Reportaż - Wiedza o kulturze

Reportaż
Co to jest reportaż?
reportare (łac.) - 'donosić, odnosić, oddać'
Definicje słownikowe:
„żywy opis zdarzeń i faktów znanych autorowi
z bezpośredniej obserwacji”
„gatunek z pogranicza publicystyki, literatury
faktu i literatury pięknej; relacja z określonych
zdarzeń, których naocznym świadkiem był
sam autor”
(pra)początki reportażu
Wielki reportażysta Melchior Wańkowicz
stwierdził, że „reportaż jest ojcem literatury”.
Dostrzegał reportaż wszędzie tam, gdzie ktoś
o czymś opowiada i zaznacza, że mówi o zdarzeniach autentycznych. Wańkowicz początków reportażu doszukiwał się już w Biblii, u
Homera, Herodota. Jego zdaniem takie klasyczne dzieła jak „Zagłada Pompei” Pliniusza
Młodszego, „Wędrówki po Helladzie” Pauzaniasza czy „Opisanie świata” Marco Polo to po
prostu doskonałe reportaże.
Formy wcześniejsze...
• Opisy podróży
• Obrazki rodzajowe
• Doniesienia o skandalach
• Itineraria (w starożytności: przewodniki dla podróżnych – zob. Pauzaniasz)
• Dzienniki
• Poematy opisowe
... w literaturze polskiej
• Sebastian Klonowic „Flis” (XVI w.) poemat opisujący żeglugę handlową
po Wiśle
• J. Słowacki „Podróż do Neapolu i Ziemi
Świętej” (XIX w.)
• H. Sienkiewicz „Listy z podróży do Ameryki”, „Listy z Afryki” (XIX w.)
• B. Prus „Szkice warszawskie” (XIX w.)
Pierwsze reportaże polskie
Za najstarszy polski tekst o cechach reportażu
uchodzi „Pracownia Suchodolskiego” Józefa
Ignacego Kraszewskiego (1834)
Za pierwszy reportaż nowoczesny uznaje się
„Pielgrzymkę do Jasnej Góry” Władysława
Reymonta (1895)
Reportaż ma 150 lat (poezja – 6 tysięcy lat...)
Termin „reporter” pojawia się w latach 70. XIX
wieku.
Rozwój reportażu staje się możliwy dzięki powstaniu nowoczesnej (czyli np. szybkiej) prasy
i globalnemu komunikowaniu.
Badania nad reportażem są znacznie mniej zaawansowane niż badania nad innymi formami
literackimi.
Reportaż a sprawozdanie dziennikarskie
Reportaż tak jak sprawozdanie dziennikarskie
odpowiada na kanoniczne pytania:
Kto?
Gdzie?
Kiedy?
Jak?
Dlaczego?
W reportażu coraz ważniejsze stają się dwa
ostatnie pytania, a odpowiedź na nie wymaga
pogłębionej analizy psychologicznej, społecznej itd.
Bohater reportażu
Początkowo są to osoby zainteresowania publicznego (uwikłane w afery, skandale), ofiary
wypadków (dziś piszą o tym tabloidy).
W Rosji po rewolucji reportaż jest promowany
jako gatunek proletariacki, a jego bohaterem
zostaje „zwykły człowiek”, często nawet przypadkowo wybrany.
Nobilitacja gatunku
Początkowo teksty „reporterskie” nie są oceniane zbyt wysoko – to teksty skandalizujące,
brukowe, sensacyjne.
Nobilitacja gatunku dokonuje się dzięki kilku
wybitnym pisarzom, którzy oddali mu swój ta-
lent i uznali, że w formie reportażu można się
wypowiedzieć w sposób równie pełny jak w
innych formach literatury pięknej.
Klasycy reportażu
Egon Erwin Kisch (1885-1948) - „Szalejący reporter” (to tytuł jednego z jego tomów)
Ernest Hemingway (1899-1961) – był reporterem i korespondentem wojennym, ale największe sukcesy odniósł w prozie fabularnej
(nagroda Nobla); przeniósł do prozy zwięzły,
oszczędny „styl reportażowy”
Melchior Wańkowicz (1892-1974) - „ojciec
polskiego reportażu”
Rozkwit reportażu następuje po II wojnie
światowej
Dlaczego?
• Przeżycia milionów ludzi „przerosły
fikcję”
• Rewolucja oświatowa – nowi czytelnicy, którzy posiedli umiejętność czytania, chcą zdobywać przy tym wiedzę o
świecie,
• Kryzys prozy fabularnej (literatura XX
wieku eksperymentuje z formą i staje
się „trudna”)
• „Zawód-reporter” - pojawienie się całego pokolenia twórców dostrzegających w reportażu romantyczną przygodę (podróże, niebezpieczeństwo, zaangażowanie...)
Reportaże publikowane są w wydaniach
książkowych (choć pierwodruki ukazują się w
prasie). Od lat 70. XX wieku reportaż zyskuje
przewagę nad literaturą piękną (na świecie
powstaje więcej nowych reportaży niż nowych
powieści).
... a w Polsce
Reportaż zanika po 1948 r. po wprowadzeniu
do literatury zasad socrealizmu (czyli realizmu
socjalistycznego) na Zjeździe Pisarzy w Szczecinie. Socrealizm nakazywał podejmowanie
tematyki wymarzonej dla reportażu – tzw.
„prawdziwe życie” robotników, chłopów – ale
wymowa musiała być w socrealizmie optymistyczna, a reportaż nie mógł tego zagwa-
rantować.
Reportaż odżywa w latach 1955-1957 na
łamach pism „Po prostu”, „Nowa Kultura”,
„Sztandar Młodych”, „Świat”, „Przegląd Kulturalny”. Reportażyści opisują przemiany 1956 r.
i uczestniczą w nich poprzez opis rzeczywistości polskiej tych lat.
Rodzaje reportażu w zależności od medium...
• literacki
• radiowy
• telewizyjny
… i w zależności od tematyki
• sądowy
• interwencyjny
• kryminalny
• społeczny
• wojenny
• zagraniczny
• sportowy
• podróżniczy …..
Czym jest reportaż? Literaturą czy dziennikarstwem?
• Fikcja a autentyczność – reportaż jest
autentyczny jak dziennikarstwo
• Użytkowość a piękno formy – reportaż
dba o piękno formy jak literatura
• Aktualność tematyki zbliża reportaż do
dziennikarstwa
• Empatia – wczucie się w osobowość
bohatera upodabnia reportaż do literatury
Reportaż a literatura - różnice
• Tworzywo nie pochodzi od twórcy
• Autor nie ma wpływu na fabułę
• Bohater nie zależy od autora
• To autor staje się autorem dzięki bohaterowi (który mu zaufa i opowie swoją
historię)
• Kto inny tworzy zdarzenie, kto inny je
opisuje
• Bohater może pozwać autora do sądu
(lub np. go pobić)
• Zdarzały się wypadki samobójstw bohaterów (problem etyki reportażysty)
Problemy etyczne reportażu
• Niebezpieczeństwo manipulacji bohaterem (zwłaszcza gdy jest on mniej wykształcony i obyty niż autor)
• Ale bohater często chce opowiadać,
chce, by jego historia ostała się
• Bohater zmienia się pod wpływem reportażu – po opowiedzeniu i przeczytaniu swojej historii inaczej patrzy na
nią i na siebie (niekoniecznie lepiej)
• Autor się zmienia – czasem jest zafascynowany bohaterem, zaprzyjaźnia się
z nim (przykładem jest książka Trumana Capote'a „Z zimną krwią” opowiadająca o brutalnym morderstwie, a
wpływ bohatera na utora ukazuje niedawny film o pisarzu „Capote”)
Obecność autora (początkowo wydawała się
oczywista i konieczna)
1.Nieobecność autora – odtwarzanie wydarzeń z relacji, dokumentów (r. historyczny)
2.Obecność – przypadkowa lub zamierzona
3.Obserwacja uczestnicząca – np. udział w wyprawie
4.Wywołanie zdarzeń – reportaż kreowany
(biały reporter amerykański farmakologicznie
zmienił pigmentację skóry i opisał na własnym
przykładzie dyskryminację czarnych; inny
przeprowadzał wywiad z byłym dyktatorem,
podając się za ofiarę prześladowań ze strony
jego rządu)
5.Reportaż wcieleniowy - „przebieranka” (np.
za bezdomnego, sanitariusza pogotowia,
drwala, listonosza; reporterzy dobrowolnie
bywali zamykani w więzieniach i w szpitalach
psychiatrycznych itd.)
Cechy dobrego reportera
• Ciekawość („Żaden napis bardziej mnie
nie ciągnie niż napis, że wejście zabronione” - Kisch)
• Umiejętność rozmowy i słuchania
• Otwartość na różne wrażenia
• Pamięć (Kapuściński nie notował – zapamiętywał; a Truman Capote zapamiętywał 94 % rozmów. Słowo w słowo)
• Pracowitość (gromadzenie dokumen-
•
•
tacji – Kisch, poznając świat kryminalny Pragi z początku XX wieku zgromadził i przewertował kilka tysięcy książek na ten temat i tematy pokrewne)
„Nos” reporterski
Talent literacki
Praca nad reportażem
• Zdarzenie – wiedza o jego zajściu
• Dostrzeżenie w nim tematu (!)
• Wyłowienie głównego, najbardziej dramatycznego wątku
• Odtworzenie go w maksymalnym stopniu
• Selekcja materiału
• Montaż
Skąd się biorą tematy?
• Własne doświadczenia
• Opowieści rodziny i znajomych
• Plotki
• Czytanie dokumentów, prasy, książek
• Czytanie ogłoszeń (!) i podążanie ich
śladem
• Dzisiaj często szuka się bohaterów reportażu przez ogłoszenia w prasie (reporter ma temat, a szuka bohatera)
Prawda w reportażu
Reportaż jest prawdziwy i autentyczny, ale
jest to subiektywna prawda autora i bohatera,
ponieważ:
• Nie ma spojrzenia obiektywnego
• Każda relacja jest selekcją i kreacją
• Nie da się powiedzieć „wszystkiego”
Fikcja w reportażu
Jest dopuszczalna – określenie jej zakresu w
polskim reportażu pochodzi od Wańkowicza:
• Łączenie kilku postaci autentycznych w
jedną fikcyjną
• Pisanie dialogów „prawdopodobnych”
(gdy nie można było notować lub nagrywać, a także wtedy, gdy dialogi rzeczywiste są rozwlekłe, nierówne itd.)
• Łączenie kilku zdarzeń rzeczywistych w
jedną sytuację syntetyczną
Wybitni polscy reportażyści i ich wybrane
dzieła
Melchior Wańkowicz (1892-1974)
•
•
•
•
•
•
•
•
Na tropach Smętka – przedwojenny reportaż o wakacyjnej podróży po niemieckich wówczas Warmii i Mazurach
i o śladach polskości na tych terenach
Ziele na kraterze – książka o wojnie widzianej przez pryzmat losów córek autora i ich pokolenia
Monte Cassino – reportaż wojenny poświęcony sławnej bitwie II wojny światowej
Karafka La Fontaine'a, Prosto od
krowy – dwie książki o pracy reportera
i jego warsztacie
„Sztywnego” dotyczył proces o prawa autorskie, a właściwie proces o istotę reportażu.
Pewien pisarz przerobił ten reportaż na sztukę
teatralną. Kapuściński pozwał go do sądu. Pozwany bronił się, że wykorzystał rzeczywiste
wydarzenia, a nikt nie ma praw autorskich do
wydarzeń. Kapuściński zaś dowodził, że to jest
jego oryginalny utwór, będący odbiciem jego
spojrzenia na fakty, jego kreacją, że to nie jest
„samo życie”, ale czyjaś o nim opowieść. Historia tego procesu wnosi bardzo wiele do rozumienia natury reportażu oraz pojęcia prawdy w reportażu.
Marian Brandys (1912-1998)
Ryszard Kapuściński (1932-2007)
Najsławniejszy polski reporter i zapewne najbardziej znany na świecie polski pisarz XX wieku. Wielokrotnie zgłaszano jego kandydaturę
do literackiej nagrody Nobla.
• Busz po polsku – jedyny zbiór reportaży krajowych; na zajęciach słuchaliśmy tekstu „Sztywny”
• Cesarz – o ostatnim władcy Etiopii; opis jego dworu i dworzan walczących o
względy władcy odczytywano w Polsce
jako aluzyjny obraz epoki Gierka (lata
70.). Najbardziej znana książka Kapuścińskiego.
Wojna futbolowa – o Ameryce Południowej
Szachinszach – o rewolucji w Iranie
Heban – o Afryce, wielkim temacie Kapuścińskiego
Podróże z Herodotem – jedna z ostatnich książek Kapuścińskiego, w której zestawia swoje wspomnienia z podróży z opisami i refleksjami tytułowego antycznego historyka
•
•
Śladami Stasia i Nel - reportaż dla
młodzieży o współczesnej (lata 50. XX
wieku) Afryce konfrontowanej z powieścią Sienkiewicza
Koniec świata szwoleżerów, Kozietulski
i inni – reportaże historyczne poświęcone postaciom czasów napole-
ońskich; Brandys odtwarza ich losy na
podstawie dokumentów i relacji, a jednocześnie szuka motywacji ich postępowania tak, jak reporter docieka motywów swojego rozmówcy
wokół wywiadu z Markiem Edelmanem, jednym z przywódców powstania
w Getcie Warszawskim (1943 r.)
Barbara Wachowicz
Hanna Krall
Porusza tematy Holocaustu, pisze o ocalonych
z Holocaustu i o ich pamięci
• Zdążyć przed panem Bogiem – najsławniejsza książka; reportaż osnuty
Pisze reportaże historyczne o wielkich Polakach, łącząc je z opisem współczesnego wyglądu związanych z nimi miejsc
• Marie jego życia (o Sienkiewiczu)
• Ciebie jedną kocham (o Żeromskim)
Z ostatniej chwili
W roku 2015 laureatem
literackiej nagrody Nobla został po raz pierwszy reportażysta – a ściślej mówiąc - reportażystka:
Swietłana Aleksijewicz,
urodzona na Ukrainie,
mieszkająca na Białorusi i pisząca po rosyjsku.
W swojej twórczości porusza tematy związane
z historią Związku Radzieckiego – historią zapomnianą i przemilczaną.
• Wojna nie ma w sobie nic z kobiety –
książka poświęcona kobietom biorącym udział w II wojnie światowej
• Ostatni świadkowie. Utwory solowe na
•
•
głos dziecięcy – o dzieciach, ofiarach
i świadkach II wojny światowej na terenie Związku Radzieckiego
Cynkowi chłopcy – opowiada o rosyjskiej interwencji wojskowej w Afganistanie (1979-1989), o losach weteranów tej wojny i o jej miejscu w pamięci
społeczeństwa. Tytuł zawiera aluzję do
metalowych trumien, w których przywożono do ojczyzny poległych żołnierzy rosyjskich.
Krzyk Czarnobyla – opowieść o awarii
w elektrowni atomowej (1986 r.)
S. Aleksijewicz otrzymała nagrodę Nobla "za
polifoniczny pomnik dla cierpienia i odwagi
w naszych czasach" (z uzasadnienia)