Historia olsztyńskich cmentarzy

Zakład Cmentarzy Komunalnych
Historia olsztyńskich cmentarzy
Najstarsza olsztyńska nekropolia, zlokalizowana była zarówno w podziemiach jak i dookoła kościoła św. Jakuba, który
był pierwszą w mieście sakralną świątynią. Dekret Fryderyka II z 1773 r. w sprawie zakładania cmentarzy za miastem,
wymuszał likwidację cmentarzy położonych w obrębie murów miejskich. Pomimo to dopiero w 1799 r. władze pruskie
zabroniły chowania zmarłych w podziemiach kościoła a zmarłych długo jeszcze chowano na cmentarzu przy kościele,
aż do jego ostatecznej likwidacji w 1858 r.
W obrębie murów miejskich nieopodal Dolnej Bramy nad Łyną znajdował się również cmentarz przy szpitalnej kaplicy
Św. Ducha. Ten cmentarz także zlikwidowano w II połowie XIX w., po wybudowaniu Szpitala Mariackiego (obecnie
Szpital Miejski) w 1870 roku, przy którym założono nową przyszpitalną nekropolię.
Pozostałe cmentarze znajdowały się poza murami miasta. W pobliżu kaplicy św. Ducha ale po drugiej stronie Łyny
przy skrzyżowaniu drogi Miłakowskiej (obecnie ul. Grunwaldzka) z drogą olsztynecką (obecnie Al. Warszawska)
znajdował się szpital i leprozorium (przytułek) św. Jerzego, funkcjonujący już od przełomu XIV i XV wieku i
przeznaczony przede wszystkim dla trędowatych, ale również i innych chorych . Przy szpitalu św. Jerzego
funkcjonował cmentarz, na którym chowano zmarłych w szpitalu i przytułku.
Na przełomie XV i XVI wieku, powstał w Olsztynie jeszcze jeden dom zarazy dla trędowatych, przy którym
wybudowano istniejącą do dziś kaplicę zwana Kaplicą Jerozolimską. Obok rozciągał się cmentarz, drugi z położonych
poza murami miasta, na którym grzebano ofiary epidemii zwanych zarazami, tak powszechnych w okresie od XV do
XVII wieku. Podobny dom zarazy i spory cmentarz był usytuowany w miejscu gdzie obecnie stoi budynek Ośrodka
Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego. Nieopodal w miejscu gdzie obecnie stoi pomnik Stefana Jaracza
grzebane były ofiary zarazy z lat 1710 – 1711. Na pamiątkę tej epidemii ustawiono w tym miejscu figurę Chrystusa,
którą po II wojnie przeniesiono pod kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa.
Na Górnym Przedmieściu (w miejscu obecnego ratusza) funkcjonował cmentarz otaczający istniejący tam kościół św.
Krzyża. Pierwsze wzmianki o tej nekropolii pochodzą z 1582 r. Od czasu po rozbiorach, kiedy w Olsztynie zaczęła się
powiększać gmina ewangelicka, cmentarz ten posiadał wydzieloną część dla ewangelików. Kościół św. Krzyża z
powodu bardzo złego stanu technicznego został rozebrany w 1803 r., natomiast cmentarz zamknięto w 1870 r. Jego
zamknięcie wymusiła konieczność poszerzania granic rozwijającego się miasta. W 1909 teren cmentarza został
wykupiony przez Radę Miejską i w latach 1911-1915 wybudowano na tym miejscu nowy ratusz.
1
Zakład Cmentarzy Komunalnych
W 1812 r. król pruski Fryderyk Wilhelm wydał Edykt o stosunkach obywatelskich tzw. Judenedikt , który czynił Żydów,
dotąd mających ograniczone prawa, pełnoprawnymi obywatelami Królestwa Pruskiego. Odtąd Żydzi mieli prawo do
swobodnego osiedlania się, wykonywania zawodu, odbywania praktyk religijnych oraz nabywania
nieruchomości. Rozrastająca się gmina żydowska mogła teraz założyć swój własny cmentarz. Powstał on w 1818
roku przy dzisiejszej ul. Zyndrama z Maszkowic.
W 1913 roku przy tym cmentarzu według projektu urodzonego w Olsztynie wybitnego architekta Ericha Mendelsohna
powstał istniejący do dziś Dom Przedpogrzebowy Bet Tahara. Kirkut bez problemu przetrwał zawirowania hitleryzmu i
II wojny światowej. Nie oparł się jednak decyzjom
PRL-wskich władz, które postanowiły w latach 60-tych XX wieku o jego likwidacji. Groby zostały usunięte, teren
cmentarza wyrównano, macewy (stele nagrobne) zostały wykorzystane jako materiał budowlany. Tego losu nie
uniknął również grób rodziny Mendelsohnów. Po cmentarzu został tylko typowy cmentarny lipowo – klonowy
starodrzew.
Po likwidacji nekropolii św. Krzyża siłą rzeczy pojawiła się konieczność budowy nowych cmentarzy wyznaniowych.
Rodzinom zmarłych zezwolono na dokonanie ekshumacji i przeniesienia nagrobków na nowe cmentarze.
Już w 1869 roku utworzono niewielki cmentarz ewangelicki przy obecnej ulicy Partyzantów za tzw. „Domem
Kopernika” - jak Stowarzyszenie Mniejszości Niemieckiej nazwało w 1996 roku swoją siedzibę w secesyjnej
kamienicy przy ulicy Partyzantów 3. Cmentarz był zlokalizowany na tyłach budynku wzdłuż torów kolejowych aż do
przejścia pod torami. Pierwszy pogrzeb na tym cmentarzu miał miejsce w 1873 r., jednak ponieważ jego
powierzchnia wynosiła tylko 63 ary, już w 1886 r. został zamknięty. Po wojnie został zlikwidowany i pozostały po nim
tylko nasadzenia drzew, natomiast nagrobki zostały zlikwidowane a na ich miejscu wybudowano garaże. Ponieważ
zajmował niewielka powierzchnię, wkrótce zabrakło miejsca i w 1872 roku koło parku w Jakubowie (przy obecnym
szpitalu MSWiA) utworzono kolejny cmentarz ewangelicki. W 1904 roku wybudowano istniejącą do dziś kaplicę, którą
po II wojnie światowej przekształcono w cerkiew olsztyńskiej parafii pw. Opieki Najświętszej Marii Panny. Cmentarz
składał się z dwóch części: starej od strony północnej
i nowej od południowej. Starą część zlikwidowano w latach 60-tych a nową na początku lat 80 –tych. Był on miejscem
2
Zakład Cmentarzy Komunalnych
pochówku czołowych obywateli Olsztyna, rajców miejskich, kupców i fabrykantów. Na miejscu cmentarza urządzono
park z pomnikiem pochowanego tu w 1920 r. działacza plebiscytowego Bogumiła Linki. Zachowała się część kutych,
żeliwnych ogrodzeń kwater grobowych
z tego cmentarza. Zostały one wykorzystane jako ogrodzenie parku na Nagórkach. Zachował się również fragment
ogrodzenia cmentarza, który pozostawiono na miejscu.
W 1870 roku zakupiono parcelę od niemieckiego księdza katolickiego, wieloletniego proboszcza parafii św. Jakuba w
Olsztynie, kanonika rzeczywistego kapituły warmińskiej Leopolda Augusta Kahraua, oraz olsztyńskiego mieszczanina
Asta i dokonano założenia katolickiego cmentarza św. Jakuba,przy obecnej ulicy Wojska Polskiego, na posesji zwanej
Aachen Plan. W 1892 roku dokupiono kolejny fragment o wielkości 358 metrów kwadratowych. Powierzchnia
cmentarza wynosi obecnie 2,6 ha.Kwatery są rozdzielone alejami, które są obsadzone liczącymi już ponad sto lat
klonami i lipami. Na cmentarzu tym znajduje się wykonany w stylu neogotyckim najstarszy istniejący olsztyński
nagrobek Adolfa i Olimpii Schlimphów z 1848 r., przeniesiony z likwidowanego cmentarza św. Krzyża. Kaplica
cmentarna przy wejściu na cmentarz została wybudowana w 1881 r. Po wojnie została oddana w użytkowanie parafii
polsko-katolickiej Matki Boskiej Wniebowziętej. Cmentarz został zamknięty w 1962 r., aw 1984 roku wpisano go do
rejestru zabytków.
W 1904 r. ze względu na brak miejsca na cmentarzu katolickim św. Jakuba, założono nowy cmentarz pomiędzy ul.
Jagiellońską a ul. Rataja, na którym chowano początkowo parafian św. Jakuba a wkrótce obsługiwał dwie nowe parafie
– Najświętszego Serca Pana Jezusa i św. Józefa. Cmentarz św. Józefa ulokowano na planie litery „L” wyznaczając przy
pomocy obsadzonych lipami i klonami alei głównej i prostopadłych do niej alejek bocznych regularny układ kwater.
Jego powierzchnia wynosi 4,9 ha. Znaczna część mogił pochodzi z okresu powojennego, jednak zachowało się tu
również wiele nagrobków z początku wieku wraz z kutymi, żeliwnymi ogrodzeniami kwater rodzinnych. W latach
1912-1913 wybudowano sąsiadujący bezpośrednio z cmentarzem kościół św. Józefa. Pomimo to aż do 1924 roku
cmentarz formalnie należał jeszcze do parafii św. Jakuba, a dopiero potem pieczę nad nim przejęła parafia św. Józefa.
W 1921 roku na cmentarzu wybudowano neogotycką kaplicę, która pomimo że częściowo spłonęła w 1996 roku, to
została odrestaurowana w 2006 r. Cmentarz został zamknięty w 1962 roku a od 1984 jest wpisany do rejestru
zabytków.
Poza cmentarzami wyznaniowymi w mieście funkcjonowały jeszcze inne cmentarze. Jeden z nich to wspomniany już
cmentarz przy szpitalu Mariackim (Miejskim), który założono po 1870 r. i na którym grzebano nie tylko zmarłych
pacjentów ale i pracowników szpitala. Cmentarz Mariacki został zamknięty niecałe sto lat później w 1970 r. W miejscu
tym ustawiono pamiątkowy obelisk. Podobny cmentarz istniał na terenie obecnego parku Kortowskiego. Służył
głównie jako miejsce pochówku zmarłych pacjentów szpitala psychiatrycznego w Kortowie.
W obecnych granicach miasta, dawniej poza jego granicami istniały również cmentarze rodowe (rodzinne)
usytuowane bezpośrednio na terenie lokalnych rodzinnych majątków, przy ich siedzibach. Dwa z nich niezachowane
do chwili obecnej, położone były przy obecnej ulicy - go Maja. W pobliżu obecnego pomnika Jaracza był cmentarz
rodziny Bojarskich, dalej należący do rodziny Berendt. Do dnia dzisiejszego istnieją za to cmentarze rodowe w Tracku i
Posortach. Zachowały się również dawne wiejskie cmentarze parafialne w Gutkowie i Dajtkach.
Wybuch I Wojny Światowej zrodził potrzebę urządzania nowych cmentarzy grzebalnych – miejsc pochówku poległych
żołnierzy poszczególnych armii. Nieopodal późniejszego cmentarza komunalnego znajduje się odrestaurowany
obecnie cmentarz niemiecki. Pierwszych pochówków dokonano tu w sierpniu 1914 roku. Po drugiej stronie szosy
powstał cmentarz armii rosyjskiej.
W 1923 roku miasto tuz przy wspomnianym wyżej cmentarzu rosyjskim z I wojny światowej, założyło cmentarz
komunalny – bezwyznaniowy. Do naszych czasów zachowały się tylko dwa nagrobki z tego cmentarza,
odrestaurowane staraniem ZCK.
3
Zakład Cmentarzy Komunalnych
Kolejna kwatera wojenna z okresu I wojny światowej istnieje na założonym w 1913 r. cmentarzu garnizonowym przy ul.
Szarych Szeregów. Pochowani są tu żołnierze armii niemieckiej i armii rosyjskiej. Spoczywają tu również żołnierze
niemieccy i członkowie ich rodzin z garnizonu olsztyńskiego z okresu międzywojennego, oraz żołnierze KBW osoby
cywilne z wczesnego okresu powojennego. Obok jest cmentarz żołnierzy Armii Czerwonej, poległych w walkach w
Prusach Wschodnich w 1945 roku oraz kwatery żołnierzy polskich i lotników francuskich z pułku Normandia-Niemen.
Pomiędzy ulicami Baczewskiego i Sybiraków, tuż przy budynkach polikliniki, w latach 1948-1953, w pochowano
tysiące ofiar II wojny, których szczątki były ekshumowane i przenoszone w to miejsce z różnych likwidowanych
cmentarzy oraz pojedynczych i zbiorowych mogił. Nekropolia, wbrew jej nazwie „Cmentarz Ofiar Terroru
Hitlerowskiego” jest miejscem spoczynku nie tylko ofiar pomordowanych przez Niemców jak np. żołnierzy AK –
więźniów obozu w Działdowie zamordowanych przez SS w Zawadach Małych koło Starych Jabłonek, ale również
cywilów wymordowanych przez Sowietów m.in. pacjentów i personelu olsztyńskich szpitali oraz zabitych na
olsztyńskim dworcu kolejowym.
Współczesne nekropolie Olsztyna to cmentarze komunalne przy ul. Poprzecznej oraz koło Dywit. Cmentarz przy ul.
Poprzecznej powstał w 1962 r. po zamknięciu cmentarza przy kościele św. Józefa. Na tym cmentarzu obecnie
odbywają się tylko dochowania do istniejących grobów oraz pochówki pokremacyjne. Znajduje się tu również
olsztyńska „Aleja Zasłużonych”
4