The analysis
shows that the current potential is high, but still not fully exploited, lacking on external markets. The
product should be promoted by institutions at different levels (beginning with the local and ending with
the government).
Key words: tourism products, rural tourism.
OSW
Tom XII
2012
Nr 2
Zbigniew Wójcik
Ośrodek Sportu i Rekreacji w Lidzbarku Warmińskim
Turystyka i rekreacja konna na Warmii i Mazurach
(1945-1975)
Poznawanie kraju z siodła było bardzo rozpowszechnione już w okresie II
Rzeczypospolitej. Wspomnieć jednak należy, iż tamtym we˛drówkom w znacznym
stopniu przyświecały cele utylitarne. Szczególne ich nasilenie przypadło na lata
1922-1927. Urza˛dzały je wówczas IV Brygada Jazdy i II Dywizja Kawalerii. Jeden
z rajdów kawalerzyści zakończyli aż w stolicy Rumunii1. Cze˛stymi ich uczestnikami byli mie˛dzy innymi generałowie Gustaw Orlicz-Dreszer oraz Bolesław
Wieniawa Długoszowski. W czasach współczesnych, jak powszechnie wiadomo,
koń nie jest już użytkowany w wojsku. Jednak w dalszym cia˛gu służy on próżności,
ambicji i przyjemności człowieka. Przy jego udziale można i warto poznawać
najbliższa˛ okolice˛, ludzi i kraj. W okresie Polski Ludowej do mie˛dzywojennych
tradycji jako pierwszy nawia˛zał Ryszard Manteufel profesor Szkoły Głównej
Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW) w Warszawie. Jego nieśmiałe próby wynikały
w znacznym stopniu z obowia˛zków służbowych. W latach 1952-1956
prof. Manteuffel prowadził badania z zakresu organizacji w 10 obiektach państwowych gospodarstw rolnych znajduja˛cych sie˛ w powiecie Pisz. Koniecznościa˛ były
wie˛c wizyty w każdym gospodarstwie. Rozległe mazurskie tereny pokonywał na
przydzielonym mu wierzchowcu. W 1956 roku otrzymał konia dla swojej małżonki
Elżbiety. Wtedy to zorganizowali swój pierwszy 40-kilometrowy rajd konny po
okolicach Białej Piskiej2. Z chwila˛ przeniesienia Wydziału Ekonomiczno-Rolniczego SGGW (1956/1957) do Ursynowa, turystyczne pasje kontynuowano już na
uczelnianych rumakach. Wówczas to z inicjatywy profesora odbyto dłuższy, bo
450-kilometrowy rajd po Mazowszu i okolicach Łodzi. Od tej pory E. i R.
Manteuffel przez kolejne 14 lat w czasie wakacji odbywali konne we˛drówki po
Polsce. W roku 1961, odwiedzaja˛c atrakcyjne miejscowości województw warszawskiego, łódzkiego, bydgoskiego i olsztyńskiego, pokonuja˛c ła˛cznie 1010 kilomet1
2
Z. Wójcik, Sport jeździecki na Warmii i Mazurach w latach 1945-1975, Olsztyn 2010, s. 340.
11000 kilometrów konno po Polsce..., „Koń Polski” 1971 nr 1, s. 21.
188
Zbigniew Wójcik
rów, dotarli na Wybrzeże Gdańskie. Dwa lata później punktem docelowym były
ponownie Warmia i Mazury, a trasa o długości 850 kilometrów wiodła mie˛dzy
innymi przez Pułtusk, Ostrowie˛ Mazowiecka˛, Ełk, Olecko, Ke˛trzyn, Bartoszyce,
Biskupiec, Szczytno, Przasnysz, Ciechanów i Płońsk. W cia˛gu 14 rajdów na
przestrzeni lat 1956-1970 profesor z żona˛ przemierzyli 11000 kilometrów. Dzielnie
służyły im konie Białka, Bolero, Negritto oraz Esperato. Dziennie przecie˛tnie
pokonywali 45-50 kilometrów.
Kiedy turystyka konna upowszechniła sie˛ w świadomości społecznej nieoczekiwanie pojawiły sie˛ możliwości dalszej popularyzacji. Ułatwiała to rozwinie˛ta już
w regionie warmińsko-mazurskim hodowla koni oraz zaangażowani organizatorzy
sportu jeździeckiego. Stworzyli oni możliwość korzystania z uroków hipiki szerszej
społeczności. Jako pierwsi dostrzegli owe możliwości studenci polskich szkół
wyższych i to właśnie oni zapocza˛tkowali na szeroka˛ skale˛ użytkowanie konia w tej
atrakcyjnej formie rekreacji. W roku 1963 Rada Naczelna Zrzeszenia Studentów
Polskich wspólnie z redakcja˛ tygodnika „ITD” zwróciły sie˛ z pisemna˛ prośba˛ do
dyrekcji Zjednoczenia Hodowli Zwierza˛t Zarodowych o pomoc w zorganizowaniu
wypoczynku w podległych państwowych stadach ogierów (PSO) i stadninach koni
(SK)3. Dzie˛ki temu, że odpowiedź była pozytywna jeszcze w trakcie wakacji tegoż
roku młodzież akademicka w zorganizowanej grupie przebywała na tzw. „wczasach
w siodle” w ośrodkach hodowli koni w Ksia˛żu i Starogardzie Gdańskim4. Ich pobyt
nie ograniczał sie˛ tylko do wypoczynku. Miłośnicy hipiki cze˛sto angażowani byli
do różnych prac na rzecz przedsie˛biorstw. Zgodnie z opracowanym regulaminem
w czasie trzytygodniowego obozu jego uczestnicy oprócz prac stajennych (czyszczenie i obrza˛dzanie koni, przygotowanie paszy itp.) mieli obowia˛zek odpracowania społecznie trzech dni na rzecz miejscowości, w której przebywali. Takie
warunki współpracy przyje˛ły obie strony. Później najaktywniejsi z nich che˛tnie
propagowali aktywność turystyczna˛ w postaci obozów i rajdów konnych. Stwarzało
to możliwości poznania regionu, lokalnego folkloru, zabytków historycznych
i przyrody. Wypoczynek w takiej formie bardzo szybko zyskiwał nowych zwolenników, a po wakacjach 12 listopada 1964 roku zawia˛zał sie˛ w Warszawie pierwszy
Studencki Klub Jeździecki5. Uczelniana młodzież oraz przedsie˛biorstwo turystyczne „Orbis” tak rozreklamowali rekreacje˛ konna˛, że w ośrodkach hodowlanych
pojawiać sie˛ zacze˛li także turyści zagraniczni. Pocza˛tkowo upodobali sobie zakład
w Gnieźnie. Pierwszymi byli pasjonaci jeździectwa z Belgii, tj. Helena Arianoff,
3
Wczasy w siodle i ... poza nim, „Koń Polski” 1966 nr 2, s. 25.
10 lat jeździectwa w środowisku akademickim, „Koń Polski” 1974 nr 4, s. 28.
5
Jednym z inicjatorów jego utworzenia był m. in. Bogusław Luśtyk. Inauguracyjne zawody konne
SKJ zorganizował w roku naste˛pnym w dniu 16 maja. Oprócz studentów uczestniczyli w nich: WKS
„Legia”, WKS „Gwardia” oraz LZS Służewiec Warszawa. W rywalizacji wśród studentów wyróżniali
sie˛ Jarosław Koch i Janusz Okoński. Kolejne powstaja˛ce w środowiskach akademickich kluby
przyjmowały nazwe˛ „Akademicki Klub Jeździecki” (AKJ).
4
Turystyka i rekreacja konna...
189
małżeństwo de Schrevel oraz obywatel Wielkiej Brytanii. W roku 1964 już 29
cudzoziemców spe˛dziło w Polsce wakacje w siodle i z każdym rokiem ich
przybywało. Rok później powstały kolejne akademickie kluby jeździeckie (AKJ)
w: Łodzi, Wrocławiu, Gdańsku, Gliwicach, Katowicach, Lublinie, Toruniu, Poznaniu, Białymstoku, Krakowie i Olsztynie6. Skupiały one studentów-miłośników
koni, którzy z dużym zaangażowaniem podejmowali sie˛ pracy społecznej przybliżaja˛cej z każdym rokiem do uprawiania jeździectwa rekreacyjnego coraz
wie˛ksze rzesze młodzieży. Sześć lat później przedsie˛biorstwo „Orbis” współpracowało już z 11 PSO i SK w kraju7.
Niemal w tym samym czasie do hipicznych peregrynacji przygotowywali sie˛
studenci wrocławskich uczelni. W lipcu 1966 roku wybrali sie˛ na Pierwszy Rajd
Akademicki. Przebiegał on trasa˛: Sława Śla˛ska, Wilkowo, Wojnowo, Łagów
i zakończył sie˛ w znanym nie tylko w Wielkopolsce zakładzie hodowli koni
w Sierakowie8. Wczasy w siodle za sprawa˛ środowisk akademickich szybko
zyskiwały na popularności i wkrótce ta forma wypoczynku stawała sie˛ równie
popularna wśród całego społeczeństwa. Sprzyjały temu zakładane przez uczelnianych działaczy stanice w atrakcyjnych turystycznie regionach kraju9. W odległej, gdyż zlokalizowanej w Bieszczadach, Jodłówce i Lutowiskach stacjonowały
w okresie wakacji mie˛dzy innymi konie pochodza˛ce z ke˛trzyńskiego PSO10. Był to
okres, kiedy jeździectwo rekreacyjne dynamicznie sie˛ rozwijało.
Wczasy w siodle organizowano również w ośrodkach hodowlanych na Warmii
i Mazurach. Z uwagi na dobra˛ lokalizacje˛ najche˛tniej odwiedzano SK Kadyny
w gminie Tolkmicko. Entuzjastów „jeździeckich wczasów” w tajniki obcowania
z wierzchowcem wprowadzał posiadaja˛cy bogate doświadczenie Bolesław Sawiński. W czasie ich trwania obowia˛zywał też jednogłośnie przyje˛ty przez wypoczywaja˛cych nieformalny regulamin stanowia˛cy, iż za upadek z konia należało wpłacić do
wspólnej kasy 10 złotych. Zdobyte w ten sposób pienia˛dze przeznaczano na huczne
pożegnania w ostatnim dniu pobytu. Najwie˛ksi pasjonaci „wakacyjna˛ przygode˛”
rozpoczynali już o 5.30, a nie lada emocje pojawiały sie˛ w momencie przydziału
wierzchowców. Szczególnym powodzeniem cieszyły sie˛ klacze Gratka, Czartula
i Faszyna. Stadnina otoczona z trzech stron lasem porastaja˛cym silnie pofałdowany
teren, a od północy Zalewem Wiślanym stwarzała wyja˛tkowo dogodne warunki
wypoczynku. W porze wieczorowej za zalewem widać było rozświetlona˛ na
6
Jako osiemnasty w kolejności powstał zaraz po inauguracji roku akademickiego 1973/74 AKJ
w Bydgoszczy – uwaga autora.
7
Zagraniczni jeźdźcy w Polskich stadninach, „Koń Polski” 1967 nr 1, s. 42.
8
Konie: praca i hobby, „Konie i Rumaki” 2003 nr 13, s. 56.
9
Dzienny rozkład zaje˛ć przedstawiał sie˛ naste˛puja˛co: 5.30 pobudka, 6.00 – 7. 00 czyszczenie
i obrokowanie koni, 7.00 – 8.00 śniadanie, 8.00 – 11.00 jazda konna, 11.00 – 12.00 czas wolny, 12.00
– 13.00 popołudniowy obrza˛dek koni, 13.00 – 15.00 obiad, 15.00 realizowanie programu ogólnego.
10
10 lat jeździectwa..., s. 30.
190
Zbigniew Wójcik
Mierzei Wiślanej Krynice˛ Morska˛. We wsi Kadyny funkcjonowała zakładowa
stołówka, a w budynku administracji sala konferencyjna przejściowo spełniała role˛
świetlicy. W piwnicach znajdował sie˛ podobny lokal zaadaptowany na potrzeby
młodzieży. Jego wne˛trze ozdobione było pracami nawia˛zuja˛cymi do hodowli
i jeździectwa wykonanymi przez artyste˛ malarza Bogdana Kamińskiego.
W drugiej połowie lat sześćdziesia˛tych ubiegłego wieku turystyka konna za
sprawa˛ środowisk akademickich była już znanym i lubianym sposobem wypoczynku ła˛czonym cze˛sto z krajoznawstwem. W regionie warmińsko-mazurskim uprawiano ja˛ z dość dużym zaangażowaniem niemal we wszystkich ośrodkach hodowli
koni. Jednakże najbardziej imponował nauczyciel Bolesław Kłosowski zwia˛zany
z Giżyckiem, który w roku 1967 zakupił klacz Kośke˛ do tego rodzaju we˛drówek po
kraju. Jako absolwent AWF uprawiał uprzednio turystyke˛ rowerowa˛ i żeglarstwo.
Odpowiednio przygotowany odwiedzał konno najciekawsze miejsca w Polsce.
Podziwiał Puszcze˛ Białowieska˛, we˛drował też brzegiem rzeki Bug. Tu razem ze
swoja˛ „towarzyszka˛ we˛drówek” zażywał uroków ka˛pieli. Najwie˛ksza˛ sensacje˛
wzbudził jednak docieraja˛c do Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie, a sta˛d udał sie˛
na krakowski Wawel. Wracaja˛c na Warmie˛ i Mazury trase˛ z Żywca do Giżycka
pokonał w cia˛gu 9 dni11. Niemal na całej trasie swej podróży spotykał sie˛
z sympatia˛ i szczerym podziwem.
Trasy konnych we˛drówek wyznaczały też ważne wydarzenia z najnowszej
historii Polski. Przykładem tego może być Ogólnopolski Rajd Konny Szlakiem
Bojowników I Warszawskiej Brygady Kawalerii. Pierwszy raz odbył sie˛ on w roku
1968 dzie˛ki zaangażowaniu dr Elżbiety Czabańskiej. Pod koniec lat 60. wspomniani wrocławscy studenci we˛drowali konno do Osiek Koszalińskich. Po drodze
odwiedzali miejsca chwały Warszawskiej Brygady Kawalerii. Swój rajd zakończyli
spotkaniem z morzem w Łazach na Wybrzeżu Bałtyckim12. W roku 1971 dzie˛ki
zaangażowaniu Zdzisława Szrajera, prezesa Okre˛gowego Zwia˛zku Jeździeckiego
w Kielcach zainaugurowano kolejny Rajd Konny Szlakiem Hubalczyków.
Turystyka i rekreacja konna w województwie olsztyńskim najbardziej popularna była na pocza˛tku latach siedemdziesia˛tych. Najwie˛ksze zasługi w popularyzacji
wczasów w siodle przypisać należy znawcy tej problematyki, tj. redaktorowi
Antoniemu Świe˛ckiemu. Jeszcze w 1970 roku, podkreślaja˛c operatywność hodowców i działaczy jeździectwa z Kadyn13, pisał: „Myśle˛, że za przykładem Kadyn
mogłyby pójść i inne stadniny, które maja˛ cze˛sto wie˛cej koni do dyspozycji,
11
2000 km na koniu, „Koń Polski” 1967 nr 4, s. 48.
Wierzchem z Wrocławia nad Bałtyk, „Koń Polski” 1970 nr 1, s. 26.
13
W czasach Polski Ludowej Stadnina Koni Kadyny znajdowała sie˛ w granicach administracyjnych
województwa gdańskiego (na jego wschodnich rubieżach). Jednakże z uwagi na silne zwia˛zki z racji
hodowli koni tej samej rasy zaliczana była do grupy stadnin mazurskich. Po reformie administracyjnej
(1999) w granicach województwa warmińsko-mazurskiego.
12
191
a warunki lokalowe nie gorsze niż w Kadynach. Trzeba tylko chcieć”14. Wspomniany fragment artykułu i rosna˛ca z każdym rokiem moda na turystyke˛ konna˛
spowodowały uaktywnienie ośrodków hodowlanych w Braniewie i Ke˛trzynie15.
Cze˛sto w sezonie letnim w warmińsko-mazurskich PSO i SK przebywała młodzież
akademicka w dwóch turnusach po 20 osób16. W Braniewie akcje˛ wypoczynkowa˛
koordynował koniuszy Ryszard Słowikowski, natomiast w Ke˛trzynie wicedyrektor
Stanisław Phol we współpracy z koniuszym Janem Cywińskim. Spośród olsztyńskich żaków najaktywniejsi byli słuchacze Akademii Rolniczo-Technicznej. Studentom zadanie ułatwiał stoja˛cy na dobrym poziomie kwalifikowany sport jeździecki
znany nie tylko w regionie. W Kortowie obok wyczynowej sekcji hipicznej AZS
funkcjonował, podobnie jak w wielu innych ośrodkach o czym już wspominano,
Akademicki Klub Jeździecki17. Tworzyli go głównie studenci wydziałów zootechnicznego, rolnego i weterynaryjnego. Pierwsze wierzchowce wraz z podstawowym
sprze˛tem jeździeckimi ówczesnej Wyższej Szkole Rolniczej przekazała Stadnina
Koni Liski. Były to: Warnold i Bekas. Jazdy konnej nauczał major Stanisław
Heller18 w usytuowanych nieopodal Kortowa Pozortach19. Wyróżniaja˛cymi sie˛
jeźdźcami byli: Aleksander Szymanek, Tadeusz Osiecki i Jan Żmijewski. Już
w pierwszym roku istnienia AKJ skupiał 61 członków (48 czynnych i 13
wspieraja˛cych)20. Entuzjastycznie nastawiona młodzież w porozumieniu z instruktorem organizowała szereg biwaków, krótkich rajdów, a po zdobyciu odpowiedniego doświadczenia i wie˛kszej liczby koni także zawody. Odbywały sie˛ one
zawsze w dniu inauguracji roku akademickiego na zbudowanym w 1966 roku
specjalnie na te potrzeby hipodromie. Dwa lata później kortowski AKJ delegował
swego reprezentanta Alojzego Pieczulisa na I Ogólnopolskie Zawody Akademickich Klubów Jeździeckich. Rozegrano je w dniach 6-8 września w Starogardzie
Gdańskim. W tym czasie jeździectwo w stolicy województwa podobnie jak
i w całym regionie stało na dobrym poziomie. Pocza˛wszy od 1971 roku olsztyńscy
studenci dominowali w Jeździeckich Akademickich Mistrzostwach Polski. Odbyły
sie˛ one kolejno we Wrocławiu, Warszawie, Poznaniu i Olsztynie. Nazwiska Marii
14
Wakacje w siodle w Kadynach, „Koń Polski” 1970 nr 4, s. 29.
Studenckie obozy jeździeckie, „Koń Polski” 1970 nr 1, s. 29.
16
Wywiad z H. Tokarskim oraz R. Słowikowskim byłymi zawodnikami LZS Braniewo z dnia 17 IX
2008 roku. Zapis w posiadaniu autora.
17
Akademicki sport jeździecki, „Koń Polski” 1969 nr 3, s. 24.
18
S. Wadowski, A. Wadowski, Podstawy jazdy konnej dla studentów akademii rolniczych, Olsztyn
1984, s. 86.
19
W okresie Prus Wschodnich mieścił sie˛ tam dwór zbudowany w 1862 roku. Dzierżawca˛ domeny
był Krol Potzig. Maja˛tek obejmował 600 ha gruntów. Prowadzono tam m.in. hodowle˛ koni, bydła
i owiec. Spalony w 1945 roku przez Armie˛ Czerwona˛. W pozostałościach pie˛ć lat później umieszczono
Rolniczy Zakład Doświadczalny kortowskiej uczelni. Jego kierownikiem był mgr inż. Dionizy
Gałe˛zewski. (Zob. R. Be˛dkowski, Olsztyn jakiego nie znacie, Olsztyn 2003, s. 164).
20
Akademicki sport jeździecki..., s. 25.
15
192
Zbigniew Wójcik
Niewiadomskiej, Andrzeja Wadowskiego i Marcina Pacyńskiego znane były wśród
wszystkich polskich studentów zrzeszonych w AKJ. Rozwijała sie˛ też turystyka
konna. Jeden z wie˛kszych rajdów zainaugurowano 2 sierpnia 1971 roku. Grupa
żaków na dziewie˛ciu wierzchowcach ruszyła z Olsztyna, by z końskiego grzbietu
poznawać Warmie˛ i Mazury. Trasa wiodła przez: Ple˛kity, Rzeczna˛, Kadyny,
Pienie˛żno, Liski i Łe˛żany. Towarzyszył im wóz taborowy z niezbe˛dnym zaopatrzeniem21.
Fot. 1. Studenci z AKJ w trakcie postoju na trasie rajdu
W taki oto sposób poła˛czono wypoczynek z walorami poznawczymi regionu,
praca˛ i nauka˛. Studenci, gromadza˛c materiały o hodowli koni w odwiedzanych
stadninach, angażowali sie˛ jednocześnie do trwaja˛cych żniw w zamian za kwaterunek. W dniu 16 sierpnia uczestnicy rajdu zameldowali sie˛ ponownie w stolicy
województwa. O niecodziennym przedsie˛wzie˛ciu miłośników turystyki konnej
rozpisywała sie˛ nawet regionalna prasa22. Ponadto w Kortowie, tak jak niemal we
wszystkich ośrodkach hodowli koni w regionie, organizowano zgodnie z narodowa˛
21
Z. Wójcik, op. cit., s. 342.
Wywiad z uczestniczka˛ rajdu, ówczesna˛ studentka˛ wydziału zootechnicznego Ewelina˛ Zdrojek
z dnia 2 II 2008 roku. Zapis w posiadaniu autora. Konno przez Warmie˛ i Mazury, „Gazeta Olsztyńska”
1971 nr 178, s. 4.
22
193
tradycja˛ biegi myśliwskie, konne wyjazdy w plener, ale co wydaje sie˛ być
szczególnie istotne nie zapomniano o kontynuowaniu nauki sztuki jeździeckiej.
Pocza˛wszy od 1973 roku rekreacje˛ konna˛ uprawiali także uczniowie Szkoły
Podstawowej w Liskach k. Bartoszyc. Zainicjował ja˛ trener miejscowego klubu
sportowego Stanisław Grodzicki. W roku naste˛pnym dzie˛ki zabiegom dyrektora
Kombinatu PGR „Warmia” Dobre Miasto Cezarego Kościańskiego jeździectwo
rekreacyjne uprawiali także adepci Zasadniczej Szkoły Hodowlanej w Smolajnach
w powiecie lidzbarskim. W tym okresie hipika na Warmii i Mazurach była już
bardzo popularna. Do czasu reformy administracyjnej w Polsce (1975) rekreacje˛
konna˛ uprawiano także w nieco mniej znanych ośrodkach, tj. w: Rzecznej, Garbnie,
Popielnie, Warnikach, Ple˛kitach, Łozdaju, Kroplewie, Kobylinie, Tolkach, Szymbarku, Ulnowie i Klewkach23. Z okazji 500 rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika
Zarza˛d Główny Polskiego Zwia˛zku Filatelistów postanowił w kwietniu 1973 roku
z Placu Świerczewskiego w Olsztynie wysłać do Krakowa dyliżans pocztowy24.
Żegnały go tłumy mieszkańców w asyście władz miasta, przedstawicieli Ministerstwa Ła˛czności oraz olsztyńskiej dyrekcji Poczty i Telekomunikacji. Imprezie
nadano uroczysty charakter. Przed wyruszeniem dyliżansu w podróż, przemawiała
nawet warmińska poetka Maria Zientara-Malewska. Miłym akcentem uroczystości
był także wyste˛p zespołu Olsztyn, który zaprezentował zebranym widzom dostojnie
wykonanego poloneza. Tuż przed odjazdem Jerzy Grelowski, przewodnicza˛cy
Prezydium Miejskiej Rady Narodowej odczytał fragment listu skierowanego do
swego odpowiednika w Krakowie. Jego końcowy fragment brzmiał naste˛puja˛co: „Z
okazji i ku uczczeniu pie˛ćsetnej rocznicy urodzin prześwietnego obu grodów
naszych obywatela, sławnego wielce astronoma i medyka, Mikołaja Kopernika
rodem z Torunia, śla˛ patres grodu pierwszego na warmińskiej ziemi nad rzeka˛ Łyna˛
leża˛cego Olsztyna”25. Obsługa dyliżansu pocztowego wiozła jeszcze drugi, mniej
oficjalny list. Stanowili ja˛ kierownik i zarazem stangret Szczepan Jedowski,
pocztowy Bronisław Lisewski oraz sygnalista Zygmunt Antroszenko. Przy dźwie˛kach pieśni O Warmio moja miła czterokonny pojazd pocztowy przez 35 miast
wyruszył w daleka˛ droge˛. Odprowadzali go warmińsko-mazurscy jeźdźcy na swych
dorodnych rumakach. Naste˛pnymi miastami etapowymi na Kopernikowskim Szlaku były: Dobre Miasto, Lidzbark Warmiński, Pienie˛żno, Braniewo, Frombork
i wiele innych.
Tymczasem w olsztyńskich ośrodkach hodowli koni oprócz grup zorganizowanych urlop spe˛dzali także turyści indywidualni. Relaks i przyroda ogla˛dana
z końskiego grzbietu przycia˛gały głównie letników poszukuja˛cych spokoju. Wielu
z nich wywodziło sie˛ ze środowisk zwia˛zanych z kultura˛ i nauka˛. Wkrótce po
23
Ponadto jeździectwo uprawiano także w Szkole Oficerskiej Wojsk Ochrony Pogranicza w Ke˛trzynie – uwaga autora.
24
Pojazd na te˛ okoliczność wypożyczono z Muzeum Poczty i Telekomunikacji z Wrocławia
– uwaga autora.
25
Pocztowy dyliżans wyruszył do Krakowa, „Gazeta Olsztyńska” 1973 nr 100, s. 1.
194
Zbigniew Wójcik
Igrzyskach Olimpijskich w Monachium ich uczestnik Stefan Grodzicki zaprzyjaźniony przez żone˛ Terese˛ ze środowiskiem katowickiego AKJ zaprosił do Lisek
Ludgarde˛ i Jerzego Buzków z przyjaciółmi. Przyszły premier Rzeczypospolitej,
a obecny przewodnicza˛cy Parlamentu Europejskiego wielokrotnie z grupa˛ swoich
znajomych odpoczywali w stadninie, korzystaja˛c jednocześnie z gościnności
Grodzickich. Jeden z pierwszych przyjazdów naukowcy dawnego Zakładu Inżynierii Chemicznej i Konstrukcji Aparatury w Gliwicach26 zainaugurowali w 1973
roku spływem kajakowym. W liście do S. Grodzickiego organizator wyprawy J.
Buzek napisał: „Startujemy na rzece Łynie w okolicach jeziora Łańskiego, a wiec
jeszcze przed Olsztynem w dniu 22 lipca. Po przypłynie˛ciu w okolice Lisek
chcielibyśmy założyć biwak nad rzeka˛ i przez ok. 7 dni zażywać rozkoszy jazdy
konnej”27. Wśród poszukuja˛cych przygód turystów oprócz nieformalnego kierownika była mie˛dzy innymi jego żona Ludgarda oraz: Wanda i Ryszard Kuszłeyko,
Krzysztof Rytwiński, Mieczysław Jaroszyński i Krzysztof Warmuziński. Podobne
prywatne wycieczki do stadniny odbywały sie˛ corocznie, a stali bywalcy konnych
we˛drówek wdrażali każdorazowo spośród swoich znajomych nowych adeptów
jeździectwa rekreacyjnego. Wielu z nich znało terminarz startów S. Grodzickiego
i kibicowało mistrzowi w rozlicznych zawodach na terenie kraju. Atmosfera
współzawodnictwa i podpatrywanie najlepszych były również jednym ze sposobów
doskonalenia swych umieje˛tności. Z zachowanej licznej korespondencji z tamtych
lat wynika, iż zawia˛zywały sie˛ wówczas długotrwałe przyjaźnie, a jeździeckie
zainteresowania kontynuowane były przez przyjezdnych również w miejscu ich
stałego zamieszkania. W kolejnym liście napisanym tym razem przez K. Warmuzińskiego czytamy: „Zaczynamy powoli przymierzać sie˛ do skoków, ale już
w teorii mamy problemy. Czy mógłbyś wskazać nam najprostsza˛ literature˛,
w której wyłożone byłoby ABC skoków (poczynaja˛c od elementarnej definicji)
żebyśmy mogli przynajmniej odróżnić oxer od triple-baru, etc. Może masz jakieś
broszurki PZJ (Polskiego Zwia˛zku Jeździeckiego, uzup. autora), które mógłbyś
nam pożyczyć? Taki podkład niezmiernie by nam ułatwił ćwiczenia praktyczne”28.
Oprócz wspomnianych miłośników spływów i jeździectwa w Stadninie Koni
Liski niejednokrotnie rekreacyjnie w trakcie urlopów wierzchowców dosiadał
zwia˛zany z teatrem im. Stefana Jaracza Piotr Skarga. Bywał też Maciej Damie˛cki
oraz odtwarzaja˛cy role˛ majora Henryka Dobrzańskiego w filmie „Hubal” Ryszard
Filipski. Kiedy w wypadku drogowym zgina˛ł wielokrotny mistrz Polski w jeździectwie S. Grodzicki (1976) opieke˛ nad gośćmi z Gliwic obja˛ł kuzyn Stefana Andrzej
Kozłowski. Sta˛d też wymienieni powyżej rekreacje˛ konna˛ uprawiali w latach
26
Dziś jest to Instytut Inżynierii Chemicznej PAN w Gliwicach. Wicedyrektorem instytutu jest
dawny współpracownik J. Buzka spe˛dzaja˛cy z nim urlopy w Stadninie Koni Liski i PGR Poda˛gi
Mieczysław Jaroszyński – uwaga autora.
27
Wywiad z Teresa˛ Grodzicka˛-Szymańska˛ z dnia 24 IX 2009 roku. Cytat pochodzi z listu
ówczesnego dr. J. Buzka do olimpijczyka S. Grodzickiego napisanego latem 1973 roku.
28
Cytat z listu K. Warmuzińskiego do T. i S. Grodzickich z dnia 14 II 1975.
195
naste˛pnych także w Poda˛gach k. Ornety29. W uatrakcyjnienie ich pobytu angażował
sie˛ również dyrektor miejscowego PGR Zenon Kayzer. Jego ulubionym koniem był
urokliwy Wicher, natomiast Bartnika upodobała sobie L. Buzek. Wczasy w siodle
śla˛skim naukowcom tak bardzo przypadły do gustu, że zdecydowali sie˛ oni na
zakup własnego wierzchowca Aresa, a kilka lat później także klaczy Akcja.
Osobistości nauki, kultury i sportu bywały również w innych stadninach
regionu. Uroki Ple˛kit w powiecie mora˛skim i dorodne rumaki oddziaływały
twórczo na reżysera Tadeusza Kijańskiego i zainspirowały go w trakcie wypoczynku do skomponowania etiudy „Konie”. W ośrodku Rzeczna k. Pasłe˛ka po
sopockich Mistrzostwach Europy w powożeniu (1975) relaksował sie˛ ksia˛że˛
Edynburga Filip. W pierwszych dniach września wspólnie z dyrektorem stadniny
Tadeuszem Czermińskim zwiedzali konno okalaja˛ce ośrodek tereny, podziwiaja˛c
zwiastuny jesieni30.
Fot. 2. Jego Ksia˛że˛ca Mość Filip, ksia˛że˛ Edynburga w towarzystwie Tadeusza Czermińskiego w trakcie
zwiedzania okolic Stadniny Koni Rzeczna
Źródło: T. Czermiński, Wspomnienia, Sieraków 1998, s. 108.
29
P. Dzie˛ciołowski, Koń... to jest ktoś, Warszawa 2003, s. 17.
Wywiad z hrabina˛ Wanda˛ Siniarska˛ (Wa˛sowska˛) z dnia 5 07 2009 roku. Zapis w posiadaniu
autora.
30
196
Zbigniew Wójcik
W latach naste˛pnych liczba osób uprawiaja˛cych rekreacje˛ i turystyke˛ konna˛
nadal systematycznie wzrastała31. Masowość była jednocześnie dobrym zapleczem
w utrzymaniu wysokiego poziomu kwalifikowanego sportu jeździeckiego w regionie. W ten oto sposób poszerzano oferte˛ wypoczynku, a Warmie˛ i Mazury
kojarzono nie tylko jako kraine˛ tysia˛ca jezior.
Turystyka i rekreacja konna na Warmii i Mazurach (1945-1975)
Streszczenie
Turystyke˛ konna˛ zapocza˛tkowano w wojsku II Rzeczypospolitej. Po zakończeniu II wojny
światowej do chlubnej tradycji jako pierwsi nawia˛zali polscy studenci. W roku 1964 powstał pierwszy
Akademicki Klub Jeździecki, a za nim kolejne. Skupiona w nich młodzież wykreowała mode˛ na tzw.
„wczasy w siodle”. Taka forma wypoczynku upowszechniła sie˛ także na Warmii i Mazurach.
W olsztyńskich ośrodkach hodowli koni wypoczywali artyści, naukowcy, ale także zwykli turyści.
Wśród nich byli m.in. Maciej Damie˛cki, Jerzy Buzek oraz ksia˛że˛ Edynburga Filip. Turystyka konna
wraz z zawodami jeździeckimi były dobra˛ forma˛ promocji regionu w Polsce i Europie.
Słowa kluczowe: turystyka konna, wczasy w siodle, Warmia i Mazury.
Horse riding tourism and recreation in Warmia and Mazury (1945-1975)
Summary
Horse riding tourism was launched by the army of the Republic Of Poland. After the Second World
War, Polish students were the first to have established this glorious tradition. In the year 1964 the the
first Academic Riding Club was established, followed by another. Concentrated in these clubs, young
people created a vogue so-called “vacation in the saddle” This form of relaxation was also widespread in
Warmia and Mazury region. Famous artists, scientists, but also ordinary tourists, relaxed in these horse
breeding Olsztyn centers. Among them were Maciej Damie˛cki, Jerzy Buzek and Philip Duke of
Edinburgh. Tourism riding together with riding competitions are a good way to promote the region in
Poland and Europe.
Key words: horse riding tourism, vacation in the saddle, Warmia and Mazury.
31
Ocenia sie˛, iż obecnie z tej formy wypoczynku w Polsce korzysta około 150 000 osób.
(Zob. W. Pruchniewicz, Akademia jeździecka, Warszawa 2003, s. 269).
OSW
Tom XII
2012
Nr 2
Z WARSZTATÓW BADAWCZYCH
Urszula Bartnikowska, Katarzyna Ćwirynkało
Dziecko z niepełnosprawnościa˛ w rodzinie adopcyjnej
i zaste˛pczej.
Cze˛ść I – zetknie˛cie sie˛ z niepełnosprawnościa˛ dziecka,
analiza decyzji
Wprowadzenie – stan badań
Zagadnienie przysposobienia dzieci z niepełnosprawnościa˛ nie należy do
gruntownie poznanych. Wynika to w dużej mierze z faktu, iż znalezienie odpowiedzi na pytania zarówno o skale˛ zjawiska wyste˛powania niepełnosprawności
u dzieci oczekuja˛cych na przysposobienie oraz przysposobionych, jak i sytuacji
rodzin wychowuja˛cych przysposobione dziecko z niepełnosprawnościa˛ nie należy
do łatwych. W pierwszym trudności wynikaja˛ z tego, że nie ma jednej instytucji,
która posiadałaby takie dane (zarówno do wojewódzkich baz danych, jak i Centralnej Bazy Danych dzieci oczekuja˛cych na przysposobienie trafia tylko ich cze˛ść – ta,
która nie znajdzie odpowiednio szybko rodziny zaste˛pczej lub adopcyjnej), a cze˛ść
adopcji dokonuje sie˛ bez udziału i wiedzy ośrodków adopcyjno-opiekuńczych.
W drugim problem wynika z tajności adopcji – badacz nie może uzyskać danych
rodziny adopcyjnej (także tej wychowuja˛cej dziecko z niepełnosprawnościa˛) bez jej
zgody.
Analiza doste˛pnej na gruncie polskim literatury naukowej z zakresu przysposobienia dziecka z niepełnosprawnościa˛ wskazuje na niewystarczaja˛cy stan
wiedzy w tej dziedzinie. Autorzy w wie˛kszości doste˛pnych źródeł koncentruja˛ sie˛
albo na tematyce niepełnosprawności w ogóle (szeroka literatura z zakresu
pedagogiki specjalnej), w tym na rodzinie wychowuja˛cej dziecko z niepełnosprawnościa˛1, albo na przysposobieniu dziecka w ogóle2.
1
Zob. np. I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa 1999;
A. Sakowicz-Boboryko, Rodzina jako realizator potrzeb rehabilitacyjnych dzieci niepełnosprawnych,
Białystok 2005; E. Pisula, Rodzice i rodzeństwo dzieci z zaburzeniami rozwoju, Warszawa 2007,
F. Wojciechowski, Niepełnosprawność, rodzina, dorastanie, Warszawa 2007; A. Żyta (red.), Rodzina
osób z niepełnosprawnościa˛ intelektualna˛ wobec wyzwań współczesności, Toruń 2010; A. Żyta, Życie
198
Urszula Baranowska, Katarzyna Ćwirynkało
Jeśli chodzi o literature˛ z grupy pierwszej (dotycza˛cej sytuacji rodzin
z dzieckiem z niepełnosprawności) stanowi ona niezwykle cenne źródło informacji na temat funkcjonowania rodzin oraz rehabilitacji dzieci z niepełnosprawnościa˛, nie koncentruje sie˛ ona jednak na specyficznej sytuacji dzieci z niepełnosprawnościa˛, które zostały odrzucone, a później przysposobione. Tymczasem
nałożenie sie˛ na siebie dwóch problemów: odrzucenia i niepełnosprawności nie
jest jedynie ich zsumowaniem – wyste˛puje tu raczej zjawisko pote˛gowania sie˛
negatywnych skutków. Dziecko odrzucone, nie tylko niepełnosprawne, poddane
cze˛sto, przynajmniej na jakiś czas, opiece instytucjonalnej, narażone jest na
wysta˛pienie zwia˛zanych z tym zaburzeń, np. zaburzeń wie˛zi, które maja˛ wpływ
na całe jego dalsze życie, przyczyniaja˛c sie˛ do ogólnych zahamowań w rozwoju
psychicznym i społecznym. Literatura z grupy drugiej dotyczy różnych aspektów
zwia˛zanych z przysposobieniem. Wiele pozycji z tego zakresu, także w literaturze
światowej3, ma charakter poradnikowy. Informacje na temat przysposobienia
dziecka z niepełnosprawnościa˛ sa˛ w wie˛kszości traktowane wycinkowo, choć
można, na przykład w ww. pozycji J.J. Błeszyńskiego4 znaleźć rozdział badawczy
poświe˛cony stanowi zdrowia i rozwojowi psychofizycznemu dzieci adoptowanych (s. 211-215). Wyniki zebrano w nim na podstawie anonimowych ankiet,
które uzyskano od 97 rodzin wychowuja˛cych przysposobione dziecko. Interesuja˛cy materiał dotycza˛cy przysposobienia dziecka z niepełnosprawnościa˛
zawarty jest również w ww. pozycji M. Kwiecień5, która jednakże nie posiada
naukowego charakteru.
Jeśli chodzi o literature˛ światowa˛, znaleźć można wiele pozycji na temat
adopcji dziecka i przyje˛cia go do rodziny zaste˛pczej6. Cze˛ść dotyczy problemów,
które moga˛ sie˛ w tych rodzinach pojawiać z uwagi na wyste˛puja˛ce u dzieci
zaburzenia, jak i propozycji rozwia˛zań7. Co istotne, temat przysposobienia
z zespołem Downa. Narracje biograficzne rodziców, rodzeństwa i dorosłych z zespołem Downa,
Kraków 2011.
2
Zob. np. J.J. Błeszyński, Kluczowe zagadnienia przysposobienia i funkcjonowania rodzin adopcyjnych, Kraków 2003; A. Wa˛siński, Dziecko, rodzice, adopcja. Ontologiczne i psychospołeczne aspekty
rodzinnych form opieki zaste˛pczej, Kraków 2006; A. Jarmołowska, Adopcja dziecka. Psychologiczna
analiza decyzji u kobiet i me˛żczyzn, Lublin 2007; M. Kwiecień, Adopcja temat bez tajemnic, Warszawa
2007; M. Joachimowska, Rodzicielstwo zaste˛pcze. Idea – Problemy – Analiza – Kompetencje,
Bydgoszcz 2008.
3
Z doste˛pnych w je˛zyku polskim np. D. Gray, Adopcja i przywia˛zanie. Praktyczny poradnik dla
rodziców, Sopot 2010
4
J.J. Błeszyński, Kluczowe zagadnienia..., op. cit.
5
M. Kwiecień, Adopcja temat..., op. cit.
6
M.in. A. Morris, The Adoption Experience. Families Who Give Children a Second Chance,
London-Philadelphia 1999; J. Guishard-Pine, S. McCall, L. Hamilton, Understanding Looked After
Children. An Introduction to Psychology for Foster Care, London-Philadelphia 2007; J. Rees, Life Story
Books for Adopted Children. A Family Friendly Approach, London-Philadelphia 2009; E. Fernandez,
R.P. Barth (red.), How Does Foster Care Work? International Evidence on Outcomes, LondonPhiladelphia 2010.
Dziecko z niepełnosprawnościa˛ w rodzinie...
199
dziecka z niepełnosprawnościa˛ bywa poruszany w wielu angloje˛zycznych czasopismach naukowych, np. „Adoption and Fostering”, „American Journal of Law
and Medicine”, „Child Welfare”, „Children and Youth Services Review”, „European Child & Adolescent Psychiatry”, „Journal of Learning Disabilities”, „Journal of Policy and Practice in Intellectual Disabilities”, „Mental Retardation”,
a także „Social Work”.
Prace poświe˛cone temu zagadnieniu8 dotykaja˛ różnych problemów z zakresu
przysposobienia dziecka z niepełnosprawnościa˛ w ogóle lub też z poszczególnymi
jej rodzajami (np. niepełnosprawność intelektualna, zaburzenia psychiczne),
ukazuja˛c je na przykład z perspektywy rodzin adopcyjnych i zaste˛pczych ba˛dź
przysposobionych dzieci. Dotycza˛ mie˛dzy innymi takich obszarów badawczych,
jak: relacje pomie˛dzy rodzicami adopcyjnymi i zaste˛pczymi a dziećmi z i bez
niepełnosprawności oraz czynniki determinuja˛ce te relacje, zadowolenie rodzin
z udzielanego im wsparcia, depresja u rodziców przysposabiaja˛cych dziecko
z niepełnosprawnościa˛ i innych. Pokazuja˛ one także aktualne rozwia˛zania
legislacyjne i określaja˛ skale˛ zjawiska przysposobienia dzieci z niepełnosprawnościa˛ w danym kraju. Z cała˛ pewnościa˛ obserwuje sie˛ niedostatek tego typu prac
badawczych na gruncie polskim.
7
K. Nelson, On the Frontier of Adoption: A Study of Special Needs Adoptive Families, Waszyngton
1985; C. Archer (red.), Trauma, Attachment and Family Permanence. Fear Can Stop You Loving,
London-Philadelphia 2003; A. Hart, B. Luckock, Developing Adoption Support and Therapy. New
Approaches for Practice, London-Philadelphia 2004; V. Prior, D. Glaser, Understanding Attachment and
Attachment Disorders. Theory, Evidence and Practice, London-Philadelphia 2006; K.S. Golding,
Nurturing Attachments. Supporting Children who are Fostered or Adopted, London-Philadelphia 2007;
C. Pearce, A Short Introduction to Attachment and Attachment Disorder, London-Philadelphia 2009;
T. Chris, A Practical Guide to Caring for Children and Teenagers with Attachment Difficulties,
London-Philadelphia 2010.
8
Wśród tych prac wymienić można naste˛puja˛ce: A. Gath, Mentally Retarded Children in Substitute
and Natural Families, “Adoption and Fostering”, nr 7, 1983, s. 35-40; J.A. Rosenthal, D. Schmidt,
J. Conner, Predictors of Special-Needs Adoption Disruption: An Exploratory Study, “Children and
Youth Services Review, t. 10, nr 2, 1988, s. 101-117; L.M. Glidden, V.N. Valliere, S.L. Herbert, Adopted
Children With Mental Retardation: Positive Family Impact, “Mental Retardation”, t. 26, nr 3, 1988,
s. 119-125; L.B. Silver, Frequency of Adoption of Children with Learning Disabilities, “Journal of
Learning Disabilities”, t. 22, nr 5, 1989, s. 325-328; J.A. Rosenthal, V. Groze, H. Curiel, Race, Social
Class and Special-Needs Adoption, “Social Work”, t.35, nr 6, 1990, s. 532-539; J.A. Rosenthal,
V. Groze, G.D. Aguilar, Adoption Outcomes for Children with Handicaps, “Child Welfare”, t. LXX,
nr 6, 1991, s. 623-636; J. Young, K. Corcran – Rumppe, V. Groze, Integrating Special-Needs Adoption
with Residential Treatment, “Child Welfare”, t. LXXI, nr 6, 1992, s. 527-535; L.A. Nicholson, Adoption
Medicine and the Internationally Adopted Child, “American Journal of Law and Medicine”, nr 28, 2002,
s. 473-490; L.M. Glidden, B.M. Jobe, Brief Research Report. The Longitudinal Course of Depression in
Adoptive and Birth Mothers of Children with Intellectual Disabilities, “Journal of Policy and Practice in
Intellectual Disabilities”, t. 3, nr 2, 2006, s. 139-142; H. Minnis, K. Kimberley Everett, A.J. Pelosi,
J. Dunn, M. Knapp, Children in foster care: Mental health, service use and costs, “European Child
& Adolescent Psychiatry”, t. 15, nr 2, 2006, s. 63-70.
200
Jedyne jak do tej pory w polskiej literaturze naukowej badania dotycza˛ce
˛
(miedzy innymi) stanu zdrowia przysposobionych dzieci podje˛te zostały przez
J. Błeszyńskiego9. W przygotowanej przez autora anonimowej ankiecie rodzice
przysposabiaja˛cy (97 osób) odpowiadali na pytania dotycza˛ce omawianego
zagadnienia. Podział na zaburzenia oparty przy tym został na klasyfikacji ICD-10.
Analiza danych pokazała, że w trakcie przysposobienia wie˛kszość dzieci (56)
była zdrowa i nie wykazywała objawów choroby i zaburzeń rozwojowych.
U pozostałych odnotowano naste˛puja˛ce zaburzenia: psychiczne, głównie w sferze
intelektualnej i emocjonalnej (17), zaburzenia zaczynaja˛ce sie˛ w okresie okołoporodowym (7), zaburzenia układu oddechowego (4), wydzielania wewne˛trznego
(2), układu nerwowego (2), choroby skóry (2) i inne (7). Niestety, niewielka
liczba kwestionariuszy z poprawnie wypełniona˛ przez rodziców cze˛ścia˛ dotycza˛ca˛ rozwoju psychofizycznego adoptowanych dzieci nie pozwoliła na dokonanie
jakościowej i ilościowej analizy dotycza˛cej wpływu przysposobienia na rozwój
dzieci.
Interesuja˛ce, szerzej zakrojone badania dotycza˛ce przysposobienia dziecka
z niepełnosprawnościa˛ prowadzone były na gruncie amerykańskim. Wyróżnić tu
można, dla przykładu, badania J. Rosenthala, V. Groze’a oraz G.D. Aguilar10.
Obje˛ły one swoim zasie˛giem liczna˛ grupe˛ badawcza˛ (spośród 1328 rodzin, które
przyje˛ły do swojej rodziny dziecko i z którymi nawia˛zano kontakt, 799 wzie˛ło
udział w badaniach, zwracaja˛c, droga˛ mailowa˛, 15-stronicowy wypełniony kwestionariusz). W badaniach przyje˛to ścisłe kryteria, które pozwoliły odróżnić
„drobne dysfunkcje” (dotyczyły one głównie zaburzeń w zachowaniu, trudności
w uczeniu sie˛, opóźnień rozwojowych np. w zakresie mowy i innych funkcji oraz
niegroźnych chorób) od niepełnosprawności (np. niepełnosprawność intelektualna, poważne uszkodzenie wzroku, uszkodzenie słuchu, niepełnosprawność fizyczna, poważna choroba). Dzieci z niepełnosprawnościa˛ stanowiły 20,4% (n=163)
ogółu przyje˛tych do rodzin (adopcyjnych i zaste˛pczych). Warto zaznaczyć, że
różnymi dysfunkcjami i zaburzeniami dotknie˛tych była zdecydowana wie˛kszość
przysposobionych dzieci – różnice dotyczyły rodzaju i stopnia danego uszkodzenia. Badania dostarczaja˛ ważnych poznawczo danych na temat funkcjonowania
rodzin przysposabiaja˛cych dziecko z lub bez niepełnosprawności, np. wpływu
adopcji na rodzine˛, relacji: rodzice – dziecko, dochodu, wieku dziecka w momencie przyje˛cia do rodziny, stopnia zadowolenia z udzielanego wsparcia i innych.
Porównanie obu grup badawczych (I – rodzice adopcyjni i zaste˛pczy dziecka
z niepełnosprawnościa˛, II – rodzice adopcyjni i zaste˛pczy dziecka pełnosprawnego) pokazało, mie˛dzy innymi, że średni wiek dzieci z niepełnosprawnościa˛
9
10
Błeszyński J.J., Kluczowe zagadnienia..., op. cit., s. 211-213.
J.A. Rosenthal, V. Groze, G.D. Aguilar, Adoption Outcomes..., op.cit., s. 628-635.
201
w momencie przyje˛cia do rodziny był niższy (4,2 w porównaniu do 5,9). Niższy
był także (o 4500 $) średni dochód rodzin, które przysposobiły dziecko z niepełnosprawnościa˛. Wśród tych rodzin można było ponadto cze˛ściej spotkać
rodziców samotnych (bez partnera) oraz zaste˛pczych. Zauważono ponadto, że
dzieci niepełnosprawne rzadziej były umieszczane w nowych rodzinach z rodzeństwem oraz istniało mniejsze prawdopodobieństwo, że doświadczyły przemocy
seksualnej przed adopcja˛. Ogólnie, trzy czwarte wszystkich badanych rodziców
oceniło wpływ adopcji na rodzine˛ jako przeważnie pozytywny lub bardzo
pozytywny. Odpowiedzi były podobne w rodzinach, które przysposobiły dziecko
z i bez niepełnosprawności (47% rodzin z każdej grupy oceniło wpływ adopcji
jako bardzo pozytywny). Zasadniczo nie stwierdzono istotnego zwia˛zku pomie˛dzy niepełnosprawnościa˛ dziecka a jego relacjami z rodzicami. Zwia˛zek taki
zauważono jednak pomie˛dzy relacjami rodzica z dzieckiem a innymi stanami:
zaburzeniami w zachowaniu, opóźnieniami rozwojowymi i trudnościami w uczeniu sie˛ (relacje z tymi dziećmi były bardziej problematyczne). Wynika z tego, że
poważne zaburzenie rozwojowe dzieci niepełnosprawnych wydaja˛ sie˛ być mniej
problematyczne przy przysposobieniu niż drobne zaburzenia, charakterystyczne
dla dzieci z opóźnieniami rozwojowymi i trudnościami w uczeniu sie˛. Autorzy
zauważaja˛, że poważne zaburzenia sa˛ oczywiste dla przyszłych rodziców adopcyjnych w przeciwieństwie do „drobnych” zaburzeń, które moga˛ zaskoczyć
rodziców, gdyż sa˛ trudne do stwierdzenia. Wynik ten sugeruje potrzebe˛ dokładnego przygotowania rodziców do problemów, które moga˛ sie˛ w przyszłości
pojawić. Podkreślić przy tym warto, że, choć ogólnie rodzice pozytywnie ocenili
usługi pomocy społecznej, rodzice dzieci z niepełnosprawnościa˛ uznali je za
mniej pomocne niż pozostali.
Wyniki podje˛tych i przedstawionych w tym artykule badań pokazuja˛ specyficzna˛ sytuacje˛ rodzin adopcyjnych i zaste˛pczych, które przyje˛ły do rodziny
dziecko z niepełnosprawnościa˛, nie ograniczaja˛c sie˛ tylko do aspektu motywów,
którymi kieruja˛ sie˛ rodzice przysposabiaja˛c dziecko z niepełnosprawnościa˛, ale
analizuja˛c proces radzenia sobie z niepełnosprawnościa˛ dziecka – rehabilitacji,
akceptacji, dostrzegania różnych (negatywnych i pozytywnych) stron swojej
sytuacji, planowania przyszłości. Problemy te zaprezentowano w dwucze˛ściowym cyklu. W niniejszej, pierwszej cze˛ści zaprezentowano założenia badawcze,
przedstawiono charakterystyke˛ grupy rodziców adopcyjnych i zaste˛pczych poddanych badaniom, a także dokonano analizy podje˛tej przez nich decyzji przyje˛cia
dziecka (niepełnosprawnego) do swojej rodziny oraz opisano reakcje rodziców na
niepełnosprawność dziecka. Cze˛ść druga dotyczyć be˛dzie (dokonanego przez
badanych rodziców) opisu funkcjonowania dziecka z niepełnosprawnościa˛ w rodzinie, zadowolenia z posiadania przyje˛tego dziecka oraz wyobrażeń badanych na
temat przyszłości rodziny i dziecka.
202
Założenia badawcze
Przedmiotem podje˛tych badań jest sytuacja rodziny adopcyjnej lub
zaste˛pczej wychowuja˛cej dziecko z niepełnosprawnościa˛. Za cel przeprowadzonych na potrzeby artykułu badań przyje˛to ukazanie specyfiki przeżyć i doświadczeń
rodzinnych osób, które przyje˛ły do rodziny adopcyjnej lub zaste˛pczej niepełnosprawne dziecko. Podje˛ty cel został zrealizowany zarówno poprzez ukazanie
indywidualnych przeżyć rozmówców, jak też próbe˛ wyłonienia pewnych wspólnych kategorii czy schematów działań, którymi posługuja˛ sie˛ badani oraz pewnych
regularności, które dotycza˛ wszystkich lub cze˛ści osób badanych.
Problemy badawcze oscyluja˛ wokół trzech sfer czasowych: przed adopcja˛
(jakie były motywy, jakimi sie˛ kierowali badani rodzice przed przysposobieniem
dziecka oraz wyobrażenia na temat przyszłego dziecka), tuż po adopcji, czyli na
pocza˛tku wspólnego życia z dzieckiem (jakie były pierwsze kontakty badanych
z przysposobionym dzieckiem, jak oceniali jego funkcjonowanie, jaki był stan
wiedzy badanych na temat dysfunkcji dziecka) oraz późniejszego funkcjonowania
rodziny (jak obecnie badani postrzegaja˛ funkcjonowanie niepełnosprawnego dziecka i jego miejsce w rodzinie, jak oceniaja˛ podje˛ta˛ w przeszłości decyzje˛ o przyje˛ciu
niepełnosprawnego dziecka, jak opisuja˛ czas spe˛dzany z dzieckiem, jego rehabilitacje˛, kontakty ze specjalistami, jakie zmiany obserwuja˛ w funkcjonowaniu całej
rodziny).
Metoda badań
Opisane wcześniej przedmiot, cel i problemy badawcze ukazuja˛ unikatowy
obszar doświadczeń pewnej grupy ludzi. Głe˛bsze poznanie danego aspektu rzeczywistości możliwe jest poprzez zastosowanie „mie˛kkiego” podejścia metodologicznego. Podje˛te badania wpasowuja˛ sie˛ wie˛c w coraz bardziej powszechny paradygmat interpretacyjny, który uznaje istnienie intersubiektywności. Uznanie jej, wg
Husserla11, daje podstawe˛ do stwierdzenia, że subiektywnie przeżywane światy
posiadaja˛ wspólna˛ intersubiektywna˛ cze˛ść, a dzie˛ki nauce zyskuja˛ miano realności
istnieja˛cej obiektywnie. Do zrealizowania wyżej wyznaczonego celu, czyli poznania fenomenu funkcjonowania rodziny z przysposobionym niepełnosprawnym
dzieckiem została wykorzystana metoda fenomenograficzna badań jakościowych.
Niniejsze doniesienie jest wynikiem analizy wywiadów pogłe˛bionych przeprowadzonych z 10 rodzicami, którzy przysposobili dziecko z niepełnosprawnoś11
E. Husserl, Nastawienie nauk przyrodniczych i humanistycznych. Naturalizm, dualizm i psychologia psychofizyczna (przełożył Z. Krasnode˛bski), [w:] Fenomenologia i socjologia, red. Z. Krasnode˛bski, Warszawa 1989, s. 54-74.
203
cia˛. Do diagnozy wykorzystano kwestionariusz własnej konstrukcji. Składał sie˛ on
z metryczki (zawieraja˛cej pytania o dane dotycza˛ce wieku, wykształcenia, zawodu
i aktywności zawodowej rodziców, typu rodziny: pełna/niepełna; adopcyjna/zaste˛pcza, liczby dzieci, pozycji dziecka przysposobionego w rodzinie, sytuacji mieszkaniowej i materialnej rodziny) oraz pytań typu otwartego na temat wyodre˛bnionych powyżej trzech sfer czasowych: przed przysposobieniem dziecka do
rodziny, tuż po jego przysposobieniu oraz okresu późniejszego.
Badania przeprowadzone zostały w kwietniu i maju 2011 roku. Wywiady
odbywały sie˛ w domu rodzinnym badanych, bez obecności osób trzecich i trwały
zazwyczaj około 60 minut. Wszystkie były nagrywany na dyktafon, a naste˛pnie
przepisywane.
Charakterystyka badanych rodzin
Grupe˛ badawcza˛ stanowia˛ członkowie (w każdym z przypadków jedno lub
oboje rodziców) 10 rodzin, które przysposobiły dziecko z niepełnosprawnościa˛.
Poniżej przedstawiona zostanie krótka ich charakterystyka.
Rodzina 1
Pierwsza˛ z badanych rodzin stanowi kobieta w wieku 38 lat, która sprawuje
opieke˛ zaste˛pcza˛ nad swoja˛ 7-letnia˛ wnuczka˛. Kobieta ma wykształcenie podstawowe, nie pracuje zawodowo (jej źródłem utrzymania sa˛ pienia˛dze otrzymywane za opieke˛ nad dzieckiem), a swoja˛ sytuacje˛ materialna˛ (subiektywnie) określa
jako bardzo dobra˛. Rodzina mieszka w mieszkaniu o pow. 50 m2, dziewczynka ma
w nim własny pokój. Dziewczynka nie była badana w poradni psychologiczno-pedagogicznej, jednak sa˛ u niej wyraźne objawy opóźnienia rozwojowego: mowe˛
ma niewyraźna˛, posługuje sie˛ niewielka˛ ilościa˛ słów, zdaniem wychowawczyń
z przedszkola (jak opisuje matka zaste˛pcza) jest dzieckiem nadpobudliwym
psychoruchowo, które z duża˛ trudnościa˛ nawia˛zuje jakiekolwiek pozytywne relacje
z dorosłymi i rówieśnikami. Biologiczna matka dziewczynki, która jest niepełnosprawna intelektualnie w stopniu umiarkowanym, urodziła ja˛ w wieku 13 lat i od
razu oddała swojej matce pod opieke˛. Jest zameldowana w mieszkaniu swojej
matki, jednak rzadko w nim przebywa, nie utrzymuje bliskich kontaktów ani
z matka˛, ani ze swoja˛ biologiczna˛ córka˛.
204
Rodzina 2
Rodzina 2 jest rodzina˛ pełna˛, zaste˛pcza˛. Matka ma obecnie 41 lat, posiada
wykształcenie średnie i nie pracuje. Ojciec to 43-latek z wykształceniem niepełnym
wyższym zajmuja˛cy kierownicze stanowisko pracy. Cztery lata temu przyje˛li do
swojej rodziny 6-letniego chłopca z niepełnosprawnościa˛ intelektualna˛ w stopniu
lekkim. Mieszkaja˛ w mieszkaniu o pow. 64 m2. Dziecko ma w nim swój własny
pokój, w którym posiada m.in. swój telewizor, komputer i gry.
Rodzina 3
Jest to rodzina pełna, zaste˛pcza. Matka ma obecnie 43 lata, nie pracuje,
zajmuje sie˛ opieka˛ nad dziećmi. Ojciec skończył 45 lat, zajmuje sie˛ prowadzeniem
własnej działalności gospodarczej. Oboje rodziców posiada wykształcenie średnie.
W rodzinie znajduje sie˛ również dwóch synów biologicznych (z których starszy
– 16-letni porusza sie˛ na wózku inwalidzkim) i trzeci (także 16-letni i z niepełnosprawnościa˛ ruchowa˛ – porusza sie˛ na wózku), nad którym rodzice sprawuja˛ opieke˛
zaste˛pcza˛. Wszyscy mieszkaja˛ w domu jednorodzinnym o pow. 70 m2. Przysposobione dziecko nie posiada własnego pokoju (dzieli go z bratem), ma w nim
jednak swój komputer, gry, odtwarzacz mp3 oraz telefon komórkowy.
Rodzina 4
Rodzina nr 4 składa sie˛ z czterech osób: rodziców oraz dwójki dzieci, z których
jedno (młodsze) jest adoptowane. Matka ma 38, a ojciec 39 lat. Oboje rodziców
posiada wykształcenie wyższe i pracuje zawodowo (matka jest farmaceutka˛, ojciec
informatykiem w banku). Ich sytuacja materialna jest dobra, mieszkaja˛ w mieszkaniu o powierzchni 140 m2, w którym każde z dzieci posiada własny pokój i sprze˛t
elektroniczny (komputer, gry, telefon). Przysposobione dziecko to 8-letni obecnie
chłopiec (jest w badanej rodzinie od 4 lat), u którego stwierdzono niedawno lekka˛
niepełnosprawność intelektualna˛ (w momencie przysposobienia rodzice wiedzieli
jedynie o wadzie wymowy dziecka). Ma on o dwa lata starsza˛ siostre˛, która jest
biologicznym dzieckiem poddanych badaniom rodziców.
Rodzina 5
Kolejna rodzina jest również rodzina˛ pełna˛, adopcyjna˛. Rodzice, w wieku 42
(matka) i 44 lat (ojciec), posiadaja˛ wykształcenie wyższe (ukończony kierunek
studiów – teleologia) i pracuja˛ zawodowo (matka jest katechetka˛, ojciec – policjan-
205
tem). Badani adoptowali 10 lat temu chłopca (obecnie dziecko ma 12 lat), u którego
stwierdzono w wieku szkolnym niepełnosprawność intelektualna˛ lekkiego stopnia.
W momencie przysposobienia rodzice byli przekonani, że chłopiec jest całkowicie
zdrowy – poważniejsze problemy zacze˛ły sie˛, jak mówia˛, dopiero w szkole.
Rodzina 6
Rodzina składa sie˛ z dwóch osób – matki (45-letniej kobiety ze średnim
wykształceniem, wykonuja˛cej zawód piele˛gniarki) oraz 11-letniej córki, u której
stwierdzono niepełnosprawność intelektualna˛ w stopniu umiarkowanym (w momencie przyje˛cia dziecka do rodziny, które miało miejsce trzy lata wcześniej,
matke˛ informowano, że istnieje jedynie podejrzenie lekkiej niepełnosprawności
intelektualnej). Stanowia˛ one rodzine˛ zaste˛pcza˛ niespokrewniona˛. Swoja˛ sytuacje˛
materialna˛ badana określa jako dobra˛. Zajmuje wraz córka˛ mieszkanie o pow.
56 m2, w którym dziecko posiada swój własny pokój i sprze˛t techniczny (komputer,
gry, radio).
Rodzina 7
Rodzina nr 7 jest rodzina˛ pełna˛, adopcyjna˛. Wiek badanych rodziców to 37
(matka) i 39 lat (ojciec). Posiadaja˛ oni wyższe wykształcenie i pracuja˛ zawodowo
(matka jest farmaceutka˛, ojciec prawnikiem). Rodzina ma bardzo dobra˛ sytuacje˛
materialna˛ i mieszka wraz z dwójka˛ dzieci w domu jednorodzinnym o pow. 180 m2.
Badani wychowuja˛ dwójke˛ dzieci – starsze biologiczne i młodsze – adoptowane.
Dzieci posiadaja˛ własne pokoje, radio, telewizory, komputery i gry. Przysposobiony chłopiec ma obecnie 12 lat i jest w rodzinie od 5 lat. Z uwagi na wyste˛puja˛ca˛
u niego dystrofie˛ mie˛śniowa˛ porusza sie˛ na wózku inwalidzkim.
Rodzina 8
W kolejnej rodzinie wychowywało sie˛ lub wychowuje nadal 10 dzieci:
5 biologicznych i 5 w opiece zaste˛pczej (rodzina zaste˛pcza, niespokrewniona).
Rodzice ukończyli 55 (matka) i 56 lat (ojciec), posiadaja˛ wykształcenie średnie
i oboje pracuja˛ zawodowo (matka jest specjalista˛ do spraw finansowych, ojciec
właścicielem firmy budowlanej). Ich sytuacja materialna należy do bardzo dobrych
– mieszkaja˛ w domu jednorodzinnym o pow. 220 m2 i posiadaja˛ ponadto dwa domy
letniskowe. Przysposobione dzieci posiadaja˛ własne pokoje, radio, telewizor,
komputer, gry, telefony komputerowe, mp3, mp4. Rodzice po raz pierwszy stali sie˛
206
opiekunami zaste˛pczymi 9 lat temu (dziecko przyje˛te w wieku 10 lat, rozwój
prawidłowy). W kolejnym roku (8 lat temu) przyje˛li do swojej rodziny również
czwórke˛ rodzeństwa w wieku 5, 6, 8 i 10 lat (stwierdzono u nich, jak opisuja˛
rodzice, „lekkie zaburzenia umysłowe” i posiadaja˛ orzeczenia z poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie obniżonego poziomu nauczania).
Rodzina 9
Rodzina nr 9 jest rodzina˛ pełna˛, adopcyjna˛ i składa sie˛ z trzech osób: matki (43
lata, wykształcenie wyższe, pracuje zawodowo jako ksie˛gowa w Państwowej Straży
Pożarnej), ojca (42 lata, wykształcenie niepełne wyższe, prowadzi własna˛ firme˛
budowlana˛) i przysposobionego 7 lat temu 12-letniego syna. Chłopiec jest niesłysza˛cy, rodzice porozumiewaja˛ sie˛ z nim za pomoca˛ je˛zyka migowego. Badani
określaja˛ swoja˛ sytuacje˛ materialna˛ jako bardzo dobra˛, mieszkaja˛ w domu jednorodzinnym o powierzchni około 100 m2, w którym dziecko posiada własny pokój,
radio, telewizor, komputer, gry i telefon komórkowy.
Rodzina 10
Ostatnia z poddanych badaniom rodzin jest 4-osobowa˛ rodzina˛ pełna˛, adopcyj˛.
na Matka ma 29 lat, ukończyła szkołe˛ zawodowa˛ (wyuczony zawód – krawcowa)
i obecnie nie jest zatrudniona. Ojciec skończył 35 lat, również posiada wykształcenie zawodowe i pracuje jako elektryk. Pierwszy syn badanych to ich dziecko
biologiczne, kolejny został adoptowany w wieku 9 miesie˛cy, aktualnie ma 7 lat.
W czasie adopcji nie było podejrzeń jakichkolwiek zaburzeń u dziecka. Mózgowe
porażenie dziecie˛ce i padaczke˛ zdiagnozowano u niego w wieku 1,5 roku. Dzie˛ki
intensywnej rehabilitacji czworakuje i dość sprawnie porozumiewa sie˛ za pomoca˛
mowy. Badani oceniaja˛ swoja˛ sytuacje˛ materialna˛ jako dobra˛, mieszkaja˛ w domu
jednorodzinnym o pow. około 100 m2. Przysposobione dziecko posiada własny
pokój, telewizor i gry.
Tabela 1 zawiera podstawowe informacje dotycza˛ce badanych rodzin.
Podsumowuja˛c powyższe dane, zwrócić można uwage˛, że wie˛kszość badanych
rodzin to rodziny pełne (8 rodzin: R2, R3, R4, R5, R7, R8, R9, R10), w dwóch
dzieci wychowywane sa˛ przez samotne matki (R1, R6). Połowe˛ stanowia˛ rodziny
adopcyjne (R4, R5, R7, R9, R10), pozostałe to rodziny zaste˛pcze niespokrewnione
(R2, R3, R6, R8) i spokrewnione (R1). Średni wiek badanych matek wynosi 41,1,
a ojców – 42,9 lat. Wie˛kszość rodziców (wszyscy ojcowie i 6 matek) pracuje
zawodowo. Aktualnie średni wiek dzieci wynosi 12 lat (od 7 do 18), z kolei średni
wiek w momencie przyje˛cia do rodziny to 5,5 lat (od 0 do 11 lat). Czworo dzieci
207
jest niepełnosprawnych intelektualnie (3 w stopniu lekkim, 1 – w stopniu
umiarkowanym), troje to osoby z niepełnosprawnościa˛ ruchowa˛ (dwie poruszaja˛
sie˛ na wózku inwalidzkim, 1 ma mózgowe porażenie dziecie˛ce), czworo (rodzeństwo – R8) ma trudności w uczeniu sie˛ i jedno ogólne opóźnienie rozwojowe.
W połowie badanych rodzin, poza dziećmi przysposobionymi, znajduja˛ sie˛ też
dzieci biologiczne (w każdym z tych przypadków rodzice posiadali potomstwo
biologiczne przed podje˛ciem decyzji o przyje˛ciu innego dziecka/dzieci do swojej
rodziny).
Tabela 1
Charakterystyka badanej grupy
R1
R2
R3
R4
R5
R6
R7
R8
R9
R10
Typ rodziny
(pełna/niepełna)
N
P
P
P
P
N
P
P
P
P
Typ rodziny (adopcyjna/
zaste˛pcza)
Z
Z
Z
A
A
Z
A
Z
A
A
Wiek matki
38
41
43
38
42
45
37
55
43
29
Wiek ojca
–
43
45
39
44
-
39
56
42
35
Wykształcenie* matki
p
ś
ś
w
w
ś
W
ś
w
z
Wykształcenie* ojca
–
nw
ś
w
w
–
W
ś
nw
z
Aktywność zawodowa**
matki
N
N
N
P
P
P
P
P
P
N
Aktywność zawodowa ojca
–
P
P
P
P
–
P
P
P
P
Wiek przyje˛tego do rodziny
dziecka
7
10
16
8
12
11
12
13, 14,
16, 18
12
7
Wiek dziecka w momencie
przyje˛cia do rodziny
0
6
11
4
2
8
7
5, 6,
8, 10
5
0
Rodzaj niepełnosprawności opóź- lekka niep. lekka lekka
przyje˛tego dziecka
nienie niep. rucho- niep. niep.
rozwo- intelek- wa intelek- intelekjowe tualna
tualna tualna
umiark. niep. trud- głu- niep.
niep. rucho- ności w chota ruchointelek- wa uczeniu
wa
tualna
sie˛
Płeć dziecka
dz.
chł.
chł.
chł.
chł.
dz.
chł. 3 chł., chł.
1 dz.
chł.
Posiadanie przez rodziców
dzieci biologicznych
nie
nie
tak
tak
nie
nie
Tak
tak
tak
* p – podstawowe, z – zawodowe, ś – średnie, nw – niepełne wyższe, w – wyższe
** P – pracuje, N – nie pracuje
Źródło: badania własne.
nie
208
Przed przysposobieniem dziecka
A. Motywy
Analiza literatury przedmiotu pozwala na wyodre˛bnienie czterech faz procesu
adopcyjnego: (1) podje˛cie decyzji adopcji dziecka; (2) kwalifikacja kandydatów na
rodziców adopcyjnych; (3) przygotowanie do podje˛cia roli rodziców adopcyjnych;
(4) oczekiwanie na dziecko12. Poniżej autorki skoncentruja˛ sie˛ na fazie pierwszej,
uwzgle˛dniaja˛c przy tym także aspekt wcześniejszych wyobrażeń respondentów na
temat przyszłego dziecka oraz rozważań rodziców na temat przyje˛cia do rodziny
dziecka z zaburzeniami rozwoju. Podkreślić przy tym należy, że połowa spośród
badanych rodzin to rodziny zaste˛pcze, co również w pewien sposób może
modyfikować cele decyzji zaje˛cia sie˛ dzieckiem.
Decyzja zostania rodzicem adopcyjnym ba˛dź zaste˛pczym należy do decyzji
życiowo ważnych, wpływaja˛cych na plany na przyszłość. Potwierdzaja˛ to obserwacje takich rodzin, jak i wyniki badań różnych badaczy. Szczegółowo psychologiczna˛ analiza˛ decyzji adopcji u kobiet i me˛żczyzn zaje˛ła sie˛ A. Jarmołowska13, która
poddała badaniom 50 par małżeńskich, które zostały zakwalifikowane na rodziców
adopcyjnych w różnych ośrodkach adopcyjno-opiekuńczych w Polsce. Autorka
wzie˛ła pod uwage˛ dziesie˛ć komponentów składaja˛cych sie˛ na strukture˛ decyzji
adopcji dziecka: przedmiot, cele, alternatywy, stany świata, prawdopodobieństwo,
użyteczność, informacje, odpowiedzialność, ryzyko egzystencjalne i żal postdecyzyjny, poszukuja˛c w nich elementów wspólnych i różnicuja˛cych decyzje
kobiet i me˛żczyzn. Na potrzeby artykułu warto zwrócić uwage˛ na dwa pierwsze
z badanych elementów. Uzasadniaja˛c ważność decyzji adopcji badani dotykali
trzech sfer: własnej osoby (wieku, potrzeby macierzyństwa i ojcostwa oraz
niepłodności i bezpłodności), relacji z innymi (dopełnienie rodziny, potrzeby dzieci
do opieki i miłości) oraz wia˛zali je z charakterem decyzji życiowo doniosłych (sens
życia, poczucie odpowiedzialności, poczucie zmiany życia, konsekwencje decyzji
na całe życie). Decyzja adopcji, pisze autorka, wia˛że sie˛ z różnymi planami na
przyszłość; dotycza˛ one własnej osoby (przyszłych ról rodzicielskich), własnej
rodziny (posiadania dzieci), dziecka adoptowanego (jego stanu zdrowia, cech,
sposobu wychowania, przyszłości), otoczenia (przygotowania na pojawienie sie˛
dziecka) oraz rzeczy materialnych (np. przygotowanie mieszkania, zakup rzeczy
dla dziecka). Jeśli chodzi o cele decyzji adopcji, respondenci najcze˛ściej wskazywali na cztery cele i wie˛cej. Ich treść dotyczyła trzech obszarów: ról społecznych
(stworzenie rodziny pełnej, wypełnianie roli rodziców, rzadziej – w perspektywie
– dziadków), relacji z innymi (poprawienie relacji ze współmałżonkiem – cze˛ściej
u me˛żczyzn, spełnienie marzeń współmałżonka, zaspokojenie uczuć samotnego
12
13
A. Jarmołowska, Adopcja dziecka. Psychologiczna analiza..., op. cit., s. 184.
Ibidem.
209
dziecka, otrzymywanie uczuć od dziecka), a także życia wewne˛trznego (pozareligijne – np. sens życia, wypełnienie pustki i religijne).
Wśród zaste˛pczych i adopcyjnych rodziców dzieci z różnego rodzaju zaburzeniami poddanych przez autorki badaniom cele decyzji podje˛cia sie˛ opieki nad
dzieckiem były podobne. Nie wszystkie jednak znalazły swoje odzwierciedlenie
w wypowiedziach respondentów, a pojawiły sie˛ też takie, które wychodza˛ poza ww.
klasyfikacje˛.
Ojciec 10-letniego chłopca z lekka˛ niepełnosprawnościa˛ intelektualna˛ (O2) tak
wspomina proces podejmowania decyzji:
„Od wielu lat sie˛ nad tym zastanawialiśmy. Żona nie mogła zajść w cia˛że˛,
długo staraliśmy sie˛ o dziecko, odwiedziliśmy kilka domów dziecka. Zaprzyjaźniliśmy sie˛ z jednym z domów adopcyjnych. Któregoś dnia dostaliśmy telefon z informacja˛ o możliwości adopcji chłopca. Chcieliśmy stworzyć pełna˛ rodzine˛. Po pierwszym spotkaniu z chłopcem, ja i moja małżonka zakochaliśmy sie˛ w dziecku.
Chcieliśmy otrzymać od niego i dać mu bezwarunkowa˛ miłość.” (O2)
Wyodre˛bnić tu można treści zwia˛zane z pełnieniem roli społecznej (stworzenie
pełnej rodziny), a także relacjami z innymi (che˛ć obdarzenia dziecka i otrzymanie
od niego miłości). Nadmienić przy tym można, że badany nie porusza przy tym
kwestii finansowych, choć wraz z żona˛ stanowia˛ dla syna rodzine˛ zaste˛pcza˛.
Podobnie swoja˛ decyzje˛ uzasadniaja˛ adopcyjne matki: 12-latka z lekka˛ niepełnosprawnościa˛ intelektualna˛ (M5) oraz 12-latka niesłysza˛cego (M9):
„W mojej rodzinie od kilku pokoleń był problem z zajściem w cia˛że˛, jednak
zarówno moja babcia jak i mama po długim leczeniu doczekały sie˛ upragnionego
dziecka. Mi niestety nie było pisane posiadanie własnego potomstwa, dlatego
z me˛żem zdecydowaliśmy sie˛ na adopcje˛. Chcieliśmy być rodzina˛ w prawdziwym
tego słowa znaczeniu”. (M5)
„Zawsze o tym marzyłam, troche˛ inaczej było z moim me˛żem, jednak po jakimś
czasie i on dał sie˛ namówić, a teraz R. jest jego oczkiem w głowie. Zawsze chciałam
pomóc chociaż temu jednemu dziecku. Chciałam, żeby wiedziało co oznacza
prawdziwa, kochaja˛ca sie˛ rodzina. Poza tym, oboje z me˛żem pragne˛liśmy mieć
dziecko.” (M9)
Wyartykułowany przez M5 problem bezpłodności/niepłodności 14 jest cze˛sto
jednym z pierwszych impulsów, który powoduje, że ludzie zaczynaja˛ rozważać
różne możliwości radzenia sobie z tym problemem (np. leczenie, adopcja, zostanie
„rodzina˛ zaprzyjaźniona˛”, odwiedzanie domów dziecka, zaangażowanie sie˛ w różne formy działalności). Zaznaczyć należy, że badana przez autorki grupa jest pod
14
Bezpłodność traktowana jest jako trwała niemożność posiadania potomstwa w odróżnieniu od
niepłodności, która oznacza „stan, w którym zachodzi niemożność zajścia w cia˛że˛ pomimo rocznego
współżycia seksualnego z przecie˛tna˛ cze˛stotliwościa˛ 3-4 stosunków tygodniowo, bez stosowania
jakichkolwiek środków antykoncepcyjnych” (za: http://pl.wikipedia.org/wiki/Niep%C5%82odno%
C5%9B%C4%87)
210
tym wzgle˛dem dość specyficzna: połowa rodzin poddanych badaniom (R3, R4, R7,
R8, R10) zanim stała sie˛ rodzina˛ adopcyjna˛/zaste˛pcza˛ posiadała już własne dzieci.
W trzech przypadkach (R4, R7, R10) badani mieli własne potomstwo, lecz nie
mogli z przyczyn biologicznych, posiadać wie˛cej dzieci:
„Żona ze wzgle˛dów zdrowotnych po pierwszym porodzie została poddana
zabiegowi histerektomii [zabieg usunie˛cia macicy – przyp. aut.], wie˛c nie możemy
mieć wie˛cej dzieci – dlatego zdecydowaliśmy sie˛ na adopcje˛.” (O4)
„Zdecydowaliśmy sie˛ na adopcje˛, bo po urodzeniu pierwszego dziecka miałam
problem z zajściem w cia˛że˛ a chcieliśmy mieć wie˛cej niż jedno dziecko.” (M7)
„Po urodzeniu pierwszego syna okazało sie˛, że nie moge˛ mieć już wie˛cej dzieci.
Oboje z me˛żem jednak chcieliśmy mieć jeszcze chociaż jedno dziecko. Długo
zastanawialiśmy sie˛, co mamy w tym celu zrobić. W szpitalu poznałam bardzo miła˛
pania˛ psycholog. Dużo razem rozmawiałyśmy. To właśnie od niej usłyszeliśmy
o możliwościach adopcji. Razem z me˛żem zdecydowaliśmy, że postaramy sie˛
o dziecko jak najmniejsze – takie, które wychowamy od pocza˛tku jego dzieciństwa.”
(M10).
W wyżej wymienionych przypadkach daje sie˛ spostrzec pewna˛ droge˛ (nie
w każdym przypadku wyraźnie zaznaczone zostały wszystkie jej elementy), jaka˛
pary te przebyły do momentu adopcji (wszystkie cytowane wyżej wypowiedzi
pochodza˛ od rodziców adopcyjnych). Można wyróżnić kilka etapów tej drogi:
1. Stwierdzenie niemożności posiadania (pierwszego lub kolejnego) dziecka
biologicznego oraz godzenie sie˛ z tym.
2. Etap zatrzymania (zastanawianie sie˛, marzenia, artykułowania pragnień
dotycza˛cych stworzenia „prawdziwej rodziny”).
3. Etap działania (poszukiwanie dziecka, nawia˛zywanie kontaktów z dziećmi,
zgłaszanie sie˛ do ośrodków adopcyjnych, rozmowy z psychologami).
4. Spotkanie z dzieckiem.
5. Zmiana „statusu” dziecka z „obcego” na „swoje” (zakochanie, stawanie sie˛
„oczkiem w głowie” rodziców) oraz tworzenie rodziny (która˛ badani określaja˛ jako
prawdziwa˛, kochaja˛ca˛, obdarowuja˛ca˛ bezwarunkowa˛ miłościa˛).
W pozostałych przypadkach przyczyny były inne. W rodzinie 8, badani, zanim
stali sie˛ rodzina˛ zaste˛pcza˛ dla pie˛ciorga dzieci15, posiadali już pie˛cioro własnych,
a cel swojej decyzji uje˛li w naste˛puja˛cy sposób: „Mamy duże doświadczenie,
ponieważ mamy 5 biologicznych dzieci. Warunki mieszkaniowe sa˛ bardzo dobre
(2-pie˛trowy dom i 2 domy letniskowe od wiosny do jesieni). Chcieliśmy pomóc
innym dzieciom”. W przypadku tej rodziny pierwszy etap, czyli stwierdzenie
niemożności posiadania biologicznego dziecka został zasta˛piony przez poczucie
nadmiaru posiadania (dóbr materialnych, wiedzy i doświadczenia) oraz che˛ci
15
Pierwsze dziecko zostało przyje˛te do rodziny zaste˛pczej, kiedy rodzice byli w wieku 46 i 47 lat.
211
podzielenia sie˛ tym z dziećmi potrzebuja˛cymi wsparcia. Kościelska16 nazywa te˛
przyczyne˛ utworzenia rodziny dla potrzebuja˛cego dziecka „motywacja˛ z nadmiaru”. Pisze ona, że sa˛ to „rodziny, które nie odczuwaja˛ w sposób dramatyczny
braku potomstwa, czasem zreszta˛ maja˛ własne dzieci. Natomiast, dysponuja˛c
środkami fizycznymi, psychicznymi i duchowymi chca˛ swoja˛ życiowa˛ aktywność
poświe˛cić wychowaniu dzieci”.
Z kolei w rodzinie 3 rodzice zdecydowali sie˛ na opieke˛ zaste˛pcza˛ nad
chłopcem z niepełnosprawnościa˛ ruchowa˛ (poruszaja˛cym sie˛ na wózku inwalidzkim) w dużej mierze z uwagi na swojego starszego syna, który również jest
niepełnosprawny ruchowo: („Mamy dwójke˛ własnych dzieci, z których jedno jest
niepełnosprawne ruchowo – jeździ na wózku inwalidzkim. Postanowiliśmy z me˛żem,
że pomożemy innemu dziecku z podobnym problemem, zwłaszcza że w klasie syna
pojawił sie˛ chłopiec też jeżdża˛cy na wózku z domu dziecka.”). W rodzinie tej
istotnym czynnikiem była znajomość przyje˛tego dziecka. W podobnej sytuacji
znalazły sie˛ dwie poddane badaniom samotne matki (M1 i M6):
„Decyzja wynikła ze wzgle˛du na młody wiek mojej córki. W wieku 13 lat
urodziła moja˛ wnuczke˛ i postanowiłam być rodzina˛ zaste˛pcza˛. Fakt tego, że to
córka mojego dziecka zadecydował, że sie˛ nia˛ zaje˛łam. Decyzja była dla mnie
oczywista. Moja córka jest upośledzona i ktoś sie˛ dzieckiem musiał zaja˛ć.” (M1)
„Poznałam P. na obozie dla osób niepełnosprawnych. Potem P. trafiła do
internatu w O., odwiedzałam ja˛ i myślałam o adopcji. Po krótkim czasie zdecydowałam sie˛ na przysposobienie dziecka17.” (M6)
W trzech ostatnich przypadkach „niemożność posiadania biologicznego potomstwa” nie była decyduja˛cym motywem, stała sie˛ nim wcześniejsza znajomość
konkretnego dziecka, które wymagało pomocy kogoś, kto podejmie sie˛ zasta˛pić
biologicznych rodziców. W tych przypadkach nie ma aktywności skierowanej na
poszukiwanie dziecka, tylko konkretne działania zmierzaja˛ce do obje˛cia opieka˛
określonego dziecka z danym rodzajem niepełnosprawności. Zatem główne motywy przyje˛cia do rodziny dziecka z niepełnosprawnościa˛ należa˛ do trzech kategorii:
1. niemożność posiadania dziecka biologicznego; 2. posiadanie wiedzy, doświadczenia, środków materialnych i che˛ci pomocy potrzebuja˛cym dzieciom; 3. znajomość konkretnego dziecka niepełnosprawnego potrzebuja˛cego pomocy.
B. Oczekiwania dotycza˛ce przysposabianego dziecka
Interesuja˛cym badawczo stało sie˛ również dla autorek pytanie o oczekiwania
badanych rodziców dotycza˛ce przysposabianego dziecka, czy dopuszczali moż16
M. Kościelska, Pomoc rodzicom adopcyjnym w przezwycie˛żaniu kryzysów tożsamości, [w:]
Adopcja. Teoria i praktyka, red. K. Ostrowska, E. Milewska, Warszawa 1999, s. 152.
17
M6, choć mówi o adopcji, formalnie tworzy dla swojej córki rodzine˛ zaste˛pcza˛.
212
liwość przyje˛cia pod opieke˛ dziecka z problemami, niepełnosprawnościa˛. Wypowiedzi respondentów były zróżnicowane. Dało sie˛ je podzielić na trzy zasadnicze
grupy: 1. rodziców, którzy oczekiwali od dziecka pełnej sprawności; 2. rodziców,
którzy pocza˛tkowo oczekiwali adopcji sprawnego dziecka i było to jedno z podstawowych kryteriów, ale potem w miare˛ oczekiwania zmienili zdanie i stali sie˛
gotowi przyja˛ć dziecko niepełnosprawne; 3. rodziców, którzy od pocza˛tku nastawiali sie˛ na przyje˛cie dziecka z konkretna˛ niepełnosprawnościa˛.
1. Rodzice posiadaja˛cy pewne wyobrażenie dziecka, którym chcieliby sie˛
zaja˛ć.
„Chcieliśmy, aby dziecko było młodsze od naszej córki, która miała wtedy 6 lat,
płeć nie była dla nas ważna, choć ma˛ż bardzo chciał mieć syna, mimo że jawnie sie˛
do tego nie przyznawał i mówił o tym, że płeć jest oboje˛tna. Tak prawde˛ mówia˛c,
nie dopuszczaliśmy myśli, że miałoby to być dziecko niepełnosprawne, myśleliśmy
o adopcji pełnosprawnego dziecka.” (M4)
Oczekiwania dotyczyć moga˛ płci, stanu zdrowia, rasy, wygla˛du, wieku czy
pochodzenia dziecka. W grupie tych rodziców jedna˛ z ważniejszych cech może być
sprawność dziecka. Wydaje sie˛, że jest to naturalne pragnienie każdego rodzica
(podobnie jak w przypadku posiadania biologicznego potomstwa rodzice powtarzaja˛, że chca˛, by „było zdrowe”). Jeżeli nie zostana˛ one skorygowane
odpowiednio wcześnie, moga˛ spowodować trudna˛ sytuacje˛ (podobna˛ do tej,
w której staja˛ rodzice biologiczni dzieci niepełnosprawnych tuż po postawieniu
diagnozy u ich potomstwa). W takiej sytuacji znalazła sie˛ rodzina 10, M10
przyznała, że oczekiwała dziecka bez żadnych zaburzeń rozwojowych:
„Hmm. Oczekuja˛c na dziecko, baliśmy sie˛, że nas nie pokocha. Ma˛ż chciał, aby
był to chłopiec, a ja, żeby dziewczynka. Ale z czasem nie miało to dla nas znaczenia.
Powtarzaliśmy jednak, że ważne, by było zdrowe. W okresie, gdy czekaliśmy na
możliwość adopcji nie zastanawialiśmy sie˛ nad tym, że moga˛ wysta˛pić u dziecka
jakieś dysfunkcje. Jak zobaczyliśmy pierwszy raz P., był tak ślicznym chłopcem, że
myśleliśmy tylko, żeby zabrać go do domu. Jesteśmy tolerancyjnymi ludźmi, ale czy
zdecydowalibyśmy sie˛ zaadaptować P. wiedza˛c o jego chorobie [P. cierpi na
mózgowe porażenie dziecie˛ce – przyp. aut.]? Sama nie wiem. Być może nie... ale
teraz nie ma to żadnego znaczenia.” (M10)
Powyższa wypowiedź świadczy o potrzebie uwzgle˛dnienia na szkoleniach dla
przyszłych rodziców zaste˛pczych/adopcyjnych informacji o dysfunkcjach, które
cze˛sto pojawiaja˛ sie˛ u dzieci oddawanych do adopcji/rodziny zaste˛pczej i które nie
zawsze możliwe sa˛ do zdiagnozowania w młodszym wieku. Pozwoliłoby to
uczestnikom świadomie i odpowiedzialnie podja˛ć decyzje˛. Poza tym przyje˛cie za
realne możliwości ujawnienia sie˛ niepełnosprawności czy też pewnych zaburzeń
u dziecka może zmniejszyć traumatyczność ewentualnej diagnozy. Zwraca też
uwage˛ jeszcze jedna kwestia – przysposobienie dziecka powodować może stworzenie na tyle bliskiej z nim wie˛zi, że pojawiaja˛ce sie˛ później różnego typu problemy
i zaburzenia, nie sa˛ w stanie jej osłabić.
213
2. Rodzice, których pogla˛dy na posiadanie niepełnosprawności u dziecka
ewoluowało (od braku akceptacji po dopuszczenie takiej możliwości)
„Trudno mówić o jakichkolwiek oczekiwaniach wzgle˛dem dziecka jeżeli pragnie sie˛ go tak bardzo. Pocza˛tkowo braliśmy pod uwage˛ wyła˛cznie małe dziecko,
jednak z biegiem czasu stwierdziliśmy, że wiek jest mało ważny. Myśleliśmy raczej
o zdrowym dziecku, później nie było to już tak ważne.” (M5)
„Nie mie˛liśmy jakichś specjalnych oczekiwań. Wiadomo, że każdy chciałby,
aby jego dziecko było zdrowe. Nie „wybieraliśmy” dziecka pod tym wzgle˛dem. Jeśli
o to chodzi [przysposobienie dziecka z niepełnosprawnościa˛ – przyp. aut.], nie
myśleliśmy o tym na pocza˛tku. Dopiero później, po wizycie w ośrodku zacze˛liśmy
brać pod uwage˛ adopcje˛ niepełnosprawnego dziecka.” (M7)
„Chcieliśmy jak najmniejsze dziecko (jednak już nie niemowlaka). Na pocza˛tku
w ogóle nie braliśmy tego pod uwage˛, żeby to było dziecko niepełnosprawne. Ale
potem to sie˛ zmieniło. A jak poznaliśmy R., to fakt, że nie słyszał, nie przeszkodził
nam w decyzji, żeby go zaadoptować.” (M9)
Rodzice przygotowuja˛cy sie˛ na przyje˛cie dziecka, podobnie jak rodzice
biologiczni planuja˛cy posiadanie własnego potomstwa, maja˛ pewne wyobrażenia
dotycza˛ce dziecka i siebie samych w nowych rolach. U tych badanych osób wizja
własnej rodziny ulegała zmianie od idealnej posiadaja˛cej zdrowe, pełnosprawne
dziecko do rodziny, w której wymarzonym dzieckiem nie be˛dzie ideał, ale dziecko
z pewnymi dysfunkcjami. Charakterystyczne jest to, że identyczna˛ ewolucje˛
przeszły też inne oczekiwania. W zacytowanych wypowiedziach „wymarzone
dziecko” jest pocza˛tkowo noworodkiem lub niemowle˛ciem, później również
dzieckiem starszym. Rodzice ci z pewnościa˛ zacze˛li patrzeć bardziej realistycznie.
U dzieci oddawanych do adopcji i rodzin zaste˛pczych istnieje wie˛ksze prawdopodobieństwo pojawienia sie˛ wad (chociażby ze wzgle˛du na wie˛ksze prawdopodobieństwo braku dbałości cie˛żarnej matki biologicznej o siebie lub ze
wzgle˛du na zaniedbanie czy maltretowanie dziecka, które stało sie˛ przyczyna˛
odebrania dziecka rodzinie biologicznej). U badanych nasta˛piło wie˛c przewartościowanie: rodzina z dzieckiem niepełnosprawnym też może być ta˛ wymarzona˛
prawdziwa˛ rodzina˛.
3. Rodzice od pocza˛tku decyduja˛cy sie˛ na adopcje˛ dziecka z niepełnosprawnościa˛
„Nie zastanawialiśmy sie˛ nad tym, jakie to ma być dziecko. Po prostu
chcieliśmy bardzo je mieć. Poinformowano nas przed spotkaniem, że chłopiec ma
niepełnosprawność intelektualna˛, ale to nie było przeszkoda˛. Bardzo sie˛ ucieszyliśmy, bardzo chcieliśmy mieć pełna˛ rodzine˛. Długo staraliśmy sie˛ o dziecko.” (O2)
„Nie mieliśmy żadnych oczekiwań, nie zwracaliśmy uwagi na wygla˛d zewne˛trzny ani na wiek, ani na płeć. Nie dopytywaliśmy o warunki biologiczne, genetyczne
– po prostu chcieliśmy pomóc dziecku. Raczej nie myśleliśmy jednak o poważnej
niepełnosprawności, bo nie ma w naszej rodzinie ani bliższej, ani dalszej osób
niepełnosprawnych, a wie˛c brak doświadczenia.” (M8)
214
Badani akcentuja˛, że chcieli zostać rodzicami i móc zajmować sie˛ dziećmi.
Osoby te wykazywały gotowość przyje˛cia dziecka bez wzgle˛du na jego kondycje˛
fizyczna˛ czy umysłowa˛, co nie oznacza, że czuli sie˛ przygotowani do radzenia sobie
z niepełnosprawnościa˛ (na co wskazuje akcentowany przez M8 brak doświadczenia).
Specyficzna, choć pozwalaja˛ca na zakwalifikowanie do tej grupy rodziców, był
również wypowiedź M1. Matka, choć wcia˛ż stara sie˛ nie dopuszczać do siebie
myśli, że jej córka (zaste˛pcza) ma poważne problemy rozwojowe, zapewnia, że
przyje˛łaby dziewczynke˛ niezależnie od jej stanu zdrowia:
„A kto miałby sie˛ nia˛ zaja˛ć? Nie miałam żadnych oczekiwań. Była jaka była.
Moja córka jest upośledzona umysłowo, to wiem co to znaczy. A z wnuczka˛ to
dowiedziałam sie˛ o rzekomej niepełnosprawności, gdy była w przedszkolu.” (M1)
W tej grupie badanych można wyróżnić podgrupe˛ rodziców, którzy byli gotowi
na przyje˛cie dziecka z określona˛ niepełnosprawnościa˛. Oni nie tylko z pełna˛
świadomościa˛ zdecydowali sie˛ być rodzina˛ dla dziecka z niepełnosprawnościa˛, ale
od pocza˛tku właśnie takiego dziecka oczekiwali:
„Tak jak mówiłam, chcieliśmy adoptować chłopca niepełnosprawnego ruchowo. Zależało nam głównie na tym, żeby nas zaakceptował. Myśleliśmy od pocza˛tku
o niepełnosprawności ruchowej, ale gdyby pojawiły sie˛ dodatkowe problemy,
pewnie bylibyśmy w stanie je zaakceptować. Ale na pewno nie zdecydowalibyśmy
sie˛ na adopcje˛ dziecka głuchego czy niewidomego, bo balibyśmy sie˛. Myśle˛, że
byśmy sobie wtedy nie poradzili. Bardzo sie˛ ucieszyliśmy, jak sie˛ dowiedzieliśmy, że
możemy go adoptować, że spełniamy wszystkie te wymagania. Wiadomo, wa˛tpliwości zawsze sa˛, ale to, że znaliśmy go wcześniej i uczył sie˛ z naszym rodzonym synem
ułatwiło te˛ decyzje˛.” (M3)
„Poznałam ja˛ [dziewczynke˛ z umiarkowana˛ niepełnosprawnościa˛ intelektualna˛, nad która˛ obecnie badana sprawuje opieke˛ zaste˛pcza˛ – przyp. aut.] w sposób
naturalny. Zajmuje˛ sie˛ wspólnota˛ „Wiara i Światło”, to mi pomogło. Bardzo
chciałam ja˛ wychować, zapewnić szkołe˛ i dbać o jej zdrowie. P. ma orzeczenie
o niepełnosprawności od pocza˛tku adopcji. Ucze˛szcza do szkoły specjalnej.” (M6)
W powyżej zacytowanych wypowiedziach zarysowuje sie˛ kilka charakterystycznych elementów. Po pierwsze, istotny w tych rodzinach wydaje sie˛ wcześniejszy kontakt z konkretnymi osobami niepełnosprawnymi (z niepełnosprawnościa˛
ruchowa˛ lub intelektualna˛) oraz świadomość normalności obecności takich osób
w społeczeństwie. Po drugie, kontakt ten powoduje otwarcie na dany typ uszkodzenia organizmu. Należy wie˛c podkreślić, że nie jest to otwarcie na dziecko
z jaka˛kolwiek niepełnosprawnościa˛ (M3: na pewno nie zdecydowalibyśmy sie˛ na
adopcje˛ dziecka głuchego czy niewidomego), co nie umniejsza wagi podje˛tej przez
rodziny decyzji. Wre˛cz przeciwnie, pokazuje duża˛ świadomość „oswojenia”
w przypadku określonej odmienności i braku takiego „oswojenia” w przypadku
innych niepełnosprawności. Po trzecie, równie ważna˛ cecha˛ obu przypadków
okazała sie˛ znajomość danego dziecka niepełnosprawnego. Ona ułatwiła podje˛cie
215
decyzji o przyje˛ciu dziecka do rodziny. Nawia˛zanie kontaktu z dzieckiem jeszcze
przed podje˛ciem decyzji z pewnościa˛ sprzyjało nie tylko podejmowaniu decyzji, ale
też procesowi adaptacji dziecka i rodziny do nowej sytuacji.
Podsumowanie – cze˛ść pierwsza
Niepełnosprawność dziecka dotyka różne rodziny – biologiczne, zaste˛pcze,
adopcyjne. Sytuacja każdej z nich jest specyficzna, choć znaleźć można również
elementy wspólne. Zupełnie naturalne jest to, że rodzice biologiczni oczekuja˛
i pragna˛ zdrowego, pełnosprawnego potomstwa, a ujawnienie sie˛ na jakimkolwiek
etapie życia dziecka niepełnosprawności powoduje zwykle silne, negatywne przeżycia emocjonalne (okres szoku) oraz naste˛puja˛ce po nim fazy kryzysu emocjonalnego, pozornego przystosowania sie˛ i konstruktywnego przystosowania sie˛ do
niepełnosprawności dziecka18 (zob. Twardowski 1999). Wydaje sie˛, że sytuacja
wygla˛da tak samo lub przynajmniej jest podobna w przypadku tych rodziców
adopcyjnych, którzy sa˛ zdecydowani na przysposobienie dziecka zdrowego i takie
dziecko przyjmuja˛, a problemy rozwojowe/niepełnosprawność zostaja˛ zdiagnozowane u dziecka w okresie późniejszym. Sa˛ jednak, o czym przekonuja˛ powyższe
badania, i tacy rodzice, którzy decyduja˛ sie˛ na przyje˛cie do swojej rodziny dziecka,
o którym wiadomo, że ma problemy, jest niepełnosprawne. Zbadanie, jakie były
motywy przyje˛cia dziecka do rodziny oraz jakie rodzice mieli wyobrażenia
i oczekiwania wobec przyjmowanych dzieci stanowi zasadnicza˛ treść niniejszego
artykułu.
Badaniom poddano 10 rodzin: 5 zaste˛pczych i 5 adopcyjnych, które przyje˛ły
dziecko, o którym wiadomo było ba˛dź okazało sie˛ w późniejszym okresie, że jest
niepełnosprawne. Wykazano, że wyodre˛bnić można co najmniej trzy drogi dochodzenia do takiej decyzji.
Pierwsza z nich, to niemożność posiadania (kolejnego) dziecka biologicznego.
Warto przy tym zaznaczyć, że w niektórych ośrodkach adopcyjno-opiekuńczych
(najcze˛ściej katolickich) jest to wre˛cz warunek (który musi być potwierdzony
zaświadczeniem lekarskim) starania sie˛ o adopcje˛ dziecka.
Droga druga, to znajomość dziecka niepełnosprawnego, które można przyja˛ć
do rodziny zaste˛pczej/adopcyjnej.
Droge˛ trzecia˛ stanowi che˛ć pomocy innym, potrzebuja˛cym opieki dzieciom
z uwagi na własna˛ wiedze˛ i doświadczenia z wychowania dzieci biologicznych oraz
dobra˛ sytuacje˛ materialna˛.
Odnotować przy tym należy, że nikt z badanych rodziców zaste˛pczych nie
wymienił jako powodu przyje˛cia dziecka (niepełnosprawnego) do swojej rodziny
18
zob. A. Twardowski, Sytuacja rodzin dzieci niepełnosprawnych, [w:] Dziecko niepełnosprawne
w rodzinie, red. I. Obuchowska, Warszawa 1999.
216
uzyskania należnej z tego faktu gratyfikacji finansowej (która jest ponadto
stosunkowo wyższa w przypadku opieki nad dzieckiem z niepełnosprawnościa˛).
Jeśli chodzi o wyobrażanie sobie przyszłego dziecka rodzice w wie˛kszości
badanych przypadków musieli przekształcić swoje myślenie o idealnej rodzinie.
W swoim realistycznym wyobrażeniu uwzgle˛dnili dziecko z dysfunkcjami, jako
dziecko należa˛ce do ich rodziny. Przekształceniu wizji rodziny sprzyjało poznanie
konkretnego dziecka lub ludzi z danym typem niepełnosprawności. U tych
badanych, którzy wcześniej mieli kontakt z niepełnosprawnymi istniała od pocza˛tku faza świadomej gotowości przyje˛cia dziecka z danym rodzajem niepełnosprawności. U tych, którzy tej gotowości nie mieli, duże znaczenie miał kontakt
z dzieckiem i poznanie go nie tylko jako dziecka z niepełnosprawnościa˛, ale
dziecka, które ma pewne cechy osobowości, zachowania oraz potrzebuje rodziny.
Dziecko z niepełnosprawnościa˛ w rodzinie adopcyjnej i zaste˛pczej.
Cze˛ść I – zetknie˛cie sie˛ z niepełnosprawnościa˛ dziecka, analiza decyzji
Streszczenie
Artykuł koncentruje sie˛ wokół problematyki rodzin adopcyjnych i zaste˛pczych, które sprawuja˛
opieke˛ nad dzieckiem z niepełnosprawnościa˛. Cze˛ść pierwsza zawiera przegla˛d literatury poświe˛conej
zagadnieniu, założenia metodologiczne badań własnych oraz cze˛ść wyników tych badań. Przeprowadzono dziesie˛ć wywiadów pogłe˛bionych z rodzicami zaste˛pczymi i adopcyjnymi, które opiekuja˛ sie˛ dziećmi
z zaburzeniami rozwoju. Przedstawiono charakterystyke˛ badanych rodzin oraz pokazano, jak wygla˛dał
proces podejmowania decyzji zostania rodzicem zaste˛pczym/adopcyjnym oraz jaka była reakcja
badanych na wyste˛puja˛ce u przysposobionego dziecka trudności rozwojowe.
Słowa kluczowe: rodzina adopcyjna, rodzina zaste˛pcza, niepełnosprawność.
A child with a disability in adoptive and foster families.
Part I – the reaction to a child’s disability, the analysis of decision
Summary
This article focuses on foster and adoptive parents who took into custody a child with a disability.
The first part contains the review of literature on the issue, the methodological assumptions of research
and some results of these studies. Ten in-depth interviews with adoptive and foster parents who take care
of children with developmental disorders were conducted. The authors present the characteristics of the
surveyed families, and show the decision to become a foster/adoptive parent as well as the reaction of the
respondents to their child’s developmental problems.
Key words: adoptive family, foster family, disability.
OSW
2012
Tom XII
Nr 2
Aneta Anna Omelan, Alicja Romanowska
Zachowania prozdrowotne studentów be˛da˛cych członkami
akademickich klubów turystycznych
Wste˛p
„Styl życia to wzory zachowań, reakcji podporza˛dkowanych nakreślonemu
celowi dalekosie˛żnemu i bliższemu. To plany rozwia˛zywania problemów i podejmowania decyzji, dokonywania wyborów, brania odpowiedzialności, ustalania
takich hierarchii wartości (oraz ich urzeczywistnienie), które nie szkodza˛ osobie
i społeczeństwu oraz biosferze”1. Realizowane przez ludzi style życia sa˛ wypadkowa˛ wielu czynników m.in. wychowania, przynależności do określonej grupy
społecznej, wykształcenia, statusu materialnego, potrzeb czy nawyków. Wydaje sie˛
również, że na styl życia (osobistego i zawodowego) ogromny wpływ ma
nieustanny rozwój cywilizacji, cze˛sto wymuszaja˛cy na człowieku zmiane˛ zachowań
czy też dostosowanie ich do wymogów współczesności. Cywilizacja ma natomiast
na tyle niekorzystny wpływ na zdrowie i samopoczucie, że podstawowym wymogiem współczesności wydaje sie˛ być wybór takiego stylu życia, który umożliwia
szeroko rozumiane dbanie o siebie.
Styl życia jest czynnikiem w najwie˛kszym stopniu decyduja˛cym o ludzkim
zdrowiu. Wskazuje na to Raport Lalonda2 wyróżniaja˛cy cztery podstawowe
czynniki warunkuja˛ce tak zwane „pole zdrowia”. Badania przeprowadzone przez
autora raportu dowiodły, że decyduja˛ce znaczenie dla kształtowania zdrowia ma
styl życia. Odpowiada on za jakość zdrowia aż w 50%. Udział pozostałych
czynników to: czynniki środowiskowe – 25-35%, biologiczne – 10-15%, opieka
medyczna – 10-20%.
Zagrożenia zdrowotne, które niesie ze soba˛ cywilizacja, sa˛ obecnie tak duże, że
za jedyny rozsa˛dny wybór uznaje sie˛ prozdrowotny styl życia – ukierunkowany na
zapewnienie sobie jego wysokiej jakości poprzez poste˛powanie pozwalaja˛ce na
zachowanie dobrego zdrowia i samopoczucia.
1
2
Ostrowska A., Styl życia a zdrowie, Warszawa 1999, IFiS PAN, s. 9.
Ibidem, s. 14.
218
Aneta A. Omelan, Alicja Romanowska
Prozdrowotny styl życia zakłada „realizacje˛ celowych działań nakierowanych
na zdrowie i eliminacje˛ zachowań zagrażaja˛cych mu”3. Lista zachowań sprzyjaja˛cych, jak i zagrażaja˛cych zdrowiu jest długa, niemniej do najcze˛ściej wymienianych w źródłach należa˛: racjonalne odżywianie, aktywność ruchowa, unikanie
używek, umieje˛tność zwalczania stresu. Niestety, wśród zachowań prozdrowotnych
bardzo rzadko uwzgle˛dnia sie˛ wypoczynek poza miejscem stałego zamieszkania, co
wydaje sie˛ być błe˛dem ze wzgle˛du na możliwości, jakie daje turystyka w zakresie
ochrony i pote˛gowania zdrowia.
Wpływ turystyki na zdrowie w jego trzech podstawowych płaszczyznach:
biologicznej, psychicznej i społecznej4 jest zbadany i dobrze udokumentowany
w doste˛pnej literaturze. Jej analiza wyraźnie wskazuje, że poprzez uczestnictwo
w ruchu turystycznym można realizować zachowania zalecane przez teoretyków
zdrowego stylu życia, wśród których na plan pierwszy wysuwaja˛ sie˛ aktywność
ruchowa i odpre˛żenie psychiczne. Szczególnie dobre efekty w tym zakresie daje
uprawianie turystyki aktywnej i kwalifikowanej – obie te odmiany turystyki sa˛
nierozła˛cznie zwia˛zane z aktywnościa˛ ruchowa˛, wysiłkiem fizycznym.
Turystyka, to fascynuja˛ce zjawisko, działalność wolnoczasowa która, realizowana w sposób przemyślany i odpowiedzialny może zaspokajać wiele potrzeb
człowieka, wpływać na jego rozwój intelektualny, a także na zdrowie fizyczne
i psychiczne. W dobie wielu zagrożeń be˛da˛cych wynikiem intensywnego rozwoju
współczesnej cywilizacji może i powinna wspomagać człowieka w jego walce
z chorobami cywilizacyjnymi i jednocześnie wpływać na jego wszechstronny
rozwój, staja˛c sie˛ kolejnym elementem zdrowego stylu życia. Jednakże wydaje sie˛,
że turystyka rozwija sie˛ w innym kierunku, umasawiaja˛c sie˛ i staja˛c sie˛ kolejna˛
bierna˛ i bezrefleksyjna˛ forma˛ wypoczynku, który nie przynosi oczekiwanych
rezultatów. Na tym tle pozytywnie wyróżnia sie˛ działalność akademickich klubów
turystycznych, funkcjonuja˛cych przy wielu polskich uczelniach. Można zaryzykować stwierdzenie, że jest to pewnego rodzaju fenomen w dobie umasowienia,
a zwłaszcza uproszczenia turystyki, ponieważ studenci zrzeszeni w akademickich
klubach turystycznych samodzielnie organizuja˛ i realizuja˛ imprezy turystyki
aktywnej i kwalifikowanej, poła˛czone z krajoznawstwem.
Członkowie akademickich klubów turystycznych uprawiaja˛ turystyke˛ aktywna˛
regularnie i cze˛ściej niż przecie˛tni uczestnicy ruchu turystycznego5. Zatem w życiu
każdego ze studentów-turystów wyste˛puje element, który należy uznać za sprzyjaja˛cy zdrowiu (regularna aktywność fizyczna w naturalnym środowisku), be˛da˛cy
3
Ibidem, s. 28
Mazur M., Turystyka a dobrostan zdrowia człowieka, „Folia Turistika” nr 7, 1997.
5
Ponad połowa studentów uczestniczy w wyjazdach organizowanych przez AKT średnio raz
w miesia˛cu, a 30,2% cze˛ściej natomiast według danych Instytutu Turystyki (za 2007 rok) średnia liczba
podróży krajowych krótkookresowych Polaków wyniosła 2,5 wyjazdu na osobe˛ wcia˛gu roku.
4
Zachowanie prozdrowotne studentów...
219
cze˛ścia˛ zdrowego stylu życia. Interesuja˛ce jest jednak to, czy na co dzień,
w miejscu stałego zamieszkania członkowie AKT zachowuja˛ sie˛ w sposób
prozdrowotny, nie tylko w sferze aktywności ruchowej, ale też w innych sferach
życia.
Cel i przedmiot badań, problemy i hipotezy badawcze
Celem podje˛tych badań było określenie zachowań prozdrowotnych studentów
uprawiaja˛cych turystyke˛ aktywna˛, zrzeszonych w Akademickich Klubach Turystycznych.
Przedmiotem badań była jakość stylu życia studentów – członków akademickich klubów turystycznych.
W badaniach przyje˛to naste˛puja˛cy problem badawczy:
Jaki styl życia prowadza˛ studenci aktywni turystycznie, działaja˛cy w akademickich klubach turystycznych?
Ze wzgle˛du na cel i przedmiot badań oraz problem badawczy, przyje˛to
naste˛puja˛ca˛ hipoteze˛:
Studenci-turyści aktywni, zrzeszeni w akademickich klubach turystycznych
prowadza˛ prozdrowotny styl życia.
Metoda, technika i narze˛dzie badań
W badaniu posłużono sie˛ metoda˛ sondażu diagnostycznego. Do uzyskania
potrzebnych danych wykorzystano badania ankietowe. Przy przedstawianiu i omówieniu rezultatów badań posłużono sie˛ analiza˛ statystyki opisowej, analiza˛ skupień
oraz liniowa˛ analiza˛ dyskryminacyjna˛.
Charakterystyka próbki badanych
W badaniu uczestniczyło 96 studentów-turystów aktywnych zrzeszonych
w ośmiu akademickich klubach turystycznych6. W analizowanej grupie studentów
6
Badanie przeprowadzono w naste˛puja˛cych AKT: Studencki Klub Turystyczny FIFY, Politechnika
Gdańska; Akademicki Klub Kadry GDAK, Politechnika Gdańska; Akademicki Klub Turystyczny
„Hawiarska Koliba”, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie; Akademicki Klub Turystyczny
Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie; Akademicki Klub Turystyczny „Kroki”, Politechnika Szczecińska; Akademicki Klub Górski „Bezdroża”, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu;
Akademicki Klub Turystyczny Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie; Akademicki
Klub Turystyczny „Maluch”, Politechnika Warszawska.
220
przeważali me˛żczyźni, których było 58,3%. Wie˛kszość badanych to mieszkańcy
miast powyżej 100 tys. mieszkańców; 20,8% pochodzi z miast, których liczba
mieszkańców mieści sie˛ w przedziale 20-100 tys., natomiast mieszkańcy wsi
stanowia˛ w tej grupie 17,7%. 95,8% respondentów to studenci studiów dziennych,
a jedynie cztery osoby studiuja˛ w systemie zaocznym. Najliczniejsza˛ grupe˛
stanowili studenci II roku (31,2%), a naste˛pnie IV (24,0%) oraz III (22,9%).
Najmniej liczna˛ grupe˛ (lecz niewiele różnia˛ca˛ sie˛ od pozostałych), stanowili
studenci V roku (21,9%)7. 39,6% badanych członków AKT studiuje na politechnice, natomiast odsetek studentów uniwersytetów wynosi 36,5%. Pozostali studiuja˛
w innych typach uczelni: 10,4% to słuchacze Szkoły Głównej Gospodarstwa
Wiejskiego, 9,4% Akademii Górniczo-Hutniczej, dwie osoby posiadaja˛ indeks
Akademii Medycznej, a jedna Akademii Morskiej.
Omówienie wyników badań
Chca˛c dokonać pełniejszej charakterystyki stylu życia studentów-turystów
aktywnych pod ka˛tem dbałości o zdrowie, członków akademickich klubów turystycznych zapytano o ich zachowania w kilku wybranych sferach aktywności
człowieka, uznawanych za najistotniejsze w profilaktyce wielu chorób. Były to
pytania dotycza˛ce aktywności ruchowej w czasie wolnym, odżywiania oraz
unikania używek. Uzyskane w ten sposób dane pozwoliły na scharakteryzowanie
stylu życia studentów uprawiaja˛cych klubowo zorganizowana˛ turystyke˛.
Opracowanie charakterystyki stylu życia badanych studentów pod ka˛tem ich
prozdrowotnych lub antyzdrowotnych zachowań wymagało kilku czynności operacyjnych. Pierwsza z nich polegała na uzyskaniu od studentów informacji na temat
ich sposobu odżywiania, aktywności ruchowej na co dzień oraz unikania (lub nie)
używek. Każda˛ z odpowiedzi oceniano, przypisuja˛c jej określona˛ liczbe˛ punktów
w skali od 0 (wartość minimalna) do 4 (wartość maksymalna) w zależności od tego,
na ile zachowania poszczególnych badanych uznane zostały za zgodne z zaleceniami zdrowego stylu życia. Z uzyskanych punktów wyliczona została średnia dla
każdej ze sfer. Było to konieczne ze wzgle˛du na różna˛ liczbe˛ pytań odnosza˛cych sie˛
do poszczególnych zachowań. Średnia stanowi wskaźnik stopnia prozdrowotności
zachowań badanej osoby w danej sferze. Mieścił sie˛ on w przedziale od 0 do
4 i przyje˛to, że:
– średnia mieszcza˛ca sie˛ w przedziale od 0 do 1 wskazuje na niski stopień
prozdrowotności zachowań w danej sferze,
7
Ze wzgle˛du na krótki okres przynależności do klubu, w badaniu nie uwzgle˛dniono studentów
I roku.
221
– średnia od 1 do 3 wskazuje średni stopień prozdrowotności,
– średnia od 3 do 4 wskazuje wysoki stopień prozdrowotności8.
Dzie˛ki temu zabiegowi uzyskano profil zachowań prozdrowotnych każdego
studenta-turysty, a naste˛pnie obliczono średnie wskaźniki prozdrowotności, co
przedstawiono poniżej.
Tabela 1
Wskaźniki stopnia prozdrowotności zachowań studentów-turystów aktywnych w poszczególnych
sferach ich aktywności
Wskaźniki prozdrowotności zachowań
Rodzaj sfery aktywności
[x̄]
Aktywność ruchowa
2,58
Odżywianie
1,38
Unikanie używek
2,36
Średnia ocen zachowań ze wszystkich wymienionych sfer
2,11
Źródło: badania własne
Uzyskana średnia wszystkich wskaźników prozdrowotności dla studentów-turystów aktywnych wynosi 2,11. Wynik mieści sie˛ w przedziale, który został
określony jako „średni stopień prozdrowotności”.
Powyższe dane posłużyły do wykreślenia profilu stylu życia studentówturystów, co przedstawiono na zamieszczonym poniżej rysunku.
stopieñ
4
3
2,58
2,36
2
2,11
1,38
1
0
aktywnoœæ
ruchowa
u¿ywki
od¿ywianie
Rys. 1. Profil stylu życia studentów zrzeszonych w akademickich klubach turystycznych
Badana grupa najgorzej prezentuje sie˛ w sferze odżywiania. Uzyskany wynik
– 1,38 plasuje sie˛ bardzo blisko dolnej granicy przedziału „średni poziom zachowań
prozdrowotnych”, a zatem jest to wynik przecie˛tny. Najwyższy wynik studenci8
Posługiwałam sie˛ technika˛ zastosowana˛ przez E. Kasperek w rozdziale IV ksia˛żki jej autorstwa:
Zachowania prozdrowotne nauczycieli, Poznań 1999, Oficyna Wydawnicza G&P.
222
-turyści uzyskali w sferze aktywności ruchowej – średnia 2,58; w sferze unikania
używek członkowie AKT osia˛gne˛li średni wynik 2,36.
Jeden wspólny dla wszystkich studentów profil stylu życia nie ujawnia osób,
które cze˛ściej podejmuja˛ zachowania prozdrowotne ani tych, których styl życia nie
sprzyja zdrowiu. Dlatego podje˛to próbe˛ wyodre˛bnienia homogenicznych grup osób,
które sa˛ do siebie najbardziej podobne pod wzgle˛dem podejmowania zachowań
prozdrowotnych. W tym celu profile badanych studentów poddano analizie skupień
metoda˛ K-średnich, która umożliwia klasyfikowanie obiektów pod wzgle˛dem kilku
kryteriów jednocześnie (metoda wielowymiarowej klasyfikacji). Dzie˛ki jej zastosowaniu, dysponuja˛c jedna˛ niezróżnicowana˛ grupa˛ obiektów (np. osób, studentów), badana˛ pod wzgle˛dem pewnej liczby cech, uzyskuje sie˛ K-skupień obejmuja˛cych obiekty (studentów) najbardziej do siebie podobne i jednocześnie
różnia˛ce sie˛ od obiektów tworza˛cych pozostałe skupienia. W każdym skupieniu
może sie˛ znaleźć różna liczba osób.
Stosowane w niniejszej pracy poje˛cie „styl życia”, obejmuja˛ce kilka cech
jednocześnie, stało sie˛ główna˛ przesłanka˛ do zastosowania analizy skupień. „Styl
życia” to przecież zespół zachowań (cech), charakteryzuja˛cych sposób poste˛powania danej jednostki czy grupy. Dlatego właśnie kombinacja kilku konkretnych
zachowań (których liczba została ograniczona do trzech), a nie wartości pojedynczych, wyizolowanych zmiennych, stanowi o tym, do którego typu zostanie
zaliczona dana osoba. A zatem chca˛c ustalić, czy istnieja˛ inne profile poza tym,
który przedstawia średni, typowy dla każdej z grup styl życia, zastosowano analize˛
skupień, pozwalaja˛ca˛ na klasyfikowanie badanych studentów do grup homogenicznych pod wzgle˛dem kilku cech jednocześnie, a zarazem pod wzgle˛dem tych
zmiennych różnych dla osób, które wchodza˛ w skład innych skupień.
Dzie˛ki zastosowaniu analizy skupień wśród studentów-turystów aktywnych
wyłoniono trzy homogeniczne grupy osób. Wynik podziału na trzy grupy przedstawia rysunek 2 oraz tabela 2.
2
1,196
1
0,532
0,344
0
0,226
0,492
-0,496
-0,546
-1
-0,977
Skupienie 1
Skupienie 2
Skupienie 3
-0,646
-2
aktywnoœæ
ruchowa
u¿ywki
od¿ywianie
Rys. 2. Średnie profile dla trzech grup studentów-turystów, uzyskane w wyniku zastosowania analizy
skupień
223
Tabela 2
Porównanie skupień (analiza wariancji – test F) oraz porównanie zachowań (test t dla danych zależnych)
Cecha
Aktywność ruchowa
Skupienie 1
n=31 (32,3%)
Skupienie 2
n=32 (33,3%)
Skupienie 3
n=33 (34,4%)
Test F
x̄ ± s
x̄ ± s
x̄ ± s
F; p
0,226 ± 1,060
0,344 ± 0,640
- 0,546 ± 1,021
8,86; p<0,001
Używki
0,532 ± 0,696
0,492 ± 0,607
-0,977 ± 0,811
47,51; p<0,001
Odżywianie
1,196 ± 0,506
- 0,646 ± 0,486
-0,496 ± 0,665
105,05; p<0,001
Test t (p)
A-U (p=0,255)
A-O (p<0,001)
U-O (p<0,001)
A-U (p=0,416)
A-O (p<0,001)
U-O (p<0,001)
A-U (p=0,414)
A-O (p=0,825)
U-O (p=0,009)
A – aktywność ruchowa
U – używki
O – odżywianie
Źródło: badania własne
Grupa 1 (N=31; 32,3%) to osoby, które prowadza˛ najbardziej prozdrowotny
styl życia. Wykazuja˛ najwyższa˛ cze˛stotliwość podejmowania zachowań prozdrowotnych w dwóch na trzy obje˛tych badaniami sferach ich życia. Pod wzgle˛dem
higieny odżywiania zdecydowanie przewyższaja˛ pozostałe grupy. Również w kwestii unikania używek wypadaja˛ najlepiej, przy czym różnica pomie˛dzy skupieniem
1. i 2. jest niewielka. Natomiast w sferze aktywności ruchowej grupa pierwsza
podejmuje działania nieco rzadziej, niż grupa druga. Kolejność wymienionych
zachowań została ustalona dzie˛ki zastosowaniu testów statystycznych (testy t dla
danych zależnych). Potwierdziły one wyste˛powanie istotnej statystycznie różnicy
(na poziomie α<0,05; p<0,001) mie˛dzy aktywnościa˛ ruchowa˛ a odżywianiem oraz
pomie˛dzy unikaniem używek a odżywianiem (p<0,001).
Grupa 2 (N=32; 33,3%) charakteryzuje sie˛ istotnie niższa˛ od pozostałych cech
wartościa˛ odżywiania. Jednocześnie jest to grupa osób, która zachowania prozdrowotne w tej sferze podejmuje najrzadziej spośród wszystkich skupień. Natomiast w sferze aktywności ruchowej (w porównaniu do grup 1. i 3.) podejmuje
najcze˛stsze działania. Istotna˛ statystycznie różnice˛ zanotowano, porównuja˛c aktywność fizyczna˛ i odżywianie (p<0,001) oraz unikanie używek i odżywianie
(p<0,001). Okazuje sie˛, że studenci z tej grupy cze˛ściej uprawiaja˛ ćwiczenia
fizyczne i unikaja˛ używek niż podejmuja˛ trud racjonalnego żywienia.
Grupa 3 (N=33, 34,4%) składa sie˛ ze studentów, którzy zachowania prozdrowotne we wszystkich sferach podejmuja˛ bardzo rzadko, a zatem realizuja˛ oni
styl życia o niskim stopniu prozdrowotności. Zarówno w kwestii aktywności
fizycznej, jak też unikania używek, prezentuja˛ sie˛ zdecydowanie gorzej, niż badani
224
w pozostałych skupieniach. Tylko w sferze odżywiania (w której też zachowuja˛ sie˛
antyzdrowotnie), wypadaja˛ lepiej niż grupa 2. Istotna˛ statystycznie różnice˛ wykryto
pomie˛dzy unikaniem używek a odżywianiem (p=0,009).
Zatem hierarchia zachowań podejmowanych przez studentów w trzech omawianych sferach przedstawia sie˛ naste˛puja˛co.
Tabela 3
Hierarchia zachowań w skupieniach
Skupienie 1
1
Skupienie 2
odżywianie (1,196)
1
Skupienie 3
używki (0,492)
–
2
używki (0,532)
1 aktywność ruchowa (0,344) 1
odżywianie (-0,496)
2
aktywność ruchowa
(0,226)
–
1,2
aktywność ruchowa
(-0,546)
odżywianie (-0,646)
2
używki (-0,977)
–
2
Źródło: badanie własne.
W celu uzyskania pewności, że brane pod uwage˛ zmienne: odżywianie,
aktywność ruchowa oraz unikanie używek, rzeczywiście różnicuja˛ wyróżnione
w analizie skupień grupy (sprawdzenie dobroci grupowania), wykonano analize˛
dyskryminacyjna˛. Przynależność do konkretnego skupienia potraktowano jako
zmienna˛ zależna˛.
F1*F2
F2
6
5
4
3
2
1
Skup 3
0
-1
-2
-3
-4
-5
Skup 1
Skup 2
-5
-4
-3
-2
-1
0
1
2
3
4
5
6
F1
Rys. 3. Granice mie˛dzy skupieniami wyznaczone przez funkcje dyskryminacyjne F1 i F2
F1 – (oś pozioma) pierwsza funkcja dyskryminacyjna definiowana przez aktywność ruchowa˛, używki,
odżywianie
F2 – (oś pionowa) druga funkcja dyskryminacyjna definiowana przez aktywność ruchowa˛, używki,
odżywianie
0 – kółka wewna˛trz obszarów wyznaczonych przez obie funkcje to centroidy – najbardziej typowe
przypadki dla poszczególnych grup
Funkcja F1 odróżnia głównie skupienie 1, a funkcja F2 skupienie 2.
225
Na podstawie przeprowadzonej analizy stwierdzono, że grupowanie zostało
przeprowadzone poprawnie. Porównanie grupowania dokonanego przez analize˛
skupień z grupowaniem przewidywanym przez analize˛ dyskryminacyjna˛ wykazało,
że analiza dyskryminacyjna poprawnie sklasyfikowała 100% badanych studentów.
Wynik analizy obrazuje rysunek 3.
Podsumowanie
Zamieszczone powyżej dane pozwalaja˛ na stwierdzenie, że zachowania
prozdrowotne badanych studentów-członków akademickich kubów turystycznych
jako grupy (w sferze aktywności fizycznej, odżywiania oraz unikania używek)
znajduja˛ sie˛ na przecie˛tnym (średnim) poziomie, a zatem ich jakość nie jest
najwyższa. Na ten „średni poziom” wpływaja˛ jednostki, które zachowuja˛ sie˛
prozdrowotnie we wszystkich badanych sferach życia (skupienie 1), te które
prowadza˛ zdecydowanie antyzdrowotny styl życia (skupienie 3) oraz studenci
balansuja˛cy pomie˛dzy tymi stylami (skupienie 2). Zatem postawiona hipoteza
przyjmuja˛ca, że badani prowadza˛ prozdrowotny styl życia potwierdziła sie˛
jedynie cze˛ściowo, głównie w odniesieniu do skupienia 1, i nie można jednoznacznie stwierdzić, że ponadprzecie˛tne uczestnictwo w turystyce aktywnej
i kwalifikowanej sprzyja podejmowaniu zachowań prozdrowotnych na co dzień.
Jednak należy pamie˛tać, że regularne uprawianie tego typu turystyki to przecież
aktywność fizyczna w czasie wolnym, która może uzupełniać (wyrównywać)
ewentualne jej niedobory w miejscu stałego zamieszkania. Gdyby aktywność
ruchowa realizowana poprzez turystyke˛ była brana pod uwage˛ w przeprowadzonych badaniach ankietowych, to z pewnościa˛ studenci-turyści uzyskaliby wyższa˛
ocene˛ zachowań prozdrowotnych. W tym miejscu należy stwierdzić, że w sytuacji, kiedy codzienna aktywność fizyczna studentów (nie tylko tych zrzeszonych
w AKT) jest na niskim poziomie, to słuszne byłoby wspieranie przez wyższe
uczelnie działalności akademickich klubów turystycznych, popularyzowanie studenckiej turystyki aktywnej i kwalifikowanej, by w ten sposób łagodzić niekorzystne skutki zdrowotne braku wysiłku fizycznego wśród żaków.
Podsumowuja˛c, uzyskane przez studentów-turystów wyniki nie sa˛ złe, ale też
nie można uznać ich za w pełni satysfakcjonuja˛ce. Fakt, że zachowania prozdrowotne wie˛kszości badanych studentów nie sa˛ na najwyższym poziomie
świadczy o tym, że cze˛ść z nich nie ma wyrobionego nawyku dbania o zdrowie na
co dzień, co w przyszłości może skutkować poważnymi problemami zdrowotnymi.
Dodatkowo cała analizowana społeczność w perspektywie kilku lat powie˛kszy
grono ludzi wykształconych, elit społecznych, których powołaniem jest m.in.
propagowanie pozytywnych wzorców zachowań wśród reszty społeczeństwa.
Z cała˛ pewnościa˛ sa˛ wzorem zachowań turystycznych, ale w pozostałych sferach
226
już niestety nie zawsze i nie wszyscy. Dlatego dla dobra konkretnych jednostek,
a także całego społeczeństwa ważne jest, by studenci pracowali nad zmiana˛
niekorzystnych zdrowotnie zachowań.
Zachowania prozdrowotne studentów be˛da˛cych członkami
akademickich klubów turystycznych
Streszczenie
Artykuł zawiera charakterystyke˛ zachowań prozdrowotnych studentów-członków akademickich
klubów turystycznych, uprawiaja˛cych turystyke˛ aktywna˛ i kwalifikowana˛. W badaniach skoncentrowano
sie˛ na aktywności ruchowej, odżywianiu i unikaniu używek. Uzyskane wyniki badań pozwoliły na
stworzenie profilu życia studentów-turystów, który naste˛pnie został poddany analizie pod ka˛tem
zachowań prozdrowotnych.
Słowa kluczowe: styl życia, zachowania prozdrowotne, aktywność ruchowa, odżywianie, używki,
turystyka.
Pro-heath behaviour of student tourist club members
Summary
The article contains the characteristics of the members of The Academic Tourist Club lifestyles
who are engaged in active and qualified tourism. The studies were focused on physical activity, nutrition
and avoidance of stimulants. The obtained results allowed to create a profile of student-tourist lifestyle,
which was then analyzed in terms of pro-health behaviors.
Key words: lifestyle, pro-health behaviors, physical activity, nutrition, stimulants, tourism.
OSW
2012
Tom XII
Nr 2
Aleksandra Zubrzycka
Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie
Kompetencje i kwalifikacje zawodowe absolwentów studiów
I stopnia na kierunku „fizjoterapia”
Wste˛p
W dniu 19 czerwca 1999 r. ministrowie edukacji 29 krajów, w tym Polski,
podpisali tzw. Deklaracje˛ Bolońska˛1, zawieraja˛ca˛ zadania maja˛ce prowadzić do
zbliżenia systemów szkolnictwa wyższego krajów europejskich, których realizacja
skutkować miała stworzeniem Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego.
Odzwierciedleniem tego było m.in. wprowadzenie systemu studiów trójstopniowych na 118 kierunkach kształcenia, w tym także omawianej „fizjoterapii”. Dzie˛ki
wprowadzonym zmianom absolwent studiów pierwszego stopnia, po otrzymaniu
tytułu licencjata, przygotowany jest do rozpocze˛cia kształcenia na studiach stopnia
drugiego oraz uzyskuje kwalifikacje umożliwiaja˛ce mu podje˛cie pracy zawodowej
w charakterze fizjoterapeuty.
Kwalifikacje i obowia˛zki zawodowe fizjoterapeuty
według różnych źródeł
Kompetencje i zadania, do jakich uprawniony jest fizjoterapeuta opisywane sa˛
przez różne źródła w nieco odmienny sposób, co wynikać może z faktu, iż zawód
ten zaliczony został przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej2 do grupy „innych
specjalistów ochrony zdrowia” i nie odnosi sie˛ do niego żadna odre˛bna ustawa,
ściśle reguluja˛ca zakres obowia˛zków i uprawnień wykonywanych w ramach
praktyki zawodowej. W rzeczywistości zakres ten uzależniony jest od miejsca
1
Zob.
http://www.nauka.gov.pl/szkolnictwo-wyzsze/sprawy-miedzynarodowe/proces-bolonski/,
9 marca 2012.
2
Dz.U. 2009 nr 180 poz. 1407, s. 13648.
228
pracy fizjoterapeuty oraz zdobytych przez niego dodatkowych kwalifikacji, zwia˛zanych z konkretnymi metodami fizjoterapeutycznymi.
Udoste˛pniona na stronie internetowej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej3
polska klasyfikacja zawodów i specjalności oraz informacje zawarte w opisach
grup elementarnych zawodów i specjalności4 charakteryzuja˛ fizjoterapeute˛ jako
osobe˛ przygotowana˛ do oceny, planowania i wdrażania programów rehabilitacji,
maja˛cych poprawić lub przywrócić funkcje motoryczne pacjenta, zwie˛kszyć jego
możliwości ruchowe, leczyć zespoły bólowe, usprawniać w przypadku urazów,
chorób i upośledzeń oraz stanowić środek zapobiegania tym problemom. Osia˛gać to
można poprzez stosowanie różnego rodzaju terapii fizycznych i technik, takich jak:
ruch, ultradźwie˛ki, rozgrzewanie, laser i inne techniki. Według omawianego
dokumentu fizjoterapeuta ma za zadanie zbadać problem fizyczny pacjenta,
uzgodnić z nim cele leczenia i, na tej podstawie, opracować odpowiedni program
terapii. Odpowiedzialny jest również za tworzenie programów monitorowania
dolegliwości i zaburzeń fizycznych oraz ich profilaktyke˛. Kolejna˛ ważna˛ kwestia˛
jest edukacja chorego i jego rodziny, zwia˛zana z potrzeba˛ kontynuacji aktywności
po zakończeniu terapii i ewentualnymi przeciwwskazaniami. Istotnym zadaniem
jest także rejestracja informacji o stanie zdrowia pacjenta i jego reakcji na
prowadzona˛ terapie˛, archiwizacja tych danych oraz przekazywanie ich innym
specjalistom ochrony zdrowia w celu zapewnienia cia˛głości i kompleksowości
procesu leczenia danego pacjenta. Ponadto, zgodnie z omawianym źródłem,
w skład obowia˛zków fizjoterapeuty wchodzi również zlecanie badań mie˛śni, układu
nerwowego, stawów i badań funkcji ruchowych oraz, ewentualnie, nadzorowanie
pracy asystentów fizjoterapii i innych osób.
Z opisana˛ charakterystyka˛ trudno sie˛ zgodzić, patrza˛c na nia˛ z perspektywy
zakresu obowia˛zków realizowanych w placówkach zwia˛zanych z Narodowym
Funduszem Zdrowia i funkcjonuja˛cych w tym obszarze zwyczajów. Już na
pierwszym roku studiów pierwszego stopnia studenci kierunku „fizjoterapia”
dowiaduja˛ sie˛ na praktykach zawodowych, że wszelkie czynności (w postaci
przeprowadzenia konkretnego zabiegu czy pracy indywidualnej z pacjentem) maja˛
być wykonywane zgodnie z zaleceniem lekarza specjalisty. Fizjoterapeuta nie jest
ponadto uprawniony do zlecania pacjentowi jakiegokolwiek badania diagnostycznego – może jedynie zasugerować lekarzowi prowadza˛cemu lub pacjentowi
konieczność (ze swego punktu widzenia) ich przeprowadzenia. Sytuacja ta wynika
ze wspomnianego wcześniej braku ustawy o zawodzie, która w sposób jasny
klasyfikowałaby wszystkie prawa i obowia˛zki fizjoterapeuty. Aktualnie jest on
umiejscowiony na szczeblu zdecydowanie niższym niż lekarz specjalista, w zwia˛z3
Zob. http://www.mpips.gov.pl/praca/bazy-danych-mpips-dla-potrzeb-edukacji-i-pracy/klasyfikacja-zawodow-i-specjalnosci/, 9 marca 2012.
4
Zob.
http://www.psz.praca.gov.pl/main.php?do=ShowPage&nPID=867758&pT=details&sP=
CONTENT,objectID,868220, 9 marca 2012.
Kompetencje i kwalifikacje zawodowe absolwentów...
229
ku z czym musi, w omówionych warunkach funkcjonowania placówek publicznych, podporza˛dkowywać sie˛ jego decyzjom i poleceniom. Oczywiście, w prywatnych placówkach służby zdrowia sytuacja wygla˛da nieco inaczej, ponieważ to
fizjoterapeuta, w porozumieniu z pacjentem, ustala program jego usprawniania
i sam dobiera środki działania, zgodnie z założeniami Ministerstwa Pracy i Polityki
Społecznej. Ponownie wykorzystywana jest tu sytuacja prawna fizjoterapeuty,
który z powodu braku ustawy o zawodzie, nie ma również jasno sprecyzowanych
zakazów co do wykonywania konkretnych czynności. W warunkach leczenia
prywatnego, kiedy pacjent dobrowolnie przychodzi na terapie˛, fizjoterapeuta nie
jest ograniczony zaleceniami lekarza i sam decyduje o tym, co i w jaki sposób
wykonuje w ramach programu usprawniania danego pacjenta.
Według standardów kwalifikacji w zawodzie5, zawód fizjoterapeuty jest
zawodem medycznym i polega na nadzorowaniu lub prowadzeniu poste˛powania
fizjoterapeutycznego z zastosowaniem metod diagnostyki funkcjonalnej, obrazowej
oraz terapii (poprzez ruch, oddziaływanie fizykalne, mobilizacje, manipulacje lub
masaż) u osób z zaburzeniami mie˛śniowo-szkieletowymi, nerwowo-mie˛śniowymi,
sercowo-naczyniowymi i oddechowymi. Wszystko to skutkować ma eliminacja˛ lub
zmniejszeniem wyste˛puja˛cych przyczyn i objawów: bólu, zaburzeń sterowania
ruchem, ograniczeń ruchów w stawach, ograniczeń wydolności organizmu. Istotna˛
kwestia˛ w przypadku fizjoterapeuty jest również znajomość środków działaja˛cych
profilaktycznie, zapobiegaja˛cych objawom somatycznym i psychicznym.
Według omawianych standardów kwalifikacji, do miejsc, w których absolwent
studiów na kierunku „fizjoterapia” może podja˛ć prace˛ należa˛: zakłady opieki
zdrowotnej, szpitale, zakłady opiekuńczo-lecznicze, sanatoria, przychodnie, ośrodki zdrowia, poradnie i zakłady rehabilitacji leczniczej itp. Autorzy odnosza˛cy sie˛
do tej kwestii zwracaja˛ również uwage˛ na możliwość prowadzenia własnej
działalności gospodarczej.
Specyfika studiów pierwszego stopnia na kierunku
„fizjoterapia”
Opisuja˛c kompetencje i kwalifikacje fizjoterapeuty, warto jednak skupić sie˛ na
standardach kształcenia dla opisywanego kierunku studiów, bo sam zakres obowia˛zków i wykonywane przez jego absolwentów zadania w dużym stopniu zależa˛ od
ich miejsca pracy, co zasygnalizowano wcześniej. Standardy te zawarte zostały
w zała˛czniku nr 2 do Rozporza˛dzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
5
W. Kiebzak, J. Szczegielniak, M. Butkiewicz, M. Dwornik, B. Frańczuk, M. Starczyńska,
Z. Śliwiński, Standardy kwalifikacji w zawodzie fizjoterapeuty, „Fizjoterapia Polska”, 2009, vol. 9, nr 1,
s. 85.
230
z dnia 16 października 2009 r.6, stanowia˛cego wykonanie upoważnienia ustawowego i zawartego w art. 9. ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie
wyższym7.
Jak już wspomniano na pocza˛tku niniejszej pracy, kształcenie na kierunku
„fizjoterapia” prowadzone jest na studiach pierwszego oraz drugiego stopnia8.
Dalsza nauka może też być kontynuowana na studiach doktoranckich, pod
warunkiem spełnienia przez dana˛ uczelnie˛ konkretnych, określonych ustawowo
warunków. Już ukończenie studiów stopnia pierwszego umożliwia podje˛cie pracy
zawodowej, zgodnej z kierunkiem odbytej edukacji.
Studia licencjackie, według obowia˛zuja˛cych standardów kształcenia, maja˛
trwać minimalnie 6 semestrów, w czasie których liczba godzin zaje˛ć i praktyk
studenckich nie powinna być mniejsza niż 3820, a liczba uzyskanych punktów
ECTS, odzwierciedlaja˛cych nakład pracy studenta wymagany do zaliczenia danego
przedmiotu, nie mniejsza niż 180. Oprócz ramowych treści kształcenia, które
obowia˛zkowo znaleźć sie˛ powinny w programie nauczania na danym kierunku,
dokument przedstawia też kwalifikacje jego absolwenta, a wie˛c sylwetke˛ docelowa˛,
do której student da˛ży w toku kształcenia.
Na standardy nauczania, maja˛ce gwarantować nabycie przez studenta wiedzy
i umieje˛tności niezbe˛dnych do praktycznego wykonywania zawodu, składa sie˛
kształcenie w zakresie przedmiotów grupy treści podstawowych oraz grupy treści
kierunkowych, ściśle określonych dla poszczególnych kierunków. Dochodza˛ do
tego przedmioty kształcenia ogólnego oraz praktyki.
W odniesieniu do kierunku „fizjoterapia”, do grupy treści podstawowych
należa˛:
– anatomia prawidłowa człowieka, zapoznaja˛ca z budowa˛ anatomiczna˛
podstawowych układów organizmu, a w szczególności narza˛du ruchu w kontekście
jego funkcjonowania;
– biologia medyczna, mówia˛ca o budowie podstawowych tkanek człowieka
i ich rozwoju;
– fizjologia, przedstawiaja˛ca funkcjonowanie poszczególnych układów człowieka;
– biochemia, uświadamiaja˛ca biochemiczne mechanizmy funkcjonowania
organizmu oraz podstawowe wskaźniki biochemiczne i ich zmiany wynikaja˛ce
z niektórych schorzeń lub wysiłku fizycznego;
6
Dz.U. z 2009 r., nr 180, poz. 1407.
Dz.U. z 2005 r., nr 164, poz. 1365.
8
D. Białoszewski, J. Gotlib, A. Cabak, K. Barczyk, A. Bugajski, J. Grzegorczyk, W. Kułak,
P. Majcher, O. Nowotny-Czupryna, M. Płaszewski, K. Prokopowicz, J. Sierdziński, Analiza opinii
studentów fizjoterapii na temat programów studiów oferowanych w uczelniach o różnych profilach
kształcenia, „Fizjoterapia Polska”, 2010, vol. 10, nr 2, s. 137.
7
231
– biofizyka, daja˛ca wiedze˛ o podstawowych właściwościach fizycznych
tkanek i zjawiskach fizycznych zachodza˛cych w organizmie pod wpływem zewne˛trznych czynników fizycznych;
– biomechanika, umożliwiaja˛ca interpretacje˛ biomechaniczna˛ aktów ruchowych i statyki człowieka, biomechaniczna˛ analize˛ postawy ciała, ruchów w stawach
oraz ruchów lokomocyjnych człowieka, a także biomechaniczna˛ analize˛ zmian
w warunkach obcia˛żeń zewne˛trznych;
– kinezjologia, analizuja˛ca czynnościowo proste i złożone ruchy człowieka
w warunkach prawidłowych i różnych zaburzeniach układu ruchu;
– kwalifikowana pierwsza pomoc medyczna, daja˛ca podstawe˛ do udzielenia
medycznej pomocy przedlekarskiej, zwłaszcza w stanach zagrożenia życia, ale też
przedstawiaja˛ca podstawowe zasady BHP;
– psychologia, pozwalaja˛ca interpretować podstawowe poje˛cia z zakresu
psychologii ogólnej i rozwoju psychomotorycznego oraz reakcje człowieka na
chorobe˛;
– patologia ogólna, ułatwiaja˛ca zrozumienie problematyki zmian patologicznych w różnych schorzeniach oraz wykorzystanie wiedzy z tego zakresu w stosowaniu różnych zabiegów fizjoterapeutycznych;
– pedagogika, mówia˛ca o uczeniu i nauczaniu oraz psychopedagogicznych
aspektach pracy fizjoterapeuty jako osoby nauczaja˛cej w kontekście podstawowych
składowych procesu nauczania9.
Na grupe˛ treści kierunkowych składaja˛ sie˛:
– kształcenie ruchowe i metodyka nauczania ruchu, umożliwiaja˛ce postrzeganie aktów ruchowych człowieka w różnym uje˛ciu procesu uczenia sie˛
i nauczania ruchów, z uwzgle˛dnieniem aspektów rozwojowych i metodyki, pozwalaja˛ce wykorzystywać różne formy aktywności w nauczaniu ruchów oraz
planowaniu i kontrolowaniu procesu opanowywania umieje˛tności ruchowych,
a także, w przypadku studiów w Akademiach Wychowania Fizycznego, pozwalaja˛ce poznać specyfike˛ dyscyplin sportu niepełnosprawnych w praktyce;
– kinezyterapia, daja˛ca wiedze˛ o ćwiczeniach leczniczych oraz podstawach
techniki i metodyki usprawniania leczniczego;
– terapia manualna, przygotowuja˛ca do wykonywania głównych zabiegów
manualnych oraz opisu i interpretacji podstawowych technik i metodyki terapii
manualnej;
– fizykoterapia, uprawniaja˛ca do wykonywania podstawowych zabiegów
fizykalnych;
– masaż leczniczy, pokazuja˛cy w teorii i praktyce podstawowe techniki
masażu leczniczego;
9
Dz.U. z 2009 r., nr 180, poz. 1407.
232
– fizjoterapia ogólna, kształtuja˛ca umieje˛tności wykonywania badań i testów
niezbe˛dnych dla doboru środków fizjoterapii, opisu i interpretacji podstawowych
poje˛ć zwia˛zanych z niepełnosprawnościa˛ i całokształtem rehabilitacji medycznej
oraz likwidowania lub łagodzenia skutków zmian i zjawisk istotnych dla różnego
rodzaju niepełnosprawności;
– podstawy fizjoterapii klinicznej, przedstawiaja˛ce podstawowe jednostki
i zespoły chorobowe w stopniu umożliwiaja˛cym racjonalne stosowanie środków
fizjoterapii i planowanie procesu rehabilitacji;
– fizjoterapia kliniczna w dysfunkcjach narza˛du ruchu, dotycza˛ca wykonywania ćwiczeń leczniczych i zabiegów fizykalnych u osób z dysfunkcjami
narza˛du ruchu – stosownie do ich stanu klinicznego i funkcjonalnego, pokazuja˛ca
badania i testy niezbe˛dne dla doboru środków fizjoterapii oraz zabiegi i odpowiednie metody terapeutyczne;
– fizjoterapia kliniczna w chorobach narza˛dów wewne˛trznych, zwia˛zana
z ćwiczeniami leczniczymi, zabiegami fizykalnymi, diagnostyka˛ i odpowiednimi
metodami skierowanymi na osoby z chorobami i dysfunkcjami niedotycza˛cymi
narza˛du ruchu;
– zaopatrzenie ortopedyczne, daja˛ce wiedze˛ o zasadach działania przedmiotów ortopedycznych i ich roli w rehabilitacji 10.
Oprócz przedmiotów z dwóch opisanych wyżej grup, istotna˛ cze˛ścia˛ programu
nauczania sa˛ praktyki, maja˛ce obejmować praktyke˛: kliniczna˛, w pracowni fizykoterapii, kinezyterapii oraz w zakresie fizjoterapii klinicznej. Ich zadaniem jest
przybliżenie studentowi środowiska pracy zawodowej, umożliwienie jak najcze˛stszej współpracy z pacjentem już w trakcie studiów i, przede wszystkim, kształtowanie podstawowych umieje˛tności wymaganych w przyszłej pracy.
Standardy mówia˛ również o tym, że w programie nauczania, oprócz wymienionych wyżej treści, znaleźć sie˛ maja˛ również przedmioty kształcenia ogólnego, do
których należa˛: wychowanie fizyczne, je˛zyk obcy, technologia informacyjna, etyka
oraz socjologia11. Wszystkie te przedmioty uznane sa˛ za obowia˛zkowe, natomiast
reszte˛ programu kształcenia każda uczelnia uzupełnia sama tak, aby zrealizować
wymagane minimum w zakresie liczby godzin zaje˛ć i praktyk.
Wraz z końcem trzeciego roku studiów pierwszego stopnia, studenci kierunku
„fizjoterapia” podchodza˛ do obrony pracy licencjackiej lub do końcowego egzaminu dyplomowego. Forma uzyskania tytułu licencjata jest uzależniona od zasad
wprowadzonych przez dana˛ szkołe˛ wyższa˛. W przypadku Akademii Wychowania
Fizycznego w Warszawie, jest to na przykład egzamin dyplomowy w formie testu,
przeprowadzany zgodnie z uchwała˛ nr 1 Rady Wydziału Rehabilitacji 12. Ma on na
10
11
Dz.U. z 2009 r., nr 180, poz. 1407.
Zob. http://www.awf.edu.pl/strony/2/3/3/pliki/organizacja%20roku%202011 –12.pdf, 9 marca
2012.
12
Zob. http://www.awf.edu.pl/page1–14–11–1.html, 9 marca 2012.
233
celu weryfikacje˛ wiedzy teoretycznej i praktycznego przygotowania do zawodu,
ocene˛ poziomu umieje˛tności intelektualnych i praktycznych oraz postaw niezbe˛dnych do realizacji funkcji zawodowych oraz zapewnienie obiektywności oceny,
a wie˛c zgodności wyników oceniania z rzeczywistymi osia˛gnie˛ciami studenta.
Docelowa sylwetka absolwenta „fizjoterapii” wyłaniaja˛ca sie˛
ze standardów kształcenia Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego
Zgodnie z przytoczonymi wcześniej standardami nauczania, absolwent kierunku „fizjoterapia” ma być wykształcony i przygotowany zawodowo (w stopniu
odpowiadaja˛cym wymaganiom jednostek ochrony zdrowia) do pracy z osobami
chorymi i niepełnosprawnymi, głównie w zakresie stosowania czynników fizykalnych w ramach profilaktyki oraz leczenia. Musi być także odpowiednio predysponowany psychofizyczne do pracy z wymienionymi osobami oraz sprawny
fizycznie w stopniu umożliwiaja˛cym poprawna˛ demonstracje˛ i przeprowadzanie
ćwiczeń fizycznych z tymi ludźmi. Powinien on posiadać wiedze˛ i umieje˛tności
niezbe˛dne do kształtowania, utrzymywania i przywracania sprawności i wydolności
osób w każdym wieku, utraconej lub zmniejszonej w wyniku różnych chorób czy
urazów. Wiedza i umieje˛tności musza˛ znaleźć swoje odzwierciedlenie również
w nienagannym wykonywaniu wszelkiego rodzaju zabiegów fizjoterapeutycznych.
Absolwent powinien ponadto władać je˛zykiem obcym na poziomie B2 Europejskiego Systemu Opisu Kształcenia Je˛zykowego Rady Europy13 oraz je˛zykiem
specjalistycznym, zwia˛zanym z kierunkiem studiów. Oczywiście, jak wspomniano
wcześniej, studia licencjackie maja˛ też za zadanie przygotować do podje˛cia studiów
drugiego stopnia.
Postulaty autorytetów, dotycza˛ce istotnych aspektów przygotowania
zawodowego fizjoterapeuty
Kwestie˛ zawodowego przygotowania przyszłych fizjoterapeutów do pracy
porusza również wielu autorów, podkreślaja˛c konkretne cechy i umieje˛tności, które
wykształcone zostać powinny już w trakcie studiów licencjackich, gdyż to ich
absolwenci uzyskuja˛ kwalifikacje do pracy z osobami niepełnosprawnymi. Nawia˛zuja˛c do zatwierdzonych standardów nauczania, wielu z nich kładzie nacisk na
zdolności komunikacyjne, zwia˛zane z interakcjami mie˛dzyludzkimi oraz swego
rodzaju „wczuwaniem sie˛” w osobe˛ pacjenta i jego sytuacje˛. Podkreślana jest wie˛c
waga przedmiotów z obszaru psychologii i pedagogiki. Stale wspomina sie˛ również
13
Dz.U. z 2009 r., nr 180, poz. 1407.
234
o roli wiedzy dotycza˛cej ogólnego funkcjonowania organizmu człowieka i znajomości wielorakich interakcji mie˛dzy sfera˛ fizyczna˛, psychiczna˛ oraz społeczna˛
jednostki.
Zawodowe przygotowanie do pracy z osobami niepełnosprawnymi ma, według
T. Majewskiego14, bazować na podstawowej wiedzy dotycza˛cej poszczególnych
niepełnosprawności i zwia˛zanych z nimi ograniczeń, roli fizjoterapii oraz sposobów
komunikacji z takimi osobami. Fizjoterapeuta ponadto musi mieć świadomość wagi
aktywnego wła˛czenia sie˛ usprawnianej osoby w proces rehabilitacji i konieczności
współpracy z innymi specjalistami służby zdrowia. Autor ten jako istotne wymienia
również stałe podnoszenie kwalifikacji zawodowych i podkreśla, że absolwent
powinien mieć poczucie obowia˛zku dalszego kształcenia zawodowego, które to
poczucie narodzić sie˛ powinno właśnie w trakcie studiów, najlepiej już pierwszego
stopnia.
Warto przytoczyć także stwierdzenie A. Zembatego15, który fizjoterapeute˛
uznaje za jedynego „białego” pracownika służby zdrowia, posiadaja˛cego pełne
przygotowanie pedagogiczne. Osoba taka ma wie˛c, za pomoca˛ konkretnych
środków, uczyć ludzi chorych powrotu do zdrowia, ale pełni też funkcje˛ nauczyciela osób trwale niepełnosprawnych w zakresie ich życia i funkcjonowania
w codzienności. W wie˛kszości placówek klinicznych sprowadza sie˛ to wie˛c do
przeje˛cia roli psychologa klinicznego, co zdecydowanie ułatwiać ma odpowiednio
prowadzone w czasie studiów kształcenie w obre˛bie takich przedmiotów, jak
pedagogika, psychologia czy psychoterapia. Dzie˛ki temu, znaja˛c nie tylko etiologie˛
choroby i sprawność pacjenta, ale również jego psychike˛, fizjoterapeuta pomaga
mu przystosować sie˛ do zmienionej codzienności, uwzgle˛dniaja˛c wszelkie towarzysza˛ce mu problemy i rozwiewaja˛c ewentualne wa˛tpliwości. Istotna˛ role˛ odgrywa tu
także umieje˛tność zjednywania sobie ludzi i wzbudzania zaufania swoja˛ postawa˛,
które to zaufanie w dużym stopniu przekłada sie˛ na efekty prowadzonej terapii.
Na omawiana˛ wszechstronność przygotowania i późniejszej pracy zawodowej
uwage˛ zwraca również A. Ronikier16, podkreślaja˛c konieczność uwzgle˛dniania
wielorakich, wielopłaszczyznowych konsekwencji choroby i niepełnosprawności,
a co za tym idzie – konieczność prowadzenia rehabilitacji kompleksowej, nakierowanej na wszystkie sfery życia pacjenta.
Z przytoczonych opinii wyraźnie wyłania sie˛ obraz absolwenta posiadaja˛cego
wiedze˛ interdyscyplinarna˛, dotycza˛ca˛ zarówno kwestii czysto biologicznego funk14
T. Majewski, Kształcenie personelu dla potrzeb rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych
w dokumentach mie˛dzynarodowych, „Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej”, 1996, nr 4,
s. 38-39.
15
A. Zembaty, Pedagogizacja w procesie kształcenia fizjoterapeutów w Polsce ła˛cznikiem mie˛dzy
kultura˛ fizyczna˛ a medycyna˛, „Poste˛py Rehabilitacji”, 1994, tom VIII, z. 2, s. 49.
16
A. Ronikier, Działalność naukowa Wydziału Rehabilitacji Ruchowej Akademii Wychowania
Fizycznego w Warszawie w okresie 1984-1994, „Poste˛py Rehabilitacji”, 1994, tom VIII, z. 2, s. 73.
235
cjonowania człowieka, jak i jego sfery psychicznej. Przedstawione wcześniej
standardy nauczania zdecydowanie biora˛ pod uwage˛ konieczność kształcenia
wszechstronnego, warto jednak zastanowić sie˛ czy w stopniu wystarczaja˛cym.
Możliwości pracy i drogi rozwoju zawodowego wynikaja˛ce
z ukończenia studiów
Wszystkie wymienione umieje˛tności maja˛ przekładać sie˛ na efektywność pracy
zawodowej fizjoterapeuty, która˛ – według obowia˛zuja˛cych standardów – po
ukończeniu studiów pierwszego stopnia może on podejmować w jednostkach
ochrony zdrowia, ośrodkach dla osób niepełnosprawnych, ośrodkach sportowych
oraz szkolnictwie (pod warunkiem ukończenia specjalności nauczycielskiej). Umieje˛tności te i wiedze˛ student lub absolwent uzupełniać może również poprzez udział
w różnych kursach i szkoleniach zawodowych, zwia˛zanych z dana˛ metoda˛
fizjoterapeutyczna˛, cze˛sto ukierunkowana˛ na pacjenta z konkretna˛ dysfunkcja˛
fizyczna˛ lub psychiczna˛. Dzie˛ki temu poznaje i uzyskuje on prawo do pracy
bardziej specyficznymi technikami, co czyni prace˛ te˛ bardziej efektywna˛. Doskonalenie zawodowe zwie˛ksza ponadto wartość CV takiego absolwenta w oczach
przyszłego pracodawcy i umożliwia mu poszerzenie zakresu przyszłych potencjalnych miejsc pracy o te, które skierowane sa˛ do chorych leczonych komercyjnie.
Należy bowiem zaznaczyć, że – w panuja˛cych realiach – osoby posiadaja˛ce
certyfikaty świadcza˛ce o znajomości konkretnych metod fizjoterapeutycznych
w bardzo niewielu przypadkach decyduja˛ sie˛ na prace˛ w szpitalach i innych
państwowych ośrodkach ochrony zdrowia, głównie z uwagi na proponowane
w nich warunki ekonomiczne. Zdobywanie dodatkowych uprawnień daje wie˛c
znacznie wie˛ksze możliwości podejmowania pracy zawodowej.
Wspomniana „niedookreślona” sytuacja prawna zawodu fizjoterapeuty w pewnym stopniu dodatkowo zwie˛ksza zakres możliwości podejmowania pracy zarobkowej, który, oprócz typowych placówek zwia˛zanych ze służba˛ zdrowia, poszerzony może być o instytucje sportowo-rekreacyjne, nastawione na działalność
profilaktyczna˛ i krzewia˛ca˛ nawyk uprawiania aktywności fizycznej zarówno na
poziomie rekreacji, jak i sportu wyczynowego.
Zasygnalizowane na pocza˛tku niniejszej pracy, całkiem niedawne wprowadzenie systemu studiów trójstopniowych skutkuje przede wszystkim faktem, że nowo
wykwalifikowani fizjoterapeuci moga˛ wyraźnie wcześniej rozpocza˛ć prace˛ zarobkowa˛ w zawodzie wyuczonym. Dotychczas możliwość taka pojawiała sie˛ przed
nimi dopiero po uzyskaniu tytułu magistra, dziś natomiast już absolwenci studiów
licencjackich posiadaja˛ kwalifikacje do pracy w zawodzie fizjoterapeuty, które to
kwalifikacje moga˛ rozszerzyć w toku studiów magisterskich, a naste˛pnie doktoranckich.
236
Przedstawiona w artykule charakterystyka potencjalnych miejsc pracy ma
charakter bardzo ogólny, pokazuje jednak jak wiele możliwości i dróg rozwoju
zawodowego ma przed soba˛ student uzyskuja˛cy tytuł licencjata w zakresie
fizjoterapii. Wszystko to przy założeniu oczywiście, że osia˛gnie˛cie i utrzymanie
przez niego wysokiej jakości przygotowania zawodowego oraz che˛ć permanentnego rozwoju stanowia˛ dla niego wartość nadrze˛dna˛ w kształtowaniu swych
zawodowych kompetencji i uprawniaja˛cych do wykonywania zawodu kwalifikacji.
Kompetencje i kwalifikacje zawodowe absolwentów studiów I stopnia
na kierunku „fizjoterapia”
Streszczenie
Artykuł opisuje specyfike˛ studiów pierwszego stopnia na kierunku „fizjoterapia” w uje˛ciu systemu
studiów trójstopniowych, wprowadzonego w efekcie podpisania przez Polske˛ Deklaracji Bolońskiej
w 2009 r. Autorka omawia obowia˛zuja˛ce we wszystkich szkołach wyższych minimum programowe,
konieczne do zrealizowania na omawianym kierunku kształcenia oraz charakteryzuje docelowa˛ sylwetke˛
absolwenta, wykształcona˛ w toku studiów. W artykule przedstawiono podstawowe kwalifikacje
absolwenta oraz wielorakość możliwości podje˛cia przyszłej pracy zawodowej.
Słowa kluczowe: kształcenie, fizjoterapia, absolwent, kompetencje zawodowe.
Competence and professional qualifications of the graduates of Bachelor’s
degree physiotherapy studies
Summary
The article describes the specificity of Bachelor’s degree physiotherapy studies with the reference
to the system of three-stage studies put into effect as a result of The Bologna Declaration signed by
Poland in 2009 r. The authoress discusses the core curriculum that must be realized in all colleges
offering education in this field of study and characterizes the target profile of the graduate of
physiotherapy. Moreover, the article presents qualifications of the graduate and multiple possibilities of
pursuing the prospective profession.
Key words: education, physiotherapy, graduate, professional competence.
OSW
Tom XII
2012
Nr 2
RECENZJE
Przełom światowy 2012 – istotna zmiana cywilizacji
Ervin Laszlo, Weltwende 2012. Wie eine grüne Wirtschaft, neue Politik und ein
höheres Bewusstsein zusammen wirken (Przełom światowy 2012. Jak współdziałaja˛ razem zielona gospodarka, nowa polityka i wyższa świadomość). Mit
einem Vorwort von Deepak Chopra und Michael Gorbatschow. Aus dem
Englischen von Stephen Schuhmacher, Scorpio Verlag, Berlin – München
2009.
Ervin Laszlo jest założycielem i prezydentem mie˛dzynarodowych organizacji
badawczych: Club of Budapest i General Evolution Research Group. Był on już
dwukrotnie nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla. Jest on autorem licznych
ksia˛żek, które zostały przetłumaczone na ponad 20 je˛zyków. Jest też wydawca˛
mie˛dzynarodowego czasopisma poświe˛conego przyszłości: „World Futures: The
Journal of General Evolution”. Jako ostatnia˛ E. Laszlo opublikował ksia˛żke˛
„Przełom światowy 2012. Jak współdziałaja˛ razem zielona gospodarka, nowa
polityka, i wyższa świadomość”. Swoja˛ ksia˛żke˛ E. Laszlo traktuje jako podre˛cznik
XXI wieku, aby zrozumieć współczesne położenie naszej planety i jakie należy
podja˛ć decyzje, aby zabezpieczyć przyszłość i dobrobyt ludzkości w nadchodza˛cych latach.
Cze˛ść wste˛pna obejmuje: „Przełom światowy 2012”; „Przedmowe˛ Deepaka
Chopry”; „Przedmowe˛ Michaiła Gorbaczowa” i „Wprowadzenie”. Podstawowe
znaczenie maja˛ jednak trzy podstawowe cze˛ści: „Pierwsza cze˛ść: Decyzja o losie”;
„Druga cze˛ść: Czuwać wcześnie”; „Trzecia cze˛ść: Przełom 2032. Eksperyment
myślowy”. Natomiast cze˛ść końcowa˛ obejmuja˛: „Posłowie do przełomu światowego 2012 – Nowy pocza˛tek” autorstwa J. Arguellesa, „Pogłe˛biaja˛ca literatura
o przełomie światowym”, zestawiona przez D. Woolfsona. Istotne znaczenie
posiadaja˛ też zała˛czniki: „Zała˛cznik 1: Misja Klubu Budapeszteńskiego. Manifest
o planetarnej świadomości”; „Zała˛cznik 2: Stan globalnego położenia. Deklaracja
o Przełomie Świata 2012”; „Zała˛cznik 3: Inicjatywy Klubu Budapeszteńskiego”;
„Zała˛cznik 4: Misja na rzecz sojuszu nowego humanizmu”.
Klub Budapeszteński (Club of Budapest, www.clubofbudapest.org) został
założony przez Ervina Laszlo w 1993 r. stanowia˛c nieformalny mie˛dzynarodowy
zwia˛zek ludzi z wysokimi etycznymi standardami i moralna˛ integralnościa˛, które
prowadza˛ do rozwoju nowego myślenia i działania czuja˛cych sie˛ zobowia˛zanych do
rozwia˛zywania problemów XXI wieku – społecznych, politycznych, gospodar-
238
Recenzje
czych i ekologicznych. Klub inicjuje i popiera dialog pomie˛dzy różnymi systemami
religii i światopogla˛dów. Istota˛ „przełomu światowego” jest globalna zmiana
współczesnej ścieżki rozwoju opartego na konfliktach i konfrontacji na rzecz
przyszłości, dobrobytu i pokoju. W uje˛ciu Deepaka Chopry współcześni ludzie żyja˛
już w dwóch światach – w jednym zapatrzonym w przeszłość i w drugim
poszukuja˛cym nowych rozwia˛zań dla ludzkiego życia. Dla D. Chopry nowe
rozwia˛zania wymagaja˛ też nowej świadomości i etyki działania. W uje˛ciu
M. Gorbaczowa stosunki pomie˛dzy ludźmi i przyroda˛ sa˛ coraz bardziej kompleksowe i coraz silniej obcia˛żaja˛ środowisko. Wsze˛dzie ludzie sa˛ niezadowoleni
z istnieja˛cego status quo i domagaja˛ sie˛ głe˛bokich zmian. Istnieje jednak alternatywa wobec współczesnych zachowań. We „Wprowadzeniu” E. Laszlo stwierdza, że świat, który stworzyliśmy, nie jest zdolny do przyszłości, gdyż dominuja˛
w nim różnorodne zjawiska kryzysowe we wszystkich dziedzinach gospodarki
i społeczeństwa. Co wie˛cej: „Kryzys wymaga podstawowych zmian, a nie tylko
kosmetycznych korektur, nie działań cza˛stkowych albo krótkookresowych środków
naprawczych. Wymaga on fundamentalnej zmiany obejmuja˛cej cały system współczesnej zmiany świadomości” (s. 26). Jesienia˛ 2008 r. kryzys finansowy doprowadził już do licznych zmian w gospodarce. Chińskie słowo „wei-ji” oznacza
„kryzys” zarówno jako niebezpieczeństwo, ale także jako szanse˛. Trzeba uwzgle˛dniać zawsze oba aspekty. Świadoma zmiana myślenia i działania może spowodować cia˛g zmian, których pilnie potrzebujemy. Ksia˛żka E. Laszlo stanowi ponieka˛d
podre˛cznik świadomej zmiany, która byłaby jednocześnie epokowa˛ zmiana˛, „przełomem światowym”.
„Pierwsza cze˛ść: Decyzja o losie” zawiera trzy rozdziały: „Co zdarzy sie˛,
jeśli ...”; „Dlaczego potrzebujemy współcześnie zmiany”; „Horyzont czasowy
2012”. We wste˛pie do tego rozdziału E. Laszlo stwierdza, że współczesny świat nie
jest ani racjonalny, ani też zrównoważony (s. 31). Świat społeczny pozostaje
niestabilny, a ludzie nie działaja˛ uczciwie i skłonni sa˛ do przemocy. Współcześnie
możliwe sa˛ dwie formy rozwoju: droga do załamania społeczeństwa lub droga do
przełomu. Narastaja˛ konflikty o zasoby, dochodzi do gospodarczej nierównowagi
i do konfliktów, naste˛puje wzrost ocieplania Ziemi, narastania fali migrantów,
globalnych wydatków zbrojeniowych, działalności grup terrorystycznych handlarzy
broni, karteli narkotykowych, rozwoju zorganizowanej przeste˛pczości. Droga do
przełomu wiedzie przez rozwój ruchów społecznych na rzecz zrównoważonego
rozwoju i pokoju, zmniejszenia wydatków zbrojeniowych, przejścia do alternatywnych źródeł energii, problemu odpowiedzialności społecznej i ekologicznej przy
odchodzeniu od da˛żenia do maksymalizacji zysków i wzrostu gospodarczego,
transferów technologicznych i finansowych zasobów.
Świat, który stworzono, nie jest dota˛d zrównoważony pod wzgle˛dem strukturalnym i w uje˛ciu czasowym. Systemowa nietrwałość dotyczy współcześnie:
Recenzje
239
warunków przyrodniczych, nietrwałości w gospodarce czy też nietrwałości w społeczeństwie. Wykorzystanie środowiska jest – w swojej istocie – nietrwałe. Dotyczy
to wody, rolnictwa, powietrza, globalnego ocieplenia i zmiany klimatu. Od
niedawna gwałtownie spada ilość doste˛pnej wody słodkiej. Najtrudniejsza jest
sytuacja w Afryce, na Środkowym Wschodzie, w południowej i centralnej Azji,
gdzie rezerwy wody słodkiej wynosza˛ mniej niż 1700 m3 na osobe˛. Dramatyczna
sytuacja be˛dzie na świecie już około 2025 r. Szacuje sie˛, że na globalnej
płaszczyźnie liczba doste˛pnych użytków rolnych wynosi 1,8 bln ha, z tego 71%
w krajach rozwijaja˛cych sie˛ (s. 43). Naste˛puje szybka utrata użytków rolnych.
Narasta też zanieczyszczenie atmosfery. W cia˛gu 200 lat wzrosła ilość CO2
w atmosferze z 280‰ do 350‰. Głównym czynnikiem jest spalanie we˛gla
i deforestacja dużych obszarów leśnych. Globalne ocieplenie i zmiana klimatu
przejawiaja˛ sie˛ niestabilnymi stosunkami pogody wywoływanymi przez cieplejsze
masy powietrza. Jest charakterystyczne, że współcześnie osia˛gne˛ły już CO2, metan
i inne gazy cieplarniane najwyższy stan emisji w historii człowieka. Długie okresy
suszy prowadza˛ do spadku produkcji żywności. Najważniejsze kraje eksportuja˛ce
żywność: Australia, Kanada, USA i UE, doświadczaja˛ także zagrożenia spadku
żywności.
Niezrównoważony rozwój gospodarki przybiera takie formy jak: nadmierne
wykorzystywanie zasobów, czy niezrównoważony system finansowy. Popyt ludzkości na zasoby staje sie˛ coraz wie˛kszy, przewyższaja˛c globalna˛ podaż. Wykorzystanie zasobów naturalnych osia˛ga obecnie swoje granice – wydobycie ropy
naftowej, połowy ryb, poste˛puja˛ca deforestacja. Niestabilność globalnego systemu
finansowego należy do najważniejszych czynników zagrożeń ekonomicznych.
Kryzys finansowy doprowadził do olbrzymiej utraty pienia˛dza wynosza˛cej 2,8 bln
dolarów amerykańskich, natomiast utracona wartość akcji wynosiła aż 26 bln
dolarów amerykańskich (s. 54). Strukturalna niestabilność globalnego systemu
finansowego prowadziła nie tylko do baniek spekulacyjnych, a także do nieodpowiedzialnego da˛żenia do krótkookresowych zysków bez wzgle˛du na długookresowe konsekwencje.
Z gospodarka˛ wia˛że także nietrwałość w społeczeństwie. Należy tutaj wymienić m.in. przepaść pomie˛dzy biednymi i bogatymi, a także załamanie sie˛ struktur
społecznych. W uje˛ciu E. Laszlo: „Rosna˛ca przepaść pomie˛dzy bogatymi i biednymi jest główna˛ przyczyna˛ brakuja˛cej trwałości na świecie. Taka przepaść stanowi
nie tylko gospodarcza˛ statystyke˛, ale także niebezpieczna˛ społeczna˛ rzeczywistość”
(s. 56). Charakterystyczna jest problematyka wyżywienia, gdzie dużo żywności
ulega marnotrawstwu. Załamanie sie˛ społecznych struktur powoduje coraz wie˛ksza˛
frustracje˛ i agresywność wśród ludności. Bezpieczeństwo miejsca pracy staje sie˛
już przeszłościa˛, a wiele funkcji rodziny przyjmowanych jest przez grupy interesów. Sta˛d też: „Potrzebujemy głe˛boko sie˛gaja˛cej zmiany: ten świat nie jest zdolny
240
Recenzje
do przyszłości” (s. 61). Naste˛puje nieoczekiwane przyspieszenie wielu współczesnych trendów: podnoszenie sie˛ poziomu morza, emisje dwutlenku we˛gla i globalne
ocieplenie (prognozy sie˛gaja˛ współcześnie od 3o do 6oC). Potencjalne ocieplenie
o 6oC doprowadziłoby do znacznego zagrożenia produkcji żywności i obszarów
zasiedlenia. Rok 2012 miał duże znaczenie w kalendarzu Majów. Ci ostatni
prowadzili szczegółowe obserwacje astronomiczne o olbrzymich okresach czasu.
W roku 2012 dojdzie – według ich kalendarza – nie do „końca świata”, ale do jego
zasadniczej transformacji. Szczegółowe obliczenia Majów wskazuja˛, że centrum
naszej galaktyki w dniu 21 grudnia 2012 zakończy „rok kosmiczny”, a wie˛c 25 920
lat trwaja˛ca˛ „podróż” przez cały zodiak. Z punktu widzenia astronomii wysta˛pi
wtedy pocza˛tek nowego roku kosmicznego, który be˛dzie trwał znowu 25 920 lat.
Twierdzi sie˛, że aktywność słoneczna około 2012 r. osia˛gnie wtedy swój „szczyt”.
„Druga cze˛ść: Czuwać wcześnie” podejmuje problem współczesnych zmian,
zwłaszcza dotychczasowych działań. Znane sa˛ przynajmniej trzy alternatywy:
możliwość kontynuacji dotychczasowego rozwoju; próba zmian osobistych, gospodarczych i politycznych; zasadnicza zmiana w kierunku światowej transformacji.
W tym ostatnim przypadku ważne znaczenie maja˛ zabezpieczenia przeżycia
psychicznego; zabezpieczenie bardziej stabilnych stosunków mie˛dzyludzkich; tworza˛ce sens tożsamość społeczna i kulturowa; dobrze opłacana i społecznie użyteczna praca. Przy realizacji tych celów konieczne jest poparcie ruchów społecznych
ludzkości, a wie˛c szeroko poje˛ta kreatywność kulturowa. Dotyczy to także życia
gospodarczego. Współcześnie trudno jest mówić o „sektorze prywatnym, gdy
wielkie koncerny staja˛ sie˛ coraz bardziej „sektorem publicznym”. Sta˛d też cele
gospodarki wychodza˛ coraz bardziej poza dawne, klasyczne cele, maksymalizacji
zysku. Nie wystarczaja˛ obecnie fundacje, które pojawiły sie˛ powszechnie pocza˛wszy od lat dwudziestych ubiegłego wieku. Najważniejsze znaczenie maja˛ działania:
w zakresie trwałości; w zakresie zdrowego życia; w zakresie alternatywnego
lecznictwa; w zakresie osobistego rozwoju, wprowadzeniu ekologicznego stylu
życia.
Włoski przedsie˛biorca Marco Roveda założył organizacje˛ LifeGate, która głosi
hasło przejścia od „cywilizacji przymusowego konsumowania” do „cywilizacji
świadomego konsumowania” (s. 97). Coraz pilniejsze staje sie˛ pożegnanie ze
starymi wartościami. Należy sie˛ szczególnie pożegnać z takimi wartościami, jak:
wartość otrzymywania; ogromne znaczenie pienia˛dza; bezkrytyczna ocena technologii; pokłony przed nowymi rzeczami i ostatnimi trendami mody; fetyszem
wydajności; przekonaniem, że własny kraj jest „nade wszystko” – wartościami
klasycznego patriotyzmu. Wiele z tych wartości jest już nieadekwatnych, a niektóre
z nich sa˛ nadmiernie przeceniane i prowadza˛ do błe˛dnych działań politycznych.
Wartości, które należy stopniowo zapomnieć, podtrzymywane sa˛ przez niebezpieczne mity, które sa˛ nie tylko przestarzałe, ale sa˛ także rzeczywiście niebezpiecz-
Recenzje
241
ne. Do tych niebezpiecznych mitów należa˛: ziemia jest niewyczerpalna; przyroda
jest olbrzymim mechanizmem; życie jest walka˛, w której przeżywaja˛ tylko
najsilniejsi; rynek koryguje gospodarcze różnice i niesprawiedliwości; im wie˛cej
konsumujemy, tym lepiej. Wyobrażenie, że Ziemia stanowi niewyczerpalne źródło
zasobów i nieskończone miejsce przyjmowania odpadów należy do szczególnie
niebezpiecznych mitów. Traktowanie przyrody jako olbrzymiego mechanizmu
należy do światopogla˛du newtowskiego. Jest to podstawa˛ przekonania, że natura˛
można manipulować podobnie jak maszyna˛. Traktowanie życia jako walki, gdzie
zwycie˛ża najsilniejszy nawia˛zuje do teorii Darwina. Jednakże poje˛cie „fittest” nie
oznacza tam wcale najsilniejszego albo najbardziej bezwzgle˛dnego, ale raczej
najbardziej zdolnego do przemian osobnika. Mit rynku jest ściśle zwia˛zany
z przeżyciem najsilniejszego. Jednakże „zakończenie skrajnego ubóstwa, utrzymanie zrównoważonego środowiska i stabilizacja wielkości ludności – nie moga˛ być
pozostawione siłom rynku” (s. 105). Podobne przekonanie odnosi sie˛ do mitu
konsumpcji („Im wie˛cej konsumpcji, tym jesteś lepszy”).
Świat potrzebuje coraz bardziej nowego etycznego fundamentu, gdyż żyjemy
w globalnie powia˛zanym i zależnym społeczeństwie. Sta˛d też etyka musi wychodzić poza regionalne, etyczne i narodowe normy działania – musi być ona etyka˛
planetarna˛, nawia˛zuja˛ca˛ do humanistycznych tradycji świata. Podstawowa zasada
etyki planetarnej musi brzmieć – „żyj w ten sposób, aby było możliwe życie także
innych ludzi”. Bez globalnej rewolucji w sferze ludzkiej świadomości nic nie
zmieni sie˛ na lepsze, a katastrofa ekologiczna, społeczno-ekonomiczna, demograficzna stanie sie˛ wprost nieunikniona. E. Leszlo twierdzi, że istnieje konieczność
rozwoju „świadomości kosmicznej”. Autor nawia˛zuje tutaj do „świadomości akasha”, a wie˛c uczucia przynależności i jedności człowieka i kosmosu. Rozwój takiej
świadomości nie jest żadna˛ utopia˛, ale znajduje sie˛ już w toku rozwoju u najbardziej wrażliwych jednostek. Aby rozwine˛ła sie˛ taka świadomość, potrzebna jest
zgodność na płaszczyźnie osobowej, zgodność na płaszczyźnie mie˛dzyludzkiej,
a także zgodność na płaszczyźnie transpersonalnej. Cele świadomej transformacji
można urzeczywistnić, chociaż wymagaja˛ one celowego i konsekwentnego działania od wszystkich świadomych odpowiedzialności ludzi.
„Trzecia cze˛ść: Przełom 2032. Eksperyment myślowy” przedstawia hipotetyczny stan rozwoju świata w 2032 r. Ówczesny świat mógłby być stabilny,
uczciwy i pokojowy. E Laszlo przedstawia te zmiany na podstawie dwóch
hipotetycznych raportów: raportu młodej nauczycielki i raportu młodego doradcy
w gminie. W roku 2032 życie be˛dzie określane przez inne czynniki niż w 2012 r.
Be˛da˛ wtedy przyje˛te nowe wartości, a nowa świadomość be˛dzie wyżej rozwinie˛ta.
Według raportu nauczycielki: „Bogactwo nie jest obecnie definiowane przez
przekonanie mieć, ale przez być” (s. 139). Nauczanie nie jest już rozdzielone na
poszczególne dyscypliny, ale odbywa sie˛ w systematycznych ramach. Ramy te
242
Recenzje
obejmuja˛ cztery podstawowe tematy: trwałość ekologiczna, zdrowie publiczne
i wola ogółu; interkulturowe zrozumienie i lokalny, jak też globalny dobrobyt
gospodarczy przez uczciwe i zrównoważone wykorzystanie zasobów globalnych.
Nowa świadomość znajduje sie˛ w jaskrawym przeciwieństwie do egocentrycznej świadomości epoki przemysłowej. W uje˛ciu młodego doradcy w gminie cecha˛
nowego świata be˛dzie stabilność – oparta na stabilności kooperuja˛cych samorza˛dów, państw federalnych, narodów i federacji narodów. System samodzielnych
państw narodowych XX wieku zostanie przekształcony w system transnarodowy,
który opierać sie˛ be˛dzie na forach administracyjnych i forach podejmowania
decyzji, z których każde be˛dzie miało własna˛ sfere˛ kompetencji. Natomiast
globalne fora be˛da˛ decydować o problemie pokoju i bezpieczeństwa, ochronie
środowiska, o informacji i komunikacji i finansach mie˛dzynarodowych. Najważniejszym forum na tej płaszczyźnie globalnej byłaby United People’s Organization
(UPO). Zjednoczona Organizacja Ludów zasta˛piłaby dotychczasowa˛ ONZ. Nowa
UPO respektowałaby zasade˛ subsydiarności. Politycznymi członkami UPO byłyby
regionalne federacje państw narodowych. Należałyby do niej: Unia Europejska,
Unia Północnoamerykańska, Unia Ameryki Łacińskiej, Unia Północno-Afrykańska
i Bliskiego Wschodu, Unia Afrykańska Państw Subsaharyjskich, Unia Azji Centralnej, Unia Azji Południowej i Południowo-Wschodniej, Unia Australii – Japonii
– Pacyfiku. Koordynacja na płaszczyźnie globalnej byłaby przesłanka˛ dla ponownego odtworzenia efektywnego funkcjonowania środowiska i równowagi w zależnościach przyrodniczych powietrza, wody, regeneracyjnych cyklów biosfery. Zadania i zakresy odpowiedzialności państw narodowych nie zmieniłyby sie˛ w sposób
istotny, m.in. kierowaniem sprawami gospodarczymi i społecznymi. Jednakże, jak
twierdzi E. Laszlo, „narodowe instytucje nie moga˛ opierać sie˛ na podstawie
absolutnej suwerenności” (s. 148). W nowym społeczeństwie zmieniłby sie˛ podstawowy cel działań ekonomicznych. Gospodarka powinna być oparta na założeniach trwałego i zrównoważonego rozwoju, a wie˛c zdolna do przyszłości. Istotne
byłoby odejście od neoliberalnej wiary w cia˛gły wzrost gospodarczy, a także
efektywny system walut lokalnych, regionalnych, narodowych i globalnych.
W społeczeństwie przyszłości nie ma miejsca dla opartych na maksymalizacji
zysków, bańkach spekulacyjnych i inflacji walut narodowych. W zakresie technologii najważniejsze jest zabezpieczenie woli ogółu i poprawy jakości życia.
Kryterium wprowadzania nowych technologii jest ich społeczna użyteczność
i zgodność z wymogami ochrony środowiska. Najważniejszy poste˛p technologiczny
dotyczy wytwarzania energii – energia solarna, wodna, wietrzna i geotermiczna.
Nasta˛pi także ograniczenie inwazyjnych technik medycznych na rzecz bardziej
całościowych i łagodniejszych metod leczenia. Zasadniczym zmianom ulegnie
także wzrost gospodarczy oparty na wzajemnych wie˛ziach społecznych, komunikacji i świadomości celów i decyzji.
Recenzje
243
Ksia˛żka E. Laszlo „Przełom światowy 2012” stanowi interesuja˛ca˛ filozoficzna˛
i empiryczna˛ analize˛ współczesnej gospodarki i społeczeństwa, a także koniecznych zmian dla poprawy dotychczasowej niebezpiecznej sytuacji. W tym celu staje
sie˛ konieczny przełom światowy w zakresie zachowania przyrody i zasadniczych
zmian w funkcjonowaniu gospodarki i społeczeństwa. Wia˛że sie˛ z tym rozwój
odmiennej świadomości i etyki planetarnej. Pomyślny los ludzkości i biosfery
stanowi tym samym najważniejsze wyzwanie dla XXI wieku.
Eugeniusz Kośmicki

Szkice Humanistyczne

Transkrypt

Podobne dokumenty

Numer 30/2005 - Gimnazjum Nr 2 Warszawa Mokotów

Szkice Humanistyczne - Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa

Reflection FullSpectrum

KONCEPCJA ZDROWIA TIENS

Adaptacje ludzkiego umysłu do „wojny” informacyjnej - PFK

Hipoteza Uzasadniania - PFK

Prawie cała prawda o Nottingham 24/08/2005 13 sierpnia

Untitled - Językoznawstwo

Seks, cudzołóstwo i rozwód (2012)