„KULTURA I SPOŁECZEŃSWO” , tom 58, nr 4, 2014 vol. 58, nr 4

„KULTURA I SPOŁECZEŃSWO” , tom 58, nr 4, 2014
vol. 58, nr 4, 2014
Od Redakcji
From the Editors
Zygmunt Bauman, Słów parę o znaczeniu dzieła Elżbiety Tarkowskiej
A Few Remarks on the Importance of Elżbieta Tarkowska’s Work
Marcin Kula, Buława w plecaku? Uwagi o awansie społecznym w dziejach
A Marshall’s Baton in His Knapsack? Remarks on the History of Social Advancement
*
Tomasz Warczok, Tomasz Zarycki,
Hegemonia inteligencka: Kapitał kulturowy we
współczesnym polskim polu władzy – perspektywa „długiego trwania”
The Hegemony of the Intelligentsia: Cultural Capital in the Field of Power in
Contemporary Poland—the Perspective of the Longue Durée
Agnieszka Dziedziczak-Fołtyn, Cywilizacyjne zobowiązania państwa i uniwersytetu –
rozważania na kanwie debaty o roli humanistyki
The Civilizational Obligations of the State and University—Considerations on the
Debate over the Role of the Humanities
Dominika Michalak, Uniwersytet jako wspólnota komunikacyjna – trudna instytucjonalizacja
seminarium
The University as a Community of Communication—The Difficult Institutionalization
of the Seminar
Marta Rakoczy, Pismo, ciało, rytuał - szkic o szkolnej inicjacji w piśmienność
Writing, the Body, and Ritual—An Outline of School Initiation in Literacy
*
1
Piotr Kulas, Narracja jako przedmiot badań oraz kategoria teoretyczna w naukach
społecznych
Narration as an Object of Study and a Theoretical Category in the Social Sciences
Paweł Zajas, Pierwsza wojna światowa jako przestrzeń kulturowych transakcji. Postulaty
metodologiczne
The First World War as a Cultural Transaction Space: Methodological Postulates
*
Stanisław Barański, Bolsa Família. Brazylijski program walki z ubóstwem w doświadczeniu
jego beneficjentów
Bolsa Família: The Brazilian Anti-Poverty Programme in the Experience of Its
Beneficiaries
Marek Kucia, Bogna Wilczyńska, Antysemityzm stadionowy. Analiza i interpretacja zjawiska
Football Field’s Anti-Semitism: Analysis and Interpretation of the Phenomenon
Adrianna Surmiak, Antropologia kłamstwa? Badania nad kłamstwem w perspektywie
antropologii społeczno-kulturowej
An Anthropology of Lying? A Study of Lying in the Perspective of Socio-Cultural
Anthropology
Julia Murrmann, Homo poliglottus? Społeczna wartość wielojęzyczności we współczesnej
Polsce
Homo poliglottus? The Social Value of Multilingualism in Contemporary Poland
*
Wspomnienie o Annie Pawełczyńskiej (20 IV 1922 – 21 VI 2014) (Elżbieta Tarkowska)
In Memory of Anna Pawełczyńska (20 IV 1922 – 21 VI 2014)
OMÓWIENIA, POLEMIKI, RECENZJE
2
Books Review and Discussions
Marcin Kula, Komentarz do teraźniejszości i perspektyw (rec.: Andrzej K. Koźmiński, Czas
pokera, Warszawa 2014)
Anna Lewicka-Strzałecka, Społeczna odpowiedzialność biznesu jako kontrakt (rec.: Janina
Filek, Społeczna odpowiedzialność biznesu jako nowa forma umowy społecznej,
Kraków 2013)
Robert Pawlak, Moralność i rynek (rec.: Michael J. Sandel, Czego nie można kupić za
pieniądze. Moralne granice rynku, tłum. Anna Chromik, Tomasz Sikora, Warszawa
2012)
Piotr Górski, Patchworkowa analiza modernizacji Polski (rec.: Wojciech Musiał,
Modernizacja Polski. Polityki rządowe w latach 1918–2004, Toruń 2013)
Streszczenia
Tomasz Warczok, Tomasz Zarycki
Główną tezą tekstu jest twierdzenie, iż we współczesnej Polsce, wbrew dominującym
opiniom o upadku lub głębokim kryzysie inteligencji, to ta właśnie grupa społeczna, a w
szczególności jej elita, jest dominującym aktorem w życiu społecznym. Wspomniana teza
została wpisana w analizę roli inteligencji w kategoriach „długiego trwania”, a także szerszą
międzynarodową perspektywę „teorii systemu światowego”, w której Polsce przypisuje się
pozycję (pół)peryferii. Ważnym teoretycznym punktem przedstawionej argumentacji są też
elementy teorii Pierre’a Bourdieu, w szczególności pojęcia kapitału kulturowego oraz pola
władzy. W tej perspektywie uprzywilejowana strukturalnie pozycja inteligencji w Polsce
ujmowana jest jako aspekt specyficznej konfiguracji polskiego pola władzy, w którym co
najmniej od końca pierwszej wojny światowej kapitał kulturowy okazuje się najsilniejszym i
najbardziej stabilnym wymiarem budowy i reprodukcji elitarnych pozycji społecznych.
Summary
The main thesis of this paper is the assertion that, in contrast to the prevailing opinion about
the decline or deep crisis of the intelligentsia, it is precisely this social group—and especially
its elite—that is the dominant actor in social life. This thesis emerges from an analysis of the
role of the intelligentsia, using ‘longue durée’ categories and also the broader international
3
perspective of ‘world system theory’, in which Poland is assigned to the (semi)-periphery.
Elements of Pierre Bourdieu’s theory, particularly the idea of cultural capital and the field of
power, are an important theoretical point in the author’s argument. In this view, the
structurally privileged position of the intelligentsia in Poland is understood as an aspect of the
specific configuration of the Polish field of power, in which—at least since the end of the
First World War—cultural capital turns out to be the strongest and most stable dimension in
the creation and reproduction of elite social positions.
Key words/słowa kluczowe
intelligentsia / inteligencja; cultural capital / kapitał kulturowy; symbolic power / władza
symboliczna; field of power / pole władzy
Agnieszka Dziedziczak-Foltyn
W artykule zostały zaprezentowane dwie konkurujące z sobą pespektywy postrzegania
współczesnego uniwersytetu: ekonomiczna i humanistyczna. O ile perspektywa ekonomiczna
ma w zracjonalizowanym współczesnym świecie licznych i silnych orędowników, o tyle
humaniści muszą walczyć o głos, uwagę i zrozumienie. Proponowany przez autorkę
socjologiczny komentarz do dyskusji akademickiej o znaczeniu humanistyki w Polsce i na
świecie ma na celu uwypuklenie konfliktu między dwiema, pozornie się wykluczającymi,
wizjami uniwersytetu. Istnieje jednak swego rodzaju ontologiczna metarama, która pozwala
pogodzić retorykę „fabryki wiedzy” z retoryką „świątyni wiedzy”. Jest nią myślenie o
uniwersytetach w kategoriach uniwersalistycznych, które winno być domeną państwa
mającego na względzie cywilizacyjny awans Polski, w pełnym tego słowa znaczeniu.
Summary
The paper presents two competing perceptions of the modern university: the economic and the
humanistic. While the economic approach has numerous and potent advocates in the modern,
rationalized world, those opting for the humanist approach have to struggle for attention and
understanding. The author aims to highlight the conflict between the two seemingly
contradictory visions of the university in her sociological commentary about the debate over
the importance of the humanities in Poland and worldwide. There exists, however, a kind of
ontological meta-frame which allows the rhetoric of a ‘factory of knowledge’ and a ‘temple of
4
knowledge’ to be accommodated. It consists in thinking of universities in universalistic
categories, which should be the concern of the state as it seeks Poland’s civilizational
advance—in the full meaning of the phrase.
Key words/słowa kluczowe
university / uniwersytet; education / kształcenie; the humanities / humanistyka; civilization /
cywilizacja; the state / państwo
Dominika Michalak
Przedmiotem artykułu są warunki instytucjonalizacji otwartej debaty akademickiej –
seminarium. Autorka stawia pytanie, jak w historii zmieniało się jego miejsce wśród praktyk
akademickich. Omawia trzy rodzaje seminariów z różnych epok w historii uniwersytetu. W
każdym przypadku fundamentem instytucjonalizacji akademickiej dyskusji były powszechne
przekonania dotyczące tego, czym wiedza jest i jak należy jej poszukiwać. Stanowiły one
uprawomocnienie akademickiego debatowania. Omawiane przykłady – uniwersytet
średniowieczny, uniwersytet Humboldtowski oraz tzw. uniwersytet przedsiębiorczy – mają
różne źródła legitymizacji: religię, autorytet nauki lub w ekonomiczną „użyteczność” nauki
(pozbawionej innego autorytetu). Autorka stara się pokazać, że źródła legitymizacji znajdują
odzwierciedlenie w formach instytucjonalizacji seminarium: składzie dyskutantów, regułach
konwersacji (ich publicznym bądź zamkniętym charakterze) i jawności akademickiej wiedzy.
Summary
This article concerns the conditions for the institutionalization of open academic debate. The
author focuses on the changes that have occurred over time in the seminar’s place in academic
practice. She describes three types of seminars, from various eras in university history. In
each case, the bases for the institutionalization of academic discussion were generally-held
convictions as to what knowledge is and how it should be sought. Seminars legitimized
academic debate. The examples provided—of the medieval university, Humboldt’s university,
and the so-called entrepreneurial university—have various sources of legitimation: religion,
the authority of scholarship, or the economic ‘usefulness’ of science (devoid of other
authority). The author attempts to show that the sources of legitimation are reflected in the
forms of the seminar’s institutionalization: the composition of the participants, the
conversational rules (its public or closed character), and the transparency of academic
knowledge.
5
Key words/słowa kluczowe
Wilhelm von Humboldt; medieval university / uniwersytet średniowieczny; entrepreneurial
university / uniwersytet przedsiębiorczy; public sphere / sfera publiczna; legitimation of
knowledge / legitymizacja wiedzy
Marta Rakoczy
Głównym tematem artykułu jest przeprowadzona na podstawie podręczników z zakresu
edukacji podstawowej analiza norm rządzących wczesnoszkolnymi praktykami piśmiennymi,
traktowanymi jako swoiste rytuały: zachowania symboliczne wpływające nie tyle na sposób
umysłowej
reprezentacji
rzeczywistości,
ile
na
cielesno-percepcyjną
organizację
doświadczenia. Celem artykułu jest ukazanie, że (1) wbrew klasycznej teorii piśmienności
pismo nie zawsze jest technologią, ponieważ w wielu kontekstach sytuacyjnych i
instytucjonalnych praktyki piśmienne nie są praktykami instrumentalnymi, lecz rytualnymi;
(2) pismo nie jest jedynie narzędziem intelektu odpowiadającym za określony sposób
konceptualizowania świata, języka i jaźni, lecz także swoistym narzędziem społecznego
dyscyplinowania ciała: nabywania określonych cielesno-percepcyjnych dyspozycji.
Summary
This article is an analysis, based on school textbooks, of the norms governing literacy
practices in elementary education. These latter are treated as a kind of ritual: the symbolic
behaviour impacting not so much the manner of the mental representation of reality as the
corporeal-perceptive organization of experience. The aim of the article is to show that (1)
contrary to classic literacy theory, writing is not always a technology, because in many
situational and institutional contexts writing practices are not instrumental but ritual practices,
and (2) writing is not solely a tool of the intellect corresponding to a set manner of
conceptualizing the world, language, and the self, but also a kind of social tool for the
discipline of the body: the acquiring of a certain corporeal-perceptive disposition.
Key words/słowa kluczowe
anthropology of education / antropologia edukacji; literacy rituals / rytuały pisma; literacy
practices / praktyki piśmienne; literacy theory / teoria piśmienności
Piotr Kulas
6
Narracja to słowo wyjątkowo często używane w naukach społecznych. Zasadniczym celem
artykułu jest zwrócenie uwagi badaczy społecznych, głównie socjologów, na problemy teorii
narracji. Narratologia stanowi bowiem ważne źródło inspiracji dla socjologów. Istnieje wiele
perspektyw i podejść analitycznych do pojęcia narracji. W tym artykule jest ono rozpatrywane
z perspektywy myśli socjologicznej inspirowanej przez fenomenologię i hermeneutykę.
Narracja z pewnością nie powinna być postrzegana jako synonim innych pojęć, gdyż ma
własną historię i swoiste znaczenie. Autor wskazuje jednak na możliwe na gruncie socjologii
związki między narracją i historią życia (biografią) jako dwoma różnymi, ale wzajemnie na
siebie oddziałującymi pojęciami.
Summary
The word ‘narrative’ is used unusually often in the social sciences. The basic aim of this
article is to draw the attention of social researchers, particularly sociologists, to problems with
narrative theory. Narratology constitutes an important source of inspiration for sociologists.
There are many perspectives and analytical approaches to the theory of the narrative. In this
article, it is viewed from the perspective of sociological thought inspired by phenomenology
and hermeneutics. Narration should certainly not be perceived as synonymous with other
notions, as it has its own history and meaning. The author points, however, to the possibility
of a link, on sociological grounds, between narrative and life history (biography) as two
different but mutually interacting ideas.
Key words/słowa kluczowe
narrative / narracja; narratologia / narratology; biografia / biography; hermeneutics /
hermeneutyka; phenomenological sociology / socjologia fenomenologiczna
Paweł Zajas
Artykuł zawiera analizę problematyki transferu kulturowego podczas pierwszej wojny
światowej na obszarach okupowanych przez państwa centralne oraz terenach objętych
działaniami wojennymi. Powstałe po sierpniu 1914 roku niemieckie instytucje propagandowe
funkcjonowały, poniekąd wbrew pierwotnym założeniom, jako sieć transnarodowej wymiany
i były wykorzystywane przez wydawców, tłumaczy, pisarzy oraz innych aktorów ówczesnego
pola kulturowego. Na podstawie przeprowadzonych badań archiwalnych sformułowano kilka
tez dotyczących kolejno mobilności kulturowej w latach 1914-1918, propagandy kulturowej
7
w okresie pierwszej wojny światowej jako prehistorii (a nie antytezy) późniejszej polityki
kulturalnej oraz roli propagandy kulturowej/polityki kulturalnej w badaniach nad transferem
literackim.
Summary
This article contains an analysis of the issues of cultural transfer during the First World War
in the areas occupied by the Central Powers and the territories affected by the war. The
German propaganda institutions that emerged after August 1914 functioned, somewhat
contrary to initial intentions, as a network for transnational exchanges and were used by
publishers, translators, writers, and other actors in the cultural sphere of the time. On the basis
of archival research, the author advances several ideas on, respectively, cultural mobility in
the years 1914–1918, cultural propaganda in the period of the First World War as the
prehistory (and not the antithesis) of later cultural policy, and the role of cultural
propaganda/cultural policy in research into literary transfers.
Key words/słowa kluczowe
WWI / pierwsza wojna światowa; cultural transfer / transfer kulturowy; foreign cultural
policy / zagraniczna polityka kulturalna; cultural propaganda / propaganda kulturowa
Stanisław Barański
Przedmiotem artykułu jest brazylijski program pomocowy, zwany Programa Bolsa Família,
wzbudzający
zainteresowanie
instytucji
międzynarodowych,
mediów
oraz
świata
akademickiego ze względu na swoją skalę, dającą szansę na przeprowadzenie gruntownej
reformy społecznej, oraz wymierny sukces, wyraźnie dostrzegalny w statystykach ubóstwa, a
przede wszystkim to, że warunkiem udziału w nim jest realizacja konkretnych zobowiązań w
zakresie edukacji, zdrowia i opieki społecznej. Autor podejmuje próbę wyjścia poza analizę
opartą na danych statystycznych i spojrzenia na funkcjonowanie programu z poziomu jego
beneficjentów.
Na
podstawie
badań
własnych,
czyli
wywiadów
swobodnych
przeprowadzonych z mieszkańcami faveli i wiejskiego osiedla, opisuje, co kryje się za
terminologią oraz wskaźnikami ubóstwa. Zaprezentowana analiza sytuacji kilkunastu
uczestników programu pozwala dostrzec doraźną poprawę ich położenia materialnego, jednak
pełną diagnozę, jak twierdzi badacz, będzie można postawić dopiero za kilkanaście lat przez
8
porównanie kapitału ludzkiego (i sytuacji na rynku pracy) dzieci i młodzieży z rodzin
biorących udział w programie z dzisiejszą pozycją społeczno-ekonomiczną ich rodziców.
Summary
This article is about the Brazilian aid programme called Programa Bolsa Familia. The
programme has generated the interest of international institutions, the media, and the
academic world on account of its scale, which provides an opportunity for fundamental social
reform; and its measurable success, which is clearly visible in the poverty statistics; and above
all, on account of participation being dependent on the fulfillment of specific requirements in
the field of education, health, and social care. The author undertakes to go beyond an analysis
based on statistics and to look at the functioning of the programme from the level of the
participants. On the basis of his own research—that is, freely-conducted interviews with the
inhabitants of favelas and rural settlements—he describes what lies behind the terminology
and poverty statistics. His analysis of the situation of over a dozen participants in the
programme makes it possible to see the immediate improvement of their material situation;
the author claims, however, that a complete diagnosis will be possible only after the passage
of a dozen or more years, by comparing the human capital (and labor market position) of the
children of families taking part in the programme with the socio-economic position of those
families today.
Key words/słowa kluczowe
poverty / ubóstwo; social exclusion / wykluczenie społeczne; Conditional Cash Transfers
(CCT) / warunkowe transfery pieniężne; social policy / polityka społeczna; Brazil / Brazylia;
Programa Bolsa Família (PBF)
Marek Kucia, Bogna Wilczyńska
Celem artykułu jest opisanie głównych cech fenomenu określonego mianem antysemityzmu
stadionowego, zrozumienie najważniejszych jego przyczyn oraz odpowiedź na pytanie, czy
antysemityzm wśród kibiców futbolu stanowi przejaw jednego z wyróżnionych w literaturze
przedmiotu rodzajów antysemityzmu, czy jest też zjawiskiem swoistym. Opierając się na
raportach o rasizmie na polskich i ukraińskich stadionach, artykułach prasowych, materiałach
internetowych i wywiadach pogłębionych z kibicami krakowskiej Wisły, autorzy dochodzą do
wniosku, że antysemityzm stadionowy jest specyficznym typem antysemityzmu. Mimo że
fani piłkarscy używają treści
charakterystycznych dla antysemityzmu
religijnego,
9
nowoczesnego czy współczesnego, to adresatem ich nienawiści nie są wyznawcy judaizmu,
członkowie narodu żydowskiego czy państwo Izrael, lecz zwolennicy drużyny przeciwnej.
Antysemickie zajścia na trybunach powtarzają się w miejscach o długiej historii polskożydowskiej koegzystencji, w których zachowały się do dziś wynikające z tego antagonizmy.
Figura „Żyda” okazuje się efektywnym, sprawdzonym historycznie sposobem okazania
pogardy – kibice używają dostępnych treści, by obrazić rywala.
Summary
The objective of this article is to describe the main characteristics of ‘football field’s antiSemitism’, to understand its main causes, and to answer the question of whether antiSemitism among football fans constitutes a symptom of one of the kinds of anti--Semitism
discussed in the literature of the subject, or is its own kind of phenomenon. Based on reports
of racism in Polish and Ukrainian stadiums, press articles, internet material, and in-depth
interviews with fans of the Cracovian team Wisła, the authors conclude that football field’s
anti-Semitism is a specific type. Even though footballs fans use content characteristic of
modern or contemporary religion-based anti-Semitism, the addressees of their hatred are not
followers of Judaism, members of the Jewish ethnic group, or the state of Israel, but fans of
the opposing teams. Anti-Semitic incidents recur in places with a long history of PolishJewish coexistence, where the resulting antagonisms have been retained till today. The figure
of the ‘Jew’ appears to be an effective, historically tested, method of showing contempt—the
fans make use of the available content to insult their rivals.
Key words/słowa kluczowe
anti-Semitism / antysemityzm; football fans / kibice piłki nożnej; Poland / Polska
Adrianna Surmiak
Wiele tematów podejmowanych we współczesnej antropologii wykracza poza tradycyjny
obszar badań tej dyscypliny naukowej. Jednak zagadnienie kłamstwa, chociaż powszechnie
jest uznawane za związane z życiem codziennym, wciąż pozostaje na marginesie
antropologicznych zainteresowań badawczych. Autorka zastanawia się, jakie są tego
przyczyny. Twierdzi, że nie wynika to z braku powiązań zjawiska kłamania z czynnikami
społeczno-kulturowymi, lecz raczej z trudności, jakie napotyka się podczas przeprowadzania
badań. Następnie omawia własne podejście do problemu kłamstwa, zastosowane podczas
badania społeczności Katolickiego Ośrodka Interwencji Kryzysowej, nawiązując przy tym do
10
propozycji Els van Dongen oraz Sylvie Fainzang wypracowanej na gruncie antropologii
medycznej.
Summary
Contemporary anthropology deals with a lot of topics that go beyond the traditional area of
anthropological research. However, the problem of lying remains on the margins of
anthropological analysis, although lying is generally considered to be an everyday factor in
the life of many people. In this article, the author considers the possible reasons for this
neglect. She argues that the omission cannot be explained in terms of the apparent lack of
connection between lying and socio-cultural factors, but rather by the difficulty of conducting
research on lying from the perspective of anthropology. Then she discusses her own approach
to the study of lying, which she applied in researching the community of the Catholic Crisis
Intervention Center. In this regard, she refers to Els van Dongen’s and Sylvie Fainzang’s idea,
which emerged on the basis of medical anthropology.
Key words/słowa kluczowe
lie / kłamstwo; lying / kłamanie; socio-cultural anthropology / antropologia społecznokulturowa; qualitative research / badania jakościowe; Clifford Geertz
Julia Murrmann
Artykuł dotyczy istotności i możliwości wykorzystania rozbudowanych kompetencji
językowych w życiu społecznym, obejmującym także sferę zawodową. Po wstępie, którego
podbudowę stanowią teorie języka jako „kapitału” oraz wyniki reprezentatywnych badań
społecznych nakreślające obraz kompetencji językowych posiadanych przez Polaków,
przedstawiono wyniki badań własnych. Celem badań było określenie społecznej wartości
wielojęzyczności we współczesnej Polsce przez zestawienie perspektyw studentów,
pracodawców oraz usługodawców językowych. Jako metody badawcze wykorzystano sondaż
diagnostyczny, wywiad ekspercki oraz jakościową i ilościową analizę treści ogłoszeń o pracę.
Na podstawie wyników badań można stwierdzić, że wartość wielojęzyczności jest różnie
interpretowana w zależności od podmiotu oceniającego. Polska nie jest, przynajmniej na
razie, rynkiem dla homo poliglottus, gdyż wielojęzyczność wydaje się niedoceniana.
Summary
This paper concerns the meaning and use of complex linguistic skills in social life, including
in the professional sphere. After an introduction based on theories of language as ‘capital’ and
11
data about Poles’ current language skills, the author presents her own research. The object of
the study was to examine the social value of multilingualism in contemporary Poland by
comparing the views of students, employers, and language-service providers. The research
involved questionnaires, expert interviews, and qualitative and quantitative analysis of
employment advertisements. On the basis of the results, it can be stated that the value of
multilingualism is variously interpreted depending on the appraising entity. Poland is not, at
least at present, a market for homo poliglottus, as multilingualism would appear to be
underappreciated.
Key words/słowa kluczowe
multilingualism / wielojęzyczność; linguistic competences / kompetencje lingwistyczne;
sociolinguistics / socjolingwistyka
12