Lębork i okolice 1285-1945
Transkrypt
Lębork i okolice 1285-1945
LĘBORK i okolice Artur $. Dubiel LĘBORK 1285 :.-1945 -1985 i okolice KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA Redaktor ANNA PAWLIKOWSKA Redaktor techniczny ELżBIETA POTURAJ Korekta JADWIGA POPRAWSKA Zdjęcia barwne , W. TERMANOWSKI, J. TYMINSKI Zdjęcia czarno-białe. . Z. I(UMEK, W. NIEZVWINSKI, J. DAWIDOWltZ Mapa ADAM PAWLIKOWSKI Na okładce: Ratusz w Lęborku Spichlerz z XIV w. oraz Park Miejski w KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW "PRASA-KSIĄżKA-RUCH" SZCZECIN-KOSZALIN 1985 VI/a4 Wydanie I Nakład 15 tys. + 250 egz. Ark. wyd.4,5 Ark. druk.3,O Cena zł 55,- Druk: Prasowe Zakłady G raliczne w Koszalinie Zam. 0-547 C-12 Lęborku WSTĘP Lębork, drugie co do wielkości miasto w województwie słlip skim, jest położony na Równinie Słupskiej, przy trasie drogowej Szczecin - Gdańsk, w odległości 51 km od Słupska i 84 km od Gdańska. Lokalizacja tego miasta jest bardzo malownicza, dużo uroku dodaje mu rzeka Łeba, która plynie w szerokiej dolinie i okoli czne, lesiste pagórki morenowe. W okolicach miasta jest wiele miejscowości letniskowych ze wspanialym krajobrazem, czystym powietrzem i niezwykle cieka wą historią· Celem tej pracy jest pragnienie zapoznania czytelnika z pię knem ziemi lęborskiej zwanejrównież "Błękitną Krainą", urokiem jej łąk i lasów, wydm i jezior, słońca i morza. Pejzaże tej ziemi utkwią w pamięci każdemu, kto je raz zobaczył. Po pierwszej wojnie światowej ziemia lęborska nie wróciła do Polski. Pozostawienie tego obszaru w obrębie Niemiec było wy nikiem polityki państw zachodnich, zwłaszcza Anglii. Dopiero ostatnia wojna przyniosła tym terenom wyzwolenie. W walkach o ten region braly udział wojska Armii Czerwonej i Ludowego Wojska Polskiego, które wkroczyły na teren Pomo rza Zachodniego w końcu stycznia 1945 rOku, by po przełamaniu umocnienia niemieckiego tzw. "wału pomorskiego" wyzwolić Lę bork i okolice. . Zbliża się czterdziesta rocznica wyzwolenia Polski, jak również ta sama rocznica powrotu Lęborka i regionu do Macierzy. 'VI. dniu 10 marca 1985 roku miasto będzie uroczyście obchodzić ten jubileusz, który zbiega się z hipotetycznym siedemsetleciem lęborskiego grodu. Lębork, dawna osada słowiańska Lewino, należąca do książąt Pomorza Gdańskiego, w drugiej połowie XIII w. została podnie siona przez księcia MŚCiwoja II do rangi grodu obronnego. Popularyzowanie wiedzy o bogatej słowiańskiej i polskiej prze szłości Lęborka i okolic, które pozostawaly długo poza Macierzą stanowi ważną część edukacji narodowej, a-jednocześnie jest sposobem utrwalania w świadomośći społecznej, że powrót tu w marcu 1945 r., był powrotem na własną ziemię, z której za staliśmy przemocą wyparci przez obcy żywioł. Autor Lębork, grudzień 1983 r. 3 WARUNKI NATURALNE Ziemia lęborska-"Błękitna Kraina" pod względem geograficz nym jest częścią Wybrzeża Słowińskiego i Pobrzeża Kaszub skiego, wchodzącego w skład Nizinnego Pobrzeża Pomorskiego rozciągającego się wzdłuż wybrzeża Bałtyku. Północną granicę tego obszaru tworzy linia brzegowa Bałtyku, natomiast na południu obejmuje północną część Pojezierza Bytowskiego oraz równoleżnikowy i południkowy odcinek prado- . liny Łeby z Wysoczyzną lęborską. Północna część ziemi lęborskiej wyodrębnia się jako geOlo giczna jednostka regionalna zwana wyniesieniem Łeby. Należy ona do tarczy bałtyckiej będącej jedną z najstarszych jednostek strukturalnych kontynentu europejskiego. Prekambryjskie podło że krystaliczne podnosi się tu wyraźnie i sięga bliżej powierzchni ziemi, to jest 2 500 m pod poziomem morza. W kolejnych erach geologicznych kilkakrotnie ziemię tę zale wały wody morskie, dając osady wapieni z jury i kredy, czy też piaskowce i łupki z trzeciorzędu. Ustępujące morze w okresie permu pozostawiło 'pokłady soli kamiennej i potasowej, które· zostały odkryte na głębokości 600-700 m od Zatoki Puckiej aż do Łeby. W młodszym trzeciorzędzie były tu rozległe bagna i jeziora porośnięte roślinnością. Z tego okresu spotyka się w różnych odkrywkach warstewki węgla brunatnego z epoki miocenu. Wcześniej, w epoce eocenu rosły tu lasy iglaste. Ze skamieniałej żywicy drzew tamtej epoki fale morskie wyrzucają bursztyn. Zda rzały się przypadki, że pracownicy lęborskich cegielni znajdowali pod eksploatowanymi iłami pokaźne Okazy bursztynu. Rejon ten ze względu na swą budowę geologiczną jest niezbyt bogaty w surowce mineralne. Występujące miejscami żwiry nie tworzą zasobów, które umożliwiłyby podjęcie eksploatacji na większą skalę. Najnowsze badania wykazały, że w niektórych punktach pasa nadmorskiego, zwłaszcza w rejonie Łeby wystę pują pokłady ropy naftowej, gazu ziemnego, rud żelaza i metali nieżelazriych. Piasek na Mierzei Łebskiej zawiera ciężkie minerały, takie jak: ilmenit, cyrkon, rutyl, których eksploatacja jest nieopłacalna. Utwory powierzchniowe ziemi lęborskiej to: piaski wydmowe, gli ny zwałowe, miejscami piaski i żwiry, piaski z głazami, mady, torfy. Rzeżba krajobrazu lęborka i okolic jest w decydującej mierze efektem działalności lądolodu skandynawskiego W okresie zlo dowaceń plejstoceńskich, ale decydującą rolę odegrało tu osta" tnie zlodowacenie bałtyckie, nazywane również północnopols-, kim. Na krajobraz północnej części ziemi lęborskiej wywarło i w dalszym ciągu wywiera wpływ Morze Bałtyckie, które powsta ło w okresie topnienia lądolodu Skandynawskiego. Bałtyk p'rze szedł cały cykl przemian zmieniając swój zasięg na naszym 4 ~ wybrzeżu. Lądolód Skandynawski zostawił w południowej I ::ii ud kowej części regionu potężną warstwę materiału skalnego przywleczonego ze Skandynawii w postaci moren czołowych i dennych. W północnej części, w strefie o szerokości kilku kilometrów osiadały piaski morskie. Część tych piasków pod działaniem występujących tu często silnych wiatrów przekształ ciła się w wydmy. W budowie geomorfologicznej regionu wy różniają się: wzniesienia czołowo-morenowe, wysoczyzny den no-morenowe, sandry; pradoliny i doliny, mierzeja i wydmy oraz wysokie krawędzie wysoczyzn, dolin i terasów. Krajobrazowo ziemia lęborska wyraźnie dzieli się na trzy stre fy, w których wszędzie spotykamy jeziora. Od północy występuje kilkukilometrowej szerokości strefa osadów piaszczystych. Na tym terenie Wybrzeża Słowińskiego występują wydmy szare starsze oraz białe - młodsze, przedzielone obszarami mokradeł i podwodnych terenów. Najciekawsze w Polsce wybrzeże typu mierzejowego jest na Mierzei Łebskiej, gdzie są piaszczyste plaze pokryte wydmami. Uroku dodają przybrzeżne równiny torfowe z jeziorami. Największą atrakcją turystyczną województwa Słupskiego są ruchome wydmy, których wysokości przekraczają 40 m n.p.m. nad jeziorem Łebsko. Najwyższa z nich jest Biała Wydma Łącka. Środkową część ziemi lęborskiej stanowi rozległa Wysoczyzna Lęborska. Wysoczyznę tę budują moreny denne naj młodszego zlodowacenia. Typowy dla tych utworów krajobraz jest tu mało urozmaicony, lekko falisty. Całą wysoczyznę rozcinają na szereg kęp małe i dość głęboko wcięte w podłoże strugi: Kiszewska, Reknicka, Lędziechowska, Charbrowska. Kępy: Gniewinowska, Osiecka, Salińska, Tawęcińska, Łebieniecka i Redkowicka. Do obniżeń należy pradolina Redy-Łeby, Niecka Jeziora Sarb skiego, Rynna Choczewska, Dolina Bychowskiej Strugi oraz Obniżenie Rynny Zwartowskiej i Kiszewskiej Strugi, jak również Obniżenie Charbrowsko-Ciekocińskie, Dolina Reknicy z Rynną~. Słuszewską. Najbardziej urozmaicony krajobraz mają południowe j za choClnie krawędzie Wysoczyzny Lęborskiej opadające ostrymi stokami do pradoliny Łeby. W południowej, najwyżej położonej części ziemi lęborskiej oddzielonej od Wysoczyzny Lęborskiej równoleżnikowymi odcinkami pradoliny Łeby, krajobraz jest zróżnicowany. Od Karwicy aż po Porzecze ciągnie się lokain! wał moreny czołOWej. Obszar ten charakteryzują duże różniCE wysokości osiągając miejscami 200 m n.p.m. To pasmo górzy sto-lesiste bałtyckiej' moreny czołowej bierze swój początek na obszarze Niemiec, następnie wkracza na Pomorze, biegnie dalej ku Wiśle, a następnie przechodząc na drugą stronę tej rzeki ciągnie się dalej nę wschód przez Niemen w głąb Związku Ra dzieckiego. Najbardziej urozmaicony krajobraz występuje wzdłuż strug spływających na północ od rzeki Łeby: Pogorzelicy i Oka licy. 5 Na wody ziemi lęborskiej składa się; sieć rzeczna, jeziora, bagna, mokradła oraz wody podziemne. Główną rzeką jest Łeba, jedna z siedmiu polskich rzek Pomorza, bezpośrednio wpada jąca do Bałtyku przez przybrzeżne (trzecie co do wielkości w Polsce 7 142,2 ha) jezioro Łebsko. Rzeka Łeba wypływa ze źródła położonego 170 m n.p.m. obok wsi Borzestowo w okolicach Chmielna pod Kartuza.mi. Jest typową rzeką pojezierną o bardzo dużym spadku aż do okolic Strzebielina. Długość cieku wynosi około 150 km,a obszar do rzęcza wynosi 1 789 km kw. Największe L.p. 1 jezio.ra. Nazwa jeziora i jego zagospodarowanie Położenie jeziora, Jezioro Łebsko Słowiński Park Narodowy Łeba Jezioro Sarbskie Gmina Wieko Powierzchnfa jeziora w ha 7.142,2 , Słowiński Park Narodowy i I· 2 częściowo / 692,0 / zagospodarowane 3 Jezioro Lubowidz częściowo zagospodarowane , Gmina Nowa Wieś 168,0 I Gharakterystyczną cechą gleb ziemi lęborskiej jest zróżnico wanie typów i mozaikowaty charakter występowania. Na północy wąski przymorski pas piasków wydmowych nie nadaje się do uprawy. W północnej i środkowej części doliny rzeki Łeby na północ od linii kolejowej Lębork-Słupsk występują torfy, które stanowią doskonałe gleby łąkowe. W środkowej części i nieco dalej na północ i północny zachód występują gniazda bielicy gliniastej i mocnego szczerku oraz gleb brunatnych. W części południowo-wschodniej przeważają lekkie szczerki, wśród któ zalegają gniazda gleb żwirowatych. rych Wszystkie wymienione typy gleb występują obok siebie tworząc urozmaiconą mozaikę. Do specyficznych właściwości konfiguracji tutejszego terenu jego silna pagórkowatość w strefie środkowej i południo wej. Nawet dolina rzeki teby (również w samym Lęborku) oko lona jest pasmem wzgórz, które tarasami spadają ku dolinie (pobliże wsi Gęś i Białogarda). Ziemia lęborska leży w zasięgu Oddziaływania klimatu bał tyckiego. Wpływ Bałtyku zaznacza się tutaj opóźnieniem pór roku w stosunku do obszaru środkowej Polski, średnio o dwa tygo dnie. Swoisty klimat nadmorski charakteryzuje się większą liczbą godzin nasłonecznienia niż pozostałe obszary kraju. Pradolina Łeby wciśnięta między wzniesienia jest jakby swego rodzaju przechowalnią zimnego powietrza, która powoduje wiosenne należy 6 Dolina Łeby przymrozki.Środkowy odcinek pradoliny dOlnej Łeby i nieckę jeziora Łebsko meteorolodzy uznają za torfowe mrozowisko. No tuje się tutaj 114 dni przymrozkowych, przy czym przymrozki zdarzają się do końca maja, a bywają niekiedy i w czerwcu. Wiosna zaczyna się późno, jest sucha, chłodna i bardzo wietrzna. Lato jest dosyć chłodne i wilgotne z małą ilością dni słonecznych, z wyłączeniem Łeby, gdzie jest więcej nasłonecz nienia. Na początku lata często występuje susza, po której nad chodzi okres słoty. Jesień jest z reguły długa, ciepła i piękna. W połowie października często występują ostre przymrozki, po których przez dłuźszy czas panuje bezmroźna pogoda, pozwa lająca na wykonywanie prac polowyctrprawie do połowy grudnia. Zima charakteryzuje się równieź wielką zmiennością i gwałtow nymi przeskokami od dość silnych mrozów do odwilźy. W lutym i marcu cżęsto występują dosyć silne opady śnieżne i tempera tura się obniża. Dają się również we znaki uporczywe nawroty zimy, które powodują niekiedy wyginięcie ozimin i opóźniają pra ce polowe. Ilość opadów w okresie wegetacyjnym jest zazwyczaj wystarczająca i wynosi około 600-700 mm rocznie. Charakterystyczne jest występowanie tu silnych mgieł i ros, zwłaszcza pod koniec lata. Klimat Lęborka posiada wszystkie cechy klimatu przejściowego, od morskiego do kontynentalnego. Te specyficzne, utrudniające czynniki klimatyczne nie występują tak. równomiernie w żadnym innym, sąsiednim regionie. Ziemia lęborska na tak małym obszarze posiada bardzo zróżnicowany miejscowy mikroklimat. Warunki klimatyczne i glebowe wytyczają główny kierunek roz woju ro\[lictwa w tym regionie i na pierwszy plan wysuwają pro dukcję zwierzęcą. 7 Pierwotna przyroda powoli ginie, a wraz z nią skazanych jest na zagładę wiele gatunków roślin i zwierząt. Z myślą o uratowa niu i ochronie istniejących gatunków utworzono Słowiński Park Narodowy, kilka rezerwatów; leśnych, torfowiskowych, jezior nych, ptasich, w których niezmienione warunki życia pozwolą na dalszy rozwój. Utworzone ponądto strefy chronionego krajo brazu są obszarami o znacznych wartościach przyrodniczych przeznaczonymi głównie dla turystyki i wypoczynku. Nie wolno tam budować zakładów zagrażających środowisku naturalnemu. Największą osobliwością jest Mierzeja Łebska, na której cią gnie się naj rozleglejszy obszar wydmowy na naszym wybrzeżu morskim. Zachowała się pierwotna roślinność wydmowa i lasy porastające zagłębienia międzywydmowe. Roślinność kształtująca się w następstwie zmian warunków geograficznego od późniejszego plejstocenu po cza sy współczesne, a więc określona warunkami tego środąwiska oraz roślinność synantropijna złożyły się na powstawanie współ- środowiska Nadmorski bór sosnowy w okolioaoh 8 Łeby czesnych zbiorowisk roślinnych w tym regionie. W uproszczeniu można je podzielić na zbiorowiska leśne i na zbiorowiska roślin ności zielnej, które na tym terenie występują w trzech strefach: w strefie brzegowej (na ktÓrą decydujący wpływ "Yywarło morze); w strefie wysoczyzn deńnomorenowych (poprzecinanych drob nymi formami obniżeń) i wreszcie w strefie wzniesień czołowo morenowych. CałY obszar ziemi lęborskiej jest odpowiednio zagospodarowy· wany i reprezentuje zbiorowiska roślinne upraw kulturowych z wydzielonymi obszarami znajdującymi się pod ochroną. W kształtowaniu się współczesnego ~wiata zwierzęcego ziemi lęborskiej zasadniczą rolę odegrała gospodarcza działalność człowieka. Obecnie świat zwierząt kręgowych w ogromnej więk szości stanowią gatunki hodowlane. Na chronionych obszarach i w określonych zbiorowiskach świat zwierzęcy występuje w tych ilościach i gatunkach, jakie tu zastano po wyzwoleniu tej ziemi w 1945 r. Krajobraz ziemi lęborskiej z urozmaiconą [zeżbą terenu można obserwować jadąc pociągiem względnie samochodem z Gdyni do Lęborka i dalej. Jest to szlak doliny Redy-Łeby, niezwykle ciekawie wciętej w obszar moreny dennej, biegnącej od Zatoki Puckiej ku zachodowi, około trzydziestokilometrowym paęę~~-~ Malownicze zbocza tej pradoliny, rzeźbi~~owa. mi, wąwozami, polanka~~re pokrywają lasy szptt- -', kowe i mieszane. Kontrast stanowią przepiękne płaskowzgórza również porośhTęte lasami. W dolinie Łeby rozbudowuje się Lę bork. Przepływająca rzeka przez środek miasta dodaje mu uroku dzięki malowniczym zakrętom, dopływowi OkaJicy I zadrzewio- nym brzegom. Piękna dodają południowe zabudowania Lęborka, które dochodzą 'do podnóża porośniętej lasami wysoczyzny, a na północny wschód sięgają do stóp pię6dziesięciodwumetro wego wysokiego zbocza moreny dennej. legendarnej siedziby króla Kaszubów. Porastający to wspaniałe wzniesienie mieszany las spełnia dziś rolę parku miejskiego im. Bolesława Chrobrego. Ze szczytu roztacza się panoramiczny widok na miasto i okolice, o których jest wiele legend, baśni, współczesnych opowiadań i anegdot tu osiadłego ludu po powrocie ziemi lęborskiej do Macierzy. Z PRZESZŁOŚCI Ziemie rejonu lęborskiego niegdyś zamieszkiwały starożytne ludy kultury łużyckiej. W okresie powstawania państwa polskiego tereny dorzeczy Łeby i Łupawy zamieszkałe były przez plemiona słowińsko-kaszubskie i już w X w. weszły w skład ziem pod ległych władcy polskiemu - Mieszkowi I. Dawny gród, położony w dolinie rzeki Łeby istniał już co naj mniej w X w. Zamieszkiwała go ludność słowiańska. Z Kroniki • 9