Pobierz
Transkrypt
Pobierz
MIGRACJA ZAROBKOWA POLAKÓW PO WSTĄPIENIU POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ Maciej Lisowski Uniwersytet Rzeszowski Streszczenie Niniejszy artykuł ukazuje skalę zjawiska problemu społecznego, jakim jest migracja Polaków z ziemi ojczystej. Głównymi powodami, dla których obywatele polscy decydują się na wyjazd za granicę, są atrakcyjniejsze zarobki, lepsze warunki pracy, prawa do pomocy socjalnej, a także trudność znalezienia pracy we własnym kraju. Na migrację częściej decydują się mężczyźni niż kobiety, ponieważ w większości przypadków to mężczyźni biorą na siebie odpowiedzialność za utrzymanie finansowe rodziny. Na obecną chwilę, poza granicami państwa znajduje się ok. dwa i pół miliona Polaków. Dwie trzecie całej populacji przebywającej poza terytorium Polsk, posiada minimum wykształcenie średnie. W 2014 rok, na terytorium Unii Europejskiej przebywało prawie dwa miliony Polaków. Najczęstszym kierunkiem migracji są państwa : Niemcy, Wielka Brytania, Irlandia. W artykule przedstawiono zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki migracji Polaków dla Polski . Labour migration of Poles after Poland’s induction to European Union Summary The present article shows the scale of social problem phenomenon which is a migration of Poles from their home soil. Major reasons for whom Polish citizens decide to go abroad are: economic factor, more attractive earnings, better working conditions, better public assistance rights and also the difficulty of finding a job in their own country. Men are more likely to go abroad than women because in most cases men are those who take care of financial issues of family. At present there are around 2,5mln of Poles abroad. Two thirds of overall population of polish emigrants staying away from Poland has at least secondary education. In 2014 there were above 1,9mln of Poles in European Union territory. The most common countries for migration are: Germany, Great Britain and Ireland. In this article were presented positive and negative effects of migration of Poles in relation to their country. www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 1 (25) 2016, s. 47-53 Migracja zarobkowa Polaków po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej Wprowadzenie Migracje zagraniczne to zjawisko występujące w Polsce od pokoleń. Nowi tubylcy w danych populacjach przeważnie są traktowani są z dużym dystansem. Ciągłe przemieszczanie się powoduje w wielu wypadkach trwałą zmianę zamieszkania. Migracja Polaków poza granice własnego państwa jest jednym z głównych problemów społecznych kraju. Zjawisko migracji nasiliło się w wyniku akcesji Polski do Unii Europejskiej. Od pierwszego maja 2004 roku migruje systematycznie coraz większy procent osób posiadających obywatelstwo polskie. W większości są to osoby młode, kończące szkoły średnie lub studia wyższe. Za sprawą wstąpienia do Unii Europejskiej obywatele państwa polskiego mogą rozpoczynać legalną pracę zarobkową w wybranych państwach UE. Najczęstszą przyczyną migracji są rzecz jasna kwestie finansowe. Poza tym dużą rolę odgrywają lepsze warunki bytowe, świadczenia socjalne oraz wysoki współczynnik bezrobocia panującego w kraju ojczystym. W pierwszej części artykułu przedstawiono krótki rys historyczny zjawiska, wiążące się z nim najważniejsze wydarzenia począwszy od XVIII do XX wieku. Druga część prezentuje dane statystyczne które pokazują, gdzie jest największy oraz najmniejszy odsetek osób przebywających poza terytorium państwa, a także przyczyny migracji z ziemi macierzystej. W ostatniej części zaprezentowano zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki migracji Polaków, w szczególności pod względem ekonomicznym dla Polski. 1. Rys historyczny Zjawisko migracji w Polsce zaczęło się uwidaczniać i nasilać na przełomie XVIII i XIX wieku. Miało to związek z powstaniami, które dla Polaków kończyły się klęską. U schyłku XIX wieku nasiliła się migracja w celach zarobkowych. W okresie 1908–1914 z własnej ojcowizny wyjechało ponad trzy miliony obywateli. Na migrację decydowali się wówczas ludzie z niższych warstw społecznych, w większości przypadków byli to chłopi i rolnicy. Powodem, dla którego ludzie decydowali się wtedy na migrację, była zbyt wysoka liczba ludności na ziemiach polskich w trakcie trwających zaborów1. W okresie międzywojennym kraj opuściło na stałe powyżej jednego miliona osób. Najczęstszym miejscem docelowym migrantów była Europa Zachodnia, a w szczególności kraje o wysoko rozwiniętej gospodarce oraz Stany Zjednoczone, Argentyna i Brazylia. W okresie trwania II wojny światowej migracje były przymusem, ponieważ dotyczyły bezpośrednio trwającej wojny. Poza granicami państwa przebywało ok. sześć milionów polskich obywateli. Było to ok. 20% wszystkich Polaków, którzy przeżyli ten konflikt zbrojny. Po zakończeniu II wojny światowej tysiące osób nie wróciło już do Polski. W latach 1951–1980 na migracje zdecydowało się ponad osiemset pięćdziesiąt tysięcy osób, natomiast na stałe do kraju przyjechało ponad trzysta dziesięć tysięcy. Jest to ujemny bilans ludności. Pod koniec XX wieku zjawisko migracji coraz bardziej się nasilało: w latach osiemdziesiątych XX wieku z własnego kraju wyemigrowało ponad siedemset dziewięćdziesiąt tysięcy mieszkańców państwa polskiego. Po upadku komunizmu w 1989 roku problem migracji zmalał. Ludzie wracali do Polski ze względu na przywiązanie do własnego kraju oraz sentyment. Byli to głównie: naukowcy, prywatni przedsiębiorcy oraz humaniści. W okresie lat dziewięćdziesiątych XX wieku do Polski powróciło ok. siedemdziesiąt sześć tysięcy ludzi, 14 % ze Stanów Zjednoczonych, 50 % z krajów znajdujących się w Europie. Większość ludzi wracało z Niemiec2. 1 Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII-XX wiek), red. A. Pilcha Warszawa 1984; C. Obracht-Prondzyński, Emigracja z Polski. Przyczyny formy-cele-skutki, [w:] C. Obracht-Prondzyński, W kręgu problematyki kaszubsko-pomorskiej. Studia i szkice, Gdańsk-Wejherowo 2003, s. 179-212; H. Janowska, Emigracja zarobkowa z Polski 1918-1939, Warszawa 1981. 2 Por. A. Sakson, Problem masowej emigracji z Polski w latach osiemdziesiątych, „Życie i Myśl” 1989, nr 10, s. 28-35; A. Banaszkiewicz, Główne kierunki i natężenie migracji światowych w latach 1945-1995 [w:] Migracje 1945-1995. Migracje i społeczeństwo, t. 3, Warszawa 1999, s. 21-37. 48 Migracja zarobkowa Polaków po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej 2. Najczęstsze kierunki migracji zarobkowej Polaków Po pierwszym maja 2004 roku kraj stał się pełnoprawnym i formalnym członkiem Unii Europejskiej. Wydarzenie to zapoczątkowało otwarcie się rynku pracy dla Polaków za granicami własnego państwa. Najczęstszym kierunkiem migracji – były i są nadal – wysoko rozwinięte państwa Unii Europejskiej m.in. Holandia, Niemcy, Wielka Brytania. Szacuje się, że w Zjednoczonym Królestwie zamieszkuje powyżej pięćset tysięcy polskich obywateli. Głównym powodem, dla którego młodzi ludzie decydują się na wyjazd, a także pracę poza granicami własnego państwa, jest aspekt ekonomiczny. Nie jest to natomiast jedyna przyczyna migracji Polaków. Innymi motywami podjęcia takiej decyzji są: brak odpowiedniej pracy zarobkowej w rodzimym kraju, lepsze warunki bytowe, większe możliwości rozwoju osobistego i zawodowego, a także lepsza opieka zdrowotna. Z Polski wyjeżdżają już nie tylko osoby, które mają mniej prestiżowy zawód. Na migrację coraz częściej decydują się młodzi ludzie, będący absolwentami szkół wyższych np. lekarze czy projektanci, aby spróbować swoich sił poza granicami własnego państwa3. Tak też po pierwszym maja 2004 roku skala wyjazdów wzrosła diametralnie. W przeciągu dziesięciu lat z Polski wyemigrowało ok. dwa milionów osób. Większość migrantów wyjeżdża do znajomych, rodziny lub za pośrednictwem agencji pracy. Wyjeżdżają zazwyczaj, gdy już mają zapewnione zakwaterowanie i pracę w miejscu, do którego docelowo się wybierają. Blisko 10% wszystkich aktywnych migrantów wyjechało do krajów zachodnich w celach zarobkowych po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Tabela 1. Emigracja z Polski na pobyt czasowy w latach 2008-2014 (liczba emigrantów w tys.) Kraj przebywania 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ogółem 2210 2100 2000 2060 2130 2196 2320 Europa 1887 1765 1685 1754 1816 1891 2016 Unia Europejska (27 krajów) 1820 1690 1607 1670 1720 1789 1901 Austria 40 36 29 25 28 31 34 Belgia 33 34 45 47 48 49 49 Czechy 10 9 7 7 8 8 9 Cypr 4 3 3 3 2 1 1 Dania 19 20 19 21 23 25 28 Finlandia 4 3 3 2 2 3 3 Francja 56 60 60 62 63 63 63 Grecja 20 16 16 15 14 12 9 Holandia 108 98 92 95 97 103 109 Hiszpania 83 84 48 40 37 34 32 Irlandia 180 140 133 120 118 115 113 Niemcy 490 465 440 470 500 560 614 Portugalia 1 1 1 1 1 1 1 3 Wielka emigracja Polaków. Do końca roku nowy rekord, http://telewizjarepublika.pl/wielka-emigracja-polakow-dokonca-roku-nowy-rekord,19592.html, 24.06.2016. 49 Migracja zarobkowa Polaków po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej Szwecja 29 31 33 36 38 40 43 Wielka Brytania 650 595 580 625 637 642 685 Włochy 88 88 92 94 97 96 96 Kraje spoza UE 67 75 78 85 96 102 112 Norwegia 38 45 50 56 65 71 79 Źródło: Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004-2014, GUS, 2015 Z raportu sporządzonego przez Główny Urząd Statystyczny wynika, że w końcowej fazie 2014 roku poza granicami własnego państwa znajdowało się ponad dwa miliony trzysta tysięcy osób. Migranci wybierając kraj, kierują się przede wszystkim: panującymi tam warunkami bytowymi, relacjami społeczeństwa z migrantami, a także położeniem geograficznym względem macierzystego kraju. 85% badanych opuszczających Polskę mieszka w Europie, a większość w krajach Unii Europejskiej. Największy odsetek polskich obywateli mieszka na terytorium Wielkiej Brytanii – sześćset osiemdziesiąt pięć tysięcy osób w 2014 roku. Polacy wybierają ten kraj ze względu na atrakcyjne zarobki oraz wysokie świadczenia socjalne. Drugim krajem pod względem zaludnienia polskich obywateli są Niemcy. Mieszka tam ok. pięćset tysięcy osób. Wybór tego kraju podyktowany jest względami ekonomicznymi, panującym tam niskim bezrobociem oraz bliską odległością od własnego państwa. W Irlandii w latach 2008–2014 zaobserwowano spadek liczby osób tam zamieszkujących. W Szwecji, Holandii, Włoszech i Francji średnia osób przebywających na terytorium tych krajów jest stabilna. Norwegia natomiast jest krajem, do którego Polacy coraz częściej migrują ze względu na atrakcyjniejsze zarobki i sprzyjające prawo pracy4. 3. Skutki ruchów migracyjnych względem Polski Migracja zarobkowa pociąga za sobą zarówno negatywne, jak i pozytywne skutki, które bezpośrednio oddziałują na gospodarkę i obraz społeczeństwa polskiego. Brak atrakcyjnych ofert na rynku pracy oraz możliwość zarobienia kilkukrotnie większych pieniędzy za granicą skłania coraz większą rzeszę osób przedsiębiorczych, mobilnych oraz posiadających wyższe wykształcenie do migracji do krajów Unii Europejskiej. Coraz częstsze migracje wśród Polaków wymuszają na właścicielach firm podwyżki wynagrodzeń pracowników, aby dzięki temu mogli zatrudnić osoby posiadające odpowiednie kwalifikacje wymagane dla danego stanowiska. Atrakcyjniejsze zarobki wśród pracowników nie wpływają jednak na wydajność w miejscu zatrudnia. Następstwem zwiększania płacy dla pracowników przez polskie firmy jest zmniejszenie między nimi rywalizacji. Będzie to miało wpływ na rozwój dużych korporacji w przyszłości z racji pomniejszającego się zysku. Rosnące wynagrodzenia za wykonywaną pracę mogą zniechęcić zagraniczne firmy do zakładania w Polsce działalności, ponieważ może być to dla nich nieopłacalne. Jednym z możliwych rozwiązań mogłoby być otworzenie granic kraju dla migrantów przyjeżdżających zza wschodniej granicy oraz aktywizacja osób bezrobotnych, tzn. przymusowe wysyłanie osób nieposiadających stałego zatrudnienia na dodatkowe kursy, gdzie mogliby zyskać dodatkowe wykształcenie oraz kwalifikacje, które umożliwiłyby im podjęcie pracy w przyszłości. Taka inwestycja wymaga również dużego nakładu finansowego ze strony państwa, aczkolwiek nie ma pewności że osoby, które zdobędą potrzebne kwalifikacje do wykonywania danej pracy, zostaną w rodzimym kraju. Do zasadniczych skutków ekonomicznych migracji Polaków zalicza się: 1) zrównanie się płac realnych (płace realne spadają w kraju przyjmującym, natomiast mają tendencję wzrostową w kraju 4 J. Kwinta-Odrzywołek, Kierunki emigracji zarobkowej, http://www.rynekpracy.pl/artykul.php/n.281/email.142444/wpis.766, 27.06.2016. 50 Migracja zarobkowa Polaków po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej wysyłającym); 2) zwiększenie wysokości PKB w kraju przyjmującym, a zmniejszenie w kraju wysyłającym. Jednym z negatywnych skutków migracji Polaków jest fakt, że zaczyna brakować ludzi do pracy posiadających odpowiednie kwalifikacje do wykonywania danego zawodu. Coraz częściej zagraniczni inwestorzy mają większe problemy w znalezieniu pracowników do fabryk, znajdujących się na terenie Polski. Trudności w znalezieniu odpowiednich pracowników spowodowane są dwoma podstawowymi motywami: miejscowi ludzie, pozostający bez pracy, wolą utrzymywać się z zasiłków, jakie otrzymują od państwa i nigdzie nie pracować niż uczęszczać do pracy i otrzymywać mało atrakcyjne zarobki. Natomiast osoby mobilne, aktywne zawodowo, wolą jechać za granicę5. Negatywnym skutkiem migracji jest stale rosnąca liczba osób opuszczających kraj z wyższym wykształceniem. W krajach Europy Zachodniej zarobki są kilkukrotnie większe niż w Polsce. Zachodzi więc sytuacja, w której to najpierw państwo finansowało w pewnym stopniu rozwój edukacji przyszłych prawników, inżynierów czy informatyków, a ci po ukończeniu studiów wyższych wyjeżdżają z kraju macierzystego, aby napędzać system gospodarczy państwa, do którego docelowo migrują. Dla krajów przyjmujących duży napływ migrantów oznacza wzrost siły roboczej, która nie wymaga inwestowania dodatkowych pieniędzy na kształcenie. Pozytywnym aspektem migracji dla kraju wysyłającego jest fakt, że pieniądze zarobione poza granicami państwa zostają przesyłane do kraju macierzystego. Według ekonomistów ma to wpływ na gospodarkę wtedy, gdy pieniądze są dobrze i efektywnie wykorzystywane w rodzimym kraju. W głównym zamierzeniu sprzyjają one zmniejszeniu ubóstwa panującemu w państwie. Warto odnotować, że transfery pieniężne mogą być wykorzystywane do inwestycji, dzięki czemu wzrasta zatrudnienie na lokalnym rynku pracy. Dzięki transferom środków pieniężnych do Polski kurs złotego umacnia się, przez co zaobserwowany jest wzrost podaży zagranicznych walut na rynku. Dodatkowo następuje umocnienie kapitału gotówkowego, na co bezpośredni wpływ ma wymiana zarobionych pieniędzy na złotówki. Powrót Polaków z migracji stanowi olbrzymie korzyści dla kraju, ponieważ migranci przywożą ze sobą nie tylko zarobione pieniądze, ale także cenny kapitał w postaci: nowych kontaktów, umiejętności, wartości, doświadczenia, dzięki czemu w przyszłości będą mogli otworzyć własną działalność gospodarczą na terenie kraju6. Skutki migracji uwidaczniają się już w znacznym stopniu na polskim rynku pracy. Ok. 50 % respondentów w przeprowadzonej ankiecie przez KPMG7 deklaruje większe trudności w znalezieniu odpowiednich pracowników, posiadających wykształcenie umożliwiające podjęcie pracy na danym stanowisku. Największe zapotrzebowanie w Polsce jest na osoby posiadające wykształcenie wyższe oraz średnie techniczne. Najbardziej pożądanymi na rynku pracy są osoby, które posiadają dyplomy ukończenia kursów kierunkowych, takich jak : informatycy, logistycy, pracownicy budowlani, ślusarze, operatorzy maszyn, elektrycy, finansiści8. Według raportu Komitetu Badań nad Migracjami PAN, od momentu wstąpienia Polski do Unii Europejskiej i zwiększającej się z roku na rok liczbie osób wyjeżdżających z ojczystego kraju, zaobserwowano większy spadek liczby urodzeń, nawet do kilkudziesięciu tysięcy rocznie, a także szybszy proces starzenia się polskiego społeczeństwa. Według szacunkowych danych z Głównego Urzędu Statystycznego, polskich migrantów czasowych jest ponad dwa miliony (tzn. widnieją jako mieszkań5 Por. M. Brzezińska, 170 zł dziennie to za mało dla bezrobotnego?, „Gazeta Wyborcza” z 14 lipca 2006 oraz M. Wojciechowski, Nie ma pracowników, truskawki będą zaorane?, „Gazeta Wyborcza” z 28 czerwca 2006. 6 P. Cymanow P., Społeczne i ekonomiczne konsekwencje migracji zewnętrznych mieszkańców obszarów wiejskich, http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/PRS_2010_T10(25)_z1_s33.pdf, 05.10.2016. 7 KPMG – firma świadcząca usługi profesjonalne, międzynarodowa spółdzielnia osób prawnych zarejestrowana w Szwajcarii. 8 Raport KPMG, Migracja pracowników – szansa czy zagrożenie? , http://www.fise.org.pl/files/1bezrobocie.org.pl/public/migracje/Migracja_pracownikow_raport_KPMG.pdf, 2008 r. 26.06.2016. 51 Migracja zarobkowa Polaków po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej cy kraju, aczkolwiek nie przebywają w nim, wyjechali za granicę). Największy odsetek liczby osób opuszczających swój rodowity kraj jest w następujących regionach Polski : Opolszczyzna ( ok. 11%), Podlasie (ok. 9%), Podkarpacie ( ok. 8 %), Warmia i Mazury ( ok. 7 %). Na przestrzeni ostatnich lat zjawisko migracji nasila się z coraz większą częstotliwością w województwach, w których do tej pory współczynnik migracji był stosunkowo niższy niż w innych regionach Polski. Uwagę należy zwrócić na przeobrażenia w polskich rodzinach po wyjeździe członka rodziny (najczęściej męża lub żony). Dość często w takich sytuacjach dochodzi do rozpadu więzi rodzinnych. Według omawianego raportu największy współczynnik orzekania rozwodów zachodzi w województwach, w których jest najwyższy odsetek osób migrujących za granicę. Są to województwa: Warmińsko-Mazurskie, Zachodniopomorskie, Dolnośląskie i Lubuskie. Według Przewodniczącego Komitetu, prof. Marka Okólskiego, migracja może oznaczać rozpad więzi rodzin wielopokoleniowych. Tym samym będzie potrzebne opracowanie efektywniejszych i sprawniejszych metod pracy ze starszymi osobami, które pozostają w kraju9. Podsumowanie Migracja to nie tylko pieniądze, lepsze warunki życia, korzystniejsze i atrakcyjniejsze wynagrodzenie za pracę, ale jest to także cenna lekcja, która w przyszłości może przynieść pozytywne rezultaty dla obywateli powracających do macierzystego kraju. Każde nowe doświadczenie rozwija osobowość, pogląd na sytuacje innych ludzi, a także perspektywę własnego kraju. Dla niektórych, owa perspektywa zachęca do powrotu, innych natomiast skłania do pozostania w dotychczasowym miejscu. Każdy wyjazd, nawet krótki, jest bardzo dobrym doświadczeniem w kontekście przyszłości człowieka. Pomaga mu się rozwinąć, poszerzać horyzonty, czerpać inspiracje. Praca na obczyźnie, może nie tylko dostarczać pieniądze, ale także pomysły na założenie własnej działalności gospodarczej, przynoszącej korzyści materialne w przyszłości. Problem migracji w Polsce jednak się poszerza. Więcej ludzi wyjeżdża za granicę, aby zapracować na swoją przyszłość. Osoby kończące szkołę średnią lub studia wyższe nie widzą dla siebie miejsca na polskim rynku pracy. Z jednej strony migracja w dużym stopniu zmniejsza problem bezrobocia, ponieważ ludzie wyjeżdżają za granicę i tym samym tworzy się mniejsza konkurencyjność na rynku pracy. Natomiast negatywnym skutkiem jest to, że przedsiębiorcom trudniej jest znaleźć pracowników posiadających odpowiednie kwalifikacje, umożliwiające pracę na danym przez nich stanowisku. Największy odsetek polskich migrantów znajduje się w Wielkiej Brytanii, w której po ogłoszeniu wyników referendum na temat pozostania lub opuszczenia struktur Unii Europejskiej, dochodzi do coraz częstszych antypolskich i antyimigranckich zachowań, co może spowodować w przyszłości masowe powroty Polaków do kraju. Bibliografia Banaszkiewicz A., Główne kierunki i natężenie migracji światowych w latach 1945-1995 [w:] Migracje 1945-1995. Migracje i społeczeństwo, t. 3, Warszawa 1999 Cymanow P., Społeczne i ekonomiczne konsekwencje migracji zewnętrznych mieszkańców obszarów wiejskich, http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/PRS_2010_T10(25)_z1_s33.pdf Janowska H., Emigracja zarobkowa z Polski 1918-1939, Warszawa 1981 Komitet Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk, Społeczne skutki Poakcesyjnych migracji ludności Polski, Warszawa 2014 Kwinta-Odrzywołek J., Kierunki emigracji zarobkowej, http://www.rynekpracy.pl/artykul.php/n.281/email.142444/wpis.766 Brzezińska M., 170 zł dziennie to za mało dla bezrobotnego?, „Gazeta Wyborcza” z 14 lipca 2006 1. 2. 3. 4. 5. 6. 9 Komitet Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk, Społeczne skutki Poakcesyjnych migracji ludności Polski, Warszawa 2014 . 52 Migracja zarobkowa Polaków po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej Raport KPMG, Migracja pracowników – szansa czy zagrożenie?, http://www.fise.org.pl/files/1bezrobocie.org.pl/public/migracje/Migracja_pracownikow_raport_KPMG.pdf, 8. Sakson A., Problem masowej emigracji z Polski w latach osiemdziesiątych, „Życie i Myśl” 1989, nr 10 9. Wielka emigracja Polaków. Do końca roku nowy rekord, http://telewizjarepublika.pl/wielka-emigracjapolakow-do-konca-roku-nowy-rekord,19592.html 10. Wojciechowski M., Nie ma pracowników, truskawki będą zaorane?, „Gazeta Wyborcza” z 28 czerwca 2006 7. 11. Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych (XVIII-XX wiek), red. A. Pilcha Warszawa 1984 12. Obracht-Prondzyński C., Emigracja z Polski. Przyczyny formy-cele-skutki, [w:] Obracht-Prondzyński C., W kręgu problematyki kaszubsko-pomorskiej. Studia i szkice, Gdańsk-Wejherowo 2003 53