docnieodpłatnie w formacie PDF
download 
Reklamacja Transkrypt
nieodpłatnie w formacie PDF
zastosowanie standardu IEC 61850 w elektroenergetyce przekaźnikowe elementy wykonawcze w systemach automatyki budynkowej e-mail: [email protected] www.elektro.info.pl marzec 2016 (142) Index Copernicus: 5,46; punkty MNiSW: 6 3 Nakład 9,5 tys. egz. ISSN 1642-8722 indeks 373761 Cena 13,00 zł (w tym 5% VAT) ENERGETAB, HALA K, STOISKO 15 baterie litowo-jonowe GRUPA www.danfoss.pl/napedy Odwiedź nas na targach AUTOMATICON 1- 4 Marzec Hala 3 Stoisko G10 Zobacz najnowsze produkty i spotkaj się z przedstawicielami czołowych dostawców: Na naszym stoisku: • Zobaczysz nowości produktowe • Spotkasz się z przedstawicielami czołowych dostawców • Wygrasz atrakcyjne nagrody E L E C T RO N I C S & E N C LOS U R ES Raspberry Pi oraz akcesoria Zestawy narzędzi I wiele innych! Do zobaczenia na targach! Farnell element14 Polska www.farnell.com/pl spis treści s. 42 s. 22 od redakcji 6 piszą dla nas 8 krótko z branży 10 e.nowości 11 e.informuje 12 e.normy 86 z kart historii 87 e.dystrybucja 88 e.recenzja 89 e.krzyżówka 90 Łukasz Nogal, Mateusz Soszka, Karol Kurek zastosowanie standardu IEC 61850 w elektroenergetyce 16 zastosowań – kompaktowe konstrukcje dla wtórnego rozdziału energii elektrycznej 22 Waldemar Dołęga elektroenergetycznych zestawienie sterowników PLC Krzysztof Wincencik prezentacja ograniczniki przepięć z wbudowanym bezpiecznikiem – oszczędność miejsca w rozdzielnicy i kosztów wykonania 55 miernictwo Tespol prezentacja MDO4000C – pierwszy na świecie oscyloskop 58 Leszek Halicki prezentacja przenośne mierniki rezystancji izolacji HIOKI IR4056-20 i IR4057-20 60 zestawienie układów SZR niskiego napięcia 36 nowe jednofunkcyjne przekaźniki czasowe 40 WAGO prezentacja TOPJOB® S – zyskujesz przewagę – złączki listwowe WAGO z bezpieczną technologią zacisku Push-In CAGE CLAMP® Jacek Świątek, Piotr Biczel baterie litowo-jonowe – zastosowanie produktu 30 prezentacja firmy Relpol systemy gwarantowanego zasilania Emerson Network Power prezentacja porównanie architektury elektronicznego bypassu Karol Kuczyński 42 centralnego i modułowego w systemach UPS 68 oświetlenie Wojciech Mysiński, Marek Rejmer, Tomasz Sieńko prądy zasilające w instalacjach oświetleniowych ze źródłami światła typu LED 73 ochrona przeciwpożarowa Julian Wiatr, Waldemar Jaskółowski elektryczne instalacje tymczasowe rozwijane przez Karol Kuczyński enkodery liniowe i obrotowe – wybrane rozwiązania 44 prezentacja oszczędności energetyczne w układach napędowych HVAC dzięki nowym silnikom PM/EC i dedykowanym układom sterowania przekaźnikowe elementy wykonawcze w systemach automatyki budynkowej – wskazówki doboru i zabezpieczenia jednostki ochrony przeciwpożarowej w czasie akcji ratowniczo-gaśniczej 77 projekt 46 Andrzej Książkiewicz w w w. e l e k t r o . i n f o . p l ochrona odgromowa i przeciwprzepięciowa 24 Karol Kuczyński 4 52 w energetyce zawodowej i przemysłowej, w górnictwie miedzi i węgla kamiennego, w motoryzacji 64 systemy sterowania i nadzoru w stacjach Lech Ptaszyński – alternatywne rozwiązania prezentacja 8DJH – optymalne rozwiązanie dla wszystkich Relpol Roman Kłopocki prezentacja selektywność wyłączania aparatów zabezpieczających przeznaczony dla sygnałów o mieszanych dziedzinach automatyka Paweł Stojanowski s. 55 48 Julian Wiatr, Marcin Orzechowski uproszczony projekt zestawu tymczasowej instalacji elektrycznej rozwijanej przez jednostki ochrony przeciwpożarowej w czasie akcji ratowniczo-gaśniczej 83 ie p z e / b . gn 16 A Drodzy Czytelnicy Witam Państwa w marcowym numerze „elektro.info”, który będzie towarzyszył targom AUTOMATICON 2016, zaplanowanym w dniach 1–4 marca w Warszawie. Targi stwarzają wystawcom doskonałą możliwość zaprezentowania swoich osiągnięć z zakresu automatyki, pomiarów oraz elektroniki. Rozwój techniki, a w szczególności zastosowanie sterowników oraz mikroprocesorów w układach sterowania procesami technologicznymi, umożliwia projektowanie bardzo skomplikowanych urządzeń. Trudno sobie dziś wyobrazić na przykład sterowanie ruchem ulicznym w zatłoczonych miastach lub sterowanie elektrownią bez urządzeń automatyki. Konieczność monitoringu parametrów różnych wielkości fizycznych spowodowała, że systemy pomiarowe stanowią bardzo skomplikowane układy sterowane automatycznie. Systemy te znajdują powszechne zastosowanie w układach rozliczeniowych zużytej energii elektrycznej, a w systemach prosumenckich są wręcz nieodzowne. W numerze zamieściliśmy szereg ciekawych artykułów poświęconych nie tylko automatyce i pomiarom. Możliwości zastosowania standardu IEC 1850 w elektroenergetyce opisali Łukasz Nogal, pracownik naukowy Politechniki Warszawskiej, wraz z Mateuszem Soszką, doktorantem Politechniki Warszawskiej, oraz Karolem Kurkiem, projektantem firmy QUMAK (s. 16). Natomiast Waldemar Dołęga, pracownik naukowy Politechniki Wrocławskiej, opisał systemy nadzoru stasowane w stacjach transformatorowych (s. 24). Andrzej Książkiewicz, doktorant Politechniki Poznańskiej, opisał systemy automatyki budynkowej wykorzystującej elementy przekaźnikowe (s. 48). W jaki sposób można budować tymczasową instalację elektryczną zasilaną z przewoźnego zespołu prądotwórczego bez konieczności uziemienia, dowiedzą się Państwo z artykułu opracowanego przeze mnie oraz Waldemara Jaskółowskiego, pracownika naukowo-dydaktycznego Szkoły Głównej Służby Pożarniczej w Warszawie (s. 77). W rubryce „e.projekt” prezentujemy uproszczony projekt zestawu tymczasowej instalacji elektrycznej rozwijanej przez jednostki ochrony przeciwpożarowej w czasie akcji ratowniczo-gaśniczej opracowany przeze mnie oraz Marcina Orzechowskiego (s. 83), który stanowi przykład praktycznej realizacji ww. artykułu. Problematyka ta powinna zainteresować jednostki ochrony przeciwpożarowej, w których problem zasilania tymczasowego jest niedopracowany, a obowiązujące w tym zakresie przepisy wprowadzają niepotrzebne problemy i nieporozumienia. Jacek Świątek i Piotr Biczel opisali możliwości zastosowań baterii litowo-jonowych w różnych gałęziach gospodarki (s. 64). Wojciech Mysiński, Marek Rejmer oraz Tomasz Sieńko, pracownicy naukowi Politechniki Krakowskiej, opisali zagadnienia związane z prądami zasilającymi w instalacjach oświetleniowych z ledowymi źródłami światła (s. 73). Tradycyjnie nie zabrakło informacji o imprezach branżowych, w których uczestniczyła nasza redakcja, informacji o nowościach technicznych oraz zmianach w normalizacji. Życząc miłej lektury, składam Państwu w imieniu całego zespołu redakcyjnego najserdeczniejsze życzenia pogodnych świąt Wielkiej Nocy. Q 2 pół zy c r ó tw A A L1 L2 L3 N 6 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l A u k d a i p c y ś z o pr ronn w o tylk I kl. och w ZP PBE piszą dla nas dr hab. inż. Piotr Biczel Absolwent Wydziału Elektrycznego Politechniki Warszawskiej, gdzie w 2013 r. uzyskał stopień doktora habilitowanego nauk technicznych. Aktualnie pracuje jako adiunkt w Instytucie Maszyn Elektrycznych PW. Specjalista w zakresie zastosowań energoelektroniki w energetyce. Konstruktor urządzeń energoelektronicznych i bateryjnych zasobników energii. Autor i współautor publikacji krajowych i zagranicznych z zakresu magazynowania energii i generacji rozproszonej. Jego ulubionym polem działania jest współpraca uczelni z przedsiębiorstwami. Animuje aktywność studencką w kołach naukowych, gdzie studenci uczą się praktyki funkcjonowania w przedsiębiorstwie. dr hab. inż. Waldemar Dołęga Absolwent Wydziału Elektrycznego Politechniki Wrocławskiej (1991). W roku 1997 uzyskał stopień naukowy doktora nauk technicznych, a w 2015 – doktora habilitowanego nauk technicznych. Od 1991 r. jest związany zawodowo z Politechniką Wrocławską. Obecnie jest zatrudniony na stanowisku adiunkta z habilitacją w Katedrze Energoelektryki na Wydziale Elektrycznym i jest Kierownikiem Zespołu Urządzeń Elektroenergetycznych. W swojej działalności naukowo-badawczej i dydaktycznej zajmuje się: planowaniem rozwoju infrastruktury sieciowej, problematyką bezpieczeństwa dostaw energii i bezpieczeństwa ekologicznego, energetyką wiatrową oraz instalacjami i urządzeniami elektroenergetycznymi. Jest autorem lub współautorem 5 monografii i podręczników akademickich, poradnika i skryptu akademickiego oraz 160 innych publikacji krajowych i zagranicznych. W ramach działalności naukowo-badawczej odbył zagraniczne staże naukowe w Niemczech, Francji, Włoszech, Izraelu i na Węgrzech, uczestniczył w krajowych i zagranicznych projektach badawczych oraz prowadził zajęcia dydaktyczne na uniwersytetach w Niemczech i Finlandii. s. 16 s. 24 s. 64 GRUPA MEDIUM Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Sp. k. 04‑112 Warszawa, ul. Karczewska 18 tel. 22 810 65 61, faks 22 810 27 42 [email protected] www.elektro.info.pl REDAKCJA Redaktor naczelny JULIAN WIATR [email protected] Sekretarz redakcji ANNA KUZIEMSKA [email protected] (redaktor językowy) Redakcja KAROL KUCZYŃSKI [email protected] (redaktor tematyczny) BŁAŻEJ BIERCZYŃSKI [email protected] (redaktor www) JACEK SAWICKI [email protected] (redaktor tematyczny) REKLAMA I MARKETING tel./faks 22 810 28 14 Dyrektor ds. marketingu i reklamy JOANNA GRABEK [email protected] tel. 0 600 050 380 Specjalista ds. reklamy w elektro.info EDYTA KOSKO [email protected] tel. 22 512 60 57, 0 602 277 820 KOLPORTAŻ I PRENUMERATA tel./faks 22 810 21 24 mgr inż. Jacek Świątek Absolwent Politechniki Warszawskiej (1982) Wydziału Mechaniki Energetyki i Lotnictwa, kierunku Mechanika Stosowana oraz Wyższej Szkoły Handlu i Finansów (1999), kierunku Biznes i Zarządzanie. Karierę zawodową rozpoczął od pracy w Przemysłowym Instytucie Maszyn Budowlanych sp. z o.o. (1983–1990), zdobywając doświadczenie inżynierskie i konstrukcyjne, prowadząc obliczenia wytrzymałościowe maszyn budowlanych. W roku 1990 rozpoczął pracę w firmie BPI oraz BPI-Poldham, w segmencie akumulatorów stacjonarnych, systemów zasilania dla energetyki i przemysłu. W tej firmie przepracował 12 lat, finalnie jako Dyrektor Handlowy, członek zarządu. W 2002 roku związał się z firmą APS Energia S.A., producentem systemów zasilania gwarantowanego (prostowniki, falowniki, konwertery, systemy potrzeb własnych). Współuczestniczył w organizowaniu działu marketingu i sprzedaży, pracując jako menadżer na stanowisku Dyrektora Handlowego i Dyrektora Strategii i Rozwoju. Od 2010 roku w tej firmie był także odpowiedzialny za część produkcyjną, pracując na stanowisku Dyrektora Operacyjnego (COO). W 2015 roku rozpoczął współpracę z firmą Impact Clean Power Technology S.A., gdzie pracuje na stanowisku Dyrektora Zarządzającego (COO). 8 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Dyrektor ds. marketingu i sprzedaży MICHAŁ GRODZKI [email protected] Specjalista ds. dystrybucji KATARZYNA ZARĘBA [email protected] Specjalista ds. prenumeraty ANNA SERGEL [email protected] ADMINISTRACJA Księgowość MARIA KRÓLAK [email protected] HR DANUTA CIECIERSKA [email protected] SKŁAD I ŁAMANIE Studio graficzne Grupy MEDIUM DRUK Zakłady Graficzne Taurus Redakcja zastrzega prawo do adiustacji tekstów. Nie zwraca tekstów niezamówionych. Nie ponosi odpowiedzialności za treść reklam i ogłoszeń oraz ma prawo odmówić publikacji bez podania przyczyn. Wszelkie prawa zastrzeżone © by Grupa MEDIUM. Czasopismo znajduje się na liście czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Lista recenzentów merytorycznych dostępna jest na stronie www.elektro.info.pl. Wersja pierwotna czasopisma – papierowa. jest członkiem Izby Wydawców Prasy – ISSN 1642‑8722 krótko z branży... indeks firm ABB30 ASTOR 30, 31 AUTOMATEX9 AUTOMATICON62 BECKHOFF 11, 31 COMAP 29, 36 1, 46 DANFOSS DEHN 55, 71 EATON ELECTRIC 2, 31, 36 ELEKTROMETAL ENERGETYKA ELMARK AUTOMATYKA 5, 36 32 EMERSON68 ETI POLAM 15, 37, 52 FARNELL3 FLIPO ENERGIA 87 FLIR11 HADRON38 INVENTIA33 KOMEL53 60, 61 LABIMED LOKUM EXPO 35 LOVATO ELECTRIC 37 MITSHUBISHI ELECTRIC 21, 33 MULTIPROJEKT 34 NKT CABLES 91 zz Druga edycja konkursu Lider Fotoniki Polskie Centrum Fotoniki i Światłowodów organizuje drugą edycję konkursu „Lider Fotoniki” przeznaczonego dla studentów oraz absolwentów polskich uczelni, prowadzących badania z zakresu fotoniki. W konkursie udział może wziąć każdy, kto w okresie od 1 października 2014 roku do 30 września 2015 roku obronił pracę licencjacką, inżynierską lub magisterską z zakresu fotoniki na studiach stacjonarnych, wieczorowych oraz niestacjonarnych wszystkich polskich uczelni wyższych. Celem konkursu jest wyłonienie najlepszych prac naukowych z zakresu fotoniki i nagrodzenie ich twórców. Wyróżniane będą przede wszystkim prace o charakterze aplikacyjnym. Aby zgłosić się do II edycji konkursu „Lider Fotoniki”, należy do 15 kwietnia 2016 roku wysłać drogą elektroniczną w formacie PDF odpowiednią dokumentację na adres: [email protected]. Ewentualne pytania należy kierować na ten sam adres mailowy. Nagrodą główną w konkursie jest 3-miesięczny płatny staż (3 tys. zł/miesiąc) w warszawskiej firmie InPhoTech lub nagroda finansowa w wysokości 3 tysięcy złotych (do wyboru). Autorzy najlepszych prac i prezentacji z każdej kategorii otrzymają wyróżnienia w postaci nagród pieniężnych. Ponadto przewidziane są wyróżnienia dodatkowe, również w postaci praktyk czy staży w firmach związanych z branżą fotoniczną. Więcej informacji na stronie www.pcfs.org.pl. zz Szukasz stażu? Spróbuj w Schrack Seconet Polska Schrack Seconet Polska, producent systemów bezpieczeństwa pożarowego oraz komunikacji, ogłasza konkurs na udział w sesji wiosennej programu stażowego Schrack Seconet Polska i Partnerzy 2016. Firma poszukuje ludzi ambitnych, rzetelnych, pracowitych i zmotywowanych do osiągnięcia sukcesu poprzez zrównoważony rozwój i inwestycje w siebie. W Schrack Seconet Polska będzie można wykorzystać zdobytą wiedzę oraz rozwijać umiejętności w nauce (szkoleniach) i pracy z profesjonalistami – projektantami, instalatorami, konstruktorami, inżynierami wsparcia technicznego, ekspertami i menedżerami w różnych obszarach działalności. Dla najlepszych stażystów przewidywana jest możliwość zatrudnienia w firmie lub pomoc w znalezieniu pracy lub stażu w jednej z wiodących firm partnerskich Schracka. Zgłoszenia (pełne wymagania dostępne są na stronie internetowej firmy) przyjmowane są najpóźniej do 25 marca 2016 roku pod adresem: [email protected]. O decyzji przyjęcia na staż i warunkach indywidualnych wybrani kandydaci zostaną poinformowani drogą mailową. Lista kandydatów zaakceptowanych w sesji wiosennej zostanie opublikowana w maju 2016 r. na stronie internetowej www.schrack-seconet.pl. Oprac. red. PHOENIX CONTACT 35 POLLIN39 PROFITECHNIK 11, 90 PRO-MAC11 38, 40, 92 RELPOL SGB SMIT 45 SICK13 SIEMENS22 SUMERA MOTOR 41 TELMATIK35 TESPOL58 42, 43 WAGO ZAE39 ZOLMOT ENERGIA 75 ZPRAE 7, 39 10 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Rys. Robert Mirowski NOWIMEX67 nowości nowa seria Embedded PC CX5100 F irma Beckhoff, wprowadzając rodzinę urządzeń Embedded PC CX5100, prezentuje nowy, atrakcyjny cenowo system sterowania do realizacji praktycznie dowolnej aplikacji automatyki. Trzy nowe, chłodzone pasywnie i montowane na szynie DIN jednostki centralne, charakteryzują się wysoką mocą obliczeniową i jakością grafiki opartą na procesorach Intel® Atom™ (1,46 GHz – 1,91 GHz). Dodatkową zaletą wielordzeniowych procesorów stanowiących serce systemu jest ich niski pobór mocy oraz całkowita izolacja poszczególnych rdzeni. Podstawowa konfiguracja sterownika obejmuje: in- W terfejs bezpośredniego podłączenia modułów I/O (standardowych lub EtherCAT), 2 porty Ethernet 10/100/1000 Mbit/s, złącze DVI‑I, 4 porty USB 2.0 oraz dodatkowy, opcjonalny interfejs komunikacyjny, który daje możliwość obsługi dowolnego, powszechnego w przemyśle protokołu komunikacyjnego (np. Profibus Master/ Slave, Ethernet/IP, ProfiNet Controller/Device czy Modbus RTU). FLIR TG130 pomoże obniżyć rachunki za energię N owa kamera termowizyjna TG130, wyposażona w możliwość pomiaru punktowego, pozwoli na precyzyjną ocenę problemów powodowanych przez podwyższoną t emperat u r ę r ó ż nych urządzeń i instalacji. TG130 jest doskonałym urządzeniem umożliwiającym sezonową kontrolę domów. Pomaga w ykr yć i wskazać, gdzie występują problemy z temperaturą. Wykorzystano w niej element termowizyjny Lepton® firmy FLIR, który pozwala na: wykrywanie nieszczelności wokół drzwi, podłóg, ścian, rur i okien, znajdowanie miejsc, w których brakuje izolacji i mostków cieplnych, przez które zimne powietrze dostaje się do domu, identyfikację źródeł przecieków wody lub znajdowanie gniazd gryzoni nr 3/2016 analizatory parametrów sieci z elastycznymi rozpinanymi przekładnikami ofercie firmy IME, której jedynym dystrybutorem w Polsce jest firma Biuro Techniczno-Handlowe PRO-MAC, pojawiły się nowe wersje analizatorów parametrów sieci, w komplecie z trzema elastycznymi rozpinanymi przekładnikami, które stanowią cewki Rogowskiego. Dostępne są trzy rozmiary elastycznych przekładników, o średnicy obejmującej 80 mm, 142 mm lub 190 mm, przeznaczone do zastosowania przy prądach przemiennych z zakresu od 20 A do 5 kA. Długość przewodu przyłączeniowego zintegrowanego z cewką Rogowskiego to 3 m. Analizator na szynę TH35, zajmujący cztery moduły, to Nemo D4-Le (MFD4421SR), a przeznaczony do i nsta lacji w drzwiach szafy rozdzielnicy w standardowym rozmiarze kwadratu o boku 96 mm, to Nemo 96HDLe (MF96421SR). W obydwu wersjach wyświetla- ne są jednocześnie cztery linie parametrów. Wyróżnikiem zastosowania analizatora w połączeniu z elastycznymi rozpinanymi przekładnikami jest możliwość zamontowania kompletu urządzeń w aktualnie użytkowanej, a nawet pracującej rozdzielnicy bez konieczności demontażu szyn czy okablowania, a co za tym idzie – bez wyłączeń zasilania i kosztownych przestojów odbiorników energii. Dodatkową zaletą jest bardzo mały błąd pomiarowy cewek Rogowskiego w całym szerokim zakresie mierzonych prądów w stosunku do rozwiązania typowego, przy zastosowaniu przekładników prądowych. zestaw 7 wkrętaków izolowanych Wera Kraftform Plus K za ścianami. Przenośna kamera termowizyjna TG130 nie wymaga specjalnego przeszkolenia ani doświadczenia w zakresie termowizji. Wystarczy skierować kamerę na badany obiekt lub powierzchnię, aby zmierzyć temperaturę, a następnie nacisnąć spust, aby utrwalić i wyświetlić obraz. TG130 w cenie 249 euro (netto), będzie dostępna u partnerów FLIR. ilka najważniejszych wkrętaków w jednym zestawie oznacza sprawniejszą pracę ich użytkownika. To zestaw idealny zarówno dla użytkownika domowego, jak i profesjonalisty. Producent zadbał o estetyczny i atrakcyjny wygląd opakowania. Najważniejsze zalety profesjonalnych wkrętaków firmy Wera (numer artykułu 160i/7) to między innymi system Lasertip®, który redukuje wyślizgiwanie się z gniazda wkrętu i oznacza mniej niechcianych skaleczeń. Udogodnieniem każdego z wkrętaków jest sześciokątny kołnierz, który uniemożliwia stoczenie się wkrętaka ze stołu, oraz trójkomponentowa rękojeść z zamieszczonym rozmiarem i profilem wkrętaka. W zestawie znajdziemy wkrętaki z nacięciem prostym i z gniazdami krzyżowymi Pozidriv oraz Phillips, próbnik napięcia oraz wieszak do zamieszczenia na ściance narzędziowej. Wkrętaki izolowane do 1000 V są zgodne z wymaganiami PN-EN 60900. Produkt dostępny w atrakcyjnej cenie w sklepie Profitechnik. w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 11 informuje targi EXPOPOWER 2016 W połowie maja do Poznania zjadą praktycy, eksperci i naukowcy z sektora energetycznego z Polski, Europy i Stanów Zjednoczonych. Wszystko za sprawą cyklu wydarzeń pod nazwą Energy Future Week, w ramach którego odbywają się także Międzynarodowe Targi Energetyki EXPOPOW ER (10 –12 maja 2016 r.). Impreza zapowiada się imponująco. Będzie to jedno z najważniejszych w ydarzeń dla branży energetycznej w tym roku. Od zeszłego roku targi EXPOPOWER odbywają się w nowej formule, w ramach której prezentowana jest oferta z zakresu szeroko rozumianego dostarczania energii – zarówno ze źródeł rozproszonych, jak i konwencjonalnych. Szczególny akcent położony został na potencjał edukacyjno-biznesowy imprezy, czego efektem były wydarzenia: forum i wystawa InnoPower oraz dwudniowy Międzynarodowy Kongres Naukowo-Przemysłowy Energi@21. Imprezy zgromadziły prelegentów oraz słuchaczy z USA, Francji, Niemiec, Włoch, Litwy, Islandii, Norwegii. Miarą sukcesu t ych w yda r zeń , poz a du ż y m oddźwiękiem medialny m, był y wzmianki na stronach American Enterprise Instytut. W Poznaniu gościli przedstawiciele organizacji zagranicznych jak: Electric Power Research Institute, Europejskiego Banku Inwestycyjnego, Instytutu Jacquesa Delorsa, Public Utility Research Center i wielu innych. W tym roku odbędzie się druga edycja InnoPOWER (10–12.05.2016) wraz z dwudniową, międzynarodową konferencją ERRA Regulatory Innovation Day (12–13.05.2016) oraz kongres E NREGI@21 (10–12.05.2016). Dodatkowo do agendy wydarzeń dołączą kolejne. Zadebiutuje GasReg21 (11–12.05.2016) – międzynarodowa konferencja przeznaczona dla sektora gazowego, naftowego i energii 12 elektro.info szkoli pożarników W dniach 25–28 stycznia 2016 roku, Centrum Naukowo-Badawcze Ochrony Przeciwpożarowej Państwowy Instytut Badawczy w Józefowie k. Otwocka zorganizowało szkolenie z zakresu wentylacji pożarowej. Uczestniczyło w nim 16 osób z całego kraju. Podczas czterech dni szkolenia uczestnicy poznali zasady projektowania i eksploatacji wentylacji pożarowej. Omówione zostały wymagania przepisów techniczno-prawnych i norm przedmiotowych. Organizatorzy przygotowali również prezentacje firm zajmujących się produkcją lub dystrybucją urządzeń przeciwpożarowych, które oprócz wykładów przygotowały zajęcia warsztatowe umożliwiające praktyczną realizację układów wentylacji pożarowej w warunkach laboratoryjnych. Jeden z wykładów, przygotowany przez redaktora naczelnego „elektro.info” Julian Wiatra, został poświęcony zasadom doboru przewodów zasilających urządzenia wentylacji pożarowej oraz ich zabezpieczania. Słuchacze poznali proces rozwoju pożaru oraz metodykę badań ogniowych prowadzonych przez laboratoria. Zaprezentowane zostały krzywe pożarowe zdefiniowane w normie PN-EN 13632:2001 Badanie odporności ogniowej. Część 2: Procedury alternatywne i dodatkowe. Omówiony został wpływ temperatury pożaru na zachowanie się przewodów elektrycznych, zgodnie z prawem Wiedemanna–Franza. Prowadzący zwrócił uwagę na problemy związane z dostawą energii elektrycznej o parametrach gwarantujących poprawne funkcjonowanie zasilanych urządzeń oraz zagadnienia związane z zachowaniem skutecznej ochrony przed porażeniem zgodnie z wymaganiami normy PN-HD 60364-4-41:2009 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 4-41: Ochrona dla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przed porażeniem elektrycznym. Po omówieniu wymagań przepisów techniczno-prawnych dotyczących zasilania urządzeń elektrycznych wspomagających ewakuację, zostały omówione zasady doboru przewodów zasilających oraz zabezpieczania silników elektrycznych i innych elementów systemu oddymiania. Szczególna uwaga została zwrócona na nieprzydatność wyłączników różnicowoprądowych do zabezpieczania obwodów zasilających elektryczne urządzenia przeciwpożarowe. W czasie wykładu zostały omówione w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Referat wygłasza st. bryg. Tadeusz Jopek podstawowe wymagania normy N SEP-E 005 Dobór przewodów elektrycznych do zasilania urządzeń, których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru. Wykład zakończyła prezentacja autorskiego programu obrazującego wpływ temperatury pożaru na wartość napięcia dostarczanego do zasilanych urządzeń. Uczestnicy szkolenia otrzymali od naszej redakcji książkę wydaną w ramach serii wydawniczej „Niezbędnik elektryka” pt. „Dobór przewodów i kabli elektrycznych niskiego napięcia”. Natomiast 4 lutego nasza redakcja uczestniczyła w seminarium zorganizowanym przez koło SITP przy Szkole Głównej Służby Pożarniczej. Seminarium rozpoczęło wystąpienie przewodniczącego koła SITP przy SGSP, bryg. dr. inż. Waldemara Jaskółowskiego, który przywitał uczestników seminarium oraz przedstawił plan i wykładowców. Następnie st. bryg. mgr inż. Tadeusz Jopek, dyrektor Biura Krajowego Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochrony Ludności Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej, wygłosił wykład poświęcony zagrożeniu porażeniem prądem elektrycznym strażaków biorących udział w akcji ratowniczo-gaśniczej. Podczas tego wykładu słuchacze poznali problemy występujące w budynkach podczas akcji gaśniczej. Prowadzący wskazał na potrzebę właściwego wyposażenia samochodów gaśniczych i technicz- Uczestnicy seminarium w czasie zajęć w SGSP nr 3/2016 Słuchacze kursu wentylacji pożarowej w CNBOP PIB w Józefowie przewodów elektrycznych do zasilania urządzeń, których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru oraz normy PN-HD 60364-4-41:2009 Instalacje elektryczne niskiego napięcia. Część 4-41: Ochrona dla zapewnienia bezpieczeństwa. Ochrona przed porażeniem elektrycznym. Następnie omówione zostały aspekty projektowania i eksploatacji przeciwpożarowego wyłącznika prądu, w zakresie którego, wskutek mało precyzjnych zapisów obowiązujących przepisów techniczno-prawnych, dochodzi do szeregu nieporozumień i błędnych interpretacji zarówno przez projektantów, jak i rzeczoznawców ds. zabezpieczeń przeciwpożarowych. Seminarium zakończyła prezentacja nowego podejścia do budowy tymczasowych instalacji elektrycznych rozwijanych przez jednostki ochrony przeciwpożarowej w czasie akcji ratowniczo-gaśniczej. Nowoczesne podejście do budowy instalacji tymczasowych zostało zaproponowane przez Juliana Wiatra oraz Waldemara Jaskółowskiego. Obejmuje ono układ zasilania IU, nieobjęty normalizacją i praktycznie nieznany w naszym kraju. Układ zasilania IU nie wymaga uziemienia. Zasilane odbiorniki połączone są przewodem ochronnym PBU, dzięki czemu tworzy się układ zasilania przypominający znaną od dawna sieć ochronną. Szczegóły dotyczące wymagań w tym zakresie publikujemy na stronie 77. Materiał ten uzyskał bardzo pozytywne opinie recenzentów: dr. hab. inż. Stefana Gierlotki oraz dr. hab. inż. Pawła Piotrowskiego. Wyeliminowanie uziemienia pozwala na szybkie rozwinięcie instalacji w miejscu zdarzenia i natychmiastowe podanie napięcia do zasilanych odbiorników, bez potrzeby pogrążania uziemienia o wartości wymaganej przez przepisy. Instalacja po rozwinięciu jest bezpieczna w eksploatacji i nie stwarza zagrożeń porażeniowych. Praktyczne zastosowanie teorii prezentujemy w rubryce „e.projekt” (s. 83). W seminarium uczestniczyło 100 osób, które otrzymały od naszej redakcji bieżący numer „elektro.info” oraz książkę wydaną w ramach serii wydawniczej „Niezbędnik elektryka” pt. „Dobór przewodów i kabli elektrycznych niskiego napięcia”. Zgodnie z zapowiedzią st. bryg. Tadeusza Jopka, niebawem rozpocznie się proces wdrażania w Państwowej Straży Pożarnej nowego systemu zasilania instalacji tymczasowych, któ- reklama nych w sprzęt ochrony, wskaźniki napięcia oraz izolowane narzędzia. Ponieważ zagrożenie rażenia prądem elektrycznym strażaków w czasie akcji gaśniczej jest zjawiskiem powszechnym, konieczne jest prowadzenie szkoleń w tym zakresie. Jednym ze sposobów zmniejszania zagrożeń jest uzupełnianie załóg pojazdów bojowych straży pożarnej w osoby wykwalifikowane w zakresie elektroenergetyki. Następnie redaktor naczelny „elektro.info” Julian Wiatr wygłosił wykład poświęcony źródłom zasilania urządzeń przeciwpożarowych, projektowaniu przeciwpożarowego wyłącznika prądu oraz projektowaniu ochrony przeciwporażeniowej w urządzeniach elektrycznych, których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru. W czasie wykładu przedstawił wymagania przepisów techniczno-prawnych oraz norm przedmiotowych, określających wymagania w zakresie zasilania urządzeń przeciwpożarowych zgodnie z normą PN-EN 12101-10:2007 Systemy kontroli rozprzestrzeniania się dymu i ciepła. Część 10: Zasilanie, oraz normy PN-HD 60364-556:1999 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Dobór i montaż wyposażenia elektrycznego. Instalacje bezpieczeństwa (norma ta została zastąpiona normą o tym samym numerze oraz takiej samej nazwie z 2013 roku, ale nadal jest przywołana w Rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 roku w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie: tekst jednolity DzU z 2015 roku, nr 1422, przez co jest nadal normą do obowiązkowego stosowania). Prowadzący omówił źródła zasilania oraz zwrócił uwagę na problemy związane z ochroną przeciwporażeniową i dostawą energii elektrycznej w czasie pożaru o parametrach gwarantujących poprawne funkcjonowanie urządzeń. Omówione zostały wymagania normy N SEP-E 005 Dobór UNIWERSALNY ENKODER INKREMENTALNY W 24 H? TAK, TO MOŻLIWE! Skorzystaj z dostawy w ciągu 24h! Jak to działa? • Składasz zamówienie do godziny 14:00 dnia roboczego • Programujemy enkoder wg Twoich potrzeb • Otrzymujesz swój model w ciągu 24h Jak to robimy? Programowalny enkoder inkrementalny DFS60 pozwala na: • Zmianę ilości impulsów na obrót od 1 do 65 536 w zależności od wersji • Zmianę nawet co 1 impuls! • Zmianę interfejsu wyjściowego TTL lub HTL/push-pull • Zmianę szerokości impulsu zerującego • Możliwość ustawienia impulsu zerowego przy dowolnym położeniu kątowym wałka enkodera przy użyciu funkcji 0-set – opcja dodatkowa Po co? • Pozwala na szybkie zastąpienie każdego uszkodzonego enkodera • Eliminuje konieczność trzymania „na zapas” kilku enkoderów o różnych liczbach impulsów na obrót [email protected] www.sick.com ENKODERY 24H nr 3/2016 13 Tel. +48 22 539 41 00, Fax +48 22 837 43 88 SICK Sp. z o.o., ul. Nakielska 3, 01-106 Warszawa informuje elektrycznej oraz branżowe konferencje, jak seminarium stowarzyszenia ELSA. Planowana jest też konferencja „Energia i Samorządy”. Powstał y w ten sposób cykl wszystkich majow ych w ydarzeń przeznaczonych dla branży energetycznej, w tym targi EXPOPOWER i GREENPOWER, będzie nosił nazwę Energy Future Week (tydzień od 9 do 13 maja). Do udziału w Energy Future Week zostali zaproszeni światowej klasy praktycy, eksperci i naukowcy, a także krajowe oraz zagraniczne koncerny energetyczne (przesył, dystrybucja, sprzedaż, wytwarzanie), administracja centralna oraz samorządowa, uczelnie wyższe, jednostki badawczo-rozwojowe, producenci urządzeń i technologii energetycznych oraz dystrybutorzy (energia elektryczna, górnictwo, gaz, przemysł naf tow y, ciepłow nictwo, OZE). Celem Energy Future Week jest otwarcie się na problemy nowoczesnej energetyki, gazownictwa, ciepłownictwa, paliw ciekłych i odnawialnych źródeł energii, wyznaczanie trendów dla energetyki Europy Środkowo-Wschodniej, wymiana międzynarodowych doświadczeń i inspirowanie krajowego sektora do rozwoju. Ekspozycja targów EXPOPOWER obejmuje ofertę producentów wyposażenia i systemów, a także dostawców aparatury i gotowych rozwiązań dla branży energetycznej. W ramach targów odbędą się, jak co roku, cykliczne konferencje Stowarzyszenia Elektryków Polskich oraz Polskiego Stowarzyszenia Elektroinstalacyjnego. Udział w targach dla profesjonalnych zwiedzających jest bezpłatny (rejestracja na wydarzenie i pobranie bezpłatnego biletu na www. mtp24.pl). Więcej informacji na www.expopower.pl. Oprac. red. 14 re nie wymagają uziemienia zespołu prądotwórczego w czasie pracy. Natomiast 23 lutego br. w siedzibie Zarządu Głównego SEP odbyło się posiedzenie Centralnego Kolegium Sekcji Instalacji i Urządzeń Elektrycznych SEP. Obrady CKSI i UE SEP rozpoczęło wystąpienie przewodniczącego, mgr. inż. Andrzeja Boczkowskiego, który powitał uczestników spotkania i omówił pracę CKSI i UE SEP w 2015 roku. Następnie redaktor Julian Wiatr wygłosił trzygodzinny wykład stanowiący rozszerzenie referatu wygłoszonego 4 lutego w Szkole Głównej Służby Pożarniczej w Warszawie. Następnie na- stąpiła dyskusja, która dowiodła poprawności przyjętej koncepcji zasilania instalacji tymczasowych rozwijanych przez jednostki ochrony przeciwpożarowej oraz przyjętej metodyki projektowania przeciwpożarowego wyłącznika prądu i sposobu realizacji ochrony przeciwporażeniowej urządzeń elektrycznych, których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru. Posiedzenie zakończyło wystąpienie Andrzeja Boczkowskiego, który podziękował za liczne przybycie oraz przedstawił plan zamierzeń CKSI i UE SEP na rok 2016. Tekst i fot. WW ŚWIATŁO i ELEKTROTECHNIKA 2016 XXIV Międzynarodowe Targi Sprzętu Oświetleniowego – ŚWIATŁO 2016 i XIV Międzynarodowe Targi Sprzętu Elektrycznego i Systemów Zabezpieczeń – ELEKTROTECHNIKA 2016, odbywające się w dniach 27–29.01, łączyły prezentacje najnowszych produktów z koncepcją szkoleniową. Nagrodę główną XXIV Międzynarodowych Targów Sprzętu Oświetleniowego – ŚWIATŁO 2016, nagrodę prezydenta RP Lecha Wałęsy, otrzymała firma TM Technologie za system sterowania oświetleniem awaryjnym DATA 2. Natomiast nagrodę główną XIV Międzynarodowych Targów Sprzętu Elektrycznego i Systemów Zabezpieczeń – ELEKTROTECHNIKA 2016, nagrodę prezydenta RP Lecha Wałęsy, otrzymała firma JEAN MUELLER POLSKA Sp. z o.o. za rozłączniki skrzynkowe typu KETO. Komisja konkursowa przyznała w konkursie na najbardziej innowacyjny produkt lub technologię pokazywaną na Targach ELEKTROTECHNIKA 2016 i Targach ŚWIATŁO 2016: I nagrodę firmie JEAN MUELLER za rozdzielnice dc z ogranicznikami przepięć do ochrony instalacji PV; II nagrodę firmie DIPOL za światłowodową instalację multiswitch RTV/SAT firmy w w w. e l e k t r o . i n f o . p l TERRA; III nagrodę ex aequo firmom: SCHREDER POLSKA za SHUFFLE – wielofunkcyjną kolumnę oświetleniową oraz TM TECHNOLOGIE za system oświetlenia awaryjnego DATA 2. Największym sektorem wystawowym Targów ŚWIATŁO było oświetlenie dekoracyjne oraz oświetlenie zewnętrzne, a także oświetlenie techniczne. Wystawcy pokazali szeroki asortyment oświetlenia awaryjnego i ewakuacyjnego. Znaczącą część ekspozycji stanowiły źródła światła typu LED oraz układy zasilania i sterowania nim. Na Targach ELEKTROTECHNIKA 2016, najwięcej miejsca zajął sektor obejmujący systemy zasilające i sterujące oraz systemy inteligentnego budynku. Licznie prezentowane były kable i przewody oraz urządzenia rozdziału energii elektrycznej. nr 3/2016 Wspólną ekspozycję zaprezentowała POLSKA IZBA GOSPODARCZA ELEKTROTECHNIKI. W ramach prezentacji Izby kilku polskich producentów zaprezentowało osprzęt elektryczny i kable niskiego napięcia. Targom ELEKTROTECHNIKA po raz pierwszy towarzyszyła wystawa firm skupionych w Krajowej Izbie Gospodarczej Elektryki. Na stoisku KIGE zaprezentowało się 12 firm z branży elektrotechnicznej. Oprac. i fot. kk WSPOMNIENIE Marian Dzięcioł (1950–2015) 30 października zmarł Marian Dzięcioł, przez ponad 23 lata burmistrz Łochowa, zasłużony samorządowiec i działacz społeczny, szlachetny człowiek, otwarty na świat i innych ludzi. Marian Dzięcioł urodził się w 1950 roku w Kaliskach. Po ukończeniu liceum chciał zostać lotnikiem. Nie dostał się jednak do Szkoły Orląt w Dęblinie, gdyż, jak wspominał, na przeszkodzie stanęli lekarze. Wyjechał więc na Śląsk, do pracy w kopalni. Rok później rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Długo tam jednak miejsca nie zagrzał. Znów wrócił do kopalni. W 1971 roku zdał egzaminy na Wydział Prawa Uniwersytetu Śląskiego. W 1980 roku powstał NSZZ „Solidarność”. Marian Dzięcioł mocno zaangażował się w pracę związku. Tuż po ogłoszeniu stanu wojennego, na jednym z partyjnych zebrań, Marian Dzięcioł, młody działacz „Solidarności, publicznie oświadczył, że stan wojenny to największa porażka partii. Za to trafił do aresztu. Po uwolnieniu ukrywał się, by uniknąć internowania. Wrócił do pracy w kombinacie, ale zaraz został z niej zwolniony. W czerwcu 1983 roku podjął decyzję o powrocie w rodzinne strony. Został rolnikiem. Jednak nadal pracował w podziemnych strukturach „Solidarności”. W 1984 roku poszedł na zebranie wiejskie, na którym m.in. decydowano, kto będzie kandydatem do Gminnej Rady Narodowej. Wieś jednogłośnie zdecydowała, że będzie nim Marian Dzięcioł. Władze podziemnej „Solidarności” również zasugerowały, żeby zgodził się na kandydowanie, by chronić drukarnię, która była w jego mieszkaniu. Został więc radnym. W nowej radzie, w której dominowali radni z PZPR i ZSL, bezpartyjny Marian Dzięcioł został wybrany na wiceprzewodniczącego. Kariera polityczna Mariana Dzięcioła przyspieszyła po 1989 roku. Jako dawny działacz opozycji demokratycznej był dobrze postrzegany przez ludzi przekształcającej się z ZSL w PSL partii ludowej. W styczniu 1992 roku, w trakcie pierwszej kadencji Rady Miejskiej, został wybrany na burmistrza Łochowa. Przez 23 lata pracy na tym stanowisku gmina Łochów zmieniła się nie do poznania. Był też gospodarzem organizowanych wielokrotnie w Łochowie konferencji o tematyce elektrycznej, które swoim patronatem obejmowała redakcja „elektro.info”. W latach 2011–2014 był współorganizatorem konferencji Komisji Racjonalizacji Gospodarki Energetycznej w Budownictwie. Za pracę na rzecz rozwoju enegetyki Minister Gospodarki odznaczył go Medalem za Zasługi dla Energetyki. Od 2002 wygrywał wszystkie bezpośrednie wybory na burmistrza Łochowa. Mieszkańcy doceniali jego: zaangażowanie, otwartość i odwagę. Tej kadencji nie dane mu było dokończyć. Odszedł, zostawiając pogrążoną w smutku żonę Joannę, synów: Szymona i Filipa oraz mieszkańców miasta i gminy Łochów, dla których był nie tylko burmistrzem, ale też kolegą i przyjacielem. Na podstawie materiałów „Tygodnika Siedleckiego” nr 3/2016 reklama Po raz szósty, w ramach Targów ELEKTROTECHNIKA, odrębny sektor stanowiła wystawa TELETECHNIKA 2016, prezentująca rozwiązania dla telekomunikacji i teletechniki. Wystawa skierowana była do projektantów, dystrybutorów, wykonawców i administratorów budynkowych i przemysłowych systemów teletechnicznych. Wystawie TELETECHNIKA towarzyszyło szkolenie „Nowoczesne systemy instalacji teletechnicznych”. Obudowy podtynkowe 4XP160 Obudowy natynkowe 4XN160 Obudowy hermetyczne GT infolinia: 801 501 571 15 automatyka zastosowanie standardu IEC 61850 w elektroenergetyce dr hab. inż. Łukasz Nogal, mgr inż. Mateusz Soszka, mgr inż. Karol Kurek – Politechnika Warszawska Standard IEC 61850 definiuje sposób wymiany informacji pomiędzy urządzeniami automatyki elektroenergetycznej w obrębie stacji elektroenergetycznych. Zastosowanie IEC 61850 ułatwia komunikację pomiędzy urządzeniami oraz w znacznym stopniu upraszcza okablowanie strukturalne stacji. P ołączenie pracy dwóch organów: Electric Power Research Institute (EPRI) oraz Międzynarodowej Komisji Elektrotechnicznej (IEC) pozwoliło na stworzenie w latach 2003–2005 światowego standardu IEC 61850 Communication Networks and Systems in Substations (Systemy i sieci komputerowe w stacjach elektroenergetycznych). Standard podzielony jest na dziesięć części, które dotyczą m.in. struktur i mechanizmów komunikacyjnych oraz tworzenia abstrakcyjnych modeli danych, opisujących fizyczne urządzenia. Celem utworzenia standardu było usystematyzowanie powiązań pomiędzy urządzeniami automatyki elektroenergetycznej różnych producentów, włączając w to przesyłanie sygnałów dwustanowych przez sieć lokalną ETHERNET. Przekaźniki zabezpieczeniowe produkowane są przez różnych producentów, wykorzystujących często własne rozwiązania komunikacyjne. Powoduje to, że konieczna jest instalacja dodatkowych urządzeń w stacjach, mających za zadanie umożliwić komunikację urządzeniom wykorzystującym różne standardy komunikacyjne. Zaimplementowanie standardu IEC 61850 w urządzeniach różnych producentów pozwala na komunikację pomiędzy nimi bez dodatkowego osprzętu. W części 9 standardu zdefiniowano m.in. mechanizmy pozwalające na przesyłanie spróbkowanych wartości pomiarowych (SMV – ang. Sampled Measured Values). Pozwalają one na uproszczenie klasycznych połączeń na drodze przekładniki prądowe/napięciowe – urządzenie zabezpieczeniowe, poprzez użycie łączy w standardzie ETHERNET. W takim przypadku konieczne jest, aby urządze- interfejs człowiek–maszyna sterowanie i nadzór SIEĆ LAN STACJI zabezpieczenie podstawowe switch zabezpieczenie podstawowe zabezpieczenie podstawowe switch zabezpieczenie podstawowe wyłącznik DAU odłącznik wyłącznik przekładnik prądowy DAU przekładnik prądowy Rys. 2. Połączenie sieci LAN stacji i LAN przetwarzania danych za pośrednictwem switcha [2] 16 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l sterowanie i nadzór SIEĆ LAN STACJI zabezpieczenie podstawowe zabezpieczenie podstawowe zabezpieczenie podstawowe SIEĆ LAN PRZETWARZANIA switch odłącznik switch wyłącznik DAU przekładnik prądowy odłącznik zabezpieczenie podstawowe switch wyłącznik DAU przekładnik prądowy Rys. 1. Połączenie sieci LAN stacji i LAN przetwarzania danych za pośrednictwem przekaźnika cyfrowego [2] nia pomiarowe wyposażone były we własny interfejs optyczny [1]. wymagania stawiane IEC 61850 Najważniejszym wymaganiem, jakim obarcza się standard IEC 61850, jest adaptowalność nowych rozwiązań. Z tego powodu transmisja danych ma odbywać się siecią informatyczną LAN (ang. Local Area Network). Zastosowanie sieci LAN oferuje dużą elastyczność w przypadku konieczności jej rozbudowy. Podczas prac normalizacyjnych stworzono dwie sieci lokalne: LAN stacji oraz LAN przetwarzania danych. W przypadku sieci LAN stacji, urządzenia IED (ang. Inteligent Elektronic Device) połączone są ze sobą fizycznie za pośrednictwem switcha, który umożliwia wymianę danych na zewnątrz sieci stacji. Sieć LAN przetwarzania danych służy do przesyłania próbek prądu i napięcia oraz sygnałów dwustanowych do przekaźników lub IED. Na rysunkach 1. i 2. zostały przedstawione przykładowe rozwiązania połączenia sieci. Należy pamiętać, że streszczenie switch SIEĆ LAN PRZETWARZANIA odłącznik interfejs człowiek–maszyna Artykuł dotyczy wykorzystania standardu IEC 61850 „Systemy i sieci komputerowe w stacjach elektroenergetycznych” w elektroenergetyce. Poruszane są podstawowe informacje zawarte w normie IEC 61850. Omówiono wymagania, jakie stawia się standardowi IEC 61850. Przedstawiono sposób modelowania parametrów automatyki elektroenergetycznej w stacji oraz węzły logiczne reprezentujące funkcje lub urządzenia występujące w elektroenergetyce. Poruszony został również temat komunikacji poprzez mechanizmy zdefiniowane w modelu GSE, a w szczególności mechanizm GOOSE. Omówiono sposób zabezpieczenia szyn układu H5 przez funkcje nadprądowe z wykorzystaniem komunikacji przez mechanizm GOOSE oraz otrzymane wyniki badań laboratoryjnych. nr 3/2016 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 17 automatyka Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 18 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 19 automatyka Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 20 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 Twój partner w systemach sterowania i regulacji automatycznej Oto, co możemy dla Ciebie zrobić: Zakres naszych dostaw i usług Wykonujemy skomplikowane, szeroko zakrojone i wysokiej jakości systemy sterowania dla elektrowni, spalarni śmieci, oczyszczalni ścieków, instalacji wody pitnej oraz dla przemysłu. Nasze projekty realizujemy dzięki zaawansowanej technologii na najwyższym poziomie. • • • • • • • • Efektywne i skuteczne zarządzanie projektami, wieloletnie doświadczenie w realizowaniu kompleksowych zadań automatyzacji, elastyczność oraz wysokie kompetencje - te cechy cenią sobie nasi klienci najbardziej. system sterowania procesami DCS PMSXpro automatyka rozdzielnie średniego i niskiego napięcia urządzenia obiektowe sieci i magistrale komunikacyjne dokumentacja zarządzanie pracami budowlanymi i projektami montaż i okablowanie Mitsubishi Electric Europe B.V. – Oddział w Polsce ul. Krakowska 50, 32-083 Balice, Tel. +48 12 337 65 00, e-mail: [email protected] http://pl.mitsubishielectric.com prezentacja 8DJH – optymalne rozwiązanie dla wszystkich zastosowań kompaktowe konstrukcje dla wtórnego rozdziału energii elektrycznej Paweł Stojanowski – Siemens Sp. z o.o. Firma Siemens rozwija i produkuje rozdzielnice średniego napięcia izolowane gazem SF6 już od 1982 roku. Rozdzielnica 8DJH została wprowadzona do sprzedaży w roku 2008 i od tego czasu sprzedana w liczbie ponad 200,000 pól. Rozdzielnice serii 8DJH są dostępne w 3 wersjach wykonania: 8DJH, 8DJH Compact oraz 8DJH 36. Zostały one zaprojektowane z myślą o stosowaniu ich zarówno w sieciach dystrybucyjnych wtórnego rozdziału energii, jak również w aplikacjach przemysłowych, budynkach użyteczności publicznej, projektach OZE i wielu innych. Dzięki dużej elastyczności w konfiguracji pól, kompaktowemu i trwałemu wykonaniu oraz praktycznie bezobsługowej eksploatacji spełniają one wszelkie wymagania stawiane dzisiejszej nowoczesnej i stabilnej sieci dystrybucyjnej. R ozdzielnica 8DJH w wykonaniu standardowym jest obecna na polskim rynku od 2009 roku. Charakteryzuje się największymi możliwościami konfiguracyjnymi z całej rodziny. Znajduje szerokie zastosowanie w stacjach transformatorowych oraz złączach kablowych. Rozdzielnica z serii Compact wyznacza nowe standardy gabarytowe. Specjalna konstrukcja z polem transformatorowym umieszczonym nad dwoma polami liniowymi pozwoliła na osiągnięcie szerokości rozdzielnicy równej 620 mm, przy 1400 mm wysokości. Rozwiązanie to sprawdza się idealnie w przypadku małych stacji transformatorowych oraz przy modernizacji starych obiektów energetycznych, gdzie mamy do czynienia z niewielką ilością przestrzeni do instalacji oraz manewrowania rozdzielnicą. Trzecim członkiem rodziny 8DJH jest rozdzielnica 8DJH 36 w wykonaniu o podwyższonym napięciu izolacji – 36 kV. Jest przeznaczona do apli- Fot. 1. Rozdzielnica 8DJH w konfiguracji blokowej i jako pojedyncze pole kacji, gdzie poziom napięcia roboczego przekracza 24 kV. Znajduje szerokie zastosowanie w farmach wiatrowych. rozdzielnice przyjazne dla środowiska, ekonomiczne, innowacyjne Fot. 2. Rozdzielnica trójpolowa 8DJH 36 22 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Cykl życiowy rozdzielnic 8DJH jest zaprojektowany na ponad 35 lat. Ponadto są one bezobsługowe. Apara- tura łączeniowa jest zainstalowana wewnątrz hermetycznie spawanego zbiornika gazowego, dzięki czemu nie wymaga żadnych prac konserwacyjnych przez cały okres pracy. Rozdzielnice 8DJH mają dzięki temu olbrzymi wkład w zapewnienie niezawodności dostaw energii oraz bezpieczeństwa obsługi. Ponadto brak prac konserwacyjnych pozwala na redukcję kosztów eksploatacyjnych. Dzięki dodatkowe- nr 3/2016 mu wyposażeniu, jak napędy silnikowe, zabezpieczenia oraz urządzenia sterujące, rozdzielnica 8DJH może w każdej chwili stać się częścią inteligentnej sieci dystrybucyjnej Smart Grid. Rozwiązania stosowane przez firmę Siemens pozwalają również na modernizację i doposażenie rozdzielnic znajdujących się już w eksploatacji. Dzięki temu w przypadku konieczności przebudowy sieci na inteligentną typu SmartGrid nie ma konieczności wymieniania starej rozdzielnicy 8DJH. Firma Siemens prezentuje bardzo odpowiedzialne stanowisko w kwe- stiach związanych z ochroną środowiska. Dlatego bardzo poważnie traktuje procedury związane z pracami z gazem SF6. Proces produkcyjny jest przeprowadzany z uwzględnieniem aspektów ekologicznych, natomiast same rozdzielnice 8DJH są zbudowane z materiałów, które w 100% nadają się do recyklingu. uniwersalne rozwiązanie Rozdzielnice 8DJH mają bardzo duże możliwości konfiguracyjne. Mogą zostać wyposażone w pola rozłącznikowe, transformatorowe SIEMENS Siemens to firma osadzona mocno we współczesnym świecie. Zawdzięcza to nie tylko swojej ponad 160-letniej historii i obecności w 190 krajach, lecz przede wszystkim niebagatelnemu wkładowi w rozwój technologii ułatwiających życie człowiekowi w każdym jego obszarze. Siemens od początku swego istnienia stawiał na postęp i innowacyjność, był i jest pionierem wytyczającym nowe kierunki rozwoju, otwierającym nowe możliwości. Ta sama wizja przyświeca Siemensowi w Polsce, reprezentowanemu tutaj przez grupę firm, których koordynatorem jest spółka regionalna, Siemens Sp. z o.o. Siemens w Polsce: Międzynarodowy koncern Siemens jest obecny w Polsce już od ponad 130 lat. Firma Siemens Sp. z o.o., utworzona w 1991 roku, jest głównym jego reprezentantem na naszym rynku. Siemens Sp. z o.o. dysponuje najszerszą na polskim rynku ofertą produktów i usług macierzystego koncernu. Odpowiadając na kluczowe dla polskiej gospodarki kwestie modernizacji infrastruktury przemysłowej i komunalnej, jak również wymogi ochrony środowiska naturalnego, zmiany demograficzne i procesy urbanizacji, Siemens wprowadza na polski rynek najnowocześniejsze rozwiązania i produkty, które są w stanie sprostać najwyższym wymaganiom wynikającym z tych uwarunkowań. Siemens jest tym samym jednym z pionierów w ustalaniu standardów technologicznych w różnych dziedzinach przemysłu i infrastruktury. Jako ekspert w wielu dziedzinach angażuje się w promowanie technologii, które zapewniają efektywne wykorzystanie zasobów naturalnych i zmniejszenie skażenia środowiska. Swoimi produktami i usługami przyczynia się do poprawiania jakości życia. Jest odpowiedzialnym i docenianym pracodawcą, aktywnym uczestnikiem życia społecznego. Struktura organizacyjna Spółki regionalnej odzwierciedla strukturę macierzystego koncernu Siemens AG. . Aktywność lokalna w połączeniu z siłą innowacji i ogólnoświatowym zasięgiem działalności Siemensa stanowi odpowiedź na wymagania stawiane w dzisiejszych czasach. Na rynku polskim umożliwia to Spółce lepszą niż kiedykolwiek orientację na klienta i tym samym dostosowanie oferowanych rozwiązań do indywidualnych potrzeb podmiotów rynkowych. A dodatkowym atutem firmy jest oferowanie innowacyjnych, najbardziej zaawansowanych technologii we wszystkich dziedzinach swojej działalności, dzięki czemu przyczynia się ona do modernizacji polskiej gospodarki. Rozszerzając i uzupełniając zasięg swojego działania, Siemens w Polsce współpracuje także z setkami przedsiębiorstw krajowych – produkcyjnych i usługowych, handlowych i technicznych. Szkoli ich przedstawicieli, udostępnia wiedzę i doświadczenie, realizuje wspólnie ambitne projekty. nr 3/2016 Fot. 3. Rozdzielnica trójpolowa 8DJH Compact z wkładkami bezpiecznikowymi, wyłącznikowe, uziemiające, pomiarowe oraz sprzęgłowe. Ponadto w polach wyłącznikowych istnieje możliwość instalacji zabezpieczenia dowolnego typu oraz producenta. Do każdego pola można również zainstalować szafkę przedziału niskiego napięcia. Kolejnym atutem jest możliwość ustawiania pól różnego typu w dowolnej kolejności. Rozdzielnice 8DJH pozwalają na konfigurację blokową (nawet do 4 pól w jednym bloku gazowym), dzięki czemu koszty zakupu ulegają obniżeniu. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby każde pole posiadało osobny zbiornik gazowy, dzięki czemu w przyszłości możemy przekonfigurować układ rozdzielnicy lub doposażyć ją w dodatkowe pola. Wszystko to sprawia, że rozdzielnice 8DJH są w stanie zrealizować praktycznie każdy układ pól stosowany w energetyce, na farmach wiatrowych oraz w aplikacjach przemysłowych. odporne na czynniki zewnętrzne Hermetycznie spawany zbiornik ze stali nierdzewnej powoduje, że elementy przewodzące rozdzielnic 8DJH są całkowicie izolowane od czynników takich jak zasolenie, wil- goć, kurz oraz drobne gryzonie lub owady. Rozdzielnice 8DJH są nawet w stanie przetrwać powódź. Doświadczenie pokazuje, że nawet po spędzeniu paru dni całkowicie pod wodą, po osuszeniu przedziałów kablowych bardzo szybko były one przywracane do pełnej sprawności i pracy. kompleksowe rozwiązanie dla wtórnej dystrybucji energii elektrycznej Dzięki swoim niewielkim rozmiarom, bezobsługowej, bezpiecznej eksploatacji oraz olbrzymiej elastyczności w konfiguracji rozdzielnice 8DJH stanowią idealne rozwiązanie zarówno dla energetyki zawodowej, jak również dla zastosowań przemysłowych oraz stacji abonenckich. reklama Siemens Sp. z o.o. EM HP&TR&MS Paweł Stojanowski 60-164 Poznań ul. Ziębicka 35 tel. 61 664 9820 faks 61 664 9854 tel. kom. +48 728 430 329 [email protected] w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 23 automatyka systemy sterowania i nadzoru w stacjach elektroenergetycznych dr hab. inż. Waldemar Dołęga – Politechnika Wrocławska W stacjach powstały systemy umożliwiające m.in. ciągłe nadzorowanie pracy stacji i współdziałanie z układami automatyki zabezpieczeniowej, układami sterowania, blokad i sygnalizacji. Systemy te muszą uwzględniać specyfikę stacji elektroenergetycznych. Występuje w nich duża różnorodność układów ze względu na wiele wersji urządzeń i elementów systemu podlegających ochronie [1]. Ponadto stosowane są urządzenia wytwarzane przez różne firmy zarówno polskie, jak i zagraniczne. Dodatkowo w stacjach elektroenergetycznych występują obok nowych urządzeń i układów modernizacje już istniejących, przy jednoczesnym istnieniu sprawnie działających urządzeń i aparatów zainstalowa nych w przeszłości [1]. architektura systemu SSIN Architektura SSiN, której schemat ideowy przedstawiono na rysunku 1., streszczenie W artykule przedstawiono problematykę systemów sterowania i nadzoru w stacjach elektroenergetycznych. Omówiono architekturę tych systemów, komunikację sieciową oraz technologie i topologie sieciowe w nich stosowane. Przedstawiono urządzenia i funkcjonalności systemów sterowania i nadzoru oraz rodzaje realizacji. Zwrócono szczególną uwagę na trendy rozwiązań tych systemów oraz ich wykorzystanie w ramach Smart Grid. 24 obejmuje trzy poziomy przepływu danych: procesu, pola i stacji. Spełniają one następujące funkcje: poziom procesu – urządzenia pro cesowe (np. łączniki, elementy elektryczne, czujniki), poziom pola – urządzenia elektro niczne współpracujące z urządzeniami procesu, zbierają z nich dane za pomocą wejść cyfrowych i analogowych, przetwarzają dane (automatyki) oraz sterują procesem za pomocą wyjść, poziom stacji – urządzenia elek troniczne i systemy komputerowe gromadzące dane z poziomu pola przez sieć komunikacyjną, wizualizujące przebieg procesu oraz udostępniające dane do systemów zewnętrznych. W ramach architektury SSiN wyróżnia się jeszcze często poziom centrum nadzoru. Jest to poziom administracji systemu, gdzie są zainstalowane serwery i stacje operatorskie. komunikacja sieciowa W systemach sterowania i nadzoru stacji elektroenergetycznej podstawową formą wymiany danych między urządzeniami jest komunikacja cyfrowa. Kluczowymi jej elementami są standardy i protokoły komunikacji. Dla większości komputerowych systemów komunikacyjnych wzorcowym modelem jest model OSI, który w w w. e l e k t r o . i n f o . p l systemy nadrzędne brama dostępowa IED serwer danych IED HMI RTU poziom stacji poziom pola poziom procesu Rys. 1. Bazowa architektura SSiN składa się z siedmiu warstw: fizycznej, łącza danych, sieciowej, transportowej, sesji, prezentacji i aplikacji [2]. Zainicjowanie komunikacji rozpoczyna się od warstwy aplikacji, a następnie poprzez kolejne warstwy następuje przygotowanie i nawiązanie tej komunikacji. Warstwy sesji, prezentacji i aplikacji są warstwami wyższego rzędu, w których są generowane i przygotowywane dane do przesłania (zapytania oraz odpowiedzi). Warstwy niższego rzędu zapewniają odnalezienie odpowiedniej drogi do celu, przekazanie konkretnej informacji oraz weryfikację bezbłędności przesyłania danych. W systemach sterowania i nadzoru stacji są wykorzystywane różne rodzaje medium transmisyjnego. Stosuje się media przewodowe w postaci: skrętki, kabla koncentrycznego lub światłowodu lub media bezprzewodowe w postaci fal radiowych lub świetlnych. W zależności od wykorzystanego medium oraz od specyfiki urządzeń komunikujących się rozróżnia się trzy rodzaje transmisji: simpleks (transmisja jednokierunkowa), półdupleks (transmisja dwukierunkowa, nierównoczesna) oraz dupleks (transmisja równoczesna w obu kierunkach) [3]. Skrętka (kabel symetryczny) z racji stosunkowo niskiej ceny i możliwości technicznych jest obecnie najpowszechniej wykorzystywanym medium transmisyjnym. Jest wykorzystywana głównie do transmisji bazującej na sieci Ethernet. Światłowód z racji dużej przepustowości danych i możliwości przesyłania ich na duże odległości, odporności na zakłócenia elektromagnetyczne jest często stosowany w stacjach elektroenergetycznych. Stosuje się światłowody włókniste lub planarne, jednomodowe lub wielodomowe, skokowe lub gradientowe [3]. Wyko- nr 3/2016 Rys. W. Dołęga Proces prowadzenia ruchu stacji elektroenergetycznej realizowany przez dyspozytora jest skomplikowany i złożony. Z jednej strony stale zwiększa się liczba i rodzaj zainstalowanych urządzeń i aparatów w stacjach, złożoność układów pracy, a z drugiej – następuje ciągły wzrost wymagań stawianych obsłudze w zakresie sterowania i nadzoru. Istotną pomoc dla dyspozytora stanowią obecnie systemy sterowania i nadzoru (SSiN) stacji elektroenergetycznych, które są rezultatem szybkiego postępu technicznego i informatycznego. Spowodowało to dynamiczny i intensywny rozwój technologii i technik automatyzacji i sterowania. Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 25 automatyka Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 26 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 27 automatyka Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 28 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl reklama InteliSys Gas & InteliVision 12Touch to rozwiązanie idealne dla Ciebie Doskonałe rozwiązanie dla układów kogeneracyjnych To inteligentne sterowanie nr 3/2016 > Gotowy do użycia pakiet rozwiązań dla gazowych układów kogeneracyjnych > Oszczędność czasu i środków podczas konfiguracji i uruchomienia > Łatwe w użyciu narzędzie do konfiguracji, kalibracji oraz eksploatacji > Wygodna obsługa urzadzeń dzięki dobrze zaprojektowanemu interfejsowi > Produkty pozytywnie wpływaja na poprawę bezpieczeństwa i efektywność całej instalacji > Skuteczne rozwiązywanie problemów w przypadku awarii dzięki efektywnym funkcją diagnostycznym www.comap.cz 29 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l zestawienie zestawienie sterowników PLC ABB Sp. z o.o. 04-713 Warszawa, ul. Żegańska 1 tel. 22 223 77 77 [email protected] www.abb.pl ABB AC500-eCo Dystrybutor Producent Oznaczenie katalogowe ASTOR Sp. z o.o. 31-112 Kraków, ul. Smoleńsk 29 tel. 12 428 63 00, faks 12 428 63 09 [email protected] www.astor.com.pl Astraada Astraada PLC RCC Astraada One ECC2250 Parametry techniczne Architektura sterownika Praca w czasie rzeczywistym Znamionowe napięcie zasilania ac/dc, w [V] (± tolerancja, w [%]) Częstotliwość napięcia zasilania ac, w [Hz], (± tolerancja, w [%]) kompaktowa/modułowa tak, wbudowany RTOS kompaktowa tak kompaktowa tak ac 120–240 (–15/+10) dc 24 (–15/+10) dc 8–30 dc 24 (–20/+25) 50–60 (–6/+4) – – 32 bity 32-bitowe, 454 MHz 800 MHz 128 lub 512 RAM/14 lub 130 128 kB na program sterujący, 4096 rejestrów, 4096 zmiennych bitowych pamięć flash 256 MB/100 MB Wejścia cyfrowe (typ) 8 (6) wbudowanych 24 Vdc oraz moduły rozszerzeń lokalne i rozproszone 8 typu dc (12/24 V dc), rozbudowa do 2048 16 Wyjścia cyfrowe, przekaźnikowe (typ) 6 wbudowanych tranzystorowych lub przekaźnikowych oraz moduły rozszerzeń 4 typu dc (24 V dc), rozbudowa do 2048 16 Wejścia analogowe (liczba, typ) opcja wbudowane 2×0...10 V, SE oraz moduły rozszerzeń 8 prądowych 0–20 mA, rozbudowa do 512 12 Wyjścia analogowe (liczba, typ) opcja wbudowane 1×4...20 mA oraz moduły rozszerzeń 4 prądowe 0–20 mA, rozbudowa do 512 6 2 szybkie liczniki lub 4 przerwania, 2 wyjścia PWM/PTO programowanie na ruchu, programowanie w językach LD, ST, IL, FBD, SFC Codesys 1/2 porty RS-485, opcja: Ethernet, Modbus RTU, ABB CS31, Modbus TCP, Webserver RS-232, Ethernet, CsCAN, MicroSD RS-232, RS-485, Ethernet, EtherCAT, CAN, CANOpen, Modbus TCP/IP, Modbus RTU IP20 IP20 IP20 Sposób montażu szyna TH 35 lub płyta montażowa szyna TH 35 szyna DIN Wymiary zewnętrzne (wys.×szer.×gł.), w [mm] 135×82×75 (jednostka centralna) 116×111×36 210×106×48 od 0,3 0,325 0,75 od 0 do 60 od –10 do 60 od 0 do 50 do 10 modułów rozszerzeń lokalnych, pełna zgodność ze sterownikami AC500 i modułami S500, opcja: zegar RTC, czytnik kart SD WebServer, bezpłatne oprogramowanie gniazdo na zewnętrzną kartę microSD CPU Wielkość pamięci programu/ danych, w [kB] Funkcje specjalne Wbudowane interfejsy komunikacyjne Stopień ochrony (kod IP) Masa, w [kg] Temperatura pracy (otoczenia), w [ºC] Informacje dodatkowe Uwagi techniczne Normy, atesty, certyfikaty, standardy, znaki jakości Gwarancja, w [miesiącach] CE, cUL, TR, C-Tick, KCC, ABS, BV, DNV, GL, LR, RINA, RMRS, ROHS 24 CE, UL 24 EN 61010-2-201, EN 61131-2, EN 61000-6-3 24 Dane zamieszczone w zestawieniu zostały nadesłane i zautoryzowane przez firmy 30 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 zestawienie sterowników PLC ASTOR Sp. z o.o. 31-112 Kraków, ul. Smoleńsk 29 tel. 12 428 63 00, faks 12 428 63 09 [email protected] www.astor.com.pl Horner APG XLe/XLt BECKHOFF Automation Sp. z o.o. 05-500 Żabieniec, ul. Ruczajowa 15 tel. 22 750 47 00, faks 22 757 24 27 [email protected] www.beckhoff.pl BECKHOFF Automation CP2xxx/CP3xxx CXxxx Eaton Electric Sp. z o.o. 80-299 Gdańsk, ul. Galaktyczna 30 tel. 58 554 79 00, faks 58 554 79 09 [email protected] www.moeller.pl Eaton Electric XC-152-… kompaktowa tak modułowa tak modułowa tak modułowa tak dc 9–30 dc 24 dc 24 dc 24 (–15/+20) – – – – 32 bity, 454 MHz Intel™: Cortex™/Celeron™/Atom™/ /Core™ i – od 1 GHz do 2,7 GHz Intel™: Cortex ™/Celeron™/Atom™// Core™i – od 1 GHz do 2,1 GHz RISC, 32 bity, 400 MHz 1 MB (RAM) na program sterujący, 30 MB na grafikę, 50 000 rejestrów/ 16 384 zmiennych bitowych od 256 MB (karty μSD, CF, HDD, SSD) na dane oraz od 1 GB DDR3 RAM od 256 MB (karty μSD, CF, HDD, SSD) na dane oraz od 1 GB DDR3 RAM 128 MB NAND Flash, możliwa rozbudowa kartą SD 24 typu dc (24 V) 4 mogą pracować jako HSC, rozbudowa do 2048 wejść do 16 kanałów w module o szerokości 12 mm: 5 V dc, 24 V dc, 48 V dc, 60 V dc, 120/230 VAC, NAMUR, liczniki 1–100 kHz, liczba modułów nielimitowana do 16 kanałów w module o szerokości 12 mm: 5 V dc, 24 V dc, 48 V dc, 60 V dc, 120/230 VAC, NAMUR, liczniki 1–100 kHz, liczba modułów nielimitowana rozbudowa modułami SmartWire-DT (bezpośrednie sterowanie stycznikami, wyłącznikami) do 16 kanałów w module o szerokości 12 mm: 5 V dc, 24 ac/dc, 120/230 Vac, liczba modułów nielimitowana do 8 kanałów module o szerokości 12 mm: 0...2 V, ±2 V, 0...10 V, ±10 V, 0/4...20 mA, termopary, PT/Ni/NTC, analizator sieci elektrycznej, liczba modułów nielimitowana do 16 kanałów w module o szerokości 12 mm: 5 V dc, 24 ac/dc, 120/230 Vac, liczba modułów nielimitowana do 8 kanałów module o szerokości 12 mm: 0...2 V, ±2 V, 0...10 V, ±10 V, 0/4...20 mA, termopary, PT/Ni/NTC, analizator sieci elektrycznej, liczba modułów nielimitowana 16 wyjść tranzystorowych lub 6 przekaźnikowych 2A (250 V ac), możliwość rozbudowy do 2048 wyjść 4 typu 0...10 V, 4...20 mA, 100 mV, PT100, TC – J, K, N, T, E, R, S, B rozbudowa do 512 wejść do 8 kanałów w module o szerokości 12 mm: do 8 kanałów w module o szerokości 12 mm: 0...10 V, ±10 V, 0...20 mA, 4...20 mA, 0...10 V, ±10 V, 0...20 mA, 4...20 mA, liczba modułów nielimitowana liczba modułów nielimitowana PLC/NC–PTP do 255 osi/NC-I PLC/NC–PTP do 255 osi /NC-I do 3 regulator PID, 4 HSC (500 kHz), do 3 osi interpolowanych/CNC osi interpolowanych/CNC do 64 osi 2 PWM (200 kHz), RTC, do 64 osi interpolowanych, matryca interpolowanych MicroSD do 2 TB, GSM/GPRS wielodotykowa 7–24” Ethernet + EtherCAT, opcje: RS-232, RS-485, RS-232, RS-485, Ethernet, MicroSD, USB 2.0, Ethernet + EtherCAT™, USB, opcje: USB 2.0/3.0, DVI, Profibus DP, ProfiNET, USB 2.0 mini, CAN, opcja GSM/GPRS RS‑232/485, Profibus, CANOpen, DeviceNET CANOpen, DeviceNet, Sercros, Modbus 2 typu 0...10 V/4..20 mA, rozbudowa do 512 rozbudowa modułami SmartWire-DT (bezpośrednie sterowanie stycznikami, wyłącznikami) rozbudowa modułami SmartWire-DT (m.in. bezpośredni pomiar prądu z wyłącznika silnikowego, PT, NI, 0...10 V, 0...20 mA) rozbudowa modułami SmartWire-DT (0...10 V, 0...20 mA) WebServer, OPC serwer Ethernet (standard), RS-232, RS-485, CAN/ easyNet, MPI, Profibus DP Master, system SmartWire-DT (w zależności od wersji) IP65 IP65 (front), IP20 (tył) opcja IP65 z obu stron (CP3xxx) IP20 IP20 panelowy/szyna TH 35 na elewacji szafy lub ramię RITTAL i ROLEC szyna TH 35 szyna TH 35/montaż śrubowy za pomocą uchwytów 96×96×65 w zależności od matrycy w zależności od konfiguracji 105,6×155,1×41,5 0,45 (pojedynczy moduł) w zależności od matrycy w zależności od konfiguracji 0,3 od 0 do 60 od 0 do 50 od 0 do 55 (opcja od –25 do 60) od 0 do 55 sterownik wraz z kolorowym panelem 3,5”, alarmy, receptury, logowanie danych, raporty, bezpłatne oprogramowanie zintegrowany panel wielodotykowy oraz komputer przemysłowy, oprogramowanie TwinCAT 2 zgodne z IEC-61131-3 lub TwinCAT 3 integrujący także C++ oraz Matlab/Simulink w technologii „embedded PC” ze zintegrowanym komputerem przemysłowym, jedno oprogramowanie TwinCAT 2 zgodne z IEC-61131-3 lub TwinCAT 3 integrujący także C++ oraz Matlab/Simulink możliwość podłączenia do 99 modułów SmartWire-DT, oprogramowanie XSoft-CoDeSys-2 w języku polskim CE, UL CE, UL CE,UL, GL,TUV, Ex, GOST R, Fire Safety CE, UL 24 12 12 24 nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 31 zestawienie zestawienie sterowników PLC Elmark Automatyka Sp. z o.o. 05-075 Warszawa, ul. Niemcewicza 76 tel. 22 541 84 60 faks 22 773 79 37 [email protected] www.elmark.com.pl Dystrybutor Producent Unitronics Oznaczenie katalogowe JZ20-J-T40 SM43-J-R20 USP-156-B10 kompaktowa kompaktowa/modułowa kompaktowa/modułowa tak tak tak Znamionowe napięcie zasilania ac/dc, w [V] (± tolerancja, w [%]) dc 24 (±10) dc 24 (±10) dc 12/24 (± 15) Częstotliwość napięcia zasilania ac, w [Hz], (± tolerancja, w [%]) – – – CPU – – 32 bit, 400 MHz Wielkość pamięci programu/ danych, w [kB] 48 112 (aplikacje), 2048 (obrazy), 512 (czcionki) 1024 (aplikacja) 18 pnp/npn, 24 Vdc 12 pnp/npn, 24 Vdc możliwość rozbudowy do 2048 20 pnp 0,5 A 8 przekaźnikowych 3A (250 Vac/30 Vdc) możliwość rozbudowy do 2048 Wejścia analogowe (liczba, typ) 2×0...10 V, 2×0...20 mA, 4...20 mA (10/12 bit) 2×0...10 V, 0...20 mA, 4...20 mA (10-bit) możliwość rozbudowy do 2048 Wyjścia analogowe (liczba, typ) – – możliwość rozbudowy do 2048 4 niezależne pętle regulatora PID, 2 szybkie liczniki impulsów 10 kHz, 16 bitów 2 niezależne pętle PID, szybki licznik impulsów 30kHz, 32 bity 48 niezależnych pętli PID, połączenie przez VNC z laptopem, smartfonem lub tabletem USB 2.0, możliwość rozbudowy o RS-232/RS-485 lub Ethernet USB 2.0, możliwość rozbudowy o RS-232/ RS‑485, CANbus lub Ethernet 2×Ethernet, 1×RS-485, 1×CANbus, 2×USB host, 1×USB do programowania IP66 IP66 IP66 szyna DIN lub montaż panelowy szyna DIN lub montaż panelowy szyna DIN lub montaż panelowy 147,5×117×46,6 136×105,1×68,6 411,1×265,1×51,6 0,3 0,25 3 od 0 do 50 od 0 do 50 od –20 do 55 zintegrowany panel tekstowy, dwie linijki po 16 znaków, bezpłatne oprogramowanie Visilogic zintegrowany panel dotykowy i kolorowy 3,5”, bezpłatne oprogramowanie Visilogic, GPRS, TCP/IP przez Ethernet, SMS, e-mail zintegrowany panel dotykowy i kolorowy 15,6”, bezpłatne oprogramowanie UniLogic, GPRS, TCP/IP przez Ethernet, SMS, e-mail, VNC Normy, atesty, certyfikaty, standardy, znaki jakości CE/UL CE/UL CE/UL Gwarancja, w [miesiącach] 24 24 24 Parametry techniczne Architektura sterownika Praca w czasie rzeczywistym Wejścia cyfrowe (typ) Wyjścia cyfrowe, przekaźnikowe (typ) Funkcje specjalne Wbudowane interfejsy komunikacyjne Stopień ochrony (kod IP) Sposób montażu Wymiary zewnętrzne (wys.×szer.×gł.), w [mm] Masa, w [kg] Temperatura pracy (otoczenia), w [ºC] Informacje dodatkowe Uwagi techniczne Dane zamieszczone w zestawieniu zostały nadesłane i zautoryzowane przez firmy 32 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 zestawienie sterowników PLC INVENTIA Sp. z o.o. 02-777 Warszawa, ul. Kulczyńskiego 14 tel. 22 545 32 00 faks 22 643 14 21 [email protected] www.inventia.pl Mitsubishi Electric Europe B.V. Oddział w Polsce 32-083 Balice, ul. Krakowska 50 tel. 12 347 65 00, faks 12 630 47 01 [email protected] http://pl3a.mitsubishielectric.com/ INVENTIA Sp. z o.o. Mitsubishi Electric MT-151 MOBICON FX5U-xxM (seria MELSEC iQ-F) MELSEC iQ-R MELSEC-L kompaktowa kompaktowa modułowa kompaktowa/modułowa tak tak dc 10,8–36 ac 85–264 dc 24 ac 85–264 dc 24 ac 100–240 dc 24 nie dotyczy 50/60 50/60 50/60 32 bity, 50 MHz 32 bity 32 bity 32 bity 128 (RAM)/1 MB (Flash) 125 kB/5 MB 160–4800 kB/2–40 MB 80–1040/512–2048 16 (do 28) typu dc – moduły po: 16 typu 100–120 Vac, 16–64 typu 24 Vdc moduły po: 16 typu 100–120 Vac, 8 typu 100–240 V, 16–64 typu 24 Vdc 12 typu dc przekaźniki, tranzystory moduły po: 16 przekaźnikowych, 16–64 tranzystorowych moduły po: 16 przekaźnikowych, 16–64 tranzystorowych 2 typu 0...10 V, 4 typu 4...20 mA 2 typu 0…10 V (12-bitów) termopary, PT/Ni, moduły po 4–16 typu –10…10 V/4…20 mA/0...20 mA termopary, PT/Ni, moduły po 4–8 typu –10…10 V/0...20 mA – 1 typu 0…10 V (12-bitów) moduły po 4–8 typu –10…10 V/0…20 mA lub moduły po 8–16 –12…12 V/0…20 mA moduły po 4 typu rejestrator wewnętrzny 0,1 s, liczniki programowe, 41 szt. operacji programu PLC użytkownika, zdalna aktualizacja oprogramowania, zdarzenia, alarmy 6–8 liczników (200 kHz), PID, sterowanie pozycją do 4 osi, automatyczny profil krzywek, PWM 200 kHz 2 liczniki (200 kHz), sterowanie pozycją do 4 osi, 32×PID, zbieranie danych na kartę SD, baza danych, Multi CPU Motion do 96 osi 2 liczniki (200/500 kHz), sterowanie pozycją do 4 osi, 32×PID, zbieranie danych na kartę SD RS-232, RS-485, Ethernet, USB 2.0, Modbus RTU, Modbus TCP/IP Ethernet, RS-485 CC-Link IE Field, Ethernet, USB 2.0 RS-232/Ethernet, USB 2.0 IP40 IP20 IP20 IP20 szyna DIN 35 mm szyna DIN płyta montażowa szyna DIN 105×86×60 od 90×150×83 do 90×285×83 (CPU) od 101×245×xxx do 101×439×xxx od 90×150×83 do 90×285×83 (CPU) od –20 do 55 od 0 do 55 od 0 do 55 od 0 do 55 wbudowany układ kontroli i ładowania akumulatora, graficzny wyświetlacz danych (MT-151 HMI), współpraca z oprogramowaniem MT Data provider (standardy OPC, CSV, ODBC) do 256 wejść/wyjść, inteligentny moduł funkcyjny Simple Motion do 4 osi do 4096 wejść/wyjść, czas cyklu programu PLC na poziomie 0,14 ms (419 instrukcji/ms), inteligentny moduł Simple Motion do 16 osi do 4 modułów, do 8192 wejść/wyjść CE CE CE CE 36 36 (po rejestracji produktu) 36 (po rejestracji produktu) 36 (po rejestracji produktu) 0,45 nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 33 zestawienie zestawienie sterowników PLC Multiprojekt Automatyka Sp. z o.o. 31-553 Kraków, Fabryczna 20a tel. 12 413 90 58 faks 12 376 48 94 [email protected] www.multiprojekt.pl Dystrybutor Producent Fatek Oznaczenie katalogowe B1-20MR B1z-20MR FBs-20MC kompaktowa kompaktowa kompaktowa tak tak tak Znamionowe napięcie zasilania ac/dc, w [V] (± tolerancja, w [%]) dc 24 (–15/+10) ac 110–230 (–15/+10) dc 24 (–15/+10) ac 110–230 (–15/+10) dc 12/24 (–15/+10) ac 110–230 (–15/+10) Częstotliwość napięcia zasilania ac, w [Hz], (± tolerancja, w [%]) ac 50/60 (±5) ac 50/60 (±5) ac 50/60 (±5) SoC (System On Chip) SoC (System On Chip) SoC (System On Chip) 16/16 8/8 20/20 npn lub pnp npn lub pnp npn lub pnp w zależności od wersji: przekaźniki, tranzystory npn, tranzystory pnp w zależności od wersji: przekaźniki, tranzystory npn, tranzystory pnp w zależności od wersji: przekaźniki, tranzystory npn, tranzystory pnp Wejścia analogowe (liczba, typ) opcja: 4 wejścia prądowe lub napięciowe – opcja: 64 wejścia prądowe lub napięciowe Wyjścia analogowe (liczba, typ) opcja: 2 wyjścia prądowe lub napięciowe – opcja: 64 wejścia prądowe lub napięciowe Funkcje specjalne pozycjonowanie NC, PID sygnałów analogowych, PID wejść temperaturowych pozycjonowanie NC pozycjonowanie NC, funkcje logarytmiczne, PID sygnałów analogowych, PID wejść temperaturowych RS-232 + dodatkowe moduły: RS-232, RS-485, Ethernet RS-232 RS-232+dodatkowe moduły: RS-232, RS-485, CANOpen, Ethernet IP20 IP20 IP20 szyna DIN lub śruby montażowe szyna DIN lub śruby montażowe szyna DIN lub śruby montażowe 90×90×60 90×90×60 90×90×80 0,2 0,2 0,2 od 5 do 55 od 5 do 55 od 5 do 55 Parametry techniczne Architektura sterownika Praca w czasie rzeczywistym CPU Wielkość pamięci programu/ danych, w [kB] Wejścia cyfrowe (typ) Wyjścia cyfrowe, przekaźnikowe (typ) Wbudowane interfejsy komunikacyjne Stopień ochrony (kod IP) Sposób montażu Wymiary zewnętrzne (wys.×szer.×gł.), w [mm] Masa, w [kg] Temperatura pracy (otoczenia), w [ºC] Informacje dodatkowe wbudowany układ logiczny kontroli sprzętu wbudowany układ logiczny kontroli sprzętu (HLS), szybki licznik/zegar sprzętowy, port (HLS), szybki licznik/zegar sprzętowy, port RS‑232 do komunikacji z panelami HMI Weintek, RS‑232 do komunikacji z panelami HMI Weintek, programowany za pomocą programowany za pomocą bezpłatnego Winproladdera bezpłatnego Winproladdera Uwagi techniczne chip BGA składa się z ponad 120 000 bramek łączących funkcje: CPU, pamięć, logiczny układ kontrolny (HLS), 5 portów do szybkiej komunikacji, 4×szybkie liczniki, 4×wyjścia impulsowe (interpolacja liniowa) oraz 16×szybkie wyjścia, programowany za pomocą bezpłatnego Winproladdera Normy, atesty, certyfikaty, standardy, znaki jakości CE, UL CE, UL CE, UL Gwarancja, w [miesiącach] 24 24 37 (door-to-door na terenie Polski) Dane zamieszczone w zestawieniu zostały nadesłane i zautoryzowane przez firmy 34 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 reklama Phoenix Contact Sp. z o.o. 51-317 Wrocław, ul. Bierutowska 57–59 tel. 71 398 04 10 faks 71 398 04 99 [email protected] www.phoenixcontact.pl PIERWSZE W POLSCE TARGI BRANŻY ZARZĄDZANIA NIERUCHOMOŚCIAMI TELMATIK 81-577 Gdynia, ul. Księżycowa 20 tel. 58 624 93 02, faks 58 624 95 05 [email protected] www.telmatik.pl Phoenix Contact Array C.O. AXC 3050 APB-22MTDL W programie imprez towarzyszących m.in.: kompaktowa kompaktowa/modułowa tak dla RTC, bloków szybkich dc 24 (19,2…30) dc 12–24 opcja ac 100–240 nie dotyczy 50 (±10) Intel® Atom™ Processor E660 1,3 GHz 32 bity 4 MB/8 MB (dodatkowo karta SD do 2 GB) 320 bloków funkcyjnych/nieulotne rejestry nie dotyczy sterownik:14 rozszerzenia: 70 nie dotyczy sterownik: 8, rozszerzenia: 40 (8 tranzystorów 2 A/80 V albo 8 przekaźników) nie dotyczy do 12 typu 0...10 V (10 bitów) (opcja 0...20 mA /4...20 mA) nie dotyczy opcja 2 wyjścia 4...20 mA 2 szybkie liczniki impulsów, wejścia enkodera inkrementalnego i zadania zdarzeń wiele bloków funkcyjnych, szybkie liczniki 10 KHz, generatory do 10 KHz, PWM, symulacja, podgląd – monitor 3×Ethernet, USB 2.0, Mikro USB, Profinet Controller i Device, Modbus TCP Client, Web-/FTP-Server, OPC, UDP, TCP/IP, SNTP, SQL, SNMP RS-232, RS-485, USB 2.0, Ethernet Modbus RTU IP20 IP20 szyna TH 35 szyna TH 35 125,9×100×74 90×126×58 0,444 0,4 od –25 do 60 od –10 do 55 Konferencja Spółdzielczości Mieszkaniowej Gala Konkursu 7 Złotych Zasad SM Forum dla Zarządców Dla Czytelników i Klientów czasopisma „elektro.info” specjalne rabaty! Patroni targów: do 63 modułów rozszerzeń I/O, zintegrowany UPS do celowego wyłączania aplikacji, programowanie i konfiguracja przez USB korzystna relacja możliwości do ceny, funkcje specjalne dostępne bez dodatkowych modułów EMC, EN 61131, EN 61000, CE CE, LVD, ECM, środowiskowe 24 12 Patroni medialni: nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 35 zestawienie zestawienie układów SZR niskiego napięcia Dystrybutor ComAp Kundratka 2359/17 180 00 Prague 8 – Czech Republic tel. +420 734 875 476 [email protected] www.comap.cz Eaton Electric Sp. z o.o. 80-299 Gdańsk ul. Galaktyczna 30 tel. 58 554 79 00 faks 58 554 79 09 [email protected] www.moeller.pl Elektrometal Energetyka SA 02-830 Warszawa, ul. Mazura 18A tel. 22 350 75 50 faks 22 350 75 51 [email protected] www.elektrometal-energetyka.pl Producent ComAp Eaton Electric Sp. z o.o. Elektrometal Energetyka SA InteliATS PWR MAX-3SX e²TANGO-SZR Przełączanie sieć–zespół prądotwórczy automatyczne/ręczne sieć–sieć/sieć–zespół prądotwórczy Prąd znamionowy In, w [A] w zależności od aparatów do 6300 (w zależności od aparatów) w zależności od aparatów ac 1f~230 V/3f~400 do 690 (w zależności od aparatów) w zależności od aparatów Oznaczenie katalogowe Parametry techniczne Napięcie znamionowe łączeniowe, w [V] Napięcie znamionowe izolacji, w [V] ac 600 ac do 1000 w zależności od aparatów Czas reakcji SZR na zanik napięcia, w [s] 0,02 – 60,00 (programowany) 0,5 – 30 0,01–600,00 (programowany) Czas reakcji SZR na powrót napięcia, w [s] 0,02 – 60,00 (programowany) 0,5 – 30 0,01–600,00 (programowany) 50 ms 2,5 – 3,5 (pełny cykl, w zależności od diagramu łączeń) 40 ms + nastawialna zwłoka + czasy własne aparatów ac 3f~ 400/230 ac 88–265, dc 80–300 Czas przełączania, w [ms] Napięcie zasilania układów automatyki, w [V] dc 8–36 Pobór mocy przez SZR, w [W] w zależności od aparatów < 30 VA w zależności od aparatów do 10 000 (w zależności od aparatów) w zależności od aparatów –/+ opcja/+ –/+ tak wymagany do aparatury wykonawczej tak (na kolorowym 6- lub 7-calowym wyświetlaczu graficznym) opcja RS-232/RS-485, Ethernet, USB, GPRS, Modbus RTU, Modbus TCP Modbus RTU, Modbus TCP Ethernet, RS-485, OPTO, CANbus, Profibus, Modbus, IEC 60870-5-103, DNP-3 IP65 (panel przedni) IP20, IP65 (panel operatorski) IP4X/IP54 (panel operatorski) 120×180×55 375×480×115 252×215×41,5 0,450 (sterownik) 10 5+1 od –20 do 70 od 0 do 50 od –10 do 55 Uwagi techniczne pomiar RMS napięcia sieci oraz generatora, wyjścia przekaźnikowe do sterowania aparatami mocy, montaż na elewacji rozdzielni, sterowanie ręczne i automatyczne, sygnalizacja uruchomienia i pracy generatora w zestawie zasilacz UPS oraz aparatura sterująco-sygnalizacyjna, wizualizacja na panelu dotykowym XV100, rejestracja do 1000 zdarzeń, mozliwość monitorowania pracy UPS‑a, wielojęzyczny interfejs pomiar do 9 napięć i do 4 prądów, do 37 wyjść przekaźnikowych, do 168 wejść dwustanowych, algorytmy działania standardowe lub ustalane w porozumieniu z klientem, możliwość sterowania do 12 łączników Normy, certyfikaty, standardy, znaki jakości EN 61010-1:95 +A1:97, EN 61000-6-3:2006, EN 61000-6-3:2006, EN 61000-6-1:2005, EN 61000-6-2:1999, 73/23/EEC, 89/336/EEC IEC 60068-2, IEC/EN 60529 PN-EN 60947-6-1:2009 P, CE, certyfikat IEn nr 005/2015 24 – 60 (opcja) 12 36 Trwałość łączeniowa elektryczna, w [cyklach] Blokada mechaniczna/elektroniczna Wskaźnik położenia styków Wbudowane interfejsy komunikacyjne Stopień ochrony (kod IP) Wymiary zewnętrzne (wys.×szer.×gł.), w [mm] Masa całkowita, w [kg] Temperatura pracy, w [°C] Informacje dodatkowe Gwarancja, w [miesiącach] Dane zamieszczone w zestawieniu zostały nadesłane i zautoryzowane przez firmy 36 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 zestawienie układów SZR niskiego napięcia LOVATO Electric Sp. z o.o. 55-330 Błonie k. Wrocławia, ul. Zachodnia 3 tel. 71 797 90 10 faks 71 797 90 20 [email protected] www. LovatoElectric.pl ETI Polam Sp. z o.o. 06-100 Pułtusk, Al. Jana Pawła II 18 tel. 23 691 93 00 faks 23 691 93 60 [email protected] www.etipolam.com.pl ETI Polam Sp. z o.o. LOVATO Electric S.P.A ATC-E ATL800 ATL900 sieć–zespół prądotwórczy/sieć–sieć* kontrola dwóch źródeł zasilania i ich elementów przełączających (plus 1 sprzęgło) kontrola trzech źródeł zasilania i ich elementów przełączających (plus 2 sprzęgła) w zależności od aparatów w zależności od aparatów w zależności od aparatów ac 1f~230 V/3f~400 w zależności od aparatów w zależności od aparatów 1–600 s (programowany) programowany (bezprzerwowe przełączanie zasilania) programowany (bezprzerwowe przełączanie zasilania) 1–240 s (programowany) programowany (bezprzerwowe przełączanie zasilania) programowany (bezprzerwowe przełączanie zasilania) 500 ms + nastawa czasowa 1–240 s programowany (bezprzerwowe przełączanie zasilania) programowany (bezprzerwowe przełączanie zasilania) ac 100–240, dc 12/24/48 ac 1000 dc 8–30 ac 100–240, dc 12/24/48 4 (sterownik) 12,5 VA przy 240 Vac 16,5 VA przy 240 Vac w zależności od aparatów w zależności od aparatów w zależności od aparatów +/+ +/+ +/+ tak tak (wejścia sygnału zwrotnego) tak (wejścia sygnału zwrotnego) programowalne wejście alarmowe (bezpotencjałowy styk NO/NZ) RS-485, dodatkowe moduły rozszerzeń serii EXP…: USB, RS-232, Ethernet, modem GPS/GPRS RS-485, dodatkowe moduły rozszerzeń serii EXP…: USB, RS-232, Ethernet, modem GPS/GPRS IP20 IP65 (z uszczelką od przodu) IP20 (zaciski) IP65 (z uszczelką od przodu) IP20 (zaciski) 96×96×112 180×240×56,4 (głębokość bez modułu tylko 32,6 mm) 180×240×56,4 (głębokość bez modułu tylko 32,6 mm) 0,230 (sterownik) 0,68 0,68 od –10 do 50 od –30 do 70 od –30 do 70 3-cyfrowy wyświetlacz LED, pomiar RMS napięcia sieci oraz generatora, wyjścia przekaźnikowe do sterowania aparatami mocy, montaż na elewacji rozdzielni, sterowanie ręczne i automatyczne (blokada na klucz), sygnał uruchomienia generatora, styki kontrolne aparatów wykonawczych, sygnalizacja uruchomienia i pracy generatora menu w języku polskim, swobodna konfiguracja priorytetu dla wszystkich konfiguracji, sterowanie obciążeniem niepriorytetowym, sterowanie wyłącznikami z napędem, przełącznikami z napędem lub stycznikami, kontrola napięć międzyfazowych i/lub fazowych, kontrola minimalnego napięcia, maksymalnego napięcia, braku fazy, asymetrii, minimalnej częstotliwości, maksymalnej częstotliwości menu w języku polskim, pomiar prądu, sterowanie obciążeniem niepriorytetowym, wyłącznikami z napędem, przełącznikami z napędem lub stycznikami, kontrola napięć międzyfazowych i/lub fazowych, kontrola minimalnego napięcia, maksymalnego napięcia, braku fazy, asymetrii, minimalnej częstotliwości, maksymalnej częstotliwości 2006/95/EC (Low Voltage), 2004/108/EC (EMC), CE IEC/EN 61010-1, IEC/EN 61000-6-2, IEC/EN 61000-6-3, IEC/EN 60947-6-1, UL508 i CSA C22.2-Nr 14, cULus IEC/EN 61010-1, IEC/EN 61000-6-2, IEC/EN 61000-6-3, IEC/EN 60947-6-1, UL508 i CSA C22.2-Nr 14, cULus 12 12 (opcja do 24) 12 (opcja do 24) nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 37 zestawienie zestawienie układów SZR niskiego napięcia Dystrybutor Prywatny Zakład Instalacji Elektrycznych i Elektronicznych HADRON – Andrzej Król 62-070 Dopiewo, Dąbrowa, ul. Rolna 50 tel. 601 568 078 [email protected] www.hadron.eu RELPOL S.A. 68-200 Żary, ul. 11 Listopada 37 tel. 68 47 90 822, 850 faks 68 47 90 824 [email protected] www.relpol.com.pl Producent PZIEiE HADRON – Andrzej Król RELPOL SA Oznaczenie katalogowe MUS-07 MUS-35 PA1100, PA1001 sieć–generator sieć–sprzęgło–sieć–sprzęgło–generator sieć–sieć/sieć–zespół prądotwórczy Parametry techniczne Przełączanie Prąd znamionowy In, w [A] w zależności od aparatów w zależności od aparatów do 400 Napięcie znamionowe łączeniowe, w [V] w zależności od aparatów w zależności od aparatów ac 1f~230/3f~400 Napięcie znamionowe izolacji, w [V] ac 2500 ac 2500 ac 1000 Czas reakcji SZR na zanik napięcia, w [s] 1–255 (programowalny) 1–255 (programowalny) 5 (programowalny) Czas reakcji SZR na powrót napięcia, w [s] 1–255 (programowalny) 1–255 (programowalny) 60 (programowalny) Czas przełączania, w [ms] 1–255 (programowalny) 1–255 (programowalny) 500 ac/dc 10–15 ac/dc 10–15 ac 230, dc 24 (z baterii agregatu) 200 mA 200 mA w zależności od aparatów Napięcie zasilania układów automatyki, w [V] Pobór mocy przez SZR, w [W] Trwałość łączeniowa elektryczna, w [cyklach] w zależności od aparatów w zależności od aparatów w zależności od aparatów Blokada mechaniczna/elektroniczna –/+ –/+ +/+ Wskaźnik położenia styków tak tak nie Wbudowane interfejsy komunikacyjne nie nie – Stopień ochrony (kod IP) nie nie IP20 110×60×90 180×60×85 w zależności od wykonania 0,2 0,3 w zależności od wykonania od –35 do 45 od –35 do 45 od –10 do 55 praca bez potrzeby zasilania z UPS-a, wewnętrzne układy pomiarowe praca bez potrzeby zasilania z UPS-a, wewnętrzne układy pomiarowe nadzór napięcia, nadzór kolejności faz i zaniku fazy, nadzór asymetrii, blokada pożarowa, dostępne panelowe moduły SZR Normy, certyfikaty, standardy, znaki jakości CE CE PN‑EN 60947‑6‑1, CE Gwarancja, w [miesiącach] 24 24 12 Wymiary zewnętrzne (wys.×szer.×gł.), w [mm] Masa całkowita, w [kg] Temperatura pracy, w [°C] Informacje dodatkowe Uwagi techniczne Dane zamieszczone w zestawieniu zostały nadesłane i zautoryzowane przez firmy 38 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 zestawienie układów SZR niskiego napięcia ZAE Sp. z o.o. 53-609 Wrocław, ul. Fabryczna 14 tel. 71 795 50 11 faks 71 795 50 12 [email protected] www.zae.pl ZPrAE Sp. z o.o. 41-100 Siemianowice Śląskie ul. Konopnickiej 13 tel. 32 220 01 20 faks 32 220 01 25 [email protected] www.zprae.pl Zakład Elektroniczny „POLLIN”, Wojciech Polak ZAE Sp. z o.o. ZPrAE Sp. z o.o. Zakład Elektroniczny POLLIN Wojciech Polak RZR®-AS RZR®-Mikro” SZR-9 sterownik SZR-2 sieć–sieć/sieć–zespół prądotwórczy do 3 torów zasilających typu sieć–zespół prądotwórczy (sterowanie do 6 wyłączników/rozłączników) sieć–sieć/sieć–zespół prądotwórczy sieć–sieć do 6300 (w zależności od aparatów) do 6300A (w zależności od aparatów) w zależności od aparatów w zależności od aparatów ac 1f~230/3f~400 ac 1f~230/3f~400 ac 3f~400 ac 3f~400 ac 1000 ac 1000 w zależności od aparatów ac 500 1–10 (programowany co 100 ms) 1–10 (programowany co 100 ms) 0–25 co 0,1 ok. 2 1–10 (programowany co 100 ms) 1–10 (programowany co 100 ms) 0–25 co 0,1 ok. 1 1–10/0–250 (programowany 100 ms/1 s) 0–10/0–250 (programowany 100 ms/1 s) 100 ms 0–10 s (regulowana zwłoka) dc 24, ac 230 dc 24, ac 230/dc 220 dc 220/ac 230 ac 230 <10 <10 < 30 W > 0,6×105 (przekaźniki wyjściowe) +(zależy od elementów wykonawczych)/+ > 0,6×105 (przekaźniki wyjściowe) <5 w zależności od aparatów 1×105 (styki wyjściowe) +(zależy od elementów wykonawczych)/+ +/+ +(zależy od elementów wykonawczych)/+ tak tak tak – RS-232 (Modbus RTU), programowalne wejścia/wyjścia RS-232 (Modbus RTU), programowalne wejścia/wyjścia według karty katalogowej – IP40 IP40 IP40 (front), IP20 (tył) IP20 288×144×80 250×105×73 133,5×483×245 4 moduły 1 1 6 0,2 od –5 do 55 od –5 do 55 od –5 do 45 od –20 do 40 2 wejścia kontroli napięcia, wybór wyłączniki/styczniki, dedykowane wejście blokady ppoż. z pamięcią, wyjścia przekaźnikowe różne wersje wykonania: do 3+1 wejścia pomiaru napięcia, do 6 wyłączników, dedykowane wejście blokady PPOŻ z pamięcią, panel operatorski LCD z rejestratorem zdarzeń, wyjścia przekaźnikowe szczegóły – karta katalogowa dostępna na www.zprae.pl na wyjściu dwa styki przełączne 2×8 A 250 V ac, czas przerwy przełączeniowej regulowany 0–10 s, sygnalizacja podania sygnału na cewkę stycznika, sygnalizacja przyczyny zadziałania, automatyczny powrót CE CE certyfikat IEn 021/2011 CE 24 24 24 (opcja 36) 60 nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 39 prezentacja nowe jednofunkcyjne przekaźniki czasowe firmy Relpol Relpol S.A. O ferta przekaźników czasowych firmy Relpol SA została poszerzona o trzy nowe wykonania jednofunkcyjnych przekaźników czasowych przeznaczonych do zastosowań w instalacjach niskiego napięcia oraz prostych systemach i układach automatyki. Elementem wykonawczym nowych przekaźników czasowych, podobnie jak całej serii MT-T…, jest bardzo popularny przekaźnik RM85, do którego dołączono najwyższej jakości podzespoły elektroniczne decydujące o dokładności działania i wysokiej niezawodności całej serii przekaźników. Cechy nowych przekaźników: 8 zakresów czasowych od 1 s do 10 d, płynna nastawa czasowa od 0,1 do 1 × zakres czasowy, uniwersalne napięcie wejścio we i napięcie sterowania – 12 ... 240 V AC/DC, obudowa: moduł instalacyjny o szerokości 17,5 mm. Wielkość czasu oraz zakres odczytywane są w trakcie pracy przekaźnika, a nastawione wartości mogą zostać zmodyfikowane w dowolnym czasie. Funkcje dodatkowe: dioda zasilania: gdy czas nie jest odmierzany, świeci światłem ciągłym. W trakcie odmierzania czasu T dioda pulsuje z okresem 500 ms, przy czym 80% czasu jest zaświecona, a 20% zgaszona, regulacja wartości ustawionych: wielkości czasu oraz zakresu odczytywane są w trakcie pracy przekaźnika. Nastawione warto- funkcja E U LED U R T T Rys. 2. Realizowane funkcje przekaźnika MT-TE-17S-11-9240: funkcja E – opóźnione załączenie. Włączenie napięcia zasilania U rozpoczyna odmierzenie nastawionego czasu T – opóźnienia załączenia przekaźnika wykonawczego R. Po odmierzeniu czasu T przekaźnik wykonawczy R załącza się i pozostaje załączony do momentu wyłączenia zasilania U, gdzie: U – napięcie zasilania, R – stan wyjścia przekaźnika, T – czas odmierzany, t – oś czasu funkcja Wu U LED U R T dioda LED zielona U ON – sygnalizacja napięcia zasilania U zaciski zasilania (A1, A2) dioda LED zielona U migająca – odmierzanie czasu T t <T T t Rys. 3. Realizowane funkcje przekaźnika MT-TWU-17S-11-9240: funkcja Wu – załączenie na nastawiony czas. Włączenie napięcia zasilania U powoduje natychmiastowe załączenie przekaźnika wykonawczego R na nastawiony czas T. Po odmierzeniu czasu T przekaźnik wykonawczy R wyłącza się, gdzie: U – napięcie zasilania, R – stan wyjścia przekaźnika, T – czas odmierzany, t – oś czasu pokrętło nastawy czasu funkcja Bp pokrętło nastawy zakresu oraz funkcji ON/OFF U LED U R dioda LED żółta R ON/OFF – stan wyjścia przekaźnika T zaciski wyjść przekaźnika (15, 16, 18) Rys. 1. Budowa przekaźników 40 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l T T T T T T t Rys. 4. R ealizowane funkcje przekaźnika MT-TBP-17S-11-9240: funkcja Bp – symetryczna praca cykliczna rozpoczynająca się od przerwy. Włączenie napięcia zasilania U rozpoczyna pracę cykliczną od odmierzenia czasu T – wyłączenia przekaźnika wykonawczego R, po którym następuje załączenie przekaźnika wykonawczego R na czas T. Praca cykliczna trwa do momentu wyłączenia zasilania U, gdzie: U – napięcie zasilania, R – stan wyjścia przekaźnika, T – czas odmierzany, t – oś czasu nr 3/2016 gramowo ustalony na 50 ms i nie zależy od tolerancji elementów. Bardzo często w aplikacjach nie ma potrzeby stosowania przekaźników wielofunkcyjnych, które są droższe od jednofunkcyjnych. Zastosowanie mniej złożonych modułów elektronicznych, takich jak opisane w artykule przekaźniki jednofunkcyjne, pozwala na prostą i tanią realizację potrzebnych funkcji. reklama Fot. 1. P rzekaźniki czasowe serii MT-T... ści mogą zostać zmodyfikowane w dowolnym momencie, wyzwalanie: przekaźnik wyzwa lany jest napięciem zasilania, zasilanie: przekaźnik może być zasilany napięciem stałym lub zmiennym 48...63 Hz o wartościach 10,8...250 V. Zastosowano programową kontrolę napięcia zasilającego i procesor nie rozpocznie pracy, jeżeli napięcie to nie osiągnie progu około 10 V. W trakcie pracy przekaźnika napięcie zasilające jest cały czas monitorowane. Gdy spadnie poniżej 9 V na czas dłuższy niż 50 ms, nastąpi reset przekaźnika. Dzięki tej opcji czas regeneracji jest pro- Relpol S.A. 68-200 Żary ul. 11 Listopada 37 tel. 68 47 90 822, 850 faks 68 47 90 824 [email protected] www.relpol.com.pl reklama POLSKI PRODUCENT AGREGATÓW PRĄDOTWÓRCZYCH SUMERA MOTOR Sp.J. ul. Krakowska 5 34-120 ANDRYCHÓW tel. 33 870 40 60 fax 33 870 40 61 [email protected] • • • • • • zakres mocy 3-400 kVA 50 lat doświadczenia komponenty najwyższej światowej klasy bardzo konkurencyjne ceny mobilny serwis gwarancyjny i pogwarancyjny całość poparta system jakości ISO 9001 A k t u a l n a o f e r t a n a : w w w . s u m e r a m o t o r. p l nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 41 prezentacja TOPJOB® S – zyskujesz przewagę złączki listwowe WAGO z bezpieczną technologią zacisku Push-In CAGE CLAMP® Tekst na podstawie artykułu Burkharda Niemanna i Franka Sellke – WAGO Aby w dzisiejszych czasach sprostać wymaganiom stawianym producentom rozdzielnic, system złączek listwowych musi oferować więcej, niż tylko pewne połączenie przewodów. Produkty stają się coraz bardziej złożone. Łączenie wielu funkcji, łatwy i pewny montaż, rozbudowany system mostkowania oraz czytelny opis decydują o wyborze rodziny złączek zarówno przez projektantów, jak i elektromonterów. B udowa np. maszyny do pakowania lub linii produkcyjnej jest bardzo skomplikowanym procesem. Żeby wszystkie komponenty, wyłączniki, zasilacze, sterowniki, falowniki, przekaźniki dobrze ze sobą współpracowały, a rozdzielnica mogła być zintegrowana z całością, nieodzowne są złączki listwowe. Są one odpowiedzialne za zasilanie odbiorów energią elektryczną oraz powielenie potencjałów. Umożliwiają podłączenie urządzeń pomiarowych w trakcie pracy lub sygnalizują za pomocą wbudowanych LED gotowość do pracy podłączonego urządzenia. Tyle ile jest zastosowań, tyle różnorodnych parametrów ma znaczenie przy doborze systemu złączek listwowych. Decydujące są następujące kwestie: czy oferta pokrywa cały przedział przekrojów przewodów, dzięki którym udaje się zrealizować zarówno zasilanie, jak i przenoszenie sygnałów pomiarowych? Czy są dostępne złączki piętrowe, dzięki którym TOPJOB® S – bogaty system mostkowania 42 możliwe jest pomieszczenie wielu połączeń na małej powierzchni? Czy producent oferuje duży wybór złączek funkcyjnych, za pomocą których zrealizować można specjalne zadania? Czy zwarta modułowa obudowa pozwala na ograniczenie miejsca w rozdziel- Sercem złączek listwowych TOPJOB® S jest uniwersalny zacisk Push-In CAGE CLAMP® przeznaczonicy oraz zapewni ko- ny do wszystkich rodzajów przewodów, który umożliwia bezpośredni montaż wtykowy przewodów jednodrutowych, wielodrutowych oraz linkowych z tulejkami nieczną elastyczność dzięki rozbudowanemu systemowi oraz rezerwę bezpieczeństwa. Kolej- dzielnicy mogą być wcześniej konfekmostkowania? na zaleta: za pomocą systemu złączek cjonowane i dostarczone już z oprzelistwowych WAGO można oprzewo- wodowaniem. Ogranicza to liczbę do wszystkich rodzajów dować wszystkie rodzaje przewodów komponentów, którą producent rozz zarobionymi – lub nie – końców- dzielnicy musi trzymać w swoim maprzewodów kami. Jednodrutowe i wielodruto- gazynie. Z drugiej strony zastosowaZłączki WAGO z serii TOPJOB® S we przewody oraz linki z zarobiony- nie większej liczby komponentów od spełniają wszystkie te wymagania. mi końcówkami mogą być podłącza- jednego dostawcy ułatwia uruchoDodatkowo oferują jeszcze więcej: ne bez użycia narzędzi. mienie na miejscu, ponieważ produkbezobsługowość, doskonałą przydatty są na ogół dobrze do siebie dopaność do pracy w trudnych warunkach stworzone do skrajnych sowane i dzięki standardowym akcesoriom mogą być łatwo uzupełniane. obciążeń Dlatego WAGO oprócz złączek listwoWszystkie jednopiętrowe złącz- wych oferuje szeroki asortyment wyki listwowe TOPJOB® S umożliwia- robów wykorzystywanych w budoją podłączenie przewodów jedno- waniu rozdzielnic, od przekaźników drutowych, wielodrutowych i lin- poprzez przetworniki do układów zakowych o przekroju o jeden stopień silania i komponentów automatyki. większym od znamionowego i obciążanie ich prądem odpowiednim dla nowe wymagania dzięki tego przekroju. Dla producenta roz- modularyzacji urządzeń dzielnicy korzystne jest, jeżeli jak najwięcej komponentów zabudowanych Tendencja do stosowania modułow rozdzielnicy pochodzi od jednego wej budowy maszyn i urządzeń staTOPJOB® S – do wszystkich rodzajów przewodów dostawcy. Dzięki temu całe części roz- wia nowe wymagania również w sto- w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 sunku do złączek listwowych. Jeśli całe urządzenie realizujące określone zadania składa się z paru, mniej lub bardziej, zamkniętych modułów bardzo ważnym staje się oznakowanie punktów przyłączeniowych. Coraz częściej moduły są opracowywane i kompletowane przez różne wyspecjalizowane firmy partnerskie. Inne zespoły je podłączają, testują i uruchamiają. Dobrze sporządzona dokumentacja wraz z czytelnymi opisami w decydujący sposób przyczynia się do zachowania bezpieczeństwa i skraca czas uruchomień. najefektywniejszy system oznaczania W praktyce system opisu złączek musi być przede wszystkim tani, łatwy i szybki w tworzeniu oznaczeń. Stąd WAGO dla swoich złączek TOPJOB® S oferuje ciągły pasek oznacznikowy, który w bardzo krótkim czasie może być zamonto- wany na złączkach – również przy różnych przekrojach złączek. Pasek umożliwia wielowierszowy nadruk i ułatwia funkcjonalne przyporządkowanie poszczególnych złączek. Nawet 75% oszczędność czasu dzięki zastosowaniu systemu oznaczania WAGO jest ważnym argumentem dającym przewagę złączkom WAGO. System tworzą podręczna drukarka termotransferowa smart Printer oraz łatwe w obsłudze oprogramowanie. Wydruk z drukarki jest wyraźny, trwale odporny na działanie czynników zewnętrznych, jak również na rozmazywanie i zadrapania – zgodnie z normą DIN EN 60068. Dzięki temu złączki mają zapewniony profesjonalny wygląd. bogaty system mostkowania Różnorodność zastosowania oraz elastyczność produktów z rodziny TOPJOB® S jest również rezultatem opracowania szerokiego oraz wie- lofunkcyjnego asortymentu mostków. Są konieczne, gdy do połączenia mamy złączki różnych wielkości lub wymagane jest powielenie potencjałów. Dla wszystkich wymaganych zastosowań system mostkowania oferuje odpowiednie rozwiązanie, od połączenia w trójkąt silnika poprzez połączenie poszczególnych poziomów w złączkach piętrowych za pomocą wtykanych mostków pionowych po połączenie złączek na większe odległości za pomocą mostków przewodowych. Bardzo praktyczne są mostki ciągłe. Za ich pomocą w jednym kanale mostkowania można połączyć ze sobą dowolną liczbę złączek. Swoją zaletę zawdzięczają specjalnej budowie, dzięki której zajęta jest wyłącznie połowa kanału do mostkowania. Dwa mostki tworzą w ten sposób wspólny kontakt. Firma WAGO rozszerza teraz możliwość mostkowania ciągłego poprzez nowy mostek poprzeczny do mostkowania ciągłego, dzięki któremu połączona może być co druga złączka (1 na 3). W przypadku zasilania małych urządzeń napięciem 24 V można przykładowo w rozdzielnicy zrealizować uporządkowane rozszycie potencjałów, gdzie zaciski z potencjałem dodatnim i ujemnym mogą być montowane na szynie montażowej bezpośrednio koło siebie. Zapewnia to przejrzyste przyporządkowanie przyłączeń urządzeń i dzięki temu wprowadza lepsze uporządkowanie w rozdzielnicy. Jeżeli zakres działania układu rozbudowywany będzie o kolejne funkcje, można w prosty sposób dodać mostek ciągły do tego samego kanału do mostkowania. W połączeniu z 2‑torowym mostkiem ciągłym rozwiązanie zróżnicowanych zadań mostkowania staje się jeszcze łatwiejsze. W wszystkich przypadkach drugi kanał do mostkowania pozostaje wolny i może zostać wykorzystany do dodatkowych połączeń lub pomiarów. Dzięki elastycznemu zastosowaniu mostków ciągłych spada różnorodność potrzebnych części, co przekłada się na redukcję kosztów. reklama TOPJOB S – ZYSKUJESZ PRZEWAGĘ ® z technologią zacisku Push-in CAGE CLAMP® nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 43 automatyka enkodery liniowe i obrotowe – wybrane rozwiązania mgr inż. Karol Kuczyński E nkoder to powszechnie stosowany przetwornik położenia i prędkości – zarówno liniowej, jak i kątowej – na cyfrowy sygnał elektryczny. Dzięki szerokiemu zakresowi typów tych przetworników, znajdują one zastosowanie zarówno w tanich, jak i specjalizowanych układach [1, 2]. Przykładem mogą być obrabiarki skrawające, systemy telemetryczne, a także urządzenia dźwigowe i roboty przemysłowe. optoelektroniczny enkoder inkrementalny Podstawowymi elementami optoelektronicznych enkoderów przyrostowych (inkrementalnych) [1, 4] są: tarcza kodowa oraz elementy optoelektroniczne. Tarcza, osadzona na wale enkodera, wykonana jest najczęściej ze szkła. Na tarczy naniesione są nieprzezroczyste paski rozmieszczone na obwodzie okręgu. Szerokość pasków jest równa odległości między nimi [3]. Po przeciwległych stronach tarczy, na wysokości ścieżki, umieszczone są elementy optoelektroniczne – z jednej strony fotonadajniki (diody LED), z drugiej dwa fotoodbiorniki, przesunięte względem siebie o połowę szerokości nieprzezroczystego paska. Tarcza, obracając się, przesłania lub odsłania fotonadajniki względem poszczególnych fotoodbiorników. Dzięki przesunięciu fotoodbiorników względem siebie możliwe jest określenie kierunku obrotów. Przy ruchu tarczy zgodnym z kierunkiem ruchu wskazówek zegara promień świetlny odsłaniany lub zasłaniany jest najpierw względem fotoodbiornika A, a następnie względem fotoodbiornika B. Skutkuje to odpowiednią kolejnością występowania sygnałów wyjściowych A, B enkodera, sekwencję których przedstawiono na 44 rysunku 2. W przypadku przeciwnego kierunku obrotów tarczy, kolejność występowania zboczy jest odwrotna. Zliczanie impulsów sygnałów A i B nie pozwala na określenie absolutnego położenia kątowego, a jedynie na śledzenie jego przyrostów. W celu wyeliminowania tej niedogodności enkodery przyrostowe wyposażone są w dodatkową ścieżkę oraz parę elementów optoelektronicznych (rys. 1.). Na ścieżce naniesiony jest pojedynczy pasek, zatem sygnał wyjściowy Z ma postać jednego impulsu na obrót tarczy. Sygnał Z (spotyka się także oznaczenia: Index, Zero, Marker) używany jest do określenia tzw. pozycji bazowej. Zliczając impulsy sygnałów A i B od pozycji bazowej, można określić bezwzględne położenie kątowe. Częstotliwość impulsów generowanych przez enkoder jest wprost proporcjonalna do prędkości kątowej, a przy stałej prędkości kątowej wypełnienie przebiegów A i B wynosi 0,5 [3]. W celu zwiększenia dokładności pomiaru położenia stosuje się zliczanie wszystkich zboczy sygnałów wyjściowych A i B enkodera (rys. 2.). Pozwala to zwiększyć rozdzielczość pomiaru położenia kątowego czterokrotnie względem metody zliczania impulsów sygnału A (lub B). Najmniejsza rozróżnialna zmiana położenia kątowego nazywana jest inkrementem [3]. magnetyczna detekcja przesunięcia lub kąta obrotu Chociaż precyzyjny przemysł wykorzystuje przetworniki, które opierają się na optycznych metodach pomiaru, to jest wiele zastosowań, w których można z powodzeniem stosować przetworniki magnetyczne. Induktosynowy (magnetyczny) układ w w w. e l e k t r o . i n f o . p l a)b) A B Z Rys. 1. Budowa enkodera kwadraturowego: a) tarcza kodowa, b) rozmieszczenie fotoodbiorników [3] pomiarowy składa się najczęściej z liniału, który ma wbudowane jednoobwodowe uzwojenie z wieloma meandrami, oraz głowicy, która posiada co najmniej dwa uzwojenia przesunięte względem siebie o pewną wartość. Uzwojenie liniału i przesuwnego detektora wykonuje się metodami napylania ścieżki przewodzącej oddzielonej warstwą materiału nieprzewodzącego od niemagnetycznego materiału. Powierzchnia głowicy pokryta jest warstwą folii aluminiowej w celu wyeliminowania sprzężenia pojemnościowego, które wprowadzałoby do liniału zakłócenia, tym samym obniżając dokładność pomiaru [4, 5]. Innym przykładem jest induktosynowy układ pomiarowy zbudowany z dwóch połączonych różnicowo magnetorezystorów mierzących zmiany strumienia magnetycznego w kierunku prostopadłym do liniału [2, 4]. Czujnik wytwarza na tej podstawie sygnał sinusoidalnie zmienny wówczas, gdy przemieszcza się nad liniałem. Sygnał analogowy jest interpolowany wewnętrznie w celu zapewnienia rozdzielczości nawet do 1 μm. Dokładny odczyt jest zapewniony dzięki właściwemu pozycjonowaniu głowicy odczytowej nad liniałem. W tym celu głowica odczytowa przemieszczała się nad liniałem w odległości nie większej niż 3/4 długości meandra uzwojenia. Ciekawym rozwiązaniem jest enkoder, który nie ma mechanicznego sprzężenia pomiędzy elementem pomiarowym a elementem mierzonym. Enkoder składa się z obudowy, która zawiera układ detekcyjny Halla umieszczony w specjalnym otworze pod tulejkę. W tulei zamocowany jest magnes spolaryzowany osiowo, z drugiej strony tulei jest otwór pod wałek wyjściowy. Otwór w obudowie enkodera ma nieco większą średnicę niż średnica tulei, dzięki czemu możliwy jest bezstykowy jej obrót w otworze obudowy enkodera. Enkodery o takiej budowie charakteryzują się dużą odpornością w trudnych warunkach pracy, jak i żywotnością – dzięki bezkontaktowym elementom [5]. Metody magnetyczne pomiaru przemieszczeń kątowych opierają się najczęściej na zjawisku Halla. Enkoder składa się zasadniczo z dwóch elementów: układu scalonego zawierającego sensor pola magnetycznego, elektronicznych przetworników oraz osiowo spolaryzowanego magnesu. Układ scalony zawiera kilkadziesiąt odpowiednio rozmieszczonych mikroprzetworników Halla. Zasilane są one niewielkim prądem, a pod wpływem pola magnetycznego pochodzącego od magnesu powstaje napięcie Halla prostopadłe do kierunku przepływu prądu [5, 6]. nr 3/2016 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl reklama Najbardziej wytrzymałe TRANSFORMATORY na rynku!* Uwaga! Od 1 lipca 2015 wchodzi w życie dyrektywa UE ograniczająca straty wszystkich nowych transformatorów rozdzielczych i mocy. Oznacza to, że od początku lipca tego roku, będzie można instalować nowe transformatory wyłącznie z niskimi stratami. SGB oferuje i produkuje transformatory zgodnie z wymaganiami nowej dyrektywy UE! 250kVA, 400kVA, 630kVA, 1000kVA dostępne z magazynu w cenach promocyjnych. Oferujemy: Transformatory olejowe, hermetyczne od 100kVA do 10000kVA Transformatory suche - żywiczne od 100kVA do 24 000kVA Transformatory mocy 25MVA do 160MVA. * Współczynniki awaryjności naszych produktów mierzone są w ułamkach procenta. SGB-SMIT Transformers Polska Al. 1-go Maja 87, 90-755 ŁÓDŹ Tel. 695 77 44 02; 607 31 87 67 Fax. 42 633 85 38 E-mail: [email protected] E-mail: [email protected] nr 3/2016 Dowiedz się więcej: w w w. e l e k t r o . i n f o . p l www.sgb-smit.pl 45 prezentacja oszczędności energetyczne w układach napędowych HVAC dzięki nowym silnikom PM/EC i dedykowanym układom sterowania Lech Ptaszyński – Schulz Infoprod Sp. z o.o. (Autoryzowany Dystrybutor Danfoss Poland Sp. z o.o.) Rosnąca popularność wysoko sprawnych silników sprawiła, że firma Danfoss zmodyfikowała swój algorytm VVC+ współpracy przetwornicy z silnikami z magnesami trwałymi i stałym wzbudzeniem (PNSMs – ang. Permanently Excited Synchronous Motors). W artykule przygotowanym przez firmę Schulz Infoprod, która jako autoryzowany dystrybutor współpracuje z Danfoss od wielu lat, przedstawiono analizę najnowszych technologii silnikowych stosowanych w napędach branży HVAC. Zastosowanie napędów o regulowanej wydajności w pompach, wentylatorach i kompresorach ma kluczowe znaczenie dla uzyskania oszczędności energetycznych w automatyce budynków. Na wielkość oszczędności decydujący wpływ mają dwa czynniki: sprawność układu napędowego i koncepcja energooszczędnego systemu sterowania. silniki EC i PM (PNSM) – co kryje się za tymi nazwami? W sektorze HVAC silniki wykonane w technologii EC lub ECM (Electronically Commutated Motors) użytkownicy kojarzą zwykle z silnikami o kompaktowej konstrukcji i dużej sprawności. Działają one jak silnik prądu stałego nieposiadający szczotek (komutator szczotkowy zastąpiono układem przełącznika elektronicznego). Tradycyjne uzwojenia wirnika zostały zastąpione magnesami trwałymi i odpowiednimi obwodami łączeniowymi. Zastosowanie magnesów podnosi sprawność, a elektroniczna komutacja eliminuje problem zużywania się szczotek węglowych. Jako że działanie tego silnika opiera się na zasadzie pracy silnika DC, silniki EC są również nazywane bezszczotkowymi silnikami DC (BLDC). Tego typu silniki stosowane są szeroko w zakresie mocy do 46 kilkuset W. Są to głównie silniki z wirnikiem zewnętrznym, obecnie produkowane już w zakresie mocy do 6 kW. Ze względu na zwartą konstrukcję nadają się świetnie jako napędy wentylatorów promieniowych. W branży wentylacyjnej i chłodniczej silniki EC stosuje się także w lodówkach, zamrażarkach, klimatyzatorach i wszędzie tam, gdzie zależy na cichej pracy i możliwości regulacji wydajności. Ze względu na zabudowane magnesy trwałe, silniki o stałym wzbudzeniu nie wymagają odrębnego uzwojenia wzbudzenia. Jednak wymagają sterownika elektronicznego, który steruje wytwarzaniem pola wirującego. Silniki PNSM, określane także skrótowo jako silniki z magnesami trwałymi PM, mają sprawność zbliżoną do silników EC (sterowanych elektronicznie). W przeciwieństwie do silników EC, gdzie konieczny jest dedykowany regulator (oferowany zwykle w komplecie z silnikiem), silniki PNSM, określane także skrótowo jako silniki z magnesami trwałymi (PM), mogą być sterowane typową przetwornicą częstotliwości (powszechnie stosowaną dotychczas z silnikami indukcyjnym AC), tyle że wyposażoną w odpowiednie oprogramowanie. Także w przeciwieństwie do silników EC, silniki z magnesami trwałymi PNSM dostępne są w konstrukcji mechanicznej takiej jak standardowe silniki indukcyjne zgodne z normą IEC. Silniki te mogą być więc łatwo aplikowane z przetwornicami częstotliwości. Algorytm w przetwornicy na bieżąco określa aktualną pozycję wirnika (za w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Fot. 1. Przykład silnika EC w napędzie wentylatora pomocą czujnika lub enkodera). Na tej podstawie wytwarzane jest odpowiednie pole wirujące silnika. Parametryzacja takiego napędu jest prawie taka sama jak dla typowego silnika klatkowego, a dane silnika wprowadza się z tabliczki silnika z magnesami trwałymi. Z punktu widzenia użytkownika sposób regulacji silnika przez przetwornicę pozostaje niezmieniony. Można więc w łatwy sposób zamienić napęd z silnikiem klatkowym na napęd z wysokosprawnym silnikiem PM. co decyduje o oszczędności energii: sprawność elementów czy koncepcja układu? Najprostszą drogą do uzyskania oszczędności energii jest stosowanie urządzeń o zwiększonej sprawności. Unia Europejska wprowadziła normy określające minimalne sprawności dla budowanych urządzeń elektrycznych. Najlepszym tego przykładem jest wprowadzenie normy MEPS (Minimum Efficiency Performance Standard) dla układów napędowych, określającej minimalną sprawność 3-fazowych silników indukcyjnych. Silniki produkowane lub sprzedawane na rynku europejskim muszą spełniać określony minimalny poziom sprawności, zgodnie z planem wdrożenia normy, według tabeli 1. Od daty obowiązywania normy żaden silnik 3 fazowy nie może być oferowany na rynku UE bez odpowiedniej klasyfikacji sprawności energetycznej IE. Wymóg normy będzie obowiązywać dla zastosowań pracy S1 (praca ciągła) lub S3 (przerywana), gdy współczynnik cyklu pracy silnika jest wyższy niż 80%. Przy mniejszym cyklu pracy, czyli częstych cyklach załącz/wyłącz, wzrasta zużycie energii i potencjalne oszczędności energetyczne z zastosowania sinika IE2 okazują się niewielkie. Silniki o podwyższonej sprawności wytwarzają znacznie mniej ciepła, co ma niemałe znaczenie przy konstrukcji układu napędowego, gdy mamy ograniczone miejsce na montaż napędu. Sprawność elektrycznego układu napędowego wentylatora definiowana zgodnie z normą DIN 6014 określana jest wzorem: ηukładu = ηfalownika ⋅ ηsi ln ika ⋅ ⋅ηprzekładni ⋅ ηwentylatora W przykładzie pokazano obliczenia sprawności dla trzech wersji układu napędu wentylatora promieniowego o średnicy łopat 450 mm. nr 3/2016 W obliczeniach: sprawność hsilnik+fal. została uzyskana z pomiarów, sprawność wentylatora wzięto z katalogu, natomiast hprzekładni = 1. Z porównania widać, że największą sprawność uzyskano dla układu: silnik PM z falownikiem i napędem bezpośrednim wentylatora. Widać także, że dla wentylatorów z silnikiem EC i zewnętrznym wirnikiem pomimo wysokiej sprawności silnika (89%), całkowita sprawność układu jest najmniejsza (60%). Lepszą sprawność osiągnięto dla zwykłego silnika indukcyjnego z falownikiem (62%), a najwyższą dla silnika PM z falownikiem (67%). Wniosek nasuwa się następujący: decydujący wpływ na oszczędności ma wybór rozwiązania układu napędowego. Skoro stosowanie silników energooszczędnych staje się obligatoryjne, w analizie energooszczędności należy również wziąć pod uwagę dynamikę pracy układu. Jak wspomniano wcześniej, jeśli cykl pracy silnika wynosi więcej niż 80%, uzyskane oszczędności energetyczne będą znaczące. czy silniki PM/EC są alternatywą dla tradycyjnych silników indukcyjnych małej mocy? Oba typy silników mają zarówno swoje wady, jak i zalety. Silniki PM (z magnesami trwałymi) i sinusoidalną komutacją wymagają specjalnego systemu sterowania. Z kolei silniki EC (przełączane elektronicznie) z komutacją falą prostokątną nie wymagają tak złożonego systemu sterowania. Jednak tętnienia momentu w silnikach EC z tego po- Fot. 2. P orównanie silników PM do silników klatkowych tej samej mocy w napędzie wentylatora nr 3/2016 wodu są wyższe. Także w silniku EC prąd jest 1,22 większy niż w odpowiadającym mu silniku PM. Stosowanie magnesów trwałych w wirniku praktycznie eliminuje straty w wirniku, co daje zwiększenie sprawności silnika. Przewaga wysokiej sprawności silników PM/EC w stosunku do tradycyjnych silników klatkowych jest szczególnie wyraźna dla małych mocy do kilkuset W. Główny obszar zastosowań klatkowych silników indukcyjnych obejmuje jednak moce większe, powyżej 750 W. Przewaga sprawności silników EC czy PM nad silnikami klatkowymi maleje wraz ze wzrostem mocy (rys. 2.). Najpopularniejszymi silnikami indukcyjnymi stosowanymi obecnie pozostają wciąż 3-fazowe silniki klatkowe z typoszeregu zgodnym z EN 50487 (IEC72). Aby było możliwe stosowanie lub zastąpienie w istniejących układach napędowych silników klatkowych wysoko sprawnymi silnikami PM, silniki PM są obecnie budowane w rozmiarach mechanicznych zgodnych z IEC72. Obecnie dostępne są dwie możliwości wymiany silnika klatkowego danej wielkości obudowy na silnik PM zgodny z wymiarowaniem wg IEC72: 1. silnik w zoptymalizowanej obudowie PM/EC (która jest o rząd lub więcej mniejsza niż dla silnika klatkowego) – np. silnik klatkowy 3 kW może być zastąpiony równorzędnym silnikiem PM/EC o mocy 3 kW w obudowie o wielkości ramy silnika 1,5 kW, 2. silnik PM w obudowie całkowicie zgodnej z wielkością obudowy silnika klatkowego danej mocy – np. silnik klatkowy 3 kW może być zastąpiony silnikiem PM/EC w tej samej wielkości ramy obudowy i mocy 6 kW. O wyborze wariantu decyduje projektant systemu napędowego lub konstruktor maszyny. Ze względu na oszczędności energetyczne, rozwiązanie z silnikiem PM mniejszej mocy jest preferowane w układach HVAC. Na fotografii 2. pokazano silnik PM (czarny), który zastąpił silnik klatkowy (szary) w wentylatorze promieniowym. Widać znaczne zmniejszenie gabarytów Wymaganie MEPS Alternatywa do MEPS 0,75 – 375 kW IE2 – 0,75 – 7,5 kW IE2 – 7,5 kW – 375 kW IE3 IE2 + falownik 0,75 – 375 kW IE3 IE2 + falownik Okres obowiązywania Zakres mocy Od 16.01.2011 Od 1.01.2015 Od 1.01.2017 Tab. 1. Plan wdrażania normy sprawności MEPS dla 3-fazowych silników indukcyjnych silnik EC z zewn. wirnikiem + sterownik + wentylator silnik indukcyjny + falownik + wentylator na wale silnik PM + falownik + wentylator na wale hsilnika = 89% hsilnik+fal. = 83% hsilnik +fal. = 89% hwentyl = 68% hwentyl = 75% hwentyl = 75% hukładu = 60% hukładu = 62% hukładu = 67% Rys. 1. Trzy wersje układu napędowego wentylatora promieniowego o średnicy 450 mm (źródło Danfoss) napędu, a do obliczeń oszczędności energetycznych można przyjąć sprawność 67% (rys. 1.) (konfiguracja: silnik PM + falownik + wentylator na wale). koncepcja EC+ firmy Danfoss Koncepcja EC+ firmy Danfoss pozwala użytkownikom na szerokie stosowanie falowników w aplikacjach silników PM. Wysokooszczędny silnik PM wraz z falownikiem daje maksymalne oszczędności energetyczne w trakcie eksploatacji. Użytkownik może wybrać silnik PM dowolnego producenta, nie jest związany z jednym wytwórcą. Wystarczy znajomość parametrów silnika i ich wprowadzenie do parametrów falownika. Dalsze postepowanie w trakcie uruchomienia jest podobne jak dla typowego napędu z silnikiem klatkowym. Według badań German Association of Electrical and Electronic Manufacturers (ZVEI) ok. 10% potencjalnych oszczędności w układach napędowych można osiągnąć przez stosowanie silników o zwiększonej sprawności. Zastosowaniu regulacji prędkości obrotowej falownikiem daje ok. 30% oszczędności, natomiast największym źródłem oszczędności (ok. 60%) jest optymalizacja rozwiązania całego układu napędowego. To wymaga zawsze głębokiej analizy różnych rozwiązań technologicznych w układach pompowych, wentylatorowych i rozwiązań mechanicznych w układach transportowych. Firma Danfoss należy do niekwestionowanych liderów branży napędowej. Od lat nazwa VLT® określa przetwornice częstotliwości i softstarty o najlepszych parametrach technicznych, najwyższej niezawodności i funkcjonalności. Napędy VLT® pracują w aplikacjach na całym świecie, a Danfoss oferuje najbardziej rozległą sieć doświadczonych specjalistów i partnerów z zakresu techniki napędowej. Więcej na www.danfoss.pl/napedy. reklama Schulz Infoprod Sp. z o.o. 60-118 Poznań, ul. Metalowa 3 tel. 61 865 07 84, faks 61 865 07 86 [email protected] www.schulz-infoprod.pl w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 47 automatyka przekaźnikowe elementy wykonawcze w systemach automatyki budynkowej – wskazówki doboru i zabezpieczenia mgr inż. Andrzej Książkiewicz – Politechnika Poznańska Systemy automatyki budynkowej stosowane są do regulacji pracy odbiorników, w tym elektrycznych, bez konieczności ingerencji lub przy minimalnym udziale człowieka w procesie regulacji. Do najczęściej sterowanych typów odbiorników można zaliczyć odbiory oświetleniowe, rolety lub żaluzje, a także ogrzewanie. Sterowanie to może zostać zrealizowane za pomocą elementów energoelektronicznych bądź przekaźnikowych. P ierwsze z nich wykorzystywane są dla prawie każdego typu odbiornika, przy czym przeważnie charakteryzują się ograniczeniem mocy sterowanej. Drugie z nich mogą być zastosowane również do regulacji każdego z rodzaju odbiorów, ale najczęściej spotykane są w obwodach roletowych/żaluzjowych, a także ogólnego przeznaczenia, np. gniazd wtykowych. Przekaźnikowe elementy sterujące pozwalają na zarządzanie obwodami o większej mocy, przeważnie w zakresie do 16 A AC1. Ze względu na wykorzystanie elementów z przekaźnikami do sterowania pracą obwodów silnikowych (rolety itp.) należy właściwie dobrać urządzenie wykonawcze automatyki do danego obwodu, jak i zabezpieczyć sam obwód, tak aby zapewnić długotrwałą bezawaryjną pracę instalacji. Błędny dobór może prowadzić do uszkodzenia takiego elementu i konieczności jego wymiany, co w syste- Napięcie zasilające 230 V~ ±15%, 50 Hz Prąd znamionowy 16 A/AC1 Maksymalny prąd włączania Prąd styku 70 A 100 mA – 16 A Napięcie styku >20 V Materiał zestyku AgSnO2 Tab. 1. W ybrane dane techniczne ośmiowyjściowego modułu przekaźnikowego LCN-R8H [1] Obciążalność lampami dla 1 wyjścia TXA20xB TXA20xD Lampy żarowe 1200 W 2300 W Halogeny 230 V 1200 W 2300 W Halogeny z transformatorem konwencjonalnym 1200 W 1600 W Halogeny z transformatorem elektronicznym 1000 W 1200 W Nieskompensowane lampy fluorescencyjne 1000 W 1200 W 15 × 36 W 20 × 36 W Lampy fluorescencyjne z dławikiem EVG (mono lub duo) Skompensowane równolegle lampy fluorescencyjne Lampy energooszczędne 1500 W 200 μF 12 × 23 W 18 × 23 W Tab. 2. Z ależność dopuszczalnej mocy obciążenia od rodzaju zainstalowanego rodzaju lampy dla sterownika TXA20xB/D firmy Hager [2] 48 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l L N D PE L N D PE M M LCN Bus Module for DIN RAIL LCN Local Control Network 8× LCN-R8H 8-fach Relaisblock 8 × Relais ISSENDORFF P P 8 7 6 5 4 3 2 1 230 V Rys. 1. Przykładowe podłączenie modułu przekaźnikowego LCN-R8H [1] mach automatyki przeważnie łączy się ze znacznymi kosztami. Przykładowe połączenie zarówno silników, jak i oświetlenia do modułu sterującego przedstawiono na rysunku 1. Pokazany jest tu moduł LCN-R8H przeznaczony do łączenia niezależnie ośmiu obwodów ogólnego prze- znaczenia lub czterech napędów silnikowych. Wybrane parametry techniczne tego modułu zostały przedstawione w tabeli 1. Przykładem elementu wykonawczego, przeznaczonego wyłączenie do sterowania silnikami roletowymi, jest sterownik rolet TXA223 firmy Hager (rys. 2.). Pozwala on streszczenie Systemy automatyki budynkowej stosowane są przede wszystkim w celu umożliwienia automatycznego sterowania obwodami odbiorczymi. Obwody te mogą być wykorzystywane do zasilania różnego rodzaju obciążeń, w tym ogrzewania elektrycznego, oświetlenia czy silników regulujących pracę rolet czy żaluzji. Różnią się one między sobą zarówno mocą zainstalowaną, jak i charakterem obciążenia, wyrażonym m.in. poprzez współczynnik mocy. Pomimo rozwoju półprzewodnikowych łączeniowych elementów elektronicznych i energoelektronicznych, niezastąpione pozostają łączniki przekaźnikowe, szeroko stosowane w elementach wykonawczych automatyki budynkowej. Istotny jest dobór tych elementów, w celu zapewnienia długotrwałej i niezawodnej pracy instalacji sterowanej. W artykule przedstawione zostały zagadnienia związane z doborem urządzeń sterujących ze względu na rodzaj zasilanego obciążenia. Przedstawiona została również kwestia prawidłowego ich zabezpieczenia za pomocą wyłączników instalacyjnych. nr 3/2016 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 49 automatyka Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 50 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 51 prezentacja selektywność wyłączania aparatów zabezpieczających alternatywne rozwiązania inż. Roman Kłopocki – ETI Polam I nstalacjom elektroenergetycznym stawiane są głównie takie wymagania jak: bezpieczeństwo przeciwporażeniowe, wysoka niezawodność zasilania, bezpieczeństwo pożarowe i długotrwałość. Aby je spełnić, konieczny jest właściwy dobór aparatów i urządzeń zabezpieczających. W artykule zaproponowano nowe rozwiązanie zachowania selektywności wyłączania aparatów zabezpieczających przy wykorzystaniu ogranicznika mocy umownej ETIMAT T firmy ETI Polam. Wszystkie aparaty zabezpieczające instalację elektroenergetyczną i wszelkie środki ochrony przeciwporażeniowej powinny być prawidłowo skoordynowane w całej sieci zasilającej i instalacji – od stacji transformatorowej aż do obwodu odbiorczego włącznie. Brak właściwej koordynacji (wybiórczości) zabezpieczeń, co niestety często ma miejsce w praktyce – może powodować ich błędne działanie – zbyt częste wyłączanie zasilania spowoduje bowiem pogorszenie właściwości użytkowych instalacji elektrycznej. Wszelkie próby ograniczenia zbędnych wyłączeń mogą być z kolei przyczyną pogorszenia skuteczności lub co gorsze – całkowitego wyeliminowania zabezpieczeń, zwiększenia Fot. 1. R ozłącznik bezpiecznikowy STV DO2 52 A B Z1 sieć zasilająca licznik Z2 Z3 rozdzielnica pomiarowa t C Z4 odbiorca Rys. 1. Układ zabezpieczeń instalacji, gdzie: Z1 – zabezpieczenie sieci; bezpiecznik topikowy o charakterystyce gG, Z2 – zabezpieczenie w szafce licznikowej; bezpiecznik topikowy o charakterystyce gG (rozłącznik bezpiecznikowy STV DO2 lub EFD), Z3 – zabezpieczenie przedlicznikowe; wyłącznik nadprądowy o charakterystyce C, Z4 – zabezpieczenie u odbiorcy: wyłącznik nadprądowy o charakterystyce B zagrożenia pożarowego lub szybkiego zniszczenia instalacji na skutek jej przeciążenia. Prawidłowa koordynacja zabezpieczeń powinna być przeprowadzona na etapie projektowania instalacji, gdyż ewentualna wymiana aparatów zabezpieczających po ich zamontowaniu spowoduje konieczność przebudowy lub wymiany instalacji, co pociąga za sobą dodatkowe koszty. Zasady wiedzy technicznej, normy oraz obowiązujące przepisy (np. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie – § 183.1 – instalacje elektroenergetyczne – DzU nr 75, poz. 690, z późn. zm.) wymagają stosowania zasady selektywności pomiędzy zabezpieczeniami przed prądem przetężeniowym (przed skutkami zwarć i przeciążeń). Jako zabezpieczenie przed prądem przetężeniowym mogą być stosowane: bezpieczniki topikowe – przed skutkami zwarć i w niektórych przypadkach przeciążeń, przekaźniki termobimetalowe – przed skutkami przeciążeń (powinny współpracować z innymi zabezpieczeniami przed skutkami zwarć – np. bezpiecznikami o charakterystyce aM), wyłączniki instalacyjne nadprądo we – przed skutkami zwarć i przeciążeń. Wyłączniki instalacyjne nadprądowe wyposażone są w dwa wyzwalacze: zwarciowy bezzwłoczny i prze- Fot. 2. W nętrze rozłącznika bezpiecznikowego STV DO2 Fot. 3. R ozłączniki bezpiecznikowe EFD do wkładek cylindrycznych w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Z2 Z4 Z3 ~10In I Rys. 2. Charakterystyki t-I zabezpieczeń Z2, Z3, Z4 ciążeniowy termobimetalowy działający ze zwłoką czasową zależną od wartości prądu przeciążenia. W wyłącznikach tych zastosowane są trzy typy wyzwalaczy bezzwłocznych – o charakterystykach B, C, D, różniących się zakresem prądu zadziałania oraz jeden typ wyzwalacza termicznego przeciążeniowego. Zabezpieczenia zainstalowane w sieci rozdzielczej zasilającej instalację oraz w obwodach instalacji odbiorczej powinny być selektywne w działaniu – oznacza to, że w przypadku zwarcia lub przeciążenia w obwodzie powinno zadziałać zabezpieczenie najbliższe miejsca wystąpienia zwarcia lub przeciążenia. W przypadku stosowania wyłączników nadprądowych o charakterystykach B, C, D do wielostopniowego zabezpieczenia obwodów, uzyskanie selektywności ich zadziałania w przypadku zwarcia jest niemożliwe. Wynika to z charakterystyk czasowo-prądowych tych wyłączników. Istnieją na rynku wyłączniki nadprądowe selektywne, również wyposażone w wyzwalacze zwarciowe i przeciążeniowe, których skomplikowana budowa pozwala jednak na ich selektywne działanie z innymi wy- nr 3/2016 łącznikami nadprądowymi i to zarówno w zakresie przeciążeniowym, jak i zwarciowym. Dotychczas stosowane przez niektóre zakłady energetyczne rozwiązanie techniczne w zakresie zabezpieczeń przedlicznikowych polegało najczęściej na zastosowaniu wyłącznika nadprądowego o charakterystyce C (Z3 – rys. 1.) i prądzie znamionowym dobranym do mocy przyłączeniowej lub umownej z odbiorcą (w uzasadnionych przypadkach dopuszcza się również inne rozwiązania, np. bezpieczniki topikowe lub wyłączniki selektywne). Rozwiązanie to nie zapewnia selektywności działania zabezpieczeń w przypadku zwarć za wyłącznikiem nadprądowym (Z4) w instalacji odbiorczej, ale jest stosowane ze względu na niskie koszty inwestycyjne. W przypadku nieselektywnego zadziałania wyłącznika (Z3), odbiorca mający klucz do części pomiarowej rozdzielnicy licznikowej może wyłącznik Z4 samodzielnie ponow- nie załączyć. Sytuacja taka została przedstawiona na rysunku 1. Na rysunku 2. przedstawiono charakterystyki czasowo-prądowe t-I powyższej instalacji. Możliwość selektywnej współpracy urządzeń zabezpieczających jest zapewniona, gdy charakterystyki czasowo-prądowe są przesunięte względem siebie i nie mają punktów wspólnych. Na rysunku 2. pokazano, że tylko w zakresie prądów przeciążeniowych zabezpieczenia Z3 i Z4 działają selektywnie. Selektywność zwarciowa zabezpieczenia odbiorcy Z4 jest zachowana tylko z zabezpieczeniem Z2 – topikowym (rozłącznik bezpiecznikowy STV DO2 lub EFD – fot. 1–3.). A B Z1 licznik Z2 sieć zasilająca E rozdzielnica pomiarowa C Z4 odbiorca Rys. 3. Układ zabezpieczeń instalacji z wyłącznikiem selektywnym, gdzie: Z1 – zabezpieczenie sieci; bezpiecznik topikowy o charakterystyce gG, Z2 – zabezpieczenie w szafce licznikowej; bezpiecznik topikowy o charakterystyce gG (rozłącznik bezpiecznikowy STV DO2 lub EFD), E – zabezpieczenie przedlicznikowe; wyłącznik nadprądowy selektywny o charakterystyce E, Z4 – zabezpieczenie u odbiorcy: wyłącznik nadprądowy o charakterystyce B t Z4 E Z2 wyłącznik selektywny jako zabezpieczenie przedlicznikowe W niektórych zakładach energetycznych w standardach technicznych wprowadzono obowiązek stosowania wyłącznika selektywnego o charakte- ~10In I Rys. 4. C harakterystyki t-I zabezpieczeń Z2, E, Z4 Fot. 4. Ogranicznik mocy ETIMAT T (bez członu zwarciowego) reklama prezentacja min. 100 go układu są pokazane na rysunku 4. Ponadto dla zapewnienia selektywności działania należy zwiększyć wartość bezpiecznika w zabezpieczeniu Z2 – topikowym, co wymaga również dobrania odpowiedniego zabezpieczenia w złączu – Z1 w zależności od spodziewanego prądu zwarcia. W niektórych przypadkach powiększanie wartości bezpiecznika w złączu Z1 nie będzie możliwe ze względu na spełnienie warunków ochrony przeciwporażeniowej w sieci dostawcy energii elektrycznej. 1,13 1,45 10 2 1 min. 4 2 t sek. 10 s 6 4 2 1s ms. ogranicznik mocy (wyłącznik nadprądowy) ETIMAT T jako skuteczne i tańsze zabezpieczenie przedlicznikowe 0,1 s 1 1,5 2 3 5 10 20 30 40 50 N x ln Rys. 5. C harakterystyka czasowo-prądowa t-I ogranicznika mocy ETIMAT T selektywność zwarciowa selektywność przeciążeniowa A B licznik b C a Z1 Z2 sieć zasilająca ETIMAT T Z4 odbiorca rozdzielnica pomiarowa Rys. 6. Układ zabezpieczeń instalacji z wyłącznikiem selektywnym, gdzie: Z1 – zabezpieczenie sieci; bezpiecznik topikowy o charakterystyce gG, Z2 – zabezpieczenie w szafce licznikowej; bezpiecznik topikowy o charakterystyce gG (rozłącznik bezpiecznikowy STV DO2 lub EFD), T – zabezpieczenie przedlicznikowe; wyłącznik nadprądowy ETIMAT T, Z4 – zabezpieczenie u odbiorcy: wyłącznik nadprądowy o charakterystyce B t Z4 T Z2 brak członu zwarciowego I ~5In Rys. 7. C harakterystyki t-I zabezpieczeń Z2, T, Z4 rystyce E, jako zabezpieczenia przedlicznikowego. W układzie instalacji pokazanym na rysunku 1. zamiast wyłącznika nadprądowego o charak- 54 Fot. 5. Przykładowe zastosowanie ograniczników mocy E TIMAT T w rozdzielnicach terystyce C – Z3 stosuje się wyłącznik selektywny E (rys. 3.). Jest to rozwiązanie skuteczne, ale niestety drogie. Charakterystyki czasowo-prądowe takie- w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Istotą takiego rozwiązania jest zainstalowanie ogranicznika mocy ETIMAT T pozbawionego wyzwalacza zwarciowego (fot. 4.) jako zabezpieczenia przedlicznikowego. Ogranicznik ETIMAT T ma tylko wyzwalacz przeciążeniowy (termiczny). Zaplombowany ogranicznik (dostęp do jego zacisków prądowych ) ETIMAT T tak się instaluje, aby jego dźwignia napędowa była dostępna dla odbiorcy, który w razie samoczynnego zadziałania na skutek przekroczenia poboru mocy umownej, lub z innych powodów, może go ponownie załączyć bez wzywania ekipy zakładu energetycznego. Układ taki przedstawiony jest na rysunku 6. W zakresie prądów przeciążeniowych w instalacji odbiorczej, zabezpieczenie u odbiorcy Z4 współpracuje selektywnie z wyłącznikiem T (ETIMAT T). Natomiast przy zwarciach u odbiorcy (np. w miejscu – a), wyłącza tylko zabezpieczenie Z4 u odbiorcy, ponieważ zabezpieczenia T i Z2 (topikowe) mają odpowiednio przesunięte charakterystyki czasowo-prądowe t-I (rys. 7.). Przy zwarciu w miejscu b zadziała tylko zabezpieczenie topikowe Z2 lub w przypadku jego braku – zabezpieczenie Z1 . Prąd znamionowy ogranicznika ETIMAT T dobiera się do mocy umownej uzgodnionej z odbiorcą. Natomiast wartość i charakterystykę bezpiecznika topikowego Z2 dobiera się biorąc pod uwagę spodziewany prąd zwarcia. Przykładowe zastosowanie ograniczników mocy ETIMAT T w rozdzielnicach na terenie Zakładu Energetycznego ENERGA Olsztyn przedstawia fotografia 5. wnioski Opisany powyżej problem selektywności działania zabezpieczeń występuje najczęściej przy projektowaniu selektywności wyłączania aparatów przez projektantów oraz przy eksploatacji zabezpieczeń przez służby techniczne zakładów energetycznych. Zakłady energetyczne do określenia poboru mocy szczytowej przyjmują wartość prądu znamionowego wkładki topikowej w zabezpieczeniu przed licznikiem. W przypadku, kiedy użytkownik ma odbiorniki dużej mocy, np. silniki, spawarki transformatorowe itp., ze względu na sporadyczny pobór dużego prądu rozruchowego bezpieczniki te mają duży prąd znamionowy i odbiorca ma przydzieloną dużą moc przyłączeniową i przez to narażony jest na podwyższone opłaty za jej przesył. Tymczasem rzeczywista pobierana przez niego moc jest znacznie mniejsza. Zastosowanie rozwiązania zabezpieczenia przedlicznikowego za pomocą ogranicznika mocy ETIMAT T o charakterystyce termicznej pozwoli odbiorcy na oszczędności finansowe w postaci niższej opłaty za przesył przydzielonej energii. Ponadto zastosowanie ogranicznika mocy ETIMAT T zamiast wyłącznika selektywnego oraz zastosowanie bezpieczników topikowych pracujących w rozłącznikach bezpiecznikowych STV DO2 i EFD jako dobezpieczenie wstępne, będzie układem spełniającym wymagania obowiązujących przepisów dotyczących selektywności zabezpieczeń, a jednocześnie pozwoli ograniczyć koszty inwestycyjne instalacji elektrycznej. nr 3/2016 prezentacja ograniczniki przepięć z wbudowanym bezpiecznikiem – oszczędność miejsca w rozdzielnicy i kosztów wykonania mgr inż. Krzysztof Wincencik – DEHN Polska Sp. z o.o. P rzy wyborze ograniczników przepięć (SPD) typu 1 należy uwzględnić następujące parametry: maksymalne napięcie trwałej pracy UC uzależnione od napięcia UO między przewodem fazowym i neutralnym sieci niskiego napięcia oraz układu sieci, wytrzymałość udarową związaną z udarami prądowymi pochodzącymi od wyładowań atmosferycznych – dobór w zależności od klasy ochrony przed wyładowaniami (poziom zagrożenia), kształt fali pierwszego prądu uda rowego odpowiadający przebiegowi 10/350 μs (zgodnie z zapisami normy PN-EN 62305-1), prąd znamionowy wkładki/wielkość 10A/C00 zdolność wyłączania zwarciowych prądów następczych o częstotliwości sieciowej. Parametry te podawane są przez producenta ograniczników przepięć (SPD) na kartach katalogowych urządzenia. Warto też zwrócić uwagę na kilka dodatkowych szczegółów zapisanych w normach dotyczących instalacji elektrycznych i ochrony odgromowej. prąd udaru piorunowego Iimp (10/350) Jeżeli budynek ma urządzenie piorunochronne i zgodnie z PN-EN 623054:2009 wymagany jest SPD, to jego na- 0,7 16A/C00 20A/C00 1,3 1,7 35A/C00 4 63A/C00 5,5 100A/C00 9,6 160A/00 20 200A/1 22 135A/1 26 400A/2 45 630A/3 77 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 kA amplituda udaru 10/350 obszar normalnego działania obszar zadziałania bezpiecznika obszar eksplozji bezpiecznika Rys. 2. Oddziaływanie prądu piorunowego 10/350 na wkładki bezpiecznikowe nr 3/2016 F1 F2 ogranicznik przepięć typu 1 Rys. 1. Dobezpieczanie ogranicznika przepięć typu 1 za pomocą bezpiecznika F2 rażenie na udarowy prąd pioruna Iimp powinien być obliczony zgodnie z zaleceniami PN-EN 62305‑4. W przypadku gdy SPD typu 1 narażony jest na przepływ udarowego prądu pioruna Iimp, ale wartość prądu nie może być ustalona, to wartość Iimp nie powinna być mniejsza niż 12,5 kA bez względu na rodzaj ochrony (PN-HD 60364-5534:2012). Wymóg ten spełniony jest przez wszystkie SPD typu 1 produkowane przez firmę DEHN. W normie PN-HD 60364-5‑534:2012 wyraźnie zapisano, że SPD, które wytrzymują częściowy prąd pioruna o typowym kształcie 10/350 μs, wymagają stosowania odpowiedniego udarowego prądu probierczego Iimp. Powyższych warunków dotyczących badań SPD typu 1 nie spełnia wiele dostępnych na naszym rynku ograniczników przepięć oznaczanych jak SPD typu B+C lub B+C+D (typ 1+2 lub typ 1+2+3), dla których w kartach katalogowych brak infor- macji na temat prób prądem Iimp – podawane są jedynie wartości prądu In oraz Imax typowe dla prób wykonywanych dla SPD typu 2 (badania prądem o kształcie udaru 8/20). wymóg dobezpieczania ograniczników przepięć W normie PN-HD 60364-5‑534:2012 zapisano, że ochronę przed zwarciem SPD zapewnia zabezpieczenie F2, które można dobrać zgodnie z wartościami znamionowymi zalecanymi dla urządzenia zabezpieczającego nadprądowego, które są podawane w instrukcjach wytwórcy SPD (rys. 1.). Zabezpieczenie F2 można pominąć, jeżeli charakterystyki bezpiecznika F1, będącego częścią instalacji, pozwalają na jego skojarzenie z SPD – zgodnie z zapisami zawartymi w instrukcji wytwórcy SPD. Tak więc w prosty sposób można ocenić konieczność dobezpieczenia w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 55 prezentacja parametry elektryczne ogranicznika DEHNventil wbudowany bezpiecznik (CI – circuit interruption integrated) Rys. 3. Ogranicznik przepięć DEHNvenCI to połączenie parametrów ogranicznika DEHNventil i bezpiecznika SPD – wystarczy porównać wartości znamionowych prądów IF1 zabezpieczeń nadprądowych, jakie występują przed ogranicznikami, z dopuszczalnymi wartościami IDOP zalecanymi przez producenta. W zależności od wyników takiego porównania należy stosować układ: IF1 ≤ IDOP – bez dodatkowych zabez pieczeń nadprądowych, IF1 ≥ IDOP – posiadający dodatkowe zabezpieczenia nadprądowe włączone w szereg z ogranicznikami. Należy jednak pamiętać, że zainstalowanie dodatkowych bezpieczników powoduje, że będą one również narażone na działanie prądu piorunowego i skutki działania tego prądu będą podobne jak w przypadku zabezpieczeń nadprądowych głównych (zadziałanie lub nawet eksplozja). W przypadku zagrożeń stwarzanych przez przepływ prądu piorunowego dla prawidłowej oceny doboru zabezpieczeń pomocne mogą być wyniki badań oddziaływania piorunowe- go prądu udarowego o kształcie 10/350 na różnorodne wkładki bezpiecznikowe. Na rysunku 2. przedstawiono skutki przepływu prądu o kształcie (10/350) i o różnych wartościach szczytowych przez wkładki bezpiecznikowe o różnych parametrach. Wartości prądów udarowych przy wyładowaniu piorunowym, jakie mogą popłynąć w bezpieczniku, powodują, że wkładki do 200 A mogą zadziałać podczas wyładowania piorunowego (zakładając poziom ochrony LPL I). W przypadku wkładek o prądach znamionowych do 100 A przepływ prądu piorunowego może nawet spowodować ich eksplozję. Firma DEHN w przypadku montażu ograniczników przepięć typu 1 zaleca ich dobezpieczanie jedynie za pomocą wkładek bezpiecznikowych o charakterystyce gL/gG. Nie należy dobezpieczać ograniczników za pomocą wyłączników nadmiarowych oraz wkładek bezpiecznikowych małogabarytowych. Dobierając wartość L1, L2, L3 Rys. 4. O szczędność wielkości ok. 75% w przypadku montażu samodzielnych ograniczników DEHNvenCI z wbudowanym bezpiecznikiem wkładki, należy ściśle przestrzegać zaleceń producenta podanych w instrukcji montażowej. Typowa wartość bezpiecznika F1, przy którym wymagane jest dobezpieczanie SPD typu 1, wynosi 315 A (gL/gG) przy spodziewanym prądzie zwarcia (w miejscu montażu ogranicznika) nieprzekraczającym 50 kAeff. dobór przewodów montażowych Zgodnie z PN-HD 60364-5-534:2012 wytrzymałość zwarciowa kombinacji SPD i nadprądowego urządzenia zabezpieczającego (F2), ustalona przez wytwórcę SPD, powinna być równa lub większa niż maksymalny prąd zwarciowy spodziewany w punkcie zainstalowania. Przekroje przewodów łączących urządzenia zabezpieczające nadprądowe z przewodami liniowymi powinny być ustalane według maksymalnego możliwego do wystąpienia prądu zwarciowego. Jeże- li istnieje urządzenie piorunochronne to – zgodnie z PN-EN 62305-4:2011 – do połączenia SPD typu 1 niezbędny jest przewód o przekroju przynajmniej 16 mm2 z miedzi lub równoważny. Wszystkie połączenia ograniczników przepięć (SPD) typu 1 powinny być jak najkrótsze. Zgodnie z polską normą PN-HD 60364-5-534 (2012), najlepiej, by ich całkowita długość była krótsza od 0,5 m, a w żadnym przypadku nie powinna przekraczać 1 m. Należy pamiętać, że szczególnie duży spadek napięcia występuje na przewodzie łączącym ogranicznik przepięć z główną szyną uziemiającą. Przez ten przewód, w przypadku układu wielofazowego, płynie prąd będący sumą prądów płynących w przewodach łączących poszczególne ograniczniki z przewodami fazowymi. W celu zmniejszenia spadku napięcia występującego na przewodzie łączącym ograniczniki przepięć z główną szyną uziemiającą, zaleca się stosowanie S1, w [mm2] IK max S2, w [mm2] S3, w [mm2] bezpiecznik F ≤ 25 mm2 ≤ 50 kA = S1 = S1, ale nie mniej niż 16 mm2 Zbędny > 25 mm2 ≤ 50 kA 25 mm2 25 mm2 Zbędny S1 F S2 S3 Rys. 5. O znaczenie „funkcji falochronu” (WBF) 56 Tab. 1. Z asady doboru przewodów montażowych dla ogranicznika DEHNvenCi w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 przewodu miedzianego o przekroju 25 mm2 lub nawet 35 mm2. Norma PN-HD 60364-5-534:2012 zaleca, aby uzyskać połączenia SPD tak krótkie i o indukcyjności tak małej, jak to tylko możliwe. Można wykonać połączenia SPD z głównym zaciskiem uziemiającym lub przewodem ochronnym, np. przez metalowe obudowy zestawu mającego połączenie z PE. W przypadku ograniczników przepięć typu 1 instalowanych w dużych obiektach przemysłowych, administracyjno-biurowych, centrach handlowych, gdzie – zgodnie z zaleceniami producenta SPD – należy zainstalować dobezpieczenie ograniczników przepięć, spełnienie wymogu zapewnienia długości przewodów < 1 m jest bardzo trudne lub praktycznie niewykonalne. Aby temu zaradzić, firma DEHN w 2012 roku wprowadziła do oferty ogranicznik przepięć typu 1, który wewnątrz obudowy ma wbudowany bezpiecznik. Dzięki temu możliwe jest łatwiejsze spełnienie wymogów normatywnych dotyczących maksymalnej długości przewodów łączeniowych oraz znacznie oszczędzamy miejsce w rozdzielnicy. DEHNvenCI – ogranicznik przepięć typu 1 z wewnętrznym bezpiecznikiem Ogranicznik przepięć DEHNvenCI łączy w sobie parametry elektryczne znanego ogranicznika kombinowanego DEHNventil uzupełnione o wewnętrzne zintegrowane zabezpieczenie nadprądowe (rys. 3.). Dzięki temu w instalacjach elektrycznych, w których spodziewany prąd zwarcia w miejscu zamontowania ogranicznika przepięć nie przekracza 50 k A i nie jest wymagane stosowanie dodatkowego bezpiecznika instalacyjnego. Pozwala to na uzyskanie oszczędności do ok. 75% powierzchni montażowej (rys. 4.), czyli istnieje możliwość montażu dodatkowo ok. 30 aparatów jednomodułowych. nr 3/2016 Kolejną zaletą kombinowanego ogranicznika przepięć typu 1 DEHNvenCI jest „funkcja falochronu” (WBF), dzięki której zapewniona jest redukcja zagrożenia udarem przepięciowym dla kolejnych urządzeń przyłączonych do instalacji po ograniczniku. DEHNvenCi – jako „falochron“ – zapewnia ograniczenie przepuszczanej dalej energii zakłócenia poprzez zmianę kształtu zakłócenia oraz skrócenie czasu udaru. Wszystkie ograniczniki przepięć firmy DEHN mające „funkcję falochronu” oznaczone są za pomocą piktogramów (rys. 5.). W celu ułatwienia montażu ogranicznika DEHNvenCI w układzie sieci TNC i TNS możliwe jest wykorzystanie dodatkowego mostka uziemiającego pozwalającego połączyć zestaw ograniczników główną szyną uziemiającą przy użyciu jednego przewodu. Podczas montażu ważne jest, aby zapewnić prawidłowe przekroje przewodów zgodne z zaleceniami producenta oraz prawidłowe mocowanie przewodów. Zasady doboru przewodów montażowych dla ogranicznika DEHNvenCi przedstawiono w tabeli 1. W przypadku gdy długość przewodów łączących ogranicznik z przewodami instalacji lub szyną wyrównawczą jest większa od 20 cm, należy wykonać dodatkowe mocowania mechaniczne przewodów za pomocą opasek lub uchwytów (rys. 6.) z uwagi na możliwe działanie dużych sił dynamicznych przy przepływie prądu udarowego. Dzięki specjalnemu adapterowi (fot. 1.) możliwy jest montaż ograniczników przepięć DEHNvenCI bezpośrednio na szynie zbiorczej rozdzielnicy, co zapewnia optymalną długość wykorzystywanych przewodów oraz pozwala na oszczędność miejsca wewnątrz obudowy. Adapter dostarczany jest na zamówienie. Każdy z ograniczników wyposażony jest w optyczny wskaźnik działania/uszkodzenia – wskaźnik nie powoduje prądu upływu i daje natychmiastową informację o stanie pracy przewód mocowanie mechaniczne I > 20 cm przewód mocowanie mechaniczne I > 20 cm Rys. 6. Mechaniczne mocowanie przewodów za pomocą opasek Fot. 1. O graniczniki DEHNvenCI zainstalowane na szynie TH dzięki użyciu adapterów ogranicznika w okienku na frontowej części urządzenia. Obok standardowej sygnalizacji optycznej kolorem zielonym (sprawny) i czerwonym (uszkodzony) w wersjach DEHNvenCI 1 255 FM występują dodatkowo bezpotencjałowe zestyki przełączne (zwierne i rozwierne do wyboru) umożliwiające realizację zdalnej sygnalizacji stanu ogranicznika, np. z wykorzystaniem modułu DEHNpanel instalowanego w drzwiach rozdzielnicy. Więcej informacji nt. ograniczników przepięć z wbudowanym bezpiecznikiem można znaleźć w druku DS196 dostępnym na stronie www. dehn.pl. reklama DEHN Polska Sp. z o.o. 02-822 Warszawa ul. Poleczki 23 Platan Park, wejście F tel. 22 299 60 40 do 41 [email protected] www.dehn.pl w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 57 prezentacja MDO4000C – pierwszy na świecie oscyloskop przeznaczony dla sygnałów o mieszanych dziedzinach łączący funkcje oscyloskopu, wektorowego analizatora sygnałów, generatora arbitralnego, analizatora stanów logicznych, analizatora protokołów oraz multimetru cyfrowego Tespol P onad 60 procent użytkowników oscyloskopów korzysta także z analizatorów widma w celu rozwiązywania problemów w układach wbudowanych zawierających zintegrowane funkcje bezprzewodowe. Wymaga to pracy zarówno w dziedzinie czasu, jak i częstotliwości. W przeszłości inżynier zajmował się albo analizą sygnałów mieszanych/cyfrowych, albo analizą sygnałów o częstotliwościach radiowych. Wraz z upowszechnianiem się techno- Rys. 1. Jednoczesna analiza dwóch dziedzin: częstotliwości oraz czasu Rys. 2. A naliza RF w połączeniu z zaawansowaną analizą protokołu szeregowego (dekodowanie, wyszukiwanie konkretnych zdarzeń pojawiających się w transmisji) 58 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l logii bezprzewodowych konstruktorzy muszą jednak często pracować w obu tych dziedzinach (rys. 1.). MDO4000C to pierwsze oscyloskopy z zintegrowaną funkcją analizatora widma, analizatora protokołów, analizatora stanów logicznych, multimetru oraz generatora arbitralnego, które stanowią unikatowe rozwiązanie pozwalające na zaoszczędzenie dni lub nawet tygodni pracy przy usuwaniu usterek. Możliwości oscyloskopów z serii MDO4000C wykraczają istotnie poza funkcje typowego analizatora widma. Urządzenia te umożliwiają rejestrowanie skorelowanych czasowo sygnałów analogowych, cyfrowych i radiowych w 4 kanałach analogowych, 16 cyfrowych i 1 radiowym. Zakres radiowych częstotliwości wejściowych sięga do 6 GHz i zapewnia rejestrowanie pasma o szerokości ≥1 GHz dla wszystkich częstotliwości środkowych – to jest 100 razy szerzej niż typowe analizatory widma. Użytkownicy mogą obserwować jednocześnie na tym samym ekranie dekodowane sygnały pochodzące z nawet 4 magistral szeregowych i/lub równoległych. Dzięki korelacji czasowej między tymi dziedzinami sygnału inżynierowie mogą teraz wykonywać precyzyjne pomiary zależności czasowych oraz badać opóźnienia między wysłaniem polecenia a reakcją układu równocześnie ze zmianą w widmie częstotliwości radiowych. Na przykład analiza widma w momencie włączania generatora ste- rowanego napięciem (VCO), pętli synchronizacji fazowej (PLL) albo pomiar charakterystyki przejściowej sygnału przy rozpraszaniu widma częstotliwości radiowej stają się teraz prostymi zadaniami. Znajdowanie źródła sporadycznych, zależnych od stanu urządzenia zakłóceń elektromagnetycznych (EMI) nigdy nie było łatwiejsze dzięki oferowanej przez serię MDO4000C możliwości pełnej analizy pracy układu pod kątem zdarzeń skorelowanych czasowo w obu dziedzinach (czas i częstotliwość). Przy użyciu dotychczas dostępnych przyrządów pomiarowych było to po prostu niemożliwe. W innych zastosowaniach seria MDO4000C pozwala projektantom analizować widmo częstotliwości radiowych sygnału w wybranym momencie dużego przedziału czasu. Dzięki temu można obserwować fluktuacje widma w czasie lub jego zmiany wynikłe ze zmian stanu urządzenia. Przesuwając w dziedzinie czasu wskaźnik „Spectrum Time”, można wyświetlać widmo częstotliwości radiowych dla każdego punktu czasowego w zarejestrowanym przebiegu sygnału i jednocześnie obserwować stan magistral analogowych, cyfrowych i/lub zdekodowanych w tym samym momencie (rys. 2.). W podobny sposób można użyć przebiegów sygnałów radiowych w dziedzinie czasu do pokazania, jak zmieniają się w czasie amplituda, częstotliwość lub faza wejściowego sygnału radio- nr 3/2016 wego. Dzięki temu bardzo łatwo scharakteryzować przeskoki częstotliwości, czasy ustalania, oraz zależności czasowe między charakterystycznymi punktami sygnału radiowego odniesione do innych elementów i zdarzeń w systemie. Przebiegi sygnałów radiowych w dziedzinie czasu są przedstawiane w tym samym oknie, co przebiegi zdekodowane z magistrali szeregowej/równoległej, cyfrowej i analogowej. Zapewnia to natychmiastowy wgląd w działanie badanego urządzenia. Opcjonalny moduł (MDO4TRIG) umożliwia wprowadzenie, oprócz standardowego wyzwalania poziomem mocy sygnału radiowego, dodatkowych rodzajów wyzwalania, wykorzystujących ten poziom mocy jako źródło. Pozwala to na bardzo precyzyjne wyizolowanie interesującego zdarzenia z sygnału radiowego. Możliwe jest wyzwalanie oscyloskopu impulsem o ustalonej szerokości, zdarzeniem upływu limitu czasu lub impulsami niepełnymi. Można nawet wykorzystać wejściowy sygnał radiowy we wzorcu logicznym użytym do wyzwalania razem kanałami analogowymi lub cyfrowymi. Możliwość wyzwalania oscyloskopu czymkolwiek – sygnałem analogowym, cyfrowym, radiowym lub ich dowolną kombinacją – stanowi kolejną innowację wprowadzaną w serii MDO4000C. Opcjonalnie możliwe jest wyzwalanie danymi magistrali, np. po wystąpieniu pakietu, nagłówka lub określonego adresu. Obsługiwane protokoły to między innymi popularne I2C, SPI, USB, Ethernet, CAN, RS-232/422/485, LIN, FlexRay i wiele innych. Ponadto przydatnym rozwiązaniem oscyloskopów jest narzędzie Wave Inspector – łatwa nawigacja za pomocą podwójnej gałki, która została zaprojektowana w ten sposób, że możliwa jest zarówno precyzyjna analiza przebiegu, jak i szybkie przewijanie w całym zarejestrowanym okresie, a także przewijanie automatyczne. Dostępna jest również funkcja wyszukiwania zdarzeń o zadanych parametrach. W oscyloskopach wykorzystano rozwiązanie określane jako „fast acquisition”. Jest to mechanizm zaimplementowany w bloku przetwarzania i akwizycji urządzenia. Dzięki niemu kolor oraz intensywność wyświetlanego na wyświetlaczu wykresu zależy od częstości występowania danego przebiegu. Pozwala to łatwo odnaleźć miejsca, w których pojawiają się przekłamania lub zakłócenia (rys. 3.). Pozostałe opcje obejmują między innymi analizę mocy, analizę wideo (wyzwalanie, analiza oraz podgląd obrazu na żywo) analizę za pomocą masek parametrów granicznych sygnału, pomiary multimetrem, a także generację sygnałów dowolnych za pomocą wbudowanego generatora arbitralnego. Wbudowany generator pozwala na generację sygnałów o długości 128 milionów punktów oraz częstotliwości maksymalnej 50 MHz. Użytkownik ma do dyspozycji zbiór przebiegów predefiniowanych (dostępne w pamięci wewnętrznej urządzenia), takich jak: square, pulse, ramp/triangle, DC, noise, sin(x)/x, (Sinc), Gaussian, Lorentz, exponential rise/fall, Haversine, cardiac. Naj- Rys. 3. W yszukiwanie anomalii w rejestrowanych sygnałach za pomocą trybu akwizycji typu „fast acquisition” MDO4000C Pasmo analogowe Modele: 200 MHz, 350 MHz, 500 MHz oraz 1 GHz Prędkość próbkowania – kanały analogowe Do 5 GS/s Liczba kanałów analogowych 4 kanały Długość rekordu akwizycji 20 M punktów w każdym kanale Kanały cyfrowe 16 kanałów (opcjonalnie) Analizator widma – Praca w zakresie 9 kHz – 3 GHz (opcjonalnie) – Praca w zakresie 9 kHz – 6 GHz (opcjonalnie) Generator arbitralny 1-kanałowy pracujący w paśmie do 50 MHz (opcjonalnie) Dekodowanie, wyzwalanie i analiza magistral szeregowych I2C, SPI, RS-232/422/485/UART, CAN, LIN, FlexRay, USB 2.0, Ethernet, MIL-STD1553, Audio (opcjonalnie) Zaawansowana analiza Analiza mocy, Pass/Fail, maski telekomunikacyjne, wideo, spektrogram, analiza wektorowa Sondy standardowe W zależności od pasma pracy oscyloskopu: 250 MHz/3,9 pF, 500 MHz/3,9 pF oraz 1 GHz/3,9 pF Tab. 1. Przegląd podstawowych parametrów oscyloskopów z serii MDO4000C większą zaletą integracji generatora jest możliwość odtworzenia przebiegu przechwyconego przez oscyloskop. W takiej sytuacji możliwa jest do przeprowadzenia rozległa analiza wszelkiego rodzaju systemów nadawczo-odbiorczych (rys. 4.). Dodatkowo firma Tektronix oferuje specjalne oprogramowanie – ArbExpress, słu- żące do ręcznego definiowania własnych sygnałów. Seria oscyloskopów MDO4000C udostępnia wszechstronny zestaw funkcji umożliwiający przyspieszenie każdego etapu diagnostyki usterek w układach – od szybkiego wykrywania anomalii i ich rejestracji do pełnej analizy badanych sygnałów. Dzięki możliwości niemalże dowolnej konfiguracji MDO4000C możliwe jest stworzenie optymalnego, właściwego dla danego użytkownika systemu pomiarowego (tab. 1.). reklama Rys. 4. Interfejs służący do obsługi wbudowanego generatora arbitralnego nr 3/2016 Tespol Sp. z o.o. 54-413 Wrocław, ul. Klecińska 125 tel. 71 783 63 60, faks 71 783 63 61 [email protected] www.tespol.com.pl w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 59 prezentacja przenośne mierniki rezystancji izolacji HIOKI IR4056-20 i IR4057-20 mgr inż. Leszek Halicki – Labimed Electronics Sp. z o.o. Dwa nowe przyrządy produkowane przez japońską firmę HIOKI mierzą rezystancję izolacji napięciem stałym do 1000 V, wskazując wynik pomiaru na wyświetlaczu cyfrowym. O prócz rezystancji izolacji IR4056-20 i IR4057-20 mierzą napięcie stałe i przemienne, małe rezystancje oraz sprawdzają ciągłość obwodu. Potrzebny podzakres pomiarowy wybierają automatycznie. IR4057-20 ma w porównaniu z IR4056-20 większą szybkość pomiaru i krótszy czas odpowiedzi w trybie komparatora. Jest ponadto wyposażony w szybki, analogowy bargraf. Dystrybutorem mierników jest firma Labimed Electronics. pomiar rezystancji izolacji Przyrządy IR4056-20 (fot. 1.) i IR4057-20 (fot. 2.) mierzą rezystancję izolacji testowanego obiektu, przykładając do niego napięcie stałe równe 50, 125, 250, 500 lub 1000 V, zależnie od potrzeby użytkownika. Napięcie to ustawia się przełącznikiem obrotowym służącym też do wyboru innych funkcji pomiarowych. Pomiar rozpoczyna się naciskając przycisk „MEASURE”, a kończy się – zwalniając go. W trakcie pomiaru świeci się czerwony LED sygnalizujący obecność napięcia na wyjściu pomiarowym, a na wyświetlaczu pulsuje ostrzegawczy wskaźnik strzałki. Po zakończeniu pomiaru ekran miernika przechodzi w stan „HOLD”, czyli „zamrażania” wskazywanego wyniku pomiaru, ułatwiając jego odczytanie. Natychmiast po zakończeniu pomiaru zaczyna się proces rozładowywania ładunku zgromadzonego w obiekcie pomiarowym, przy czym użytkownik wersji IR4057-20 może 60 obserwować ten proces na analogowym bargrafie. Przy potrzebie pomiaru ciągłego wystarczy odchylić pokrywkę przełącznika „MEASURE” tak, aby znalazła się w położeniu prostopadłym do płyty przedniej miernika, a proces pomiaru będzie trwał aż do momentu opuszczenia tej pokrywki. Ekran miernika IR4057-20 ma dodatkowy wyświetlacz pomocniczy, na którym wyświetla i „zamraża” wynik pomiaru rezystancji izolacji otrzymany po minucie od rozpoczęcia pomiaru. Z funkcji tej warto korzystać, testując obiekty o charakterze pojemnościowym. Pomiar rezystancji izolacji z użyciem napięć stałych 500 i 1000 V grozi użytkownikowi porażeniem prądem elektrycznym, w sytuacji, w której dotknie on przez nieuwagę wyprowadzeń pomiarowych. Stąd też producent zastosował w wymienionych przyrządach specjalne zabezpieczenie – blokadę pomiaru. Po wybraniu jednego z wymienionych napięć i naciśnięciu przycisku „MEASURE” napięcie pomiarowe nie jest doprowadzane automatycznie do gniazd pomiarowych miernika. Staje się to dopiero możliwe po jednoczesnym naciśnięciu dwóch przycisków, tj. przycisku blokady „RELEASE” (z pulsującym, żółtym podświetleniem) oraz przycisku „MEASURE”. Efektywna, maksymalna wartość rezystancji izolacji, którą może wskazać miernik, zależy od wybranego napięcia pomiarowego i jest największa przy napięciu 1000 V (tab. 1.). Gdy wartość zmierzona jest większa od w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Fot. 1. M iernik rezystancji izolacji IR4056-20 wyświetlanej efektywnej wartości maksymalnej, to na ekranie przyrządu jest wyświetlany znak „>”. Dokładność pomiaru zależy natomiast od efektywnego podzakresu pomiarowego. W wymienionej tablicy zamieszczono dokładności pomiaru dla wskazań mieszczących się zarówno w podzakresach efektywnych, jak i będących poza tymi podzakresami. pomiar napięcia IR4056-20 i IR4057-20 mierzą napięcie stałe na podzakresach 4,2, 42, 420 i 600 V, a przemienne na podzakresach 420 i s V (tab. 2.). Wykrywają automatycznie, czy napięcie doprowadzane w danym momencie do wejścia pomiarowego miernika jest stałe czy przemienne. pomiar małych rezystancji Mierząc rezystancję, ma się do dyspozycji podzakresy 10, 100 i 1000 Ω (tab. 3.). Dolnego podzakresu „10 Ω” można używać do spraw- Fot. 2. M iernik rezystancji izolacji IR4057-20 dzania stanu ciągłości obwodów np. przewodów uziemienia wyrównawczego. Przy sprawdzaniu ciągłości prąd pomiarowy zgodnie z normą IEC 60364 nie przekracza 200 mA. Gdy rezystancja mierzona na dolnym podzakresie jest mniejsza od 3 Ω, to warto wtedy przed pomiarem wyzerować wskazanie przyrządu (przycisk 0Ω ADJ). Pozwoli to uzyskać wyspecyfikowaną wartość dokładności pomiaru. komparator Funkcja komparatora jest dostępna wyłącznie przy pomiarze rezystancji izolacji i małych rezystancji. Warto z niej korzystać, wykonując serię pomiarów prowadzoną kolejno, z krótkim odstępem, w sytuacji, w której jest ważne tylko to, czy uzyskany wynik jest większy czy też mniejszy od założonej wartości granicznej. Gdy wskazywany wynik pomiaru rezystancji izolacji jest większy od ustawionej wcześniej wartości granicznej, to na wyświetlaczu zaświeca się symbol „PASS” i rozlega się krótki sygnał nr 3/2016 dźwiękowy. W przeciwnym wypadku zaświeca się symbol „FAIL”, cały wyświetlacz podświetla się na czerwono i włącza się ciągły sygnał dźwiękowy. Przy pomiarze małych rezystancji sposób sygnalizacji wyniku oceny komparatora jest odwrotny. Czas odpowiedzi przyrządu na wynik oceny dokonanej przez komparator wynosi w wersji IR4056 ok. 0,8 s, w wersji IR4057 ok. 0,3 s. Potrzebną wartość graniczną wybiera się z tablicy „zaszytej” w pamięci przyrządu, a także ustawia się, czy wynik oceny ma być potwierdzany sygnałem dźwiękowym. Gdy do pracy z użyciem komparatora użyje się opcjonalnych akcesoriów z przyciskiem zdalnego sterowania tj. przewodu pomiarowego L9788-10 lub kompletu przewodów L9788-11, to ocenę można wtedy prowadzić bez patrzenia na wyświetlacz. Wystarczy tylko obserwować kolor podświetlenia przycisku, zielony – przy decyzji komparatora pozytywnej, a czerwony – przy negatywnej. Znamionowe napięcie pomiarowe 50 V 125 V 250 V 500 V 1000 V Maksymalna wskazywana wartość efektywna 100 MΩ 250 MΩ 500 MΩ 2000 MΩ 4000 MΩ Efektywna wartość średnia Pierwszy efektywny podzakres pomiarowy 2 MΩ 5 MΩ 10 MΩ 50 MΩ 100 MΩ Od 0,200 do 10,00 MΩ Od 0,200 do 25,0 MΩ Od 0,200 do 50,0 MΩ Od 0,200 do 500 MΩ Od 0,200 do 1000 MΩ Od 10,1 do 100,0 MΩ Od 25,1 do 250 MΩ Od 501 do 2000 MΩ Od 1010 do 4000 MΩ 0,5 MΩ 1 MΩ ± 2% w.w. ± 2 cyfry Dokładność pomiaru Drugi efektywny podzakres pomiarowy Od 50,1 do 500 MΩ ± 5% w.w. Dokładność pomiaru Pozostały zakres pomiaru Od 0 do 0,199 MΩ Dokładność pomiaru ± 2% w.w. ± 6 cyfr Dolna wartość graniczna rezystancji, przy której jest utrzymane znamionowe napięcie pomiarowe 0,05 MΩ 0,125 MΩ Ochrona przed przeciążeniem 0,25 MΩ 660 V AC (przez 10 s) 600 V AC (przez 10 s) Objaśnienia: w.w. – wartość wskazywana Tab. 1. Pomiar rezystancji izolacji wyświetlacz Ciekłokrystaliczny ekran mierników IR4056-20 IR4057-20 zapewnia dobrą widoczność wskazania, niezależnie od kąta obserwacji. Wskazanie cyfrowe wyświetlacza głównego jest odświeżane w wersji IR4057 co 0,6 s, a w wersji IR4056 – co 1 s. Białe podświetlenie ekranu wyłącza się automatycznie po 3 sekundach od wykonania ostatniej operacji, oszczędzając baterie. W razie potrzeby można je wyłączyć na stałe. Przy negatywnym wyniku oceny komparatora podświetlenie ekranu zmienia się na czerwone, a przy błędnym sygnale wejściowym – na przemian, z białego na czerwone. zasilanie Oba przyrządy są zasilane z czterech baterii alkalicznych typu LR6, reklama JA! OC PROM NOWOŚĆ! Laboratoryjny miernik mocy AC/DC PW3335 • Bezpośredni pomiar prądu: 1,0000 mA – 20,000 A i cęgami do 5000 A • Pomiar prądu w stanie czuwania zgodnie z IEC62301 • Pasmo pomiaru 100 kHz Miernik rezystancji uziemienia FT6031-03 • Zakres pomiaru: do 2 kW • Metoda pomiaru 2-/3-przewodowa Miernik mocy z funkcją rejestracji PW3360-21 • Moc od 300 W do 9 MW • Harmoniczne do 40. Analizatory mocy 3390/3390-10 • 4 izolowane kanały U/I • Zakres pomiaru: do 1500 V/500 A (cęgami) • Dokładność pomiaru: ±0,1% (3390-10) Analizator jakości zasilania PW3198 Zgodność z IEC 61000-4-30, klasa A NOWOŚĆ! Rejestrator MR8827 nr 3/2016 www.labimed.com.pl www.hioki.pl * w komplecie cęgi elastyczne CT6280 ! OCJA PROM * 499 zł NOWOŚĆ! Multimetry cęgowe AC/DC CM4371 i CM4373 600 A (CM4371)/2000 A (CM4373) 1700 V DC -25°C ÷ +60°C • Próbkowanie 20 MSa/s • 32 kanały analogowe • 32 kanały logiczne Multimetry cęgowe 3280-10F (ACA 1000 A) 3280-70F (ACA 1000 A)* 3280-20 (ACA 1000 A True RMS) 3287 (AC/DCA 10/100 A True RMS) 3288 (AC/DCA 1000 A) 3288-20 (AC/DCA 1000 A True RMS) Rejestrator MR8880-20 4 kanały analogowe, 18 logicznych netto Cęgowe mierniki rezystancji uziemienia FT6380 i FT6381 Bezprzewodowy interfejs Bluetooth® (FT6381) Mierniki rezystancji izolacji IR4056-20*/IR4057-20 • Napięcie pomiarowe DC: 50/125/250/500/1000 V • Podzakresy: 100/250/500/2000/4000 MW • Pomiar napięcia AC/DC i małych rezystancji (do 1 kW) • Test ciągłości prądem 200 mA • Podświetlany wyświetlacz, bargraf (w IR4057-20) Rejestrator 8870-20 • 2 kanały • Próbkowanie 1 MSa/s 02-796 Warszawa, ul. Migdałowa 10 tel./fax 22 649 94 52, 648 96 84 e-mail: [email protected] WYŁĄCZNY IMPORTER Rejestrator przemysłowy-logger LR8431-20 • 10 kanałów analogowych napięcia (izolowanych) • 4 kanały impulsowe w w w. e l e k t r o . i n f o . p l • Rejestracja napięcia stałego, temperatury, liczby impulsów i prędkości obrotowej • Rejestracja: karta CF, pamięć USB Pirometry FT3700-20 -60,0÷550°C/12:1 FT3701-20 -60,0÷760°C/30:1 61 prezentacja Podzakres wyświetlania Napięcie stałe 4,2 V 42 V 420 V 600 V Maksymalna wartość wskazywana 4,200 V 42,00 V 420,0 V 750 V Rozdzielczość wskazania 0,001 V 0,01 V 0,1 V 1 V ± 1,3 w.w. ± 4 cyfry* Dokładność pomiaru Napięcie przemienne Podzakres wyświetlania 420 V* 600 V Maksymalna wartość wskazywana 420,0 V 750 V Rozdzielczość wskazania 0,1 V 1 V ± 2,3% w.w. ± 8 cyfr** Dokładność pomiaru Zasada pomiaru Pomiar wartości średniej Częstotliwość mierzonego sygnału 50/60 Hz Objaśnienia: w.w. – wartość wskazywana, * – minimalna wartość wskazywana: 30,0 V, ** – zakres pomiaru powyżej 600 V jest poza zakresem dokładności gwarantowanej Tab. 2. Pomiar napięcia Podzakres wyświetlania Maksymalna wartość wskazywana Rozdzielczość wskazania Dokładność pomiaru (po przeprowadzeniu zerowania) 10 Ω 100 Ω 1000 Ω 10,00 Ω 100,0 Ω 1000 Ω 0,01 Ω 0,1 Ω 1 Ω Od 0 do 0,19 Ω: ± 3 cyfry Od 0,20 do 10,00 Ω: ± 3% w.w. ± 2 cyfry ± 3% w.w. ± 2 cyfry ≥ 200 mA (przy ≤ 6 Ω) Prąd pomiarowy Ochrona przed przeciążeniem 600 V AC (przez 10 s, za pomocą bezpiecznika) Objaśnienia: w.w. – wartość wskazywana Tab. 3. Pomiar małych rezystancji a o ich bieżącym stanie informuje wskaźnik zbudowany z trzech segmentów. Baterie wystarczają na 20 godzin ciągłej pracy (przy wybra- nym napięciu pomiarowym 500 V, wyłączonym komparatorze i podświetleniu oraz braku obciążenia gniazd pomiarowych). Po 10 minu- tach od ostatniej operacji wykonanej przyciskiem lub przełącznikiem obrotowym zasilanie miernika wyłącza się automatycznie, oszczędza- jąc baterie. W razie potrzeby funkcję tę można wyłączyć. wyposażenie fabryczne Wraz z przyrządem jest dostarczany zestaw L9787, zawierający dwa przewody pomiarowe, dwie nasuwane sondy szpilkowe oraz jeden chwytak krokodylowy. W komplecie są też baterie i pasek. inne własności Mierniki IR4056-20 i IR405720 wytrzymują upadek na betonową podłogę z wysokości 1 m. Mają obudowę zintegrowaną z pojemnikiem na akcesoria pomiarowe o wymiarach 159×177×53 mm i masę równą odpowiednio 600 i 640 g. Płytę czołową miernika i pojemnik chroni przesuwana pokrywa. Miernik IR4056-20 jest oferowany obecnie w promocji za zaledwie 499 zł plus VAT. reklama 62 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 systemy gwarantowanego zasilania baterie litowo-jonowe zastosowanie produktu w energetyce zawodowej i przemysłowej, w górnictwie miedzi i węgla kamiennego, w motoryzacji mgr inż. Jacek Świątek – Impact Clean Power Technology SA, dr hab. inż. Piotr Biczel – Politechnika Warszawska W takich aplikacjach konieczne jest zastosowanie bardziej innowacyjnych akumulatorów niż dotychczasowe. Dobrze pasują tu akumulatory litowo-jonowe z elektrolitem ciekłym lub polimerowym. Tego typu akumulatory charakteryzują się dużą gęstością energii, wysokim napięciem nominalnym ogniwa (także siły elektromotorycznej SEM), niskim współczynnikiem samorozładowania, dobrą trwałością cykliczną oraz szerokim dopuszczalnym zakresem temperatur pracy. Problemem może być bariera cenowa, ponieważ ceny zakupu ogniw w tej technologii są jeszcze kilkukrotnie wyższe niż tradycyjnych rozwiązań. Należy dodać, że z roku na rok te ceny znacząco spadają. Bariera cenowa może być jednak iluzoryczna, bo wstępna niska cena zakupu nie oznacza taniej eksploatacji. Do pełnego policzenia kosztów produktu konieczne jest zastosowanie analizy LCC (ang. life cykle costs), gdzie sumujemy cenę zakupu i do tego dołączamy żywotność produktu oraz koszty eksploatacji i utylizacji [1]. Po takiej analizie może się okazać, że streszczenie W artykule przedstawiono porównanie akumulatorów litowo-jonowych z kwasowo-ołowiowymi w kontekście zastosowań w energetyce rozproszonej. Rozwój źródeł odnawialnych, generacji rozproszonej i tzw. sieci inteligentnych wymaga zastosowania wielu zasobników energii. Autorzy omówili wymagania dla akumulatorów wykorzystywanych w zasobnikach. Przedstawiono tezę, że akumulatory ołowiowe nie mogą spełnić współczesnych wymagań. Następnie opisana została zasada działania ogniw litowo-jonowych oraz najważniejsze rodzaje ogniw. Porównano ich parametry i skonfrontowano z parametrami ogniw ołowiowych. Szczególny nacisk został położony na żywotność cykliczną, odporność na temperaturę i małe wymagania eksploatacyjne, w tym możliwość stosowania w pomieszczeniach ogólnego przeznaczenia. W podsumowaniu wspomniano metodę LCC, jako najlepsze narzędzie porównywania całkowitych kosztów zakupu i eksploatacji ogniw różnych typów. 64 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 100 litowo-jonowe kwasowo-ołowiowe żywotność, w [latach] S ą to obszary, w których priorytetem mogą być następujące cechy: 1)możliwość pracy w szerokim zakresie temperatur bez znaczącej utraty żywotności; 2)uzyskiwanie jak najmniejszych wymiarów oraz jak najmniejszej masy przy dużej pojemności, co jest związane z wymaganą dużą energią właściwą (Wh/kg) i gęstością energii (Wh/dm3) zasobnika; 3)uzyskanie jak największych przepływów mocy (prądów) w obu kierunkach, co jest związane z ograniczeniem czasu ładowania oraz z wysoką gęstością mocy zasobnika (kW/dm3); 4)zwiększona żywotność, także w pracy cyklicznej (większa liczba cykli ładowanie-rozładowanie); 5)brak emisji gazów żrących, wybuchowych i toksycznych; 6)zapewnienie niezawodności, pewności zadziałania, wytrzymałości mechanicznej; 7)małe samorozładowanie; 8)ograniczenie czynności eksploatacyjnych – wyeliminowanie testów pojemności. 10 1 0,1 20 25 30 35 40 45 50 temperatura, w [°C] 55 60 65 Rys. 1. Porównanie wpływu temperatury na żywotność ogniw litowych i kwasowo-ołowiowych w pracy buforowej w niektórych zastosowaniach jest jak najbardziej zasadne zakupienie akumulatorów litowo-jonowych. Jeżeli akumulatory litowo-jonowe są stosowane jako zamienniki napędu spalinowego, to pojawiają się dodatkowe przewagi, niemierzalne kosztami eksploatacyjnymi, a polegające na: ograniczeniu problemów z prąda mi rozruchowymi, ograniczeniu emisji spalin, poprawie czystości powietrza, ograniczeniu temperatury, ochronie zdrowia ludzkiego i śro dowiska. Kluczowym elementem, zapewniającym poprawną pracę oraz bezpieczeństwo eksploatacyjne ogniw litowo-jonowych, jest zastosowanie systemu kontrolującego i nadzorującego pracę baterii zwanego BMS (ang. battery management system). Taki układ jest koniecznym wyposażeniem baterii litowo-jonowej. Mierzy on napięcia, prądy, temperatury każdego ogni- wa, wykonuje wyrównanie napięć poszczególnych ogniw (ang. balancing), może wyliczać stan naładowania SoC (ang. state of charge) i/lub dyspozycyjną pojemność oraz żywotność SoH (ang. state of health). BMS zapewnia też bezpieczną pracę układu, chroni przed głębokim rozładowaniem, przeładowaniem oraz nadmierną temperaturą wewnętrzną ogniw, możliwością wystąpienia rozbiegania termicznego (ang. thermal runaway) ogniw. BMS jest kluczowym układem gwarantującym poprawną i bezpieczną pracę baterii litowo-jonowej. Jakość pracy BMS jest równie istotna jak jakość zastosowanych ogniw. W wysokojakościowych rozwiązaniach BMS musi mieć certyfikat i zatwierdzenie poprawności działania wydane przez producenta ogniw, z którymi ma współpracować. Dopiero układ jako całość musi mieć przeprowadzone testy końcowe, walidację i certyfikację. Zanim przejdziemy do opisania przewag eksploatacyjnych oraz przykła- nr 3/2016 Rys. J. Świątek Rozwój infrastruktury sieciowej, dołączanie źródeł OZE, przebudowa struktury wytwarzania energii powodują, że powszechne jest stosowanie zasobników i magazynów energii. Pojawiają się obszary, gdzie zastosowanie tradycyjnych akumulatorów zbudowanych z ogniw kwasowo-ołowiowych lub niklowo-kadmowych jest już niewystarczające, kłopotliwe lub wręcz niezasadne. Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 65 systemy gwarantowanego zasilania Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 66 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl reklama nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 67 prezentacja porównanie architektury elektronicznego bypassu centralnego i modułowego w systemach UPS (część 2.) w kontekście niezawodności i bezpieczeństwa Emerson Network Power Sp. z o.o. W drugiej części artykułu na temat topologii bypassu elektronicznego centralnego i modułowego przedstawiamy dwa zaawansowane rozwiązania systemów UPS firmy Emerson Network Power. Opisujemy metodę obliczeniową wykorzystaną w porównaniu oraz wnioski i spostrzeżenia. rozproszone i modułowe rozwiązania architektury systemów bypassu elektronicznego w zasilaczach UPS firmy Emerson Network Power P rzy wyborze systemów UPS firmy Emerson Network Power w celu spełnienia wymagań dotyczących poziomów Tier III i Tier IV dla dużych centrów danych, użytkownik ma wybór pomiędzy różnymi architekturami UPS-ów (monolitycznymi lub modułowymi skalowalnymi), przy czym wszystkie są kompatybilne z oboma rodzajami konfiguracji bypassu elektronicznego: centralnego lub modułowego. Weźmy pod uwagę duże, modułowe systemy beztransformatorowe: Trinergy™ do 1,6 MW w formie pojedynczego urządzenia oferuje w standardzie rozproszone rozwiązanie obejścia z przełącznikiem statycznym w każdym pojedynczym module mocy, jak przedstawiono na rysunku 1. Istnieje również możliwość skonfigurowania systemu pod centralną architekturę bypassu, umożliwiając równoległe połączenie UPS-a do zewnętrznego bypassu centralnego (MSS) o prądzie do 5000 A w celu spełnienia wymagań dotyczących większej dostępności lub wytrzymałości zwarciowej, Trinergy CUBE do 3 MW (rys. 2.) w formie pojedynczego urządzenia stanowi ewolucję UPS-ów Trinergy wykorzystującą sukcesy i doświadczenia Trinergy oraz informacje zwrotne od klientów Rys. 2. A rchitektura systemu Trinergy CUBE (do 3 MW w jednym urządzeniu) 68 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Rys. 1. A rchitektura systemu Trinergy™ (do 1,6 MW w jednym urządzeniu) w celu dostosowania się do wymagań dotyczących dużych systemów. Trinergy CUBE oferuje rozwiązanie centralnego bypassu w standardzie o mocy do 5000 A, przy czym centralny obwód obejściowy zlokalizowany jest w centralnej szafie wejść/wyjść, co jest preferowane przez klientów i projektantów instalacji dla dużych centrów danych. Centralny obwód obejściowy zamontowany jest w całkowicie niezależnej konstrukcji umożliwiającej jego izolowanie dzięki wejściowym i wyjściowym przełącznikom obejścia zlokalizowanym w szafie wejść/wyjść w celu zapewnienia maksymalnej dostępności systemu w dowolnej chwili, zapewniając jednocześnie bardzo wysoką wartość prądu zwarciowego do 100 kA. Wybór pomiędzy strategią modułowego a centralnego systemu bypassu elektronicznego stanowi przedmiot decyzji, która musi zostać podjęta podczas projektowania układu zasilania dla centrów danych. Nie istnieje jednak jedynie słuszne rozwiązanie tej kwestii, ponieważ firmy muszą wziąć pod uwagę i ocenić wszelkie zalety i wady wszystkich opcji, wraz z ich ograniczeniami finansowymi lub możliwościami w zakresie zarządzania przed podjęciem decyzji. Odpowiedzi na pięć poniższych prostych pytań mogą pomóc w podjęciu prawidłowej decyzji: jakie plany dotyczące skalowal ności i rozbudowy są oczekiwane w krótkoterminowej przyszłości? która strategia ma więcej sensu pod względem finansowym? nr 3/2016 która architektura obejścia zapew ni łatwiejsze spełnienie wymagań dotyczących dostępności? jakie jest oddziaływanie na nieza wodność systemu? które rozwiązanie jest przyjaźniej sze dla mojego centrum danych pod względem awarii? W przypadku planowania dużych wielomodułowych systemów UPS o dużej mocy, zapewnienie centralnego obwodu obejściowego jest rozwiązaniem lepszym od architektury rozproszonej zarówno pod względem maksymalizacji systemowego MTBF oraz ochrony działania w przypadku sytuacji wymagających wysokiej wytrzymałości zwarciowej. Ma to zastosowanie szczególnie w przypadku modułowych systemów UPS, w których spodziewane jest obciążenie częściowe a moduły są wyłączane w celu zrównoważenia mocy UPS-a i obciążenia. Wybierając systemy UPS firmy Emerson Network Power, dyrektorzy zakładowi oraz IT znajdą rozwiązanie dla wszystkich powyższych kwestii poprzez wybranie strategii, która jest sensowna dla konkretnej sytuacji i gwarantuje ochronę obciążenia krytycznego dzięki najbardziej niezawodnemu rozwiązaniu, bez poświęcania dostępności, mocy czy sprawności. stem UPS z obciążeniem krytycznym. I) Elementy szeregowe Jeżeli moc przepływa przez jednolity łańcuch, łączna niezawodność może zostać obliczona z wykorzystaniem wartości MTBF i średniego czasu przestoju (MDT) obu elementów, A i B: Wziąwszy pod uwagę A i B: –– A o MTBF (A) i MDT (A), –– B o MTBF (B) i MDT (B), Wartość MTBF elementów połączonych szeregowo wyniesie: MTBF(A+B) = [MTBF(A) * MTBF(B)] / [MTBF(A) + MTBF(B)], natomiast wartość MDT elementów połączonych szeregowo wyniesie: MDT(A+B) = [[MDT(A) * MDT(B)] +[MTBF(A) * MDT(B)] + [MTBF(B) * MDT(A)]] / [[MTBF(A) + MTBF(B)]. Można się domyślić, że w przypadku, gdy oba elementy są identyczne, całkowity wynik wartości MTBF stanowi połowę wartości jednego elementu, natomiast wartość MDT jest równa wartości jednego elementu. II) Elementy równoległe W przypadku przepływu mocy przez dwa elementy, które są połączone na wyjściu i wyłącznie jeden element jest wymagany do funkcjo- nowania wyjścia (redundancja równoległa), wzory będą następujące: Wziąwszy pod uwagę A i B: –– A o MTBF (A) i MDT (A), –– B o MTBF (B) i MDT (B). Wartość MTBF układu równoległego wyniesie: MTBF(A//B) = [[MTBF(A) * MDT(B)] + [MTBF(A) * MTBF(B)] + [MTBF(B) * MDT(A)]] / [MDT(A) + MDT(B)], natomiast wartość MDT wyniesie: MDT(A//B) = [MDT(A) * MDT(B)] / [MDT(A) + MDT(B)]. W tym przypadku sytuacja jest odwrotna: jeżeli dwa elementy są identyczne, wynikła wartość MDT stanowi połowę wartości jednego elementu, lecz łączny MTBF staje się bardzo długi. III) Dostępność mocy Dostępność mocy stanowi dobry punkt odniesienia przy porównywaniu różnych architektur systemu mocy, jak opisano poniżej. Dostępność, zwykle wyrażona w procentach, stanowi prostą relację pomiędzy MTBF a MDT (lub średnim czasem naprawy – MTTR): Dostępność = = [MTBF / (MTBF + MTTR)] x 100%, np. jeżeli obliczona wartość MTBF wyniosła 87 600 godzin (dziesięć lat), a wartość MTTR wyniosła 4 godziny, dostępność wynosi 99,9954%. Należy zaznaczyć, że w celu oszacowania dostępności należy znać zarówno wartość MTBF (zwykle obliczaną) oraz wartość MTTR (zwykle zakładaną). W związku z powyższym, bardzo wysokie wartości dostępności mogą być oszacowane przy przyjęciu (a nie obliczeniu) bardzo krótkiego MTTR. Zastosowanie wartości MTBF da bardziej realne wyniki, ponieważ wartość MDT jest niezwykle subiektywna i może stanowić przedmiot nadużyć. IV) Schemat blokowy niezawodności pojedynczego modułu UPS Rysunek 3. przedstawia model RBD systemu UPS z jednym modułem. W związku z tym, że wykorzystamy ten sam model bazowy zarówno w architekturze z bypassem modułowym, jak i centralnym, wykorzystane zostaną jedynie wyniki bezwzględne MTBF (z obejściem i bez obejścia oraz trzy przykładowe MTBF dla jakości mocy sieci energetycznej). Warto zaznaczyć, że: jakość sieci ma niewielki wpływ na MTBF modułu w przypadku zignorowania obwodu obejściowego, metoda obliczeniowa wykorzystana w porównaniu Istnieje możliwość opracowania wielu modeli podzbiorów trasy zasilania (pomiędzy siecią zasilania SN a zaciskami obciążenia nn), przy czym należy wziąć pod uwagę nieodłączne zagrożenia związane z nadmiernym uproszczeniem RBD (podobieństwo budowy do schematu jednoliniowego zasilania, na którym są oparte). Należy również pamiętać, że teoretyczne dane dotyczące MTBF dostarczane przez producentów systemów UPS rzadko obejmują infrastrukturę rozdzielnicy wyjściowej oraz okablowania, która łączy sy- nr 3/2016 Rys. 3. RBD (Reliability Block Diagram) dla pojedynczego modułu UPS w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 69 prezentacja jeżeli weźmiemy pod uwagę ob wód obejściowy, MTBF modułu zostanie zdominowany przez MTBF sieci. Można również wykazać, że ogólny MTBF napięcia wyjściowego modułu jest w dużym stopniu zależny od MTBF akumulatora oraz MTBF sieci, co jest poniekąd intuicyjne, ponieważ im bardziej niezawodne jest źródło energii (przy założeniu redundancji pomiędzy akumulatorem a siecią), tym większą wartość może potencjalnie mieć MTBF UPS. Komórki z zielonym tłem reprezentują przypadki, w których MTBF i MTTR mogą zostać określone dla danego elementu, natomiast zbiory liczb o mniejszej czcionce poniżej każdego podzespołu stanowią wyniki obliczeń poprzedniego zespołu w łańcuchu oraz zespołu aktualnego. Przykładowo, wyłącznik wyjściowy (C/B) ma MTBF o wartości 250 000 godzin oraz MTTR o wartości 6 godzin i przy zasilaniu z falownika (Inverter) z MTBF o wartości 250 000 godzin i MTTR o wartości 12 godzin, moc końcowa ma MTBF o wartości 74 711 godzin oraz MTTR o wartości 9,86 godz. Opublikowane dane dotyczące MTBF komponentów, takie jak dane MIL-Std, mogą być wykorzystane do opracowania modeli poszczególnych bloków funkcjonalnych, takich jak prostownik itd., lecz często, dla celów szacunkowych, mogą być stosowane pod warunkiem zachowania spójności i jednakowego zastosowania założeń. Modele te mogą być skutecznie stosowane w celu przeprowadzenia analizy wrażliwości. Należy wspomnieć o możliwości wystąpienia awarii „zwarciowej” statycznego przełącznika obejściowego po stronie wyjściowej RBD. Element ten zwykle nie jest brany pod uwagę, ponieważ częstotliwość występowania tego trybu awarii jest bardzo mała. Element ten ma jednak większe znaczenie w modułowej architekturze obejścia elektronicznego, ponieważ ma on tym bardziej negatywny wpływ na MTBF systemu, im większa jest liczba modułów bypassów. Wzięcie pod uwagę wyłącznika wyjściowego w RBD nie jest zjawiskiem częstym, lecz w związku z tym, że powoduje ono powstanie „szklanego sufitu” w odniesieniu do MTBF modułu (w przypadku każdego rodzaju UPS-a, bez względu na zastosowaną technologię lub topologię), warte jest uwzględnienia go przy modelowaniu dla celów porównawczych. Należy pamiętać, że wartość MTBF niemal wszystkich wyłączników, włącznie z konserwacją rutynową, jest określana na poziomie 250 000 godzin, w związku z czym żaden moduł UPS nie może przekraczać tej teoretycznej, górnej granicy. W powyższym przykładzie pojedynczy moduł UPS-a bez wyłącznika oraz bez odnoszenia się do sieci zasilającej ma typowy MTBF wynoszący ok. 100 000 h. Warto zauważyć, że MTBF jednego modułu może się znacznie różnić (> 10:1) w zależności od MTBF sieci i akumulatora oraz tego, czy działanie układu zakłada tryb obejścia. Producenci UPS-ów publikujący wartość Rys. 4. N iezawodność systemu 3+1 dla konfiguracji z bypassem centralnym i modułowym 70 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l MTBF powinni być w stanie określić podstawowe kryteria jakości zasilania z sieci, MTBF akumulatora oraz wykorzystania bypassu elektronicznego w swoich obliczeniach MTBF czy dostępności. V) Redundancja i połączenie równoległe Schemat na rysunku 4. przedstawia technikę RBD zastosowaną w redundantnym systemie UPS-a z czterema modułami z bypassami modułowymi oraz z bypassem centralnym. W celu przedstawienia prawdopodobieństwa wystąpienia awarii w jednej jednostce UPS (np. zwarcie na wyjściu), wywołującej awarię w innej, zaleca się dodanie do obliczenia elementu szeregowego, tj. elementu, którego MTBF jest powiązane z MTBF modułu. Wykorzystując metodę prób i błędów okazuje się, że współczynnik wynoszący od 20 do 40 daje rezultat, który pomimo potwierdzenia większej niezawodności równoległości systemu w porównaniu do pojedynczego modułu ogranicza ogromne wartości MTBF generowane dzięki uproszczonej arytmetyce (nieuwzględniającej wpływ awarii na cały system). Badanie przeprowadzone w Europie w latach 1991–1997 (pomimo bardzo ograniczonego zakresu obejmującego niewielką liczbę awarii, które wystąpiły na przestrzeni kilkuset systemów) pozwoliło na wyciągnięcie wniosku, że wartość od 25:1 do 30:1 stanowi rozsądny szacunek. Spójne podejście do konkurencyjnych systemów spowoduje opracowanie „porównania” na równych warunkach, przy czym bezwzględna wartość MTBF ma mniejsze znaczenie. Rysunek 4. przedstawia cztery moduły UPS zasilane z akumulatora (MTBF = 58,824 godz., MDT = 13,41 godz.). Przyczyną takiego podejścia jest fakt, że nie można wykorzystać w obliczeniach zasilania z sieci więcej niż raz. Po każdym module dodano element (szeregowy) dla celów sterowania równoległego (MTBF = 500 000 godz., MDT = 12 godz.), a „równoległa konfiguracja redundantna” została obli- nr 3/2016 czona na osobnym arkuszu kalkulacyjnym. Istnieje wiele metod, które można wykorzystać w sytuacji redundancji „jeden z N”, lecz wynikiem jest niezwykle długi MTBF. Z drugiej strony, do momentu wprowadzenia czterech elementów szeregowych, które reprezentują prawdopodobieństwo wystąpienia awarii każdego modułu, mającej wpływ na całą grupę (np. współczynnik 25 pomnożony przez MTBF danego modułu), wynik został ograniczony do nieco bardziej realnego i zrozumiałego MTBF = 328 000 godz. (ok. 37 lat). Natomiast po stronie wyjściowej RBD możemy zauważyć wpływ awarii zwarciowej obwodu obejściowego na ogólny MTBF systemu (ponownie wykorzystując współczynnik x25), który wyniósł ok. 2 procent. Możemy porównać architekturę centralną i rozproszoną w obu tych przypadkach. W przypadku rozproszonego obwodu obejściowego każdy moduł ma automa- tyczne obejście wewnętrzne, które nie wymaga zastosowania wspólnego centralnego obwodu obejściowego. Dzięki budowie RBD możemy zauważyć, że pomimo równoległej konstrukcji fizycznej obwodów obejściowych ze względu na niezawodność, która ma konstrukcję szeregową, awaria jednego obwodu (awaria zwarciowa) spowoduje awarię magistrali krytycznej, w związku z czym technologie rozproszonych obwodów obejściowych powodują powstanie jednego wspólnego punktu awarii w każdym module, co skutkuje wieloma SPoF. Możemy pójść o krok dalej i zastosować tę samą zasadę rozproszonych obwodów obejściowych do systemów o np. 10 modułach, jak przedstawiono na rysunku 5., co pokazuje, że MTBF systemu jest zależny od stopnia awaryjności w warunkach zwarcia wszystkich automatycznych obwodów obejściowych, w związku z czym architektura rozproszona służy tylko zwięk- szeniu potencjalnej liczby punktów awarii w systemie oraz ograniczeniu MTBF systemu. dodatkowe kwestie dotyczące wartości MTBF – konserwacja i błąd człowieka Jeżeli zastosujemy rozważne i spójne podejście do porównania konkurencyjnych systemów zasilania, powinniśmy być w stanie pokazać, że jedno rozwiązanie (w porównaniu z drugim) jest teoretycznie „bardziej niezawodne”, tj. istnieje statystycznie mniejsze prawdopodobieństwo wystąpienia awarii. Jednakże zupełnie jak w przypadku wszystkich (stosunkowo prostych) obliczeń w zakresie niezawodności, zastosowanie mają zawsze dwa ograniczenia: brana pod uwagę jest rutynowa konserwacja, natomiast wykluczane są czynniki ludzkie mające związek z działaniem systemu. konserwacja Wszystkie oszacowane dane MTBF zakładają, że sprzęt podlega pełnej konserwacji i jest w dobrym stanie technicznym oraz że ryzyko związane z faktyczną konserwacją jest wykluczone z obliczeń. Gdy weźmiemy pod uwagę długie okresy zasilania obciążenia krytycznego, należy pogodzić się z faktem, że poszczególne urządzenia muszą być wyłączane w celu przeprowadzenia rutynowej (prewencyjnej) konserwacji lub wymiany. Wziąwszy pod uwagę MTBF wynoszący ponad 10 lat oraz fakt, że najbardziej krytyczne urządzenia wymagają co najmniej corocznej interwencji, należy upewnić się, że projekt systemu spełnia oczekiwania użytkownika pod względem ryzyka i strategii przestoju. Dobrym przykładem ostrożności, którą należy zachować przy oszacowywaniu MTBF w przypadku braku wartości mierzonych lub obliczonych, są akumulatory. Ogniwa w baterii stanowią matereklama nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 71 prezentacja riały podlegające zużyciu, w związku z czym ich wymiana w przypadku, gdy pojemność spadnie poniżej 80 procent, może być uznana za planowaną konserwację i występuje przez to rozbieżność pomiędzy faktyczną żywotnością a MTBF opartym na polityce serwisowej. Przykładowo, weźmy pod uwagę akumulator z ogniwami o projektowanej przez producenta żywotności wynoszącej 10 lat, który jest projektowany, instalowany i konserwowany zgodnie z instrukcjami producenta, włącznie z kontrolą temperatury otoczenia. W trakcie okresu eksploatacji obejmującego pracę buforową oraz nieregularne cykle ładowania-rozładowania, mechanizm awarii będzie stanowił mieszankę wewnętrznej korozji i wysychania, przez co w ostatnich 3–6 miesiącach okresu eksploatacji pojemność zostanie ograniczona z ok. 100 procent do poniżej 80 procent, stanowiąc próg krytyczny. Każde „wadliwe” ogniwo będzie powodowało awarię zwarciową, w której ogniwo przewodzi prąd z zacisku do zacisku, lecz nie oddaje energii, lub awarię obwodu otwartego, w której cały łańcuch zostanie uszkodzony. W każdym łańcuchu ok. 5 procent ogniw może podlegać awarii zwarciowej, lecz awaria obwodu otwartego w wyłącznie jednym ogniwie wystarczy, aby awarii podlegał cały łańcuch. Projektant może oczywiście wpłynąć na MTBF za pomocą łańcuchów redundantnych itd., lecz polityka planowanej konserwacji może wpłynąć na MTBF systemu w większym stopniu. Bez terminowej wymiany ogniw MTBF pojedynczego łańcucha będzie się kończyć w okolicy 8.–9. roku żywotności, lecz w przypadku, gdy użytkownik zastosuje redundancję (w łańcuchach akumulatora lub modułach UPS) i wymieni ogniwa przed rozpoczęciem ósmego roku, uzyskany MTBF będzie znacznie dłuższy. Długość ta może stanowić przedmiot osobnej pracy, lecz rozwiązanie leży w implementacji „współczynnika utrzymania” opartego na jakości ogniw (przewidywalności), monitorowaniu oraz częstotliwości badania pojemności w ostatnim roku eksploatacji. Wyniki pokazują, że w przypadku akumulatora o projektowanej żywotności wynoszącej 10 lat, który jest prawidłowo konserwowany i obejmuje łańcuch redundantny, ogólny MTBF systemu może osiągnąć nawet wartość 250 000 godzin. Różnice w jakości akumulatora, temperaturze oraz polityce badań mogą spowodować wahania MTBF akumulatora sięgające od 50 000 godzin do ponad 1 000 000 godzin. Należy ponownie zaznaczyć, że zastosowanie spójnych wartości MTBF podczas porównywania systemów może w znacznym stopniu ograniczyć przeszacowanie lub niedoszacowanie wartości MTBF poszczególnych komponentów. błąd człowieka Wiele źródeł podaje, że 60–70 procent wszystkich przerw w świadczeniu usług przez centra danych spowodowane są błędem człowieka. Z drugiej strony, żaden projektant nie może przygotować się na każdą ewentualność (włącznie z naciśnięciem przez operatora awaryjnego wyłącznika zasilania) i często niezwykle trudno jest dokonywać subiektywnych porównań pomiędzy systemami w kwestiach operacyjnych. Proste kroki poczynio- ne w zakresie szkolenia operatorów, dokumentacji, tablic synoptycznych, zastosowania wyraźnych oznaczeń i kodów kolorystycznych w zakładzie itd., mogą przynieść wiele korzyści. Należy jednak zaakceptować, że w miarę wzrostu złożoności systemu (np. w celu uzyskania wyższych poziomów dostępności), prawdopodobieństwo wystąpienia błędu ludzkiego rośnie. Mimo że trudno jest przypisać konkretną wartość równowadze pomiędzy prostotą a wydajnością, projektant musi być zawsze świadomy zagrożeń związanych ze złożonością. Przykładowo, jeżeli weźmiemy pod uwagę dwa identyczne systemy ze skromnymi MTBF wynoszącymi 1 rok oraz MTTR (MDT), wynoszące 2 godziny, MTBF (odzwierciedlający prawdopodobieństwo równoczesnego wystąpienia awarii przy 2-godzinnym okresie naprawy awarii w jednym elemencie) wynosi zdumiewające 2190 lat. Czy jest to realne? Jeżeli systemy faktycznie byłyby niezależne od siebie, innymi słowy, jeżeli nie występowałaby możliwość, w której jeden element miałby negatywny wpływ na inny, oraz jeżeli MDT byłby realistyczny, wtedy tak – wynik miałby znaczenie. Mimo że nie miałoby to znaczenia w kontekście oczekiwanej żywotności sprzętu, stanowiłoby jednak odzwierciedlenie „bardziej niezawodnego” systemu, niż np. systemu, którego MTBF wynosiłby połowę powyższej wartości, oraz w przypadku, gdy jeden system miałby o połowę większe prawdopodobieństwo wystąpienia awarii od drugiego. reklama Rys. 5. N iezawodność systemu 9+1 dla konfiguracji z bypassem centralnym i modułowym 72 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Emerson Network Power Sp. z o.o. 02-678 Warszawa ul. Szturmowa 2A tel. 22 458 92 60 faks 22 458 92 61 [email protected] www.emersonnetworkpower.pl nr 3/2016 oświetlenie prądy zasilające w instalacjach oświetleniowych ze źródłami światła typu LED dr inż. Wojciech Mysiński, dr inż. Marek Rejmer, dr inż. Tomasz Sieńko – Politechnika Krakowska Obecnie coraz większą popularność zyskują źródła światła z diodami LED. Diody LED nie mogą być zasilane bezpośrednio z sieci, wymagany jest specjalny układ zasilacza. Źródła te mogą być stosowane wewnątrz oraz na zewnątrz budynków. Wykazują one szereg zalet, z których najważniejsze to: wysoka wydajność świetlna (do 125 Lm/W), wysoka trwałość, duża niezawodność oraz stosunkowo niska cena. S zasilanie diod LED Diody LED dużej mocy stosowane do celów oświetleniowych wymagają specjalnego źródła zasilania. Są to elementy o charakterystyce napięciowo-prądowej nieliniowej; nie Rys. W. Mysiński, M. Rejmer, T. Sieńko ą to odbiorniki nieliniowe, tzn. ich prąd odbiega znacząco kształtem od sinusoidy. Oznacza to, że w projektowaniu i eksploatacji takich instalacji oświetleniowych występuje szereg problemów w stosunku do klasycznych źródeł światła (żarówki halogenowe, świetlówki z balastem indukcyjnym). Problemy podobnego charakteru występują w instalacjach ze świetlówkami wyposażonymi w balast elektroniczny [1–8]. Rys. 1. Układ zasilacza dla 6 diod LED (If = 1 A, Uf = 4 V) zasilanych z sieci 230 V/50 Hz można stosować zasilania typu źródło napięciowe. Jednym z najważniejszych parametrów diody LED do celów oświetleniowych, podawanym przez producenta, jest prąd nomi- nalny diody oraz spadek napięcia na diodzie dla tego prądu. Z tego względu źródło zasilania powinno dostarczyć do diody lub diod połączonych w szereg stabilny prąd. Zatem układ zasilający powinien pracować jako źródło prądowe o zadanej wydajności z napięciem wyjściowym zapewniającym sumaryczny spadek napięcia na diodach. streszczenie Rys. 2. Z asilacz dla diod LED zbudowany w konfiguracji obniżającej napięcie wraz z korektorem współczynnika mocy PFC, sprawność 0,83, λ =0,98. Układ firmy Supertex [10] nr 3/2016 W artykule przedstawiono wyniki badań oraz porównanie kilku powszechnie używanych źródeł światła typu LED, zasilanych z sieci energetycznej 230 V/50 Hz. Wyniki badań pokazują kształt prądu zasilającego w zależności układu zasilacza dla diod LED. Na podstawie pomiarów zostały wyznaczone następujące parametry: wartość skuteczna prądu Isk, współczynnik mocy l, moc czynna P, współczynnik cos j i zawartość harmonicznych prądu THD. Badania wykazały, że występują duże rozbieżności w parametrach elektrycznych poszczególnych źródeł światła. Artykuł prezentuje też przykładowe rozwiązania zasilaczy dla ledowych źródeł światła. Znajomość kształtu prądu lampy LED oraz podanych powyżej współczynników jest niezbędna przy projektowaniu dużych instalacji oświetleniowych, hale, supermarkety. w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 73 oświetlenie Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 74 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl reklama nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 75 oświetlenie Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 76 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 ochrona przeciwpożarowa elektryczne instalacje tymczasowe rozwijane przez jednostki ochrony przeciwpożarowej w czasie akcji ratowniczo-gaśniczej ppłk w st. spocz. mgr inż. Julian Wiatr, bryg. dr inż. Waldemar Jaskółowski – Szkoła Główna Służby Pożarniczej Obowiązujące wymagania w zakresie tymczasowych instalacji elektrycznych stosowanych przez jednostki ochrony przeciwpożarowej pozostawiają wiele do życzenia. Zgodnie z obowiązującymi zaleceniami rozwijana tymczasowa instalacja polowa powinna być wykonana w układzie zasilania TN-S, który pomimo swoich zalet nie zawsze jest możliwy do realizacji w trudnym lub uzbrojonym terenie, ponieważ wymaga on uziemiania punktu neutralnego generatora. P onadto przy warunkach zwarciowych, jakie gwarantuje generator zespołu prądotwórczego, nie zawsze jest możliwe zachowanie skutecznej ochrony przeciwporażeniowej, co zgodnie ze statystykami prowadzonymi przez PSP przejawia się w postaci wypadków rażenia prądem elektrycznym ratowników. W artykule zostanie przedstawiony prosty i niezawodny sposób projektowania polowych instalacji tymczasowych rozwijanych podczas akcji ratowniczo-gaśniczej. Szereg budynków ma instalacje przeciwpożarowe, których celem jest wykrycie pożaru i szybka reakcja w celu jego ugaszenia. W przypadku gdy pomimo zastosowanego systemu sygnalizacji pożaru, dochodzi do pożaru w pełni rozwiniętego, inne urządzenia przeciwpożarowe, których funkcjonowanie jest niezbędne w czasie pożaru, mają za zadanie wspomaganie jego gaszenia oraz wspomaganie ewakuacji ludzi uwięzionych w płonącym budynku. Wielokrotnie w czasie akcji ratowniczo-gaśniczej ekipy ratownicze straży pożarnej, muszą wykorzystywać ręczne urządzenia elektryczne stanowiące wyposażenie wozów gaśniczych lub innych pojazdów znajdujących się na wyposażeniu jednostek ochrony przeciwpożarowej. W takim przypadku do ich zasilania wykorzystuje się zespoły prądotwór- nr 3/2016 cze znajdujące się na wyposażeniu pojazdów pożarniczych. Zatem ratownicy po przybyciu na miejsce zdarzenia stają przed problemem budowy tymczasowej instalacji elektrycznej (polowej sieci elektroenergetycznej) zasilanej z generatora zespołu prądotwórczego. W takim przypadku wymagania dotyczące jej budowy muszą przewidywać odpowiednio dobrane oprzewodowanie oraz system ochrony przeciwporażeniowej, który w dowolnych warunkach terenowych gwarantował będzie bezpieczną eksploatację zasilanych z niej urządzeń elektrycznych. Spośród dostępnych środków ochrony przeciwporażeniowej zdefiniowanych w normie [4] warunki spełnić może jedynie sieć ochronna wykonana w układzie zasilania IU, który nie został zdefiniowany ww. normie. Układ ten również nie został zdefiniowany w normach wojskowych, gdzie zasilanie w warunkach polowych stanowi zagadnienie powszechne. Normy wojskowe, mimo dość ostrych wymagań, określają wymagania dotyczące zasilania z zachowaniem uziemienia punktu neutralnego generatora oraz uziemiania wielokrotnego elementów zasilanych z generatora zespołu prądotwórczego. W warunkach wojskowej infrastruktury polowej powszechnie wykorzystywany jest układ zasilania TN-S (układ zasilania TN-C powszechnie stosowany w sieciach elektroenergetycznych nn jest zabroniony do stosowania w instalacjach tymczasowych), co znajduje techniczne uzasadnienie oraz możliwości czasowe i terenowe (brak uzbrojenia terenu) na wykonanie uziemienia o wartości nie większej od 50 Ω (w przepisach krajowych, norma N SEP-E 001 [11] określa wymóg 5 Ω. Odnosi on się jednak do instalacji stacjonarnych i nie może mieć zastosowania w instalacjach tymczasowych). Pomocne w tym zakresie mogą być normy niemieckie, opisane w publikacji [3]. Natomiast w przypadku akcji ratowniczo-gaśniczej, wymaganie takie stanowiłoby raczej nieporozumienie z uwagi na to, że uzyskanie rezystancji uziemienia o takiej wartości w trudnym terenie może stwarzać olbrzymie trudności i wymagać znacznego czasu opóźniając tym samym rozpoczęcie akcji. Szczególne trudności pojawiają się w terenie uzbrojonym albo zaasfaltowanym, gdzie znalezienie miejsca na pogrążenie uziomu graniczy z cudem. Podobnie w przypadku terenu o bardzo dużej rezystywności gruntu, wykonanie uziemienia o wymaganej rezystancji wymaga znacznego czasu, przez co należy kategorycznie odrzucić układ zasilania TN-S w warunkach akcji ratowniczo-gaśniczej, gdzie każda sekunda może decydować o jej powodzeniu. Podobnie nieprzydatny jest układ IT, a układ TT do zasilania w warunkach polowych nie znajduje technicznego uzasadnienia. Na rysunku 1. zostały przedstawione układy zasilania TN-S; TT oraz układ zasilania IT wraz z oznaczonymi obwodami prądów zwarciowych. We wszystkich tych układach zasilania niezbedne jest uziemienie, które nastręcza szereg problemów wykonawczych, co wymusza konieczność znalezienia prostszego rozwiązania pozwalającego na niemal natychmiastowe podanie zasilania po rozwinięciu polowej sieci elektroenergetycznej z zachowaniem wszelkich kanonów bezpieczeństwa. Z pomocą przychodzi układ zasilania IU (I – części czynne izolowane, U – części przewodzące połączone z nieuziemionym przewodem wyrównawczym PBU). Spotyka się również określenia: separacja ochronna (obwodu wielu odbiorników) z urządzeniem UKSI działającym na wyłączenie, system przewodów wyrównaw czych PBU z układem UKSI do monitorowania stanu izolacji. Ten układ nie jest objęty normalizacją krajową, a jego zastosowania są niepowszechne. Schemat ideowo-blokowy zasilania tymczasowej instalacji elektrycznej wykonanej w układzie IU, zasilanej przez zespół prądotwórczy, przedstawia rysunek 2. w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 77 ochrona przeciwpożarowa Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 78 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 79 ochrona przeciwpożarowa Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 80 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 81 ochrona przeciwpożarowa Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 82 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 pj ar ko oj eś k ć te n e r g i i e l e k t r y c z n e j uproszczony projekt zestawu tymczasowej instalacji elektrycznej rozwijanej przez jednostki ochrony przeciwpożarowej w czasie akcji ratowniczo-gaśniczej mgr inż. Julian Wiatr, mgr inż. Marcin Orzechowski ieżący projekt stanowi przykład realizacji praktycznej zasad budowy i projektowania polowych sieci elektroenergetycznych wykonywanych przez jednostki ochrony przeciwpożarowej podczas akcji ratowniczo-gaśniczej. Szczegółowy opis wymagań został zamieszczony na stronie 77. Cenną cechą tego rozwiązania jest brak uziemienia przy zapewnionej pełnej ochronie przeciwporażeniowej. Pierwsze zwarcie jest niegroźne i nie powoduje przerwy w dostawie energii elektrycznej do zasilanych odbiorników, a w przypadku zwarcia podwójnego samoczynne wyłączenie następuje w czasie nie dłuższym od 0,1 s. Rozwiązanie jest przewidziane do wprowadzenia w jednostkach ochrony przeciwpożarowej jako układ powszechnego użytku. W skład zestawu tymczasowej instalacji elektrycznej rozwijanej przez jednostki ochrony przeciwpożarowej podczas akcji ratowniczej wchodzi: ZP S = 16 kVA 3 x 230/400 V 1.przewoźny zespół prądotwórczy o mocy S = 16 kVA, 2.Rozdzielnica Polowa (RP), która może stanowić element na stałe zainstalowany w konstrukcji samochodu pożarniczego, 3.zestaw kabli zwiniętych na bębnach z zainstalowanymi gniazdami wtyczkowymi do przyłączenia odbiorników ręcznych: – trzy bębny z przewodem H07RN-F 3 × 4 do zasilania odbiorników jednofazowych, – trzy bębny z przewodem H07RN-F 5 × 4 do zasilania odbiorników trójfazowych. Zespół prądotwórczy jest przyłączany do RP za pomocą kabla H07RN‑F 5 × 10. RP należy wykonać z materiałów nieprzewodzących o stopniu ochrony nie niższym niż IP56. Schemat blokowy zestawu instalacji polowej H07RN-F 5 x 10 dł. 100 m układ zasilania IU – nieuziemione połączenia wyrównawcze przewodem PBU rozdzielnica polowa H07RN-F 3 x 4 dł. 100 m – na bębnach obwody jednofazowe obwody trójfazowe H07RN-F 5 x 4 dł. 100 m – na bębnach SCHEMAT WYPROWADZENIA MOCY Z GENERATORA ZESPOŁU PRĄDOTWÓRCZEGO ZESPÓŁ PRĄDOTWÓRCZY UWAGA W przypadku generatora wykonanego w II klasie ochronności połączenie korpusu ZP z PBU jest zbędne. SILNIK SPALINOWY Rys. 1. Schemat blokowy rozwiniętej instalacji tymczasowej nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 83 Rys. J. Wiatr B projekt Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl 84 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 3/2016 Pełny artykuł dostępny odpłatnie – po zamówieniu prenumeraty papierowej lub elektronicznej www.prenumerata.elektro.info.pl nr 3/2016 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 85 normy automatyka Polskie Normy w branży elektrycznej Z estawienie norm zawiera wybrane Polskie Normy dotyczące automatyki, które zostały ogłoszone przez Polski Komitet Normalizacyjny oraz na podstawie informacji normalizacyjnych zamieszczonych w wersji elektronicznej miesięcznika „Wiadomości PKN – Normalizacja”. Zakres Polskich Norm dotyczących automatyki ujęty jest kompleksowo w następujących grupach i podgrupach klasyfikacji ICS: napędy i sterowania hydrauliczne i pneumatyczne – grupa 23.100, zautomatyzowane systemy produkcyjne – podgrupy: 25.040.01, 25.040.20, 25.040.99, 35.240.50, 35.240.99, roboty przemysłowe i manipulatory – podgrupa 25.040.30, zawory – grupa 23.060, pomiary i kontrola w procesie produkcyjnym – podgrupa 25.040.40, badania elektryczne i elektroniczne – grupa 19.080, radiokomunikacja i telemetria – grupy: 33.060, 33.200, aparatura łączeniowa i sterownicza – grupa 29.130, aparatura sterownicza do użytku domowego – grupa 97.120. Z uwagi na ciągłą nowelizację i aktualizację Polskich Norm zalecamy zbadanie możliwości zastosowania najnowszego wydania tych norm oraz aktualnych projektów Polskich Norm zamieszczonych w zestawieniu. Zachęcamy też do odwiedzenia strony internetowej Polskiego Komitetu Normalizacyjnego www.pkn.pl. temów elektrycznych do regulacji palników. Zastępuje PN-EN 60730‑2‑5:2006 P. PN-EN 61010-031:2015-10 E Wymagania bezpieczeństwa dotyczące elektrycznych przyrządów pomiarowych, automatyki i urządzeń laboratoryjnych. Część 031: Wymagania bezpieczeństwa dotyczące sond przystosowanych do trzymania w ręce, przeznaczonych do pomiarów i badań. Zastępuje PN-EN 61010-031:2005 P. PN-EN 61010-2-061:2015-05 E Wymagania bezpieczeństwa dotyczące elektrycznych przyrządów pomiarowych, automatyki i urządzeń laboratoryjnych. Część 2-061: Wymagania szczegółowe dotyczące laboratoryjnych spektrometrów z termicznym rozpylaniem i jonizacją. Zastępuje PN-EN 61010-2-061:2006 P. PN-EN 62026-3:2015-07 E Aparatura rozdzielcza i sterownicza niskonapięciowa. Interfejsy sterowników (CDI). Część 3: Sieć urządzeń. Zastępuje PN-EN 62026-3:2009 E. PN-EN 62271-104:2015-09 E Wysokonapięciowa aparatura rozdzielcza i sterownicza. Część 104: Rozłączniki prądu przemiennego na napięcia znamionowe wyższe niż 52 kV. Zastępuje PN-EN 62271-104:2010 E. PN-EN 62271-3:2015-10 E Wysokonapięciowa aparatura rozdzielcza i sterownicza. Część 3: Interfejsy cyfrowe na podstawie normy IEC 61850. Zastępuje PN-EN 62271-3:2007 E. Polskie Normy dotyczące automatyki PN-EN ISO 16484-5:2014-07 E Systemy automatyzacji i sterowania budynków (BACS). Część 5: Protokół wymiany danych. Zastępuje PN‑EN ISO 16484-5:2013-02 E. PN-EN 12845:2015-10 E Stałe urządzenia gaśnicze. Automatyczne urządzenia tryskaczowe. Projektowanie, instalowanie i konserwacja. Zastępuje PN-EN 12845+A2:2010 P. PN-EN ISO 16484-6:2014-07 E Systemy automatyzacji i sterowania budynków (BACS). Część 6: Testy zgodności transmisji danych. Zastępuje PN-EN ISO 16484-6:2009 E. PN-EN 14908-6:2015-02 E Otwarta transmisja danych w automatyzacji budynków, sterowaniu i zarządzaniu budynkami. Protokół sieci sterowania. Część 6: Elementy aplikacyjne. Zastępuje PN-EN 14908-6:2010 E. Projekt PN-prEN 16836-1 E Systemy komunikacji dla przyrządów pomiarowych. Bezprzewodowa sieć komputerowa do wymiany danych w przyrządach pomiarowych. Część 1: Wprowadzenie i struktura normalizacyjna. PN-EN 50491-11:2015-08 E Wymagania ogólne dla domowych i budynkowych systemów elektronicznych (HBES) oraz systemów automatyzacji i sterowania budynku (BACS). Część 11: Inteligentne opomiarowanie. Specyfikacja aplikacji. Prosty, zewnętrzny wyświetlacz użytkownika. PN-EN 50600-2-3:2015-01 P Technika informatyczna. Wyposażenie i infrastruktura centrów przetwarzania danych. Część 2-3: Zapewnienie parametrów środowiskowych. PN-EN 50600-2-4:2015-05 E Technika informatyczna. Wyposażenie i infrastruktura centrów przetwarzania danych. Część 2-4: Infrastruktura okablowania telekomunikacyjnego. PN-EN 60728-1:2015-01 E Sieci kablowe służące do rozprowadzania sygnałów: telewizyjnych, radiofonicznych i usług interaktywnych. Część 1: Parametry systemowe dotyczące toru dosyłowego. Zastępuje PN‑EN 60728-1:2008 E. PN-EN 60730-2-5:2015-06 E Automatyczne regulatory elektryczne. Część 2-5: Wymagania szczegółowe dotyczące automatycznych sys- 86 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l Projekt PN-prEN 16836-2 E Systemy komunikacji dla przyrządów pomiarowych. Bezprzewodowa sieć komputerowa do wymiany danych w przyrządach pomiarowych. Część 2: Połączenie sieciowe i specyfikacja stosu. Projekt PN-prEN 16836-3 E Systemy komunikacji dla przyrządów pomiarowych. Bezprzewodowa sieć komputerowa do wymiany danych w przyrządach pomiarowych. Część 3: Specyfikacja profilu energii dla warstwy aplikacji. Projekt PN-prEN 60728-5 E Sieci kablowe służące do rozprowadzania sygnałów: telewizyjnych, radiofonicznych i usług interaktywnych. Część 5: Urządzenia stacji głównej. Projekt PN-prEN 60728-11 E Sieci kablowe służące do rozprowadzania sygnałów: telewizyjnych, radiofonicznych i usług interaktywnych. Część 11: Wymagania bezpieczeństwa. Jerzy Nowotczyński, Krystyna Nowotczyńska nr 3/2016 z kart historii Konstanty Żórawski (1874–1956) K onstanty Żórawski urodził się 15 listopada 1874 r. w Surchowie (Lubelskie), w rodzinie zarządcy majątku. Po ukończeniu w 1893 r. V Gimnazjum w Warszawie odbył studia mechaniczne w Instytucie Technologicznym w Petersburgu. Od 1898 r. uzupełniał je w belgijskim Instytucie Elektrotechnicznym im. Montefiore w Liège, gdzie w 1899 r. uzyskał dyplom inżyniera elektryka. Działalność zawodową prowadził w Maschinenfabrik Oerlikon w Szwajcarii, a także w Rydze i Petersburgu. W 1919 r. na wniosek Komisji Stabilizacyjnej Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego został mianowany, w pierwszej grupie 38 nauczycieli akademickich, profesorem zwyczajnym Politechniki Warszawskiej oraz kierownikiem Katedry Budowy Maszyn Elektrycznych na Wydziale Budowy Maszyn i Elektrotechniki. Był uważany za pedagoga niezwykle wymagającego, jednak sprawiedliwego. Żądał znajomości zagranicznej literatury fachowej, a swój przedmiot uważał za najważniejszy dla elektryków. Latem 1930 r. zorganizował dla studentów PW wycieczkę do Szwajcarii w celu zapoznania się z elektrowniami wodnymi i fabrykami elektrotechnicznymi. Prof. Konstanty Żórawski współpracował z polskim przemysłem elektrotechnicznym w dziedzinie uruchamiania i rozwoju produkcji maszyn elektrycznych. Brał udział w zakładaniu pierwszych tego typu fabryk w Polsce, m.in. Polskiego Towarzystwa Elektrycznego z zakładami wytwórczymi w Katowicach i Żychlinie, gdzie był doradcą, kierownikiem technicznym i członkiem zarządu przedsiębiorstwa, zatrudniającego sporą kadrę wychowanków PW. Należał do pionierów projektowania, budowy i zastosowań maszyn elektrycznych w przemyśle polskim. Opracował nowoczesny podręcznik pt. „Maszyny elektryczne. Teoria i budowa” (1923, 3 tomy) oraz oryginalną metodę obliczeniową maszyn elektrycznych, stosowaną przy przeliczaniu maszyn o podobnych gabarytach z jednego napięcia na inne lub z jednej prędkości obrotowej na inną. Opublikował m.in. pracę pt. „Organizacja wytwórni maszyn elektrycznych” (1925), w której przedstawił wzorcową organizację fabryki. Był autorem licznych artykułów w czasopismach fachowych polskich i zagranicznych oraz współautorem „Słownika elektrotechnicznego polsko-czesko-rosyjsko-francusko-angielsko-niemieckiego”, wydanego w 1929 r. przez S. Wysockiego. Współpracował przy opracowaniu wydawnictw: „Słownictwo elektrotechniczne polskie” i „Definicje elektryczne” (1937). Prof. Żórawski brał udział w pracach wielu organizacji naukowych i technicznych. W 1937 otrzymał Krzyż Komandorski O rderu Odrodzenia Polski. W czasie okupacji hitlerowskiej prowadził prywatną fabrykę przetwórczą surowców chemicznych „Rędziny” w Rudnikach koło Częstochowy (1942–1945). Pozostawał jednak w kontaktach ze studentami Politechniki Warszawskiej, których egzaminował z maszyn elektrycznych, wydawał i konsultował im projekty przejściowe i dyplomowe. Po wyzwoleniu powrócił na PW i wziął udział w odbudowie laboratoriów Katedry Maszyn Elektrycznych. Na emeryturę przeszedł 30 listopada 1948 r., zmuszony zaprzestać pracy dydaktycznej i ograniczyć działalność naukową z powodu ciężkiej choroby oczu i cukrzycy. Zmarł 1 kwietnia 1956 r. w Warszawie i został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim. § Oprac. mgr inż. Karol Kuczyński reklama Agregaty prądotwórcze FLIPO ENERGIA Sp. z o.o. Oficjalny autoryzowany Master Dystrybutor firmy SDMO Industries. Specjalistyczna firma agregatowa na rynku zasilania gwarantowanego w Polsce. Dostawy agregatów we wszystkich wersjach wyposażenia w zakresie mocy od 5 do 3300kVA. Automatyka agregatu dopasowana do potrzeb klienta. Oferujemy: projekty Systemów Zasilania, specjalistyczne uzgodnienia, dobór urządzeń i rozwiązań technicznych, kompletacja dostaw, usługi realizacji instalacji dedykowanych, wentylacji, wydechu spalin, zasilania paliwem, serwis gwarancyjny , opieka serwisowa nr 3/2016 Biuro Handlowe ul. Raszyńska 13, 05-500 Piaseczno tel. 022 737 59 61 [email protected] [email protected] w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 87 dystr ybucja ACEL Gdańsk, ul. Twarda 6c, tel. 58/340-14-45 www.acel.com.pl AMPER sp. j. Bolesławiec, ul. Wróblewskiego 7e, tel. 75/732-61-54 ASTE Sp. z o.o. Gdańsk, Kowale, ul. Magnacka 25, tel. 58 340 69 00 www.aste.pl BARGO Sp. z o.o., Dziekanów Polski, ul. Kolejowa 223, tel. 22/751-29-29 www.bargo.pl COSIW-SEP Warszawa, ul. Świętokrzyska 14, tel. 22/336-14-19, 336-14-20, 336-14-21 www.cosiw.sep.com.pl ELECTRIC Gdańsk, ul. Grunwaldzka 481, tel. 58/344-73-54 ELEKTRO-PARTNER- HURTOWNIE ELEKTRYCZNE Ząbkowice Śl., ul. Niepodległości 24, tel. 74/815-40-00 ELGED – HURTOWNIA ARTYKUŁÓW ELEKTRYCZNYCH Inowrocław, ul. Metalowców 7, tel. 52/356-55-40 FH EL-INSTAL Bartoszyce, ul. Szewców 7 HURTOWNIA ELEKTROTECHNICZNA ELMAT Żary, ul. Hutnicza 1 Sieć hurtowni Elektrotechnika „MORS” Sp. z o.o. Gdynia, ul. Hutnicza 35, tel.58/785-99-99 ELMI www.elmi.net.pl Giżycko, ul. Smętka 6A, tel. 87/428-47-88 Rynkowa 6, 11-400 Kętrzyn, tel. 89/752-20-68 PPH ELNOWA Bydgoszcz, ul. Szubińska 17, tel. 52/375-45-71 ELPIE Sp. z o.o. www.elpie.com.pl Lublin, ul. Inżynierska 3, tel. 81/744-26-51 Chełm, ul. Mickiewicza 7A, tel./faks 82/564-86-91 Zamość, ul. Hrubieszowska 63, tel./faks 84/639-84-95 Puławy, ul. Włostowicka 3, tel./faks 81/886-41-50 Biała Podlaska, ul. Handlowa 1, tel./faks. 83/342-07-61 Hrubieszów, ul. Polna 1, tel./faks 84/697-23-56 euroKABEL-prorem Sp. z o.o. Starachowice, ul. Kościelna 98A ZAKŁAD ENERGETYCZNY TORUŃ ENERGOHANDEL Sp. z o.o. www.energohandel.com.pl Toruń, ul. Wschodnia 36b, tel. 56/659-57-75 Włocławek, ul. Duninowska 8, tel. 54/233-29-25 Brodnica, ul. 18 Stycznia 40, tel. 56/697-53-67 Grudziądz, ul. M. Curie-Skłodowskiej 6/7, tel. 56/642-18-80 Rypin, ul. Pisaki 31, tel. 54/423-13-90 Radziejów Kujawski,ul. Brzeska 19, tel. 54/285-34-48 Toruń, ul. P.Fr.Skarbka 7/9, tel. 56/659-56-35 88 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l FERT KSIĘGARNIA BUDOWLANA Kraków, ul. Kazimierza Wielkiego 54A, tel. 12/294-73-99 inmedio IN MEDIO SALONY SPRZEDAŻY PRASY IN MEDIO FHU MAKRO Bochnia, ul. Proszkowa 40A, tel. 14/611-15-75 Kraków, ul. Królewska 2, tel. 12/292-80-51 Wieliczka, ul. Narutowicza 24, tel. 12/278-59-74 NOWA FRANCE Sp. z o.o. Poznań, ul. Złotowska 30, tel. 61/864-57-01 Polska Grupa Elektryczna FORUM-RONDO Sp. z o.o. Morszków, 08-304 Jabłonna Lacka APARATEX, ul. Prądzyńskiego 1, 63-400 Ostrów Wielkopolski AREL, ul. Lubelska 29c, 10-406 Olsztyn BANASIAK, Boleszczyn 77, 62-731 Przykona BIELMAT, ul. Warszawska 56, 43-300 Bielsko-Biała BTS 2, ul. Poznańka 43, 18-402 Łomża CANDELA, ul. Dworcowa 8, 48-250 Głogówek CONECT, Aleja Legionów 47, 08-400 Garwolin DELTA, ul. Zemborzycka 112 B , 20-445 Lublin DOKO, ul. Lidzbarska 2, 87-300 Brodnica ELAN, ul. Marynarki Polskiej 71, 80-557 Gdańsk ELBRON, ul. Juliusza Słowackiego 34c, 43-300 Bielsko-Biała ELBUD Sp. z o.o., ul. Armi W.P. 173, 07-202 Wyszków EL-DAR, ul. Przytycka 25a, 26-600 Radom ELECTRO-UNIT, ul. Ewarysta Estkowskiego 1, 63-400 Ostrów Wielkopolski ELEKTRA Stargard, ul. Sadowa 6, 73-110 Stargard Szczeciński ELEKTRA, ul. Powstańców Wielkopolskich 14; 06-500 Mława ELEKTROHURT, ul. Wrzesińska 20, 61-021 Poznań ELEKTROMAX, ul. Warszawska 27a, 62-300 Września ELEKTROMONT, ul. Grunwaldzka 111-115; 85-401 Bydgoszcz ELEKTRO-HAL, ul. Droga Owidzka 1, 83-200 Starogard Gdański ELEKTRO-PARTNER, ul.Wrocławska 42, 57-200 Ząbkowice Śląskie ELEKTROS, ul. 10-go Marca 6, 59-700 Bolesławiec ELEKTROTECH, ul. Wrocławska 53-59, 62-800 Kalisz ELEKTRYK, ul. Zaszkolna 26, 17-300 Siemiatycze ELEKTRYK HURT, ul. Jastrzębska 78, 44-300 Wodzisław Śląski ELGOR, ul. Sikorskiego 41, 77-100 Bytów ELHURT, ul. Strumykowa 2, 58-200 Dzierżoniów ELKABEL, ul. Zemborzycka 112, 20-445 Lublin ELMAX HURT, ul. Elizy Orzeszkowej 15 B, 43-100 Tychy ELMAT, ul. Kwiatkowskiego 2, 37-450 Stalowa Wola ELMEHURT, ul. Okrężna 2b, 87-800 Włocławek ELMEX, ul. Żelazna 7a, 10-420 Olsztyn ELMET, ul. Prof. Ludwika Chmaja 4, 35-021 Rzeszów ELMONTER, ul. Kosowska 5, 08-300 Sokołów Podlaski EL-SAM, ul. Lokalna 5, 07-410 Ostrołęka ELTOM, ul. Dworcowa 20a, 89-600 Chojnice ELTRON, ul. Główna 24, 18-100 Łapy ELUS, ul. Kościerska 1a, 83-300 Kartuzy HURT DETAL SZULC, ul. Sejneńska 57, 16-400 Suwałki IMPULS, ul. Gen. Bema 19, 68-100 Żagań INSTALATOR, ul. Krakowska 147A, 38-400 Krosno JALEX, ul. Świderska 22, 05-400 Otwock JANTESSA, ul. Warszawska 51, 05-092 Łomianki JUPRO-TAIM, ul. Wodna 19, 62-500 Konin KRAK-OLD, ul. Wysłouchów 17/15, 30-611 Kraków KWANT, ul. Graniczna 6a, 33-200 Dąbrowa Tarnowska LUMIER, ul. Traktorowa 109, 91-203 Łódź ŁĄCZNIK, ul. Tadeusza Rugego 9, 60-688 Poznań; adres do korespondencji to ŁĄCZNIK Oborniki 64-600 ul.Staszica 1d MAPEX, ul.Św. Jana 48; 95-200 Pabianice MARCUS, ul. Zofii Nałkowskiej 5, 58-200 Dzierżoniów MERKURION, ul. Królewska 14, 05-827 Grodzisk Mazowiecki PEX-POOL, ul. Fredry 3, 39-200 Dębica POLMARK, 33-150 Wola Rzędzińska 589c SEPIX, ul. Ogrodowa 23, 76-200 Słupsk KSIĘGARNIA TECHNICZNA DOMU WYDAWNICZEGO MEDIUM Warszawa, ul. Karczewska 18, tel. 22/810-21-24 KSIĘGARNIA „QUO VADIS” Elbląg, ul. 1 Maja 35, tel. 55/232-57-91 Platforma Handlowa ELENET e-hurtownia ELENET, www.elektrotechnika.net.pl POLAMP Sp. z o.o. www.polamp.com Giżycko, ul. Przemysłowa 1, tel. 87/429-89-00 Giżycko, ul. Armii Krajowej 7, tel. 87/428-32-68 Ełk, ul. Suwalska 82B, tel. 87/621-62-18 SKLEP INTERNETOWY: www.POLAMPY.pl ROMI SP. Z O.O. www.romisj.pl 02-234 Warszawa, ul. Działkowa 37 tel/faks +48 22 846 22 62, tel/faks +48 22 857 31 83 tel/faks +48 22 847 01 77 RUCH SA SIEĆ SPRZEDAŻY RUCH W CAŁYM KRAJU SEP www.sep.org.pl STOWARZYSZENIE ELEKTRYKÓW POLSKICH Oddziały SEP w calym kraju SOLAR Polska Sp. z o.o. www.solar.pl Łódź, ul. Rokicińska 162, tel. 42/677 58 00 (centrala), 42/677 58 32 (sklep) Gliwice, ul. Ligocka 15, tel. 32/270 60 10, 14 Jastrzębie-Zdrój, ul. Podhalańska 31, tel. 32/471 31 21 Katowice, ul. Pułaskiego 20, tel. 32/346 16 45, 46 Kępno, ul. Poznańska 4, tel. 62/782 14 18, 19 Konin, ul. Poznańska 47, tel. 63/249 11 70 Kraków, ul. Radzikowskiego 35, tel. 12/638 91 00 Lublin, ul. Witosa 3, tel. 81/745 59 00 Poznań, ul. Czechosłowacka 108, tel. 61/832 62 58 Radlin, ul. Rybnicka 125, tel. 32/456 02 87, 32/456 03 10 Rybnik, ul. Podmiejska 81, tel. 32/739 17 07 Szczecin, ul. Heyki 3, tel. 91/485 44 00 Tarnów, ul. Przemysłowa 4F, tel. 14/629 80 20 Wałbrzych, ul. Armii Krajowej 1, tel. 74/880 01 14, 17 Wrocław, ul. Krakowska 141-155, tel. 71/377 19 00 SPE www.spe.org.pl STOWARZYSZENIE POLSKICH ENERGETYKÓW Oddziały SPE w całym kraju. Punkty sieci empik w całej Polsce. elektro.info można kupić w całej Polsce KONTAKT W SPRAWIE DYSTRYBUCJI KATARZYNA ZARĘBA TEL. 22 512 60 83 E-MAIL: [email protected] nr 3/2016 recenzja ogniwa słoneczne, wpływ środowiska naturalnego na ich pracę prof. dr hab. inż. Maria Wacławek, dr inż. Tadeusz Rodziewicz W związku z wyczerpującymi się zasobami surowców kopalnych pojawiło się bardzo duże zainteresowanie wykorzystaniem energii słonecznej do produkcji energii elektrycznej. Wykorzystanie źródeł fotowoltaicznych stało się powszechne i jest uzasadnione zarówno ekonomicznie, jak i ekologicznie. Na rynku księgarskim dostępnych jest kilka publikacji przybliżających tę tematykę i obejmujących zagadnienia praktyczne, traktujących wzmiankowo zagadnienia związane z ich budową i wpływem środowiska na ich działanie. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne wydało w 2015 roku książkę pt. „Ogniwa słoneczne. Wpływ środowiska naturalnego na ich pracę”, autorstwa prof. dr hab. inż. Marii Wacławek oraz dr. inż. Tadeusza Rodziewicza, pracowników naukowych Wydziału Techniczno-Przyrodniczego Uniwersytetu Opolskiego. Książka składa się z dziewięciu rozdziałów merytorycznych, w których autorzy zamieścili wyczerpujący opis poszczególnych zagadnień. Pierwszy rozdział zawiera analizę zagadnień związanych z promieniowaniem słonecznym oraz możliwościami jego wykorzystania. Wyjaśniony został wpływ odległości Słońca od Ziemi, ukształtowania terenu oraz atmosfery na widmo promieniowania słonecznego. Następnie opisano podstawy fizyczne działania ogniw fotowoltaicznych. W rozdziale tym autorzy przedstawili modele zastępcze ogniwa fotowoltaicznego, czynniki ograniczające sprawność przetwarzania w ogniwie PV oraz wpływ temperatury na parametry ogniwa. W kolejnym rozdziale opisa- na została struktura współczesnych ogniw fotowoltaicznych. Znalazły się w nim opisy ogniw typu PERL/PERT, HIT, jedno- i wielozłączowych oraz ogniw typu SILVER i SPHELAR. W czwartym rozdziale zostały opisane ogniwa fotowoltaiczne z materiałów organicznych oraz uczulanych barwnikiem. W piątym rozdziale opisano konstrukcje modułów fotowoltaicznych oraz wpływ zaciemnienia na ich pracę. A w szóstym – bardzo istotne zagadnienia eksploatacyjne dotyczące wpływu warunków atmosferycznych na pracę modułów fotowoltaicznych. Opis tej problematyki został poprzedzony opisem systemu pomiarowego wykorzysty wanego na Uniwersytecie Opolskim. Następnie autorzy opisali zasady badania wpływu temperatury modułu oraz temperatury otoczenia, wpływ zawartości pary wodnej w atmosferze oraz wpływ kąta promieniowania i wiatru na funkcjonowanie ogniw PV. Siódmy rozdział prezentowanej książki został poświęcony wielozłączowym ogniwom fotowoltaicznym i optymalizacji ich sprawności. W rozdziale tym autorzy przeprowadzili analizę wieloletniej pracy modułów fotowoltaicznych. Zostały przedstawione rozkłady temperatury, wartości napromieniowania, wartości pary wodnej zawartej w powietrzu i jej wpływu na wartość ener- 50 gii fotonów światła. Zamieszczono analizę sprawności energetycznej oraz krótkoi długoterminową analizę uzysku energii. W dziewiątym rozdziale autorzy zamieścili informacje o światowych osiągnięciach w zakresie sprawności ogniw i modułów PV oraz opisali ich perspektywy rozwojowe. Uzupełnieniem książki jest ogólne podsumowanie zawartego w niej materiału oraz wykaz literatury, który dociekliwym czytelnikom pozwoli na rozwinięcie wiedzy w niej zawartej. Tekst mgr inż. Julian Wiatr www.ksiegarniatechniczna.com.pl Księgarnia Techniczna tak, zamawiam książkę .............................................................................................................. imię nazwisko firma zawód wykonywany kod NIP miejscowość ulica ul. Karczewska 18 04-112 Warszawa tel.: 22 512 60 60 faks: 22 810 27 42 e-mail: [email protected] www.ksiegarniatechniczna.com.pl w liczbie ........... egz., w cenie ................. + koszty przesyłki 13 zł, płatności dokonam przy odbiorze. nr tel./faks lok. e-mail Informujemy, że składając zamówienie, wyrażacie Państwo zgodę na przetwarzanie wyżej wpisanych danych osobowych w systemie zamówień Grupy MEDIUM w zakresie niezbędnym do realizacji powyższego zamówienia. Zgodnie z Ustawą o ochronie danych osobowych z dnia 29 sierpnia 1997 r. (DzU nr 101/2002, poz. 926 z późniejszymi zmianami) przysługuje Państwu prawo wglądu do swoich danych, aktualizowania ich i poprawiania. Upoważniam Grupę MEDIUM do wystawienia faktury VAT bez podpisu odbiorcy. data Podpis Wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych osobowych w celach marketingowych przez Grupę MEDIUM oraz inne podmioty współpracujące z Wydawnictwem z siedzibą w Warszawie przy ul. Karczewskiej 18. Informujemy, że zgodnie z ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. (DzU nr 101/2002, poz. 926 z późniejszymi zmianami) przysługuje Pani/Panu prawo wglądu do swoich danych, aktualizowania i poprawiania ich, a także wniesienia umotywowanego sprzeciwu wobec ich przetwarzania. Podanie danych ma charakter dobrowolny. Kupon należy nakleić na kartę pocztową i przesłać na adres: Grupa Medium, ul. Karczewska 18, 04-112 Warszawa, lub przesłać faksem: 22 810 27 42 czytelny podpis krzyżówka nagrodę nagrody ufundował ufundowała e-sklep firma 1 2 3 1 4 5 6 12 7 8 9 3 10 4 11 12 11 16 wkrętaki izolowane Kraftform Plus VDE 14 15 5 17 18 Do wygrania 13 19 8 20 9 21 22 23 24 25 2 26 27 28 7 29 30 6 imię: ................................................... nazwisko: .................,............................................... zawód wykonywany .......................................................................................... ulica: ...................................................................................... nr ............... lok. ................... telefon...................................................... e-mail ............................................................. kod .. .. – .. .. .. miejscowość .................................................................................................. hasło krzyżówki: .................................................................................................................. Wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych osobowych w celach marketingowych przez Grupę MEDIUM oraz inne podmioty współpracujące z Wydawnictwem z siedzibą w Warszawie przy ul. Karczewskiej 18. Informujemy, że zgodnie z ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r. (DzU Nr 101/2002, poz. 926 z późniejszymi zmianami) przysługuje Pani/Panu prawo wglądu do swoich danych, aktualizowania i poprawiania ich, a także wniesienia umotywowanego sprzeciwu wobec ich przetwarzania. Podanie danych ma charakter dobrowolny. Data: ................................ Podpis: .................................................... Kupon należy nakleić na kartę pocztową i przesłać na adres: 04‑112 Warszawa, ul. Karczewska 18 lub przesłać faksem na numer: 22 810‑27‑42 Wyrażam zgodę na zapisanie mnie do newslettera. 90 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l 1 2 3 4 5 6 10 7 8 9 10 11 12 Poziomo: 1 przetwarza energię jednego rodzaju w inne rodzaje; 7 zwyczaje nie tylko ludowe; 8 szkielet; 10 wybuch; 13 każdy je ma; 14 może być gipsowy; 16 w systemie przeciwpożarowym rozprowadza wodę; 18 gady pełzające; 19 spalony bieg; 20 sąsiadka Niemiec; 22 nazwisko metropolity warszawskiego; 23 wąż do pożaru; 26 polska piosenkarka greckiego pochodzenia; 28 zapalenie korzonków nerwowych; 29 odległość pomiędzy dwoma dźwiękami; 30 niebyt. Pionowo: 1 kreowanie pomysłu (np. budowlanego); 2 kontur, szkic; 3 spektrum; 4 inwestycja, także ilość wydanej książki; 5 pracownica w instytucji gromadzącej księgozbiory, starodruki, dokumentację itp.; 6 biblijny budowniczy arki; 9 pasmo radiowe; 11 nasiadówka; 12 mię męskie; 15 rywal Biedronki; 17 dawny waćpan; 21 adriatycki półwysep; 24 egipskie miasto znane z wielkiej tamy na Nilu; 25 rodzaj czapki wojskowej; 27 termin oznaczający lokalną sieć komputerową (Local Area Network). (jasa) Litery z pól ponumerowanych od 1 do 12 utworzą hasło. Rozwiązanie (hasło) prosimy nadsyłać do 20 kwietnia br. na adres redakcji (kupon zamieszczamy obok). Do wygrania zestaw wkrętaków izolowanych Wera ufundowany przez sklep internetowy ProfiTechnik. Laureatem nagrody w krzyżówce z numeru 12/2015, zestawu wkrętaków Wera Kraftform, został pan Aleksander Pytel z Zielonej Góry. Gratulujemy! nr 3/2016
