Zmierzch i świt. Stanisław August i Rzeczpospolita 1764-1795 | Pol-Int

Pol-Int
PRACA ZBIOROWA
Recenzja książki: Zmierzch i świt. Stanisław August i Rzeczpospolita 1764-1795,
Warszawa 2015.
Data opublikowania: 31.05.2016
Zrecenzował(a) Stanisław Witecki
Redakcja naukowa dr Marcin Jarząbek
Zmierzch i Świt… jest pokłosiem konferencji o identycznym tytule, która odbyła się w lipcu 2014 r. z okazji 250.
rocznicy koronacji Stanisława Augusta Poniatowskiego. W porównaniu z wieloma wydawnictwami
pokonferencyjnymi funkcja tego tomu wykracza poza upamiętnienie jednego z wielu wydarzeń naukowych.
Książka ta jest przykładem owocnej współpracy uznanych badaczy z najmłodszym pokoleniem historyków.
Redaktorzy zdecydowali się nie wyróżniać tytułów naukowych autorów oraz ustalili alfabetyczną kolejność ich
prezentacji. To rzadkie w polskiej historiografii przezwyciężenie zawodowej hierarchii warte jest odnotowania.
Szczególnie, że w rezultacie dużo łatwiej traktować wszystkie ustalenia przez pryzmat ich metodologicznej
rzetelności, a nie dorobku autora. Waga pomocy doświadczonych badaczy została uwzględniona w przypisach
informujących o powstaniu artykułów na podstawie pisanych pod ich opieką prac licencjackich.
Pomiędzy tekstami obu grup zarysowała się wyraźna różnica tematyki i celów wystąpień. Starsi historycy
przedstawili propozycje metodologiczne młodsi szczegółowe, analityczne studia. Ciekawe na ile było to
przypadkiem, na ile zamierzoną różnicą, a na ile prostą konsekwencją możliwości badawczych na różnym etapie
kariery. Wydaje się, że zwolennikiem tej ostatniej możliwości jest Zofia Zielińska, która w krytycznym przeglądzie
dotychczasowej literatury na temat czasów stanisławowskich często podkreślała wiek w jakim historycy tworzyli
swoje dzieła życia.
Teksty metodologiczne zawarte w tym tomie powstały na bazie dużego i osobistego doświadczenia
badawczego, w związku z czym możliwość realizacji formułowanych na ich łamach postulatów jest bardziej
wiarygodna. Ponadto z uwagi na referatową genezę tych tekstów, charakteryzują się osobistym, refleksyjnym i
zarazem polemicznym tonem, ułatwiającym dostrzeżenie w nich żywego głosu w toczącej się debacie naukowej.
Z drugiej strony propozycje takie jak: konieczność zajmowania się językiem (Anna Grześkowiak-Krwawicz),
łączenia historii polityki z historią kultury (Piotr Ugniewski) oraz konieczność uwzględniania świeżo
udostępnionych źródeł zagranicznych (Zofia Zielińska) nie są zaskakujące ani nowatorskie. Formułowane są
zresztą w tonie rozżalenia, że tak oczywiste postulaty badawcze nie są realizowane. W tym kontekście wyjątek
stanowi jedyny metodologiczny artykuł studencki. Melchior Jakubowicz, dokonując w nim krytycznego i
wyczerpującego przeglądu interdyscyplinarnych metod badania krajobrazu, podjął tematykę postulowaną przez
nowopowstającą historię środowiskową.
Recenzowany tom nie oddaje pełnego przekroju tematów podejmowanych przez historyków epoki
stanisławowskiej. Doskwierający jest brak historii społecznej, gospodarczej i kulturowej, a mówiąc szerzej:
historii o nastawieniu strukturalnym i antropologicznym. Rzecz jasna trudno za to obwiniać autorów i
redaktorów, ale warto przestrzec przed traktowaniem poruszanej w nim tematyki jako reprezentatywnej dla
stanu aktualnie prowadzonych badań. Poza dominującym tekstami na temat dziejów politycznych, można
znaleźć tylko artykuły z zakresu historii sztuki (Piotr Ługowski, Maria K. Staniszewska).
Pisząc o problemach poruszanych przez badaczy młodszego pokolenia trudno nie zauważyć, że dominuje w
nich zainteresowanie praktyką i teorią staropolskiej polityki oraz realizacjami artystycznymi. Są to najczęściej
studia, w których tezy wynikają z głębokiej analizy konkretnego zbioru jednorodnych źródeł. Zawężenie
poruszanej tematyki, a co za tym idzie pewna hermetyczność tych tekstów jest najczęściej rekompensowana
jasnością wywodu i żywością narracji. Nie negując w najmniejszym stopniu ich wartości, warto zauważyć, że
zabrakło takich prac, w których to pytania badawcze determinują poszukiwania adekwatnych materiałów.
Wbrew akcentowi położonemu w tytule, tylko dwa artykuły dotyczyły bezpośrednio osoby Stanisława Augusta
Poniatowskiego (Aleksandra Antoniewicz, Urszula Kacperczyk). Większym zainteresowaniem cieszą się działania
polityczne stanu szlacheckiego (Rozalia Kosińska, Anna Lepalczyk).
Jeżeli mowa o tytule, nawiązuje on zgrabnie do obrazowego sformułowania Władysława Konopczyńskiego i
sugeruje obecność artykułów wpisujących się w schemat: upadek państwa – odrodzenie narodu. Sęk w tym, że
odzwierciedlają go tylko cztery artykuły spośród trzynastu: dwa nie wprost dotyczące pierwszego rozbioru (Piotr
Skowroński, Rafał Waszczuk), jeden analizujący projekty Ustawy Rządowej (Tadeusz Mroziuk) i przede wszystkim
otwierający tom tekst o stosunku międzywojennych intelektualistów do osoby ostatniego władcy
Rzeczypospolitej (Aleksandra Antoniewicz). Tytuł, choć atrakcyjny, jest więc sformułowany nieco na wyrost, ale
realne odejście od ukrytych w nim założeń należy uznać za zaletę książki.
Podsumowując,Zmierzch i świt… jest zbiorem artykułów, których nie powinien zignorować żaden historyk epoki
stanisławowskiej. Teksty metodologiczne wprowadzają w aktualny stan dyscypliny i przedstawiają dobrze
uzasadnione postulaty badawcze. Studia analityczne naświetlają z kolei wiele istotnych szczegółów,
wykraczających swoim znaczeniem poza bezpośredni przedmiot badań. Z drugiej strony trudno rekomendować
tę książkę przedstawicielom innych dyscyplin lub badaczom innych epok, gdyż jest ona zaprojektowana jako
dzieło ściśle specjalistyczne.
���
Sposób cytowania:
Stanisław Witecki: Recenzja: A. Antoniewicz, R. Kosińska i P. Skowroński (red.) : Zmierzch i świt. Stanisław August
i Rzeczpospolita 1764-1795, 2015, w: https://www.pol-int.org/pl/publications/zmierzch-i-swit-stanislaw-august-irzeczpospolita-1764-1795#r4450.
https://www.pol-int.org/pl/publications/zmierzch-i-swit-stanislaw-august-i-rzeczpospolita-17641795?j5Q6rewycZ5HtUDXTWpx7UZE=1&r=4450