Społeczne uwarunkowania rekreacji w lasach na przykładzie

Turystyka i Rekreacja
Tom 1/2005
Emilia Janeczko
Wydział Leśny, SGGW, Warszawa
Społeczne uwarunkowania rekreacji w lasach na przykładzie
Mazowieckiego Parku Krajobrazowego (MPK)
The social conditions of forest recreation: case study
in Mazowiecki Landscape Park.
Summary
While planning suitable recreation development emdronmental conditions as well as
recreational preferences of tourists should take into consideration. The purpose of the research
presented in the paper was to establish recreational preferences. The social preferences were
given by the way of ąuestionnaire research, which included measurement of 755 visitors in
forests. As the result preferences were settled according to time, places and forms of forest
recreation, landscape features and forest recreation facilities.
Wstęp
Konieczność udostępnienia lasu dla potrzeb rekreacji wynika z rosnącego
zainteresowania społeczeństwa rekreacją w ogóle, w szczególności wypoczynkiem na
terenach leśnych. Zagospodarowanie rekreacyjne lasów, lokalizacja poszczególnych
elementów przestrzennych (punktowych, liniowych i powierzchniowych) i urządzeń
rekreacyjnego wyposażenia powinna być dostosowana do oczekiwań osób wypoczywających
w lasach. Uwzględnienie turystycznych i wypoczynkowych preferencji społeczeństwa, obok
oceny przydatności rekreacyjnej środowiska leśnego stanowi podstawę właściwego
przystosowania lasu dla potrzeb rekreacji [5]. Ponadto poznanie preferencji rekreacyjnych
pozwala nie tylko zwiększyć efektywność wypoczynku, ale także umożliwia skuteczne
zarządzanie przestrzenią leśną [4].
Z przeglądu dostępnej literatury, zarówno krajowej jak i zagranicznej wynika, że istnieje
sporo rozbieżności w poglądach na temat preferencji turystów wypoczywających w lasach, a
zwłaszcza wyboru typu lasu, form rekreacji oraz sposobu i zakresu rekreacyjnego
zagospodarowania lasu. W Polsce zagadnieniem społecznych uwarunkowań rekreacji w
lasach zajmowali się m.in. Łonkiewicz i inni [3], Staszczuk [6], a także Strzelec [7], Gołos
[2].
Wciąż brakuje jednak opracowań, których celem byłoby określenie związku między
walorami rekreacyjnymi środowiska leśnego a preferowanymi przez turystów formami
rekreacji. Uzasadnione są więc badania zmierzające do ustalenia tych związków oraz
określenia sposobu w jaki środowisko przyrodnicze determinuje preferencje. Jednoznaczne
ustalenie preferowanych form rekreacji w lasach jest utrudnione w przypadku obszarów
charakteryzujących się występowaniem nie tylko lasów ale i różnego rodzaju wód
powierzchniowych. Trudno bowiem określić, czy preferowane formy rekreacji dotyczą
środowiska leśnego, czy raczej związane są z występowaniem wód. Zatem wydaje się, że
celowe jest prowadzenie tego typu badań wyłącznie w lasach, które nie sąsiadują z wodami
powierzchniowymi. Ponadto jakiekolwiek próby porównania preferowanych form rekreacji w
25
26
lasach polskich oraz w lasach innych krajów nie dają spodziewanych rezultatów z uwagi na
znaczne rozbieżności socjalne, kulturowe itp. Odczuwa się także potrzebę usystematyzowania
i poszerzenia wiedzy odnośnie preferowanych miejsc wypoczynku w lasach oraz czasu i
częstotliwości wypoczynku, aktualny stan wiedzy na ten temat jest bowiem stosunkowo
ubogi. Szczegółowej analizie powinny podlegać związki pomiędzy wyborem miejsca
wypoczynku w lesie a jego walorami rekreacyjnymi oraz stanem zagospodarowania
rekreacyjnego. Dalszych badań wymagają również relacje między preferowanym sposobem
rekreacyjnego zagospodarowania lasu, a uwarunkowaniami środowiskowymi.
W większości opracowań na temat społecznego aspektu rekreacji na terenach leśnych
pomija się kwestię związków między cechami respondentów (płeć, wiek, miejsce
zamieszkania, wykształcenie) a ich preferencjami. Według Pieńkosa [5] szerokie badania
dotyczące struktury socjalnej turystów w celu poznania relacji miedzy cechami respondentów
a ich preferencjami są niezbędne dla właściwego zagospodarowania rekreacyjnego lasów.
Dostępna literatura pozwala poznać zaledwie kilka zależności między cechami turystów tj:
płeć, wiek, wykształcenie, status rodzinny, czy miejsce zamieszkania a ich preferencjami
rekreacyjnymi.
Celem tego opracowania jest przedstawienie wyników badań zmierzających do ustalenia
preferencji turystów wypoczywających w lasach oraz określenia relacji pomiędzy
preferencjami a strukturą społeczną wypoczywających.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono na obszarach leśnych, wchodzących w skład Mazowieckiego
Parku Krajobrazowego (MPK), który położony jest w bezpośrednim sąsiedztwie Warszawy.
Dla realizacji celu pracy wykorzystano metodę sondażu ankietowego (sondaż diagnostyczny
lub sondaż na grupie reprezentatywnej). Jako technikę badawczą zastosowano ankietę
rozdawaną. Kwestionariusz ankiety składał się z trzech części: formalno-ewidencyjnej, części
zawierającej pytania właściwe (merytoryczne) oraz części zawierającej pytania dotyczące
respondentów (tzw. metryczka). Pytania właściwe dotyczyły preferowanego czasu i
częstotliwości rekreacji, preferowanych elementów krajobrazu leśnego, rodzaju i cech lasu
oraz miejsc i form rekreacji w lasach, a także zakresu rekreacyjnego zagospodarowania
obszarów leśnych. Większość pytań miała charakter zamknięty lub półotwarty. Zasadnicze
badania ankietowe, poprzedzone wstępnymi obserwacjami w terenie i realizacją pilotażu,
obejmowały grupę 755 osób wypoczywających na terenie lasów MPK. Uzyskany materiał
badawczy poddano weryfikacji oraz kodowaniu. W rezultacie analizy statystycznej
prowadzonej z zastosowaniem nieparametrycznego testu Kołmogorowa-Smirnowa (test K-S)
poddano 705 kwestionariuszy. Dokonana analiza statystyczna pozwoliła określić:
- strukturę społeczną respondentów (płeć, wiek, wykształcenie, status rodzinny, miejsce zamieszkania),
- ogólną charakterystykę preferencji rekreacyjnych respondentów,
- relacje pomiędzy preferencjami a cechami osobowymi, strukturą rodzinną i miejscem
.zamieszkania respondentów.
Wyniki badań
Wśród wypoczywających w lasach MPK dominowały kobiety. Zdecydowanie,
najbardziej liczną grupę w ogólnej populacji respondentów stanowiły osoby w przedziale
wiekowym 18-25 lat. Wśród respondentów przeważały osoby z wykształceniem średnim lub
zasadniczym zawodowym. Większość badanych (53%) posiadała dzieci, przy czym,
27
najbardziej liczną grupę stanowiły osoby z usamodzielnionymi (15 % respondentów) lub
małymi (15% respondentów) dziećmi. Respondentami byli głownie mieszkańcy miast.
Wyniki badań wskazują, że najbardziej preferowaną porą roku dla wypoczynku w
lasach MPK jest lato, najmniej - zima. Niezależnie od pory roku respondenci najczęściej
wypoczywają w lasach „raz w tygodniu". Zdecydowana większość ankietowanych (82%)
preferuje wypoczynek „najczęściej w weekendy". Częstym pobytom respondentów w lasach
MPK sprzyjają bliskie sąsiedztwo i dogodne połączenia komunikacyjne Parku z Warszawą.
Respondenci spędzają w lasach podwarszawskich na ogół „do trzech godzin" (52% badanych)
lub „od trzech do sześciu godzin" (34% ankietowanych). Tylko 11% turystów wypoczywało
w lesie „powyżej sześciu godzin" i zaledwie 3% badanych łączyło swój pobyt na obszarze
MPK z noclegiem. Według 73% ankietowanych, najbardziej odpowiedni dla wypoczynku jest
las mieszany. Las liściasty preferowało 17% badanych, natomiast iglasty- tylko 10%
respondentów. Zdaniem ankietowanych najbardziej odpowiedni do wypoczynku jest „las
widny" (30%), „las z runem mszystym lub zazielenionym" (21% odpowiedzi) i „las stary"
(20% odpowiedzi). Do jednych z najbardziej preferowanych elementów krajobrazu MPK
należy woda w postaci jezior torfowiskowych lub oczek bagiennych (37% ankietowanych).
Zdaniem 38% ankietowanych najbardziej preferowane dla rekreacji są miejsca zlokalizowane
w strefie brzegowej lasu, przede wszystkim na granicy lasu z wodą (46%), a także lasu z łąką
(33%). Preferencje respondentów dotyczące wyboru zarówno miejsc zagospodarowanych jak
i niezagospodarowanych kształtują się na podobnym poziomie (odpowiednio 6% i 8%).
Zdecydowana większość ankietowanych (77%) preferuje aktywne formy wypoczynku, przy
czym są to głównie formy o charakterze wypoczynkowym lub kondycyjnym (łącznie 61%).
Formy użytkowe (np. zbieractwo, myślistwo) preferuje 22% respondentów, podczas gdy
formy o charakterze poznawczym (np. spacery dydaktyczne) preferowane są przez 17%
badanych. Spośród różnych rodzajów wypoczynku respondenci preferują głównie spacery
(22%), zbiór grzybów i owoców leśnych (17%), wycieczki rowerowe (16%), obserwacje
przyrody (11%) oraz pikniki (7%). Ponad 70% respondentów uważa, że lasy powinny być
przystosowane do rekreacji. Za najbardziej potrzebne na terenie lasów MPK turyści uznali
przestrzenne elementy liniowe (46% odpowiedzi), takie jak: ścieżki spacerowe (15%
odpowiedzi), a także ścieżki rowerowe (14%). Najmniej preferowane spośród elementów
liniowych były ścieżki dojazdy konnej (3% odpowiedzi).
W rezultacie przeprowadzonych badań określono relacje między cechami osobowymi,
statusem rodzinnym i miejscem zamieszkania respondentów a ich preferencjami
rekreacyjnymi, co umożliwia szczegółowe poznanie struktury ruchu turystycznego na terenia
lasów MPK. Badania wykazały m.in., że częstotliwość wypoczynku w lasach zależna jest od
wieku, wykształcenia i miejsca zamieszkania respondentów. Częściej wypoczywają w lasach
osoby starsze, z wykształceniem podstawowym lub zasadniczym zawodowym, mieszkające
na wsi. Preferencje odnośnie czasu rekreacji w lasach są zróżnicowane ze względu na płeć,
status rodzinny i miejsce zamieszkania respondentów. Wypoczynek krótki trwający „do
trzech godzin" częściej preferują częściej kobiety, mieszkańcy wsi i respondenci z małymi
dziećmi. Cechy osobowe, miejsce zamieszkania i status rodzinny nie wpływają w sposób
statystycznie istotny na preferencje dotyczące wyboru miejsca rekreacji oraz typu
wypoczynku (wypoczynek aktywny, bierny). Z kolei preferencje dotyczące form rekreacji są
zróżnicowane z uwagi na płeć, wiek oraz wykształcenie respondentów. Zarówno kobiety jak i
mężczyźni są jednakowo aktywni w podejmowaniu różnych form rekreacji. Kobiety jednak
znacznie częściej preferują spacery aniżeli mężczyźni. Liczba podejmowanych aktywności
rekreacyjnych maleje wraz z wiekiem. Wraz z wiekiem wzrasta udział respondentów w
spacerach, obserwowaniu przyrody i grzybobraniu, udział ten maleje natomiast w przypadku
takich form rekreacji jak jazda rowerem, kuligi i pikniki. Wraz z wyższym poziomem
wykształcenia maleje zainteresowanie formami użytkowymi (łowiectwo, grzybobranie), a
wzrasta zainteresowanie formami rekreacji o charakterze poznawczym (np. spacery
dydaktyczno-poznawcze) oraz ruchowym (spacery, jogging itp.). Przeprowadzona analiza
statystyczna wykazała ponadto, że również preferencje odnośnie zagospodarowania lasów
dla potrzeb rekreacji są zróżnicowane ze względu na miejsce zamieszkania respondentów. Im
większy ośrodek miejski tym bardziej widoczna różnica w poglądach na temat konieczności
zagospodarowania rekreacyjnego lasów. Natomiast wiek i status rodzinny różnicują
preferencje dotyczące urządzeń rekreacyjnego wyposażenia terenu. Wraz z wiekiem
respondentów wzrasta zainteresowanie takimi urządzeniami jak np. sanitariaty. Tego typu
urządzenia, podobnie jak urządzenia zabawowe zdecydowanie częściej preferowali
respondenci posiadający dzieci od tych, którzy dzieci nie mają. I odwrotnie- wieże widokowe
były bardziej preferowane przez respondentów nie posiadających dzieci.
Uzyskane wyniki umożliwiły ustalenie priorytetów dotyczących kształtowania się
rekreacyjnej funkcji lasów oraz określeni programu rekreacji dla obszarów leśnych MPK.
Podsumowanie
Obszary podmiejskie aglomeracji są głównie miejscem realizacji wypoczynku
weekendowego, którego charakterystyczną cechą jest krótki, na ogół jednodniowy pobyt.
Dane dotyczące czasu i częstotliwości wypoczynku wskazują, że tereny leśne MPK należy
przede wszystkim przystosować dla rekreacji letniej, głównie świątecznej. Zagospodarowanie
rekreacyjne lasów powinno być zatem w większym stopniu ukierunkowane na rozwój form
wędrownych, niż form pobytowych wypoczynku. Program poszczególnych elementów
rekreacyjnego zagospodarowania lasu powinien być dostosowany do preferowanego,
trzygodzinnego wypoczynku. Biorąc pod uwagę preferencje odnośnie krajobrazu należy
spodziewać się koncentracji ruchu turystycznego na obszarach leśnych sąsiadujących z
jeziorami torfowiskowymi, oczkami bagiennymi itp. Wybór strefy brzegowej lasu jako
preferowanego miejsca wypoczynku wskazywać może, że w wyborze miejsca wypoczynku
znaczną rolę odgrywa kontrastowość i możliwość dalekiej penetracji wzrokowej krajobrazu.
Obecność elementów oraz urządzeń rekreacyjnego zagospodarowania i wyposażenia terenu
nie jest w przypadku lasu czynnikiem znacząco wpływającym na wybór miejsca wypoczynku.
Wybór poszczególnych elementów rekreacyjnego zagospodarowania wiąże się z
preferowanymi formami wypoczynku. Im bardziej preferowana jest określona forma
rekreacji, tym bardziej preferowane są odpowiadające jej elementy.
Bibliografia
1. Gaca L. 1998: Wpływ zagospodarowania turystycznego na szkodnictwo leśne na przykładzie Nadleśnictwa
• Józefów RDLP Lublin. Praca magisterska, SGGW, Warszawa
2. Gołoś P., Janeczko E. 2000: Potrzeby społeczne w zakresie pozaprodukcyjnych (publicznych) funkcji lasu,
źródeł ich finansowania oraz konsekwencje dla gospodarki leśnej na przykładzie wybranych regionów
kraju. IBL, Warszawa
3. Łonkiewicz B., Gołąb P., Gozdalik M. 1982: Analiza zapotrzebowania społecznego na funkcje rekreacyjne
lasów jako podstawa ich racjonalnego zagospodarowania turystycznego. Dokum. IBL, Warszawa
4. O'Leary T., N., McCormack A., G. 1995: Public percepcion of forestry - where to next? W: Multiple use
and environmental values in forest planning, EFI Proceedings No. 4, s. 133-146
5. Pieńkos K. 1998: Plan zagospodarowania lasów do celów rekreacji. W: Rola planu inżynieryjnego
zagospodarowania lasu w wielofunkcyjnej zrównoważonej gospodarce leśnej, Materiały z Sympozjum,
SGGW, Warszawa, s. 96-106
6. Staszczuk J. 1986: Postawa wobec lasu jako czynnik wyznaczający aktywność rekreacyjną społeczeństwa
polskiego. W: Wpływ środowiska przyrodniczego na zróżnicowanie turystycznych form rekreacji, IŚPT i R,
AWF Poznań, s. 90-103
7.
Strzelec M. 1999: Badanie struktury ruchu turystycznego i preferowanych form rekreacji na terenie
Nadleśnictwa Szklarska Poręba. Praca magisterska, SGGW, Warszawa