Udział małoletnich w postępowaniu karnym z art. 207 kk. Raport z

Transkrypt

Udział małoletnich
w postępowaniu karnym
z art. 207 kk
Raport z badań aktowych
Fundacja Dzieci Niczyje
2013
Udział małoletnich w postępowaniu karnym z art. 207 kk. Raport z badań aktowych
Autor:
Olga Trocha
Przeprowadzający badania aktowe:
Monika Horna, Anna Karwacka, Olga Trocha
Konsultacja ankiety badawczej i analiza statystyczna:
Katarzyna Makaruk
Publikacja powstała w ramach projektu
„Child witness with special needs” No JUST/2010/JPEN/AG/156130-CE-041873/00-05
programu Criminal Justice finansowanego przez Komisję Europejską.
Niniejsza publikacja wyraża wyłącznie poglądy i opinie autora, Komisja nie może zostać pociągnięta
do odpowiedzialności za jakiekolwiek użycie informacji w niej zawartych.
Copyright © 2013 Fundacja Dzieci Niczyje
Fundacja Dzieci Niczyje
03-926 Warszawa, ul. Walecznych 59
tel. (22) 616 02 68; [email protected]; www.fdn.pl
2
© Fundacja Dzieci Niczyje, 2013
Spis treści
1.
Podziękowania 4
2.
Wstęp
4
3.
Zarys regulacji prawnych związanych z przedmiotem badań 4
4.
Cel badania
10
5. Metodologia badań 11
5.1. Procedura badawcza
11
5.2. Metoda i narzędzia badawcze 12
5.3. Opis spraw objętych badaniem 12
5.4. Ograniczenia badawcze
13
6.
Wyniki badań 14
6.1. Wszczęcie postępowania karnego – inicjatywa 15
6.2. Sposób reprezentacji pokrzywdzonego małoletniego 18
6.3. Relacje dziecka ze sprawcą w toku postępowania karnego 23
6.4. Udział małoletniego pokrzywdzonego w czynności przesłuchania 25
a. Jednorazowość/wielokrotność przesłuchań 25
b. Miejsce przesłuchania
25
c. Utrwalenie przebiegu czynności przesłuchania w formie audiowizualnej 28
d. Udział biegłego psychologa w czynności przesłuchania 29
e. Pouczenie dziecka o jego prawach i obowiązkach
29
f. Inne aspekty przesłuchania dziecka 31
6.5. Inne postępowania dotyczące dziecka lub jego rodziny 34
7.
Podsumowanie wyników badań i wnioski 34
8. Spis wykresów i tabel 37
9. Bibliografia
38
Akty prawne 41
Literatura 41
3
1. Podziękowania
Na wstępie chciałabym podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tego raportu. Monice Sajkowskiej – dyrektor Fundacji Dzieci Niczyje, która zawsze popierała projekty/pomysły badawcze i udzielała mi wsparcia merytorycznego, Darii Drab – koordynatorowi programu „Dziecko-świadek szczególnej troski” za cierpliwość
i wyrozumiałość, Marii Keller-Hameli – dyrektor ds. współpracy zagranicznej Fundacji za pomoc w zdobywaniu
partnerów do prowadzenia niniejszych badań i wsparcie w trudnych momentach, Monice Hornie i Ani Karwackiej
za uważne i rzetelne badanie akt spraw oraz zaangażowanie i dociekliwość, Katarzynie Makaruk z działu badawczego Fundacji za cenne uwagi i świetne tempo pracy, Justynie Podlewskiej – koordynatorowi działu prawnego
za wsparcie merytoryczne i psychiczne oraz wszystkim innym, dzięki którym te badania mogły się odbyć.
Na osobne miejsce zasługują oczywiście podziękowania za umożliwienie przeprowadzenia badań w konkretnych
sądach oraz jednostkach prokuratury w apelacji warszawskiej – dla Prezesów tych sądów, Prokuratorów Rejonowych oraz Prokuratora Okręgowego w Warszawie. Jednocześnie składam podziękowania dla personelu administracyjnego tych instytucji za wkład pracy w wyszukanie i udostępnienie ankieterom akt do przebadania.
2. Wstęp
W 2011 r. Fundacja Dzieci Niczyje przeprowadziła ogólnopolskie badania aktowe dotyczące przesłuchań dzieci.
Wyniki badań potwierdziły część dotychczasowych obserwacji Fundacji związanych z udziałem dzieci w postępowaniu karnym1. Przyniosły też nowe, istotne informacje w tym zakresie, np. niepokojące wyniki dotyczące
wykonywania praw dzieci w postępowaniu karnym. Wyniki tych badań zostały wykorzystane w wielu późniejszych
postulatach legislacyjnych Fundacji2, a także w codziennej praktyce pracy z klientami.
Biorąc pod uwagę to, jak ważne okazały się wyniki poprzednich badań, Fundacja postanowiła przeprowadzić
kolejne. Badania te miały objąć swoim zakresem zarówno kwestię przesłuchania, jak i – bardziej szczegółowo niż
dotychczas – wykonywania praw dziecka w postępowaniu karnym i relacji dziecka ze sprawcą w toku tego postępowania3.
Głównym problemem badawczym było ustalenie praktyki postępowania w sprawach z art. 207 kk4 (znęcanie się),
popełnionych na szkodę małoletnich do 18 roku życia. Z uwagi na ograniczenia czasowe i finansowe zdecydowaliśmy się na przeprowadzenie badań w jednej tylko apelacji (apelacji warszawskiej). Założeniem było uzyskanie
wyników badań odzwierciedlających w pełni praktykę prowadzenia ww. spraw, dlatego postanowiliśmy zbadać
wszystkie dostępne akta spełniające przyjęte kryteria badawcze.
3. Zarys regulacji prawnych związanych z przedmiotem badań5
Artykuł 207 kk, do którego odnoszą się niniejsze badania, penalizuje znęcanie się fizyczne lub psychiczne
m.in. nad osobą najbliższą albo nad małoletnim. W odniesieniu do małoletnich przestępstwo to może być popełnione niezależnie od tego, czy istnieją między sprawcą a dzieckiem relacje zależności/pokrewieństwa. Zatem
przestępstwo to może być związane zarówno z przemocą w rodzinie dziecka, jak i z czynami osób innych niż osoby
najbliższe. W objętych badaniami sprawach zdecydowaną większość sprawców stanowili rodzice, jednak sprawcami byli także: wychowawcy, konkubenci rodzica czy rodzeństwa dziecka, opiekunka dziecka (zob. wykres 3.).
Zob. O. Trocha, Praktyka przesłuchiwania dzieci w Polsce. Raport z badań aktowych, Warszawa 2011, www.fdn.pl.
W szczególności w postulacie wprowadzenia obligatoryjnego przesłuchania dziecka w miejscu do tego dostosowanym. Taki postulat Fundacja Dzieci Niczyje podniosła w toku prac nad poselskim projektem ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego (druk sejmowy nr 998), więcej informacji: www.sejm.gov.pl oraz www.lobbing.fdn.pl. W chwili oddawania niniejszego raportu
ustawa, powstała na gruncie tego projektu – Ustawa z dnia z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks
postępowania karnego, została już podpisana przez Prezydenta, lecz jeszcze nie została opublikowana.
3
Dlatego też nie można porównywać wyników badań z 2011 r. oraz opisywanych w niniejszym raporcie.
4
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz.U.1997.88.553.
5
Stan prawny opisywany w tym rozdziale jest obowiązujący na dzień 19.7.2013 r.
1
2
4
Aby kompleksowo ukazać problem udziału dziecka w postępowaniu z art. 207 kk, należy najpierw odnieść się
do regulacji prawnych dotyczących:
1. wykonywania praw dziecka w postępowaniu karnym,
2. możliwości zastosowania wobec podejrzanego/oskarżonego środków zapobiegawczych,
3. przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego,
4. fakultatywności/obligatoryjności wszczęcia innych postępowań w sprawie dziecka/jego rodziny.
Ad. 1. Zgodnie z art. 51 § 2 kpk6, jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni, jego prawa wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. Dziecko zachowuje zatem status pokrzywdzonego w postępowaniu karnym7. Jednak - z uwagi na brak pełnej zdolności do czynności prawnych - prawa jego
wykonuje zawsze osoba pełnoletnia. Zwykle osobą tą jest rodzic, jednak w przypadku, gdy żadnemu z rodziców
nie przysługuje władza rodzicielska albo jeżeli rodzice są nieznani - przedstawicielem takim jest opiekun prawny8.
Rodzic jednak nie powinien reprezentować dziecka w sytuacji, gdy istnieje ryzyko konfliktu interesów. W uchwale
SN (7) z 2010 r.9 wskazano, iż rodzic małoletniego nie może wykonywać w postępowaniu karnym praw małoletniego pokrzywdzonego, jeżeli oskarżonym jest drugi z rodziców. W takiej sytuacji do reprezentowania dziecka
w postępowaniu powinien zostać wyznaczony kurator procesowy.
W czasie prowadzenia postępowań objętych badaniami brak było jednoznacznych wskazówek orzecznictwa
co do rozwiązania tej kwestii. Należy jednak wskazać, że już wówczas obowiązywał art. 99 k.r.o.10, który umożliwiał
wyznaczenie – w przypadku wystąpienia konfliktu interesów w postępowaniu – kuratora dla małoletniego. Dlatego w ankiecie badawczej znalazły się także pytania dotyczące kuratora procesowego.
Należy wskazać, iż w postępowaniu przygotowawczym status strony przysługuje pokrzywdzonemu bez konieczności dopełniania jakichkolwiek formalności. Wynika on z faktu pokrzywdzenia czynem zabronionym. W postępowaniu sądowym jednak uzyskanie statusu strony wymaga pewnej aktywności ze strony pokrzywdzonego – złożenia
oświadczenia, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego11. Dopiero takie oświadczenie otwiera drogę
do wykonywania przez pokrzywdzonego praw strony w tym postępowaniu, w szczególności do składania wniosków dowodowych i składania środków zaskarżenia.
Ad. 2. Problemem objętym niniejszymi badaniami były także relacje między sprawcą a pokrzywdzonym,
m.in. ich wspólne zamieszkiwanie w trakcie trwania postępowania. Ochronie dziecka przed wspólnym zamieszkiwaniem mogą służyć stosowane wobec podejrzanego/oskarżonego środki zapobiegawcze. Co prawda, celem
stosowania ww. środków jest głównie zapewnienie prawidłowego przebiegu postępowania karnego12, ale mogą
się one przyczyniać się także do ochrony pokrzywdzonego.
Szczególne znaczenie w tym kontekście mają:
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego, Dz.U.1997.89.555.
Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 15 kwietnia 2004 r., II AKa 74/2004, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2004/10 poz. 28, w którym
sąd ten wskazuje, iż małoletniość osoby bezpośrednio pokrzywdzonej przestępstwem wpływa jedynie na to, że jego prawa wykonuje przedstawiciel ustawowy, natomiast nie ma to wpływu na status osoby pokrzywdzonej.
8
Artykuł 94 § 3 k.r.o.
9
Uchwała SN (7) z dnia 30 września 2010 r., I KZP 10/2010, Biuletyn Prawa Karnego 2010/4.
10
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r., Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U.1964.9.59 ze zm.
11
Artykuł 53 kpk. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego.
Artykuł 54 kpk:
§ 1. Jeżeli akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony może aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej
złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego.
§ 2. Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie pozbawia uprawnień oskarżyciela posiłkowego.
12
Taka jest zresztą główna podstawa do stosowania środków zapobiegawczych. Zgodnie z art. 249 § 1 kpk, środki zapobiegawcze można
stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego
nowego, ciężkiego przestępstwa; można je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony
popełnił przestępstwo.
6
7
5
a) Tymczasowe aresztowanie. Jest ono stosowane tylko, jeśli nie jest wystarczający inny środek zapobiegawczy
oraz gdy spełnione są przesłanki: uzasadnionej obawy ucieczki lub ukrywania się oskarżonego lub uzasadnionej
obawy, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne13.
b) Oddanie podejrzanego/oskarżonego pod dozór Policji wraz z orzeczeniem wobec niego obowiązków. Należy wskazać, że od 8 czerwca 2010 r. obowiązuje znowelizowany przepis art. 275 § 2 kpk, zgodnie z którym na
oddanego pod dozór można nałożyć zakaz kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami14. Wcześniej w przepisie tym brakowało wyraźnego wskazania, że dopuszczalny jest w ramach dozoru ww. zakaz. Zmiana
ta niewątpliwie przyczyniła się do możliwości większej ochrony pokrzywdzonego w toku postępowania15.
c) Nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.
Możliwość orzekania tego nakazu wprowadziła dopiero Ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw16. Przesłankami do jego orzeczenia jest: zarzut popełnienia przestępstwa z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej oraz uzasadniona obawa,
że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem
takiego przestępstwa groził17.
Artykuł 257 kpk:
§ 1. Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy.
§ 2. Stosując tymczasowe aresztowanie, sąd może zastrzec, że środek ten ulegnie zmianie z chwilą złożenia, nie później niż w wyznaczonym
terminie, określonego poręczenia majątkowego.
Art. 258 kpk:
§ 1. Tymczasowe aresztowanie może nastąpić, jeżeli:
1) zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma
on w kraju stałego miejsca pobytu,
2) zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób
utrudniał postępowanie karne.
§ 2. Jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna
granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu
surową karą.
§ 3. Tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza
gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
§ 4. Przepisy § 1-3 stosuje się odpowiednio do pozostałych środków zapobiegawczych.
14
Obowiązujące brzmienie tego przepisu: art. 275 § 1. Tytułem środka zapobiegawczego można oddać oskarżonego pod dozór Policji, a oskarżonego żołnierza – pod dozór przełożonego wojskowego. § 2. Oddany pod dozór ma obowiązek stosowania się do wymagań zawartych w postanowieniu sądu lub prokuratora. Obowiązek ten może
polegać na zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszaniu się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, zawiadamianiu go o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu, zakazie kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami, zakazie
przebywania w określonych miejscach, a także na innych ograniczeniach swobody oskarżonego, niezbędnych do wykonywania dozoru. § 3. Jeżeli zachodzą przesłanki zastosowania tymczasowego aresztowania wobec oskarżonego o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy
lub groźby bezprawnej na szkodę osoby najbliższej albo innej osoby zamieszkującej wspólnie ze sprawcą, zamiast tymczasowego aresztowania
można zastosować dozór, pod warunkiem że oskarżony w wyznaczonym terminie opuści lokal zajmowany wspólnie z pokrzywdzonym oraz
określi miejsce swojego pobytu. § 4. Oddany pod dozór Policji ma obowiązek stawiania się we wskazanej jednostce organizacyjnej Policji z dokumentem stwierdzającym tożsamość, wykonywania poleceń mających na celu dokumentowanie przebiegu dozoru oraz udzielania informacji koniecznych dla ustalenia, czy
stosuje się on do wymagań nałożonych w postanowieniu sądu lub prokuratora. W celu uzyskania takich informacji można wzywać oskarżonego do stawiennictwa w wyznaczonym terminie. § 5. W wypadku niestosowania się przez oddanego pod dozór do wymagań określonych w postanowieniu organ dozorujący niezwłocznie
zawiadamia o tym sąd lub prokuratora, który wydał postanowienie. 15
Ustawą z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy, ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, Dz.U.2009.206.1589.
16
Dz.U.2010.125.842.
17
Artykuł 275a § 1. Tytułem środka zapobiegawczego można nakazać oskarżonemu o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy na szkodę
osoby wspólnie zamieszkującej opuszczenie lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa
groził.
13
6
Podobnie jak w przypadku znowelizowanych przepisów dotyczących dozoru, środek ten – z uwagi na czas wprowadzenia – nie występował w sprawach objętych badaniem.
d) Zawieszenie podejrzanego/oskarżonego w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu. Środek ten
ma duże znaczenie w odniesieniu do osób, które wykorzystały wykonywany zawód do popełnienia przestępstwa
na szkodę dziecka. Zawieszenie takie jest fakultatywne18.
Ad. 3. Przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego przestępstwem znęcania się może w postępowaniu karnym
odbywać się zasadniczo w dwóch trybach, w zależności od wieku pokrzywdzonego w chwili przesłuchania.
Tryb określony w art. 185a kpk (który na potrzeby niniejszego raportu nazywany będzie „trybem ochronnym”)
obejmuje m.in. małoletnich pokrzywdzonych czynami z rozdziału XXVI kk (tj. przestępstwami przeciwko rodzinie
i opiece), którzy w chwili przesłuchania nie ukończyli 15 lat19. Dzieci starsze w chwili przesłuchania podlegają trybowi przesłuchania „zwykłego”, tj. określonego w art. 177 i nast. kpk.
Tryb ochronny20 zapewnia przede wszystkim:
a) Co do zasady – jednorazowość przesłuchania małoletniego. Ustawodawca przewidział dwa wyjątki od tej zasady. Są nimi sytuacje, gdy wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub kiedy zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego21.
b) Przesłuchanie na posiedzeniu sądu. Oznacza to, iż niezależnie od etapu postępowania karnego (postępowanie
przygotowawcze lub sądowe), przesłuchanie prowadzi się na posiedzeniu sądu.
c) Przeprowadzenie przesłuchania przez sąd.
d) Obligatoryjny udział biegłego psychologa w przesłuchaniu.
e) Obligatoryjne utrwalenie przesłuchania za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk (art. 147 § 2 pkt 2
kpk), jeżeli względy techniczne nie stoją temu na przeszkodzie22.
f) Zamknięty katalog podmiotów uprawnionych do wzięcia udziału w przesłuchaniu. Do osób uprawnionych nale§ 2. W postępowaniu przygotowawczym środek przewidziany w § 1 stosuje się na wniosek Policji albo z urzędu.
§ 3. Jeżeli wobec oskarżonego, zatrzymanego na podstawie art. 244 § 1a lub 1b, zachodzą podstawy do zastosowania środka zapobiegawczego
przewidzianego w § 1, Policja niezwłocznie, nie później niż przed upływem 24 godzin od chwili zatrzymania, występuje z wnioskiem do prokuratora o zastosowanie tego środka zapobiegawczego; wniosek powinien być rozpoznany przed upływem 48 godzin od chwili zatrzymania
oskarżonego.
§ 4. Środek przewidziany w § 1 stosuje się na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli nie ustały przesłanki jego stosowania, sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, na wniosek prokuratora, może przedłużyć jego stosowanie na dalsze okresy, nie dłuższe niż 3 miesiące.
§ 5. Wydając postanowienie o nakazie opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego można, na wniosek oskarżonego, wskazać mu miejsce pobytu w placówkach zapewniających miejsca noclegowe. Placówkami wskazanymi do umieszczenia oskarżonego nie mogą być placówki
pobytu ofiar przemocy w rodzinie.
18
Artykuł 276 kpk. Tytułem środka zapobiegawczego można zawiesić oskarżonego w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu
albo nakazać powstrzymanie się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów.
19
Zmiany tego przepisu przewiduje Ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postępowania
karnego, w chwili oddawania raportu jeszcze nie podpisana przez Prezydenta.
20
Art. 185a kpk:
(160)KPKk§ 1. (161)W sprawach o przestępstwa określone w rozdziałach XXV i XXVI Kodeksu karnego pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w charakterze świadka tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie
wymaga ponownego przesłuchania, lub zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. § 2. Przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. Prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego
mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu. Osoba wymieniona w art. 51 § 2 ma prawo również być obecna przy przesłuchaniu, jeżeli nie ogranicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego. § 3. (162)Protokół przesłuchania odczytuje się na rozprawie głównej; jeżeli został sporządzony zapis obrazu i dźwięku przesłuchania, należy
go odtworzyć. 21
Pierwsza przesłanka podlega – jak każdy wniosek dowodowy – ocenie organu prowadzącego postępowanie (zob. postanowienie SN
z 6 lipca 2006 r., IV KK 226/06), natomiast złożenie wniosku przez oskarżonego w przypadku drugiej przesłanki takiej ocenie nie podlega
– drugie przesłuchanie zarządzane jest wówczas niejako automatycznie (zob. postanowienie SN z 24.11.2010 r., I KZP 21/10).
22
Tak jest w obowiązującym stanie prawnym, wspomniana wyżej ustawa z 13 czerwca 2013 r. wprowadza bezwyjątkowe obligatoryjne rejestrowanie przebiegu przesłuchania. Zob. ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy – Kodeks postępowania karnego, druk sejmowy 998.
7
żą: prokurator, obrońca, pełnomocnik pokrzywdzonego, osoba wymieniona w art. 51 § 2 kpk. Ta ostatnia osoba
– osoba wykonująca prawa dziecka w postępowaniu – może uczestniczyć w przesłuchaniu, o ile nie ogranicza
to swobody wypowiedzi dziecka.
g) Brak wskazania, gdzie przesłuchanie powinno się odbyć23. Co do zasady posiedzenia sądu odbywają się na salach sądowych. Jednakże, wobec braku wyraźnej regulacji w tym zakresie, w praktyce przesłuchania te odbywają
się czasem w tzw. przyjaznych pokojach przesłuchań. Pokoje te są miejscami przystosowanymi do przesłuchania
małoletniego świadka (mogą znajdować się w budynku organu prowadzącego sprawę, np. w sądzie, prokuraturze,
komisariacie Policji, jak i poza jego siedzibą – np. w organizacji pozarządowej, samorządowej itp.).
Drugi omawiany tryb przesłuchania (art. 177 i nast. kpk), któremu podlegają pozostali pokrzywdzeni, nie przewiduje ww. gwarancji. W dużej mierze przebieg tej czynności dowodowej (w tym organ prowadzący, uczestnicy)
zależy od etapu postępowania, na którym odbywa się przesłuchanie.
Najistotniejszym „brakiem”, z punktu widzenia ochrony dziecka, jest dopuszczalność wielokrotnego przesłuchania
dziecka w toku postępowania.
Na etapie postępowania przygotowawczego przesłuchanie to regulowane jest następująco:
a) Liczba przesłuchań w tym trybie nie jest limitowana i zależy od potrzeby udowodnienia określonych okoliczności.
b) Przesłuchanie prowadzi co do zasady organ prowadzący postępowanie – tj. Policja lub prokurator.
c) Powołanie biegłego jest pozostawione do decyzji organu procesowego. Jeśli prowadzący uzna, iż istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego postrzeżeń, może zarządzić – na podstawie art. 192 § 2 kpk przesłuchanie małoletniego z udziałem
biegłego psychologa24.
Powołanie biegłego jest co prawda zalecane w orzecznictwie dotyczącym przesłuchania małoletniego25, jednak
nie jest obligatoryjne.
d) Rejestracja przebiegu przesłuchania jest fakultatywna. Kwestia ta regulowana jest w art. 147 § 1 kpk, zgodnie
z którym można utrwalać przebieg każdej czynności protokołowanej, o ile uprzedzi się o tym osoby uczestniczące
w czynności. Szczególnym wskazaniem do rejestracji przesłuchania jest sytuacja, gdy zachodzi niebezpieczeństwo,
że przesłuchanie tej osoby nie będzie możliwe w dalszym postępowaniu.26.
Wcześniej wspomniana nowelizacja kpk gwarantuje przesłuchanie dzieci w trybie art. 185a kpk w miejscu do tego dostosowanym, zob. j.w.
Artykuł 192 kpk § 1. Jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego, nie może on sprzeciwić się oględzinom i badaniom
nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym.
§ 2. Jeżeli istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania
przez niego postrzeżeń, sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa, a świadek nie może się temu sprzeciwić.
§ 3. Przepisów § 1 i 2 nie stosuje się do osób, które odmówiły zeznań lub zostały od nich zwolnione na podstawie art. 182 § 1
i 2 lub art. 185.
§ 4. Dla celów dowodowych można również świadka, za jego zgodą, poddać oględzinom ciała i badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu.
25
Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 2 grudnia 2010 r., II AKa 183/2010: „Chociaż przepis art. 192 § 2 kpk przewiduje jedynie możliwość zastosowania określonego w nim trybu, niewątpliwie specyfika dowodu z zeznań małoletniego z uwagi na uwarunkowania
rozwojowe, powinna z reguły prowadzić do takiej formy przesłuchania, a jako konieczność należy traktować tę formę w sytuacji, gdy zeznania
małoletniego świadka mają szczególne znaczenie dla wyniku postępowania” oraz wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 31 maja
2006 r., II AKa 134/2006: „Nie może ulegać wątpliwości, że zarówno z punktu widzenia taktyki postępowania karnego, jak zwłaszcza kryminalistycznych reguł przesłuchania dziecka (małoletniego świadka) opisane postępowanie zdecydowanie odbiega od wzorca optymalnego, w
którym każdorazowo zakłada się udział w takich wypadkach psychologa. Nie po to, a raczej nie tylko dlatego, że wątpliwości budzić może jego
dojrzałość i poziom jego rozwoju umysłowego, ale po to głównie, aby chronić delikatną i nieukształtowaną jeszcze osobowość dziecka i jego
psychikę przed negatywnymi skutkami kontaktu z organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości karnej”.
23
24
Artykuł 147 kpk:
§ 1. Przebieg czynności protokołowanych może być utrwalony ponadto za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, o czym należy
przed uruchomieniem urządzenia uprzedzić osoby uczestniczące w czynności.
§ 2. Jeżeli względy techniczne nie stoją na przeszkodzie:
1) przesłuchanie świadka lub biegłego utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk, gdy:
26
8
Decyzję podejmuje w tej kwestii organ prowadzący.
e) Miejsce przesłuchania zależy od decyzji organu. Obowiązujące przepisy prawa wskazują raczej na zasadę prowadzenia czynności w jego siedzibie27. Nie oznacza to bynajmniej, że przesłuchanie pokrzywdzonego nie może
się odbyć w przyjaznym pokoju przesłuchań, jak w trybie art. 185a kpk. Brak jest w tym zakresie wyraźnych wskazań prawa.
Na etapie postępowania sądowego (a zatem – po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu), przesłuchanie dziecka
charakteryzuje się następującymi cechami:
a) Może odbywać się wielokrotnie. Zasadą jest, że sąd przesłuchuje świadka jeszcze raz na te same okoliczności,
o których świadek zeznawał już w postępowaniu przygotowawczym. Wynika to z przyjętej w polskim procesie karnym zasady bezpośredniości, zgodnie z którą postępowanie dowodowe winno być przeprowadzone bezpośrednio
przed sądem orzekającym w sprawie.
b) Prowadzone jest przez skład sądu rozpoznający sprawę.
c) Prowadzone jest przez sąd na rozprawie.
d) Zarówno kwestia biegłego, jak i kwestia rejestracji przebiegu czynności przesłuchania jest regulowana, tak jak
w przesłuchaniu w trybie art. 177 kpk w postępowaniu przygotowawczym. Zatem to, czy w przesłuchaniu weźmie
udział biegły psycholog i to, czy przesłuchanie zostanie nagrane, zależy od decyzji sądu.
e) Miejsce przesłuchania na tym etapie to – co do zasady – sala sądowa.
Ad. 4. Wszczęcie innych postępowań w sprawie dziecka/jego rodziny.
Ponieważ duża część przestępstw z art. 207 kk popełniana jest przez członków rodziny, odnieść się należy
do postępowania, którego celem jest zabezpieczenie dobra dziecka przed nieprawidłowościami właśnie w rodzinie. Mowa tu o postępowaniu opiekuńczym, w którym sąd może orzec np. ograniczenie władzy rodzicielskiej
rodziców dziecka poprzez umieszczenie go w pieczy zastępczej. Organ prowadzący postępowanie karne, identyfikując zagrożenie dobra dziecka, ma obowiązek powiadomienia sądu opiekuńczego o tym zagrożeniu (podstawą
tego obowiązku jest art. 51 kk28 oraz art. 572 kpc29).
a) zachodzi niebezpieczeństwo, że przesłuchanie tej osoby nie będzie możliwe w dalszym postępowaniu,
b) przesłuchanie następuje w trybie określonym w art. 396,
2) przesłuchanie pokrzywdzonego, o którym mowa w art. 185a, oraz świadka, o którym mowa w art. 185b, utrwala się za pomocą urządzenia
rejestrującego obraz i dźwięk.
§ 3. Jeżeli czynność procesową utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, protokół można ograniczyć do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących w niej udział. Zapis obrazu lub dźwięku, a także przekład zapisu dźwięku stają się załącznikami
do protokołu.
§ 4. Strona ma prawo otrzymać na swój koszt jedną kopię zapisu dźwięku lub obrazu. Nie dotyczy to przesłuchania na rozprawie odbywającej
się z wyłączeniem jawności albo w postępowaniu przygotowawczym.
§ 5. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, rodzaje urządzeń i środków technicznych służących do utrwalania obrazu
lub dźwięku dla celów procesowych oraz sposób przechowywania, odtwarzania i kopiowania zapisów, mając na uwadze konieczność właściwego zabezpieczenia utrwalonego obrazu lub dźwięku przed utratą dowodu, jego zniekształceniem lub nieuprawnionym ujawnieniem.
27
§ 166 zd. 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r., Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury, który stanowi iż: „Czynność tę (osobiste przesłuchanie przez prokuratora) przeprowadza się w siedzibie
prokuratury, chyba że szczególne względy stoją temu na przeszkodzie”.
28
Artykuł ten stanowi, że: Sąd, uznając za celowe orzeczenie pozbawienia lub ograniczenia praw rodzicielskich lub opiekuńczych w razie popełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim, zawiadamia o tym właściwy sąd rodzinny.
29
Artykuł 572 kpc § 1. Każdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, obowiązany jest zawiadomić o nim
sąd opiekuńczy. § 2. Obowiązek wymieniony w § 1 ciąży przede wszystkim na urzędach stanu cywilnego, sądach, prokuratorach, notariuszach, komornikach,
organach samorządu i administracji rządowej, organach Policji, placówkach oświatowych, opiekunach społecznych oraz organizacjach i zakładach zajmujących się opieką nad dziećmi lub osobami psychicznie chorymi. © Fundacja Dzieci Niczyje, 2013
9
Kolejne postępowanie, które może toczyć się równolegle do postępowania karnego, to procedura „Niebieskie
Karty”, związana ściśle ze zjawiskiem przemocy w rodzinie. Uregulowana jest ona Ustawą z dnia 29 lipca 2005
r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie30 oraz Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r.
w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta”31. Najważniejsze zmiany32 zostały do tej ustawy wprowadzone Ustawą z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy
w rodzinie oraz niektórych innych ustaw33, która weszła w życia 1 sierpnia 2010 r. Zmiana ta poszerzyła katalog
służb uczestniczących w zwalczaniu przemocy w rodzinie i utworzyła rodzaj systemu przeciwdziałania temu zjawisku. W badanych sprawach zmiany te jednak nie będą uwzględnione – właśnie z uwagi na czas ich wejścia w życie.
Jednak należy wskazać, iż jeszcze przed wejściem w życie ww. nowelizacji, na mocy wewnętrznych regulacji, obowiązywała w Policji procedura „Niebieskie Karty”. Obligowała ona funkcjonariuszy do wypełnienia formularza
i podjęcia przez dzielnicowego odpowiednich czynności w razie zaistnienia podejrzenia przemocy w rodzinie34.
Dlatego też w ankiecie znalazły się pytania dotyczące także tej procedury.
4. Cel badania
W ramach badań postanowione zostały następujące pytania badawcze:
a. Z czyjej inicjatywy wszczynane są postępowania z art. 207 kk?
b. Jak wykonywane są prawa małoletniego pokrzywdzonego w postępowaniu karnym?
c. Jakie są relacje dziecka pokrzywdzonego ze sprawcą w toku postępowania karnego?
d. Jak wygląda udział dziecka w czynności przesłuchania (wielokrotność przesłuchań, miejsce przesłuchania,
utrwalenie przebiegu czynności przesłuchania w formie audiowizualnej, udział biegłego psychologa w tej czynności, nieprawidłowości występujące w toku dokonywania tej czynności, sposób pouczenia dziecka o jego uprawnieniach i obowiązkach)?
e. Czy postępowaniu karnemu towarzyszą inne procedury (np. procedura „Niebieskie Karty”, postępowanie opiekuńcze itp.)?
5. Metodologia badań
5.1.
Procedura badawcza
Przestępstwa z art. 207 kk popełniane są w Polsce często. Według statystyk policyjnych, w 2010 r. postępowań
karnych z art. 207 kk (§ 1-§ 3) było 30 534, w latach kolejnych 29 958 (2011 r.) i 29 193 (2012 r.)35. Natomiast według danych Ministerstwa Sprawiedliwości, prawomocnych skazań za popełnienie czynu z art. 207 kk (wszystkie
paragrafy) było w 2010 r. 13 57036, zaś w kolejnych latach skazań w I instancji w sądach rejonowych z tego przepisu
było 13 68437(2011 r.) i 12 97038 (2012 r.).
Przed rozpoczęciem badań aktowych Fundacja Dzieci Niczyje – w drodze dostępu do informacji publicznej
– wystąpiła do Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratury Generalnej w celu ustalenia liczby spraw o czyny
z art. 207 kk popełnione na szkodę małoletniego prowadzonych w apelacji warszawskiej i zakończonych w 2010 r.
Dz.U.2005.180.1493 ze zm.
Dz.U.2011.209.1245.
32
W tym delegacja ustawowa do wydania ww. rozporządzenia.
33
Dz.U.2010.125.842.
34
Zob. nieaktualne już Zarządzenie nr 162 Komendanta Głównego Policji z dnia 18 lutego 2008 r. w sprawie metod i form wykonywania przez
Policję zadań w związku z przemocą w rodzinie w ramach procedury „Niebieskie Karty”, www.policja.pl.
35
Statystyki dostępne na www.policja.pl; data dostępu: 12 maja 2013 r.
36
Zgodnie z dokumentem: „Prawomocnie skazani dorośli wg rodzajów przestępstw i wymiaru kary – czyn główny w latach 2006-2010;
30
31
www.ms.gov.pl; data dostępu: 12 maja 2013 r.
37
Według: „Informacja statystyczna o ewidencji spraw i orzecznictwie w sądach powszechnych oraz o więziennictwie”, cz. III. Sprawy karne
w 2011 r., str. 93; www.ms.gov.pl; data dostępu: 12 maja 2013 r.
38
Zgodnie z: „Informacja statystyczna o ewidencji spraw i orzecznictwie w sądach powszechnych oraz o więziennictwie”, cz. III Sprawy karne
w 2012 r., str. 74; www.ms.gov.pl; data dostępu: 12 maja 2013 r.
10
Według statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości (tabela 1), w tym roku osądzono łącznie w apelacji warszawskiej
824 sprawców tego typu przestępstw, natomiast poszkodowanych osób małoletnich w osądzonych sprawach było
łącznie 145.
Okręgi Sądów Okręgowych
Okręg SO Warszawa – razem
Osądzeni
Skazani
Pokrzywdzony
małoletni
448
304
43
SR dla m.st. Warszawy
77
42
6
SR dla Warszawy Mokotowa
104
68
10
SR dla Warszawy Śródmieścia
24
19
9
SR dla Warszawy Woli
67
40
6
SR dla Warszawy Żoliborza
50
33
2
SR w Grodzisku Mazowieckim
35
26
3
SR w Piasecznie
50
42
0
SR w Pruszkowie
41
34
7
Okręg SO Warszawa Praga – razem
376
257
102
SR dla Warszawy Pragi Południe
62
41
8
SR dla Warszawy Pragi Północ
105
57
18
SR w Legionowie
62
43
3
SR w Nowym Dworze Mazowieckim
27
16
2
SR w Otwocku
37
30
35
SR w Wołominie
83
70
36
Tabela 1. Osądzeni nieprawomocnie w pierwszej instancji zgodnie z art. 207 § 1 i § 3 kk w sądach rejonowych
apelacji warszawskiej w 2010 r., w liczebnościach, źródło: Ministerstwo Sprawiedliwości.
Nie udało się natomiast uzyskać informacji o liczbie postępowań przygotowawczych z art. 207 kk popełnionych
na szkodę małoletniego w apelacji warszawskiej w 2010 r. Według odpowiedzi Prokuratury Generalnej, takie dane
w tym urzędzie nie są gromadzone.
W związku z powyższym pewien (ale oczywiście orientacyjny) miernik mogą stanowić dane statystyczne Komendy
Głównej Policji. Zgodnie z nimi, Policja w 2010 r. zidentyfikowała 238 osób małoletnich pokrzywdzonych czynem
z art. 207 kk w okręgu garnizonu stołecznego39.
Badania zostały przeprowadzone w okresie od grudnia 2012 r. do marca 2013 r. Poprzedzone były kilkumiesięcznymi pracami nad koncepcją badawczą, opracowaniem ankiety badawczej40, pozyskaniem pozwoleń na przegląd
akt postępowania od prokuratorów rejonowych oraz prezesów sądów rejonowych. Wnioski o uzyskanie zgody
na przeprowadzenie badań zostały skierowane do wszystkich prokuratur rejonowych oraz sądów rejonowych
w apelacji warszawskiej (łącznie 29 wniosków).
Trzy instytucje wskazały, iż nie znajdują się u nich żadne akta spraw, które spełniałyby kryteria badawcze41. Dlatego badaniami objęto ostatecznie 26 z 29 istniejących w apelacji warszawskiej instytucji. Były nimi:
1. Prokuratury rejonowe w: Grodzisku Mazowieckim, Legionowie, Piasecznie, Pruszkowie oraz dla Warszawy
Obszar garnizonu stołecznego nie pokrywa się z obszarem właściwości Prokuratury Apelacyjnej w Warszawie. Na garnizon stołeczny składają
się: Komenda Rejonowa Policji Warszawa I-VII, Komenda Powiatowa Policji w Grodzisku Mazowieckim, Komenda Powiatowa Policji w Legionowie, Komenda Powiatowa Policji w Nowym Dworze Mazowieckim, Komenda Powiatowa Policji w Otwocku, Komenda Powiatowa Policji
w Piasecznie, Komenda Powiatowa Policji w Pruszkowie, Komenda Powiatowa Policji Wołominie, Komenda Powiatowa Policji dla Powiatu
Warszawskiego Zachodniego z/s w Starych Babicach oraz Komenda Powiatowa Policji w Mińsku Mazowieckim.
40
W dużej mierze opierałam się w opracowywaniu ankiety na ankiecie stworzonej do badań z 2011 r., zob. więcej o badaniach:
O. Trocha, Praktyka przesłuchiwania dzieci w Polsce. Raport z badań aktowych, Warszawa 2011 r., www.fdn.pl.
41
Były to: Prokuratura Rejonowa w Nowym Dworze Mazowieckim, Prokuratura Rejonowa w Otwocku, Sąd Rejonowy dla Warszawy Pragi
Południe w Warszawie.
39
11
Mokotowa, Warszawy Ochoty, Warszawy Pragi Południe, Warszawy Pragi Północ, Warszawy Śródmieścia, Warszawy Śródmieścia Północ, Warszawy Woli, Warszawy Żoliborza, a także w Wołominie (łącznie 13 prokuratur).
2. Sądy rejonowe: w Grodzisku Mazowieckim, Legionowie, Nowym Dworze Mazowieckim, Otwocku, Piasecznie,
Pruszkowie oraz dla m.st. Warszawy, Warszawy Mokotowa, Warszawy Śródmieścia, Warszawy Pragi Północ, Warszawy Woli, Warszawy Żoliborza, a także w Wołominie (łącznie 13 sądów).
Badaniem zostały objęte akta spraw karnych dotyczących czynu z art. 207 kk, popełnionego na szkodę małoletniego do 18 roku życia, zakończonych prawomocnie w 2010 r., w których doszło do co najmniej jednego przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego. Z uwagi na fakt, iż we wniosku o udostępnienie akt wskazane zostały
wyłącznie dwa pierwsze kryteria (art. 207 kk na szkodę małoletniego oraz prawomocne zakończenie w 2010 r.),
kwestię, czy małoletni pokrzywdzony został przesłuchany w postępowaniu, ankieterzy ustalali podczas zapoznawania się z aktami spraw.
Badaniem objęto sprawy zakończone prawomocnie na etapie postępowania przygotowawczego,
jak i sprawy zakończone na etapie postępowania sądowego. W ramach badanych akt sądowych poddano analizie
całe postępowanie karne (od etapu postępowania przygotowawczego do prawomocnego zakończenia sprawy
na etapie sądowym).
Porównując te dane z zakresem niniejszych badań, należy wskazać, iż badaniem objęto 34 sprawy sądowe, które
dotyczyły łącznie 62 pokrzywdzonych (w tym pokrzywdzonych, którzy nie zostali przesłuchani; zob. tabela 3) oraz
35 spraw prokuratorskich, które dotyczyły łącznie 49 pokrzywdzonych (zob. tabela 3). Porównanie tych liczb z wyżej wskazanymi statystykami jest niepokojące. Jak wcześniej wskazywano, Fundacja wnioskowała w trakcie badań
o udostępnienie wszystkich spraw z art. 207 kk na szkodę małoletniego i uzyskała zgodę na takie udostępnienie.
Dlatego, jak już wcześniej wskazano, należy przyjąć, że badaniem objęto wszystkie akta spełniające kryteria badawcze dostępne w sądach i prokuraturach apelacji warszawskiej.
5.2.
Metoda i narzędzia badawcze
Raport stanowi rezultat badań akt postępowań przygotowawczych i sądowych. Jak wcześniej wskazano, badaniem objęto akta spraw spełniające wymagania: sprawy karne zakończone prawomocnie w 2010 r., dotyczące
czynu z art. 207 kk popełnionego na szkodę małoletniego do 18 roku życia, w których doszło do co najmniej jednego przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego.
Jako narzędzie badawcze przyjęto rozbudowaną ankietę, wypełnianą na podstawie akt sprawy. Jeśli doszło
do odtworzenia nagrania z przesłuchania, ankieta wypełniana była na podstawie tego zapisu.
Ankieta objęła kilkadziesiąt pytań (ich liczba zależała od liczby przesłuchań małoletniego w jednej sprawie),
podzielonych na działy tematyczne: informacje ogólne, dane dotyczące sprawy, dane dotyczące sprawcy i jego
reprezentacji, dane dotyczące dziecka i jego reprezentacji, postępowanie dowodowe (informacje ogólne o czynności przesłuchania, informacje o przesłuchaniu – w zależności od trybu, w którym przesłuchanie prowadzono).
Ankieta wypełniana była przez trzy ankieterki, wszystkie posiadające wiedzę prawniczą ze szczególnym uwzględnieniem udziału dziecka w postępowaniu karnym.
5.3.
Opis spraw objętych badaniem
W ramach badania łącznie wypełniono 92 ankiety dotyczące 69 spraw karnych, w tym:
• dotyczących spraw zakończonych prawomocnie w prokuraturach: 45 ankiet w 35 sprawach,
• dotyczących spraw zakończonych prawomocnie w sądach: 47 ankiet w 34 sprawach.
Jeśli zaś chodzi o liczbę przesłuchań małoletnich, badaniem objęto łącznie 107 przesłuchań, w tym 34 przesłuchania prowadzone w trybie art. 185a kpk oraz prawie dwukrotnie więcej, bo 73 przesłuchania prowadzone
w trybie art. 177 i nast. kpk.
12
Przesłuchania objęte badaniem
Ankiety
prokuratorskie
Tryb przesłuchania
Ankiety sądowe
W postępowaniu
przygotowawczym
W postępowaniu
przygotowawczym
W postępowaniu
sądowym
Art. 185a kpk
17
12
4
Inne
34
29
11
Tabela 2. Przesłuchania objęte badaniem – w sprawach prokuratorskich i sprawach sądowych, w liczebnościach.
Różnica między liczbą ankiet a liczbą spraw wynika z przyjęcia zasady, iż dla każdego pokrzywdzonego wypełniana jest jedna ankieta. W sytuacji zatem występowania więcej niż jednego pokrzywdzonego w sprawie, wypełniano więcej niż jedną ankietę dla sprawy.
Jedna ankieta obejmowała wszystkie przesłuchania danego pokrzywdzonego. Stąd też różnica w liczbie ankiet
i liczbie przesłuchań objętych badaniem.
Dość często zdarzało się, że w konkretnej sprawie pokrzywdzone było więcej niż jedno dziecko. Nie zawsze jednak
w sprawie doszło do przesłuchania wszystkich pokrzywdzonych dzieci, dlatego też liczba pokrzywdzonych małoletnich w sprawie nie odpowiada liczbie objętych badaniem przesłuchań dzieci ani liczbie ankiet.
Pokrzywdzeni małoletni w sprawie
Ankiety prokuratorskie
(N = 35)
Ankiety sądowe
(N = 34)
Jeden pokrzywdzony
24
21
Dwoje pokrzywdzonych
10
7
Troje pokrzywdzonych
0
2
Czworo pokrzywdzonych
0
1
Pięcioro pokrzywdzonych
1
1
Sześcioro pokrzywdzonych
0
2
Tabela 3. Pokrzywdzeni małoletni w sprawie w sprawach prokuratorskich i sądowych, w liczebnościach.
Płeć pokrzywdzonych przedstawiała się następująco:
1. w sprawach prokuratorskich: 27 to dziewczynki (60%), natomiast 18 pokrzywdzonych to chłopcy (40%),
2. w sprawach sądowych: 21 dziewczynek (45%) oraz 26 chłopców (55%).
W badanych sprawach prokuratorskich prawie wszystkie zakończyły się prawomocnym postanowieniem o umorzeniu postępowania karnego (82%)42, w trzech sprawach wydano postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania karnego. Jak już wcześniej wspomniano, w ramach spraw prokuratorskich nie zostały natomiast – celowo
– przeanalizowane sprawy zakończone wniesieniem aktu oskarżenia do sądu.
Wśród spraw sądowych 26 z nich (76%)43 zakończyło się wyrokiem skazującym, pięć spraw – warunkowym umorzeniem postępowania karnego, a trzy sprawy – wyrokiem lub postanowieniem o umorzeniu postępowania.
5.4.
Ograniczenia badawcze
W poprzednich badaniach aktowych (2011 r.) ujawnił się szereg trudności dotyczących odnajdywania akt, spełniających kryteria badawcze. W niniejszych badaniach m.in. właśnie dlatego zostało przyjęte kryterium konkretnego
przepisu ustawy karnej, którego dotyczyło postępowanie (art. 207 kk). Dzięki temu łatwiej było wyszukać sprawy
spełniające dwa pierwsze kryteria badawcze (prawomocne zakończenie w 2010 r. oraz czyn z art. 207 kk).
42
Procent obliczono od liczby spraw, nie ankiet (N = 35).
43
Procent obliczono od liczby spraw, N = 34.
13
Przy przygotowywaniu się do badań spodziewaną trudnością było uzyskanie dostępu do nagrań z przesłuchań
małoletnich i odtworzenie tych zapisów dźwięku i obrazu. Pierwszą wątpliwością było, czy na pewno nagrania
znajdować się będą w aktach spraw (choć powinny, ponieważ są załącznikami do protokołów przesłuchań). Druga
obawa dotyczyła tego, czy zgoda na objęcie badaniem akt sprawy obejmie także odtworzenie nagrań. Ostatnią wątpliwością, która towarzyszyła badaniom, było, czy będzie istniała fizyczna możliwość odtworzenia nagrań
w sądzie/prokuraturze. Chodziło o odtworzenie nagrań w odpowiednich warunkach, tak by uniemożliwić zapoznanie się z zapisem osobom postronnym.
Obawy te okazały się częściowo niezasadne. Większym problemem okazał się brak nagrań (w wielu przypadkach
czynność ta nie była utrwalana w ogóle). Spośród spraw dotyczących 92 pokrzywdzonych objęto badaniem łącznie 107 przesłuchań. Wśród nich jedynie w 20 przypadkach dokonano nagrania przesłuchania. Badaniem objęte
zostały zaś nagrania z 13 przesłuchań. Przyczynami niemożności objęcia badaniem nagrań przesłuchań były: brak
nagrania w aktach sprawy, nagranie na nośniku innym niż dostępny w instytucji objętej badaniem – kasety VHS
lub kasety magnetofonowe. Natomiast jeśli już nagranie znajdowało się w aktach i na odpowiednim nośniku
(cyfrowym), ankieterzy wypełniali ankietę na podstawie tychże nagrań. Odtworzenie następowało na sprzęcie
komputerowym, z poszanowaniem prawa do prywatności osób uczestniczących w postępowaniach objętych badaniem.
Zaskakująca była także mała liczba akt spraw udostępnionych przez sądy i prokuratury. Liczba ta była zdecydowanie mniejsza od spodziewanej i wynikającej ze statystyk z apelacji warszawskiej (przytoczonych w rozdziale 5.1.).
Należy jednak zaznaczyć, że żadna z objętych badaniem instytucji nie odmówiła wglądu w akta i – według deklaracji ich pracowników – udostępniły one wszystkie akta spełniające kryteria badawcze (dostępne w chwili badania). W konsekwencji należy przyjąć, że badaniem objęto wszystkie akta spełniające kryteria badawcze dostępne
w sądach i prokuraturach apelacji warszawskiej.
6. Wyniki badań
Wyniki badań prowadzonych na sprawach sądowych oraz sprawach prokuratorskich są zaprezentowane w niniejszym raporcie osobno (oznaczono je w skrócie jako: „ankiety sądowe” i „ankiety prokuratorskie”). Jednocześnie w przypadku odnoszenia się do czynności przesłuchania dziecka, wyniki badań przedstawiane są oddzielnie
dla dwóch wcześniej wymienionych trybów przesłuchań (art. 185a kpk i tryb „zwykły”, tj. z art. 177 kpk).
Z uwagi na małą liczebność objętych badaniem przesłuchań na etapie sądowym, w niektórych przypadkach wykresy pokazują jedynie przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym. W takim przypadku przedstawiają one
wyniki przesłuchań na etapie postępowania przygotowawczego zsumowane z ankiet prokuratorskich i sądowych.
Większość wyników (jeśli jest inaczej – zostanie to w niniejszym raporcie wyraźnie zaznaczone) podawanych jest
dla następujących liczb ankiet:
•
w przypadku ankiet prokuratorskich – dla liczby N = 45,
•
w przypadku ankiet sądowych – dla liczby N = 47.
Jeśli wyniki jednostkowe przekraczają ww. liczby oraz jeśli podane odsetki sumują się do więcej niż 100%, oznacza
to, że w danym przypadku możliwe było wskazanie więcej niż jednej możliwości (więcej niż jednej odpowiedzi
na pytanie w ankiecie).
W niektórych przypadkach podane N jest mniejsze niż wyżej wskazane, np. z uwagi na fakt, iż ustalenie pewnej
okoliczności na podstawie akt sprawy nie było możliwe.
Z uwagi na to, iż w niektórych miejscach analizy wyniki liczbowe były bardzo niskie, przyjęto zasadę, iż odsetek (%)
obliczany jest wyłącznie wtedy, gdy wynik liczbowy przekracza 15.
W raporcie przywołane zostaną opisy spraw, ich fragmenty oraz cytaty z wypowiedzi uczestników postępowania. Z uwagi na możliwość identyfikacji pokrzywdzonego po opisie sprawy i podaniu sygnatury akt, nie zostaną
14
w przypisach wskazane sygnatury i nazwy sądów/prokuratur. Zamiast tego przyjęto, że przywołane zostaną numery ankiet, nadane na potrzeby niniejszych badań.
6.1.
Wszczęcie postępowania karnego – inicjatywa
W toku badań ustalone zostało, kto inicjował wszczęcie postępowania karnego (osoba zawiadamiająca o podejrzeniu popełnienia na szkodę dziecka). Jak się okazało, jako osoby zawiadamiające w ww. sprawach dominowali
rodzice. W sprawach prokuratorskich rodzice złożyli zawiadomienie o przestępstwie na szkodę dziecka w 26 przypadkach (55%), zaś ankietach sądowych – w 35 przypadkach (74%).
Składający zawiadomienie
- ankiety prokuratorskie
26
6
4
3
2
2
1
1
1
1
Wykres 1. Składający zawiadomienie – ankiety prokuratorskie, w liczebnościach, N = 47.
35
Składający zawiadomienie
- ankiety sądowe
5
Rodzic
Pokrzywdzony
małoletni
5
Inny członek
rodziny
1
1
Pedagog szkolny
Pielęgniarka
Wykres 2. Składający zawiadomienie – ankiety sądowe, w liczebnościach, N = 45.
15
Dominujący procent rodziców jako osób zgłaszających należy interpretować łącznie z dwoma innymi. Po pierwsze,
należy wskazać, że w objętych badaniem sprawach większość sprawców była członkiem rodziny małoletniego
(najczęściej rodzicem). W ankietach prokuratorskich rodzic był sprawcą w 33 przypadkach (72%), zaś w ankietach
sądowych – w 42 przypadkach (90%, zob. wykres 3)44.
Sprawca przestępstwa z art. 207 kk
na szkodę małoletniego
Ankiety sądowe
42
33
8
1
rodzic
inna osoba najbliższa (art. 115 § 11
kk)
5
4
inna osoba znana dziecku
Wykres 3. Sprawca przestępstwa na szkodę dziecka, w liczebnościach,
w ankietach prokuratorskich N = 46, w sądowych N = 47.
Ponadto, w wielu sprawach dziecko nie było jedynym pokrzywdzonym czynem tego właśnie sprawcy. Otóż
w przypadku łącznie 53 pokrzywdzonych, których sprawy objęto badaniem (17 pokrzywdzonych w sprawach prokuratorskich, tj. 38% oraz 36 w sprawach sądowych, tj. 77%), czyn sprawcy obejmował nie tylko znęcanie się nad
nimi, ale też nad jego rodzicem45. Zatem postępowanie dotyczyło nie tylko czynu na szkodę dziecka, ale też czynu na szkodę jego rodzica. Zresztą w niektórych zawiadomieniach do organów ścigania opisywane były właśnie
czyny na szkodę rodzica ze strony drugiego z nich, a dopiero w toku postępowania także dziecko było uznawane
za pokrzywdzonego przestępstwem. W jednej ze spraw – mimo iż z zawiadomienia wynikało, że sprawca znęca
się fizycznie i psychicznie zarówno nad żoną, jak i małoletnią córką – za pokrzywdzoną została uznana wyłącznie
żona sprawcy46.
Dane te mają bardzo istotne konsekwencje. Przede wszystkim trudno rozstrzygnąć, czy składając zawiadomienie,
dana osoba (rodzic) działała we własnym interesie czy też w interesie dziecka. Ta wątpliwość istnieć będzie także
w dalszej części postępowania, jeśli to drugi rodzic będzie reprezentował dziecko (zob. rozdział 6.2. Sposób reprezentacji pokrzywdzonego małoletniego).
Powiązanie spraw rodzica i dziecka, występujących w charakterze pokrzywdzonych, miało też skutek związany
z dalszym prowadzeniem postępowania. Często bowiem pojednanie rodzica pokrzywdzonego ze sprawcą
(np. podczas mediacji) poprzedzało pojednanie się ze sprawcą także dziecka. Skorzystanie natomiast przez rodzica
z prawa odmowy składania zeznań miało skutek w postaci odmowy składania zeznań także przez dziecko.
W jednej ze spraw, kilka dni po złożeniu zawiadomienia przez matkę o pobicie jej i córki, matka złożyła oświadczenie, iż wycofuje swoje poprzednie zeznania i zawiadomienie. Oświadczyła wówczas, że także córka nie będzie
16
44
W odniesieniu do ankiet prokuratorskich: w tym przypadku N = 46, ponieważ w jednej sprawie było dwóch sprawców.
45
Mimo iż w ankiecie nie było takiego pytania, opisy spraw dokonane przez ankieterów dostarczają takiej właśnie wiedzy.
46
Sprawa AK56.
składała zeznań. Wycofanie z toczącego się postępowania miało być konsekwencją rozmowy z mężem (i ojcem
dziecka), który obiecał poprawę47. Podobnie było w sprawie dotyczącej znęcania się fizycznego i psychicznego
nad żoną i córką sprawcy. Zgłoszenia dokonała żona sprawcy, która podczas drugiego przesłuchania skorzystała
z prawa odmowy składania zeznań. Następnie także jej córka skorzystała z tego prawa48.
W innej sprawie, gdzie zawiadomienie złożyła Poradnia Profilaktyki i Terapii, matka, pokrzywdzona czynami swojego męża, nie szukała pomocy dla siebie i córek, które także były pokrzywdzone czynem znęcania się. W sprawie obciążające sprawcę zeznania złożył psycholog prowadzący pomoc dla rodziny. Jednak postępowanie zostało
umorzone na skutek odmowy składania zeznań przez matkę oraz odmowy składania zeznań przez małoletnią pokrzywdzoną49. Podobnie było w jednej ze spraw sądowych, gdzie po sześciu miesiącach od złożenia obciążających
sprawcę zeznań dziecko odmówiło (po tym jak uczyniła to jego matka) składania zeznań50.
Kolejna sprawa, w której pokrzywdzonych było czworo małoletnich dzieci, skierowana została przed rozprawą
na mediację. Po mediacji matka złożyła „oświadczenie o wycofaniu oskarżenia” przeciwko sprawcy, po czym jej
małoletnia córka złożyła takie samo oświadczenie51.
Poza wcześniej wskazanymi zależnościami zaobserwowano, iż w niektórych przypadkach połączenia spraw rodzica i dziecka, na ocenę organów ścigania/wymiaru sprawiedliwości wpływa ocena wzajemnych relacji między
pokrzywdzonym rodzicem a sprawcą. Dzieje się tak zwłaszcza, jeśli istnieje między nimi konflikt (np. rozwodowy).
Przykładem takiego zjawiska jest sprawa, w której o znęcanie się psychiczne nad kobietą i jej dziećmi kobieta
ta oskarżała teściową. Ponieważ jednak trwało postępowanie rozwodowe między kobietą a synem sprawczyni
oraz istniał narastający konflikt między teściową a synową, postępowanie w sprawie umorzono52. Podobnie było
w innej sprawie prokuratorskiej zakończonej postanowieniem o umorzeniu postępowania, gdzie między sprawcą
a dorosłymi pokrzywdzonymi istniał konflikt dotyczący ziemi (działki)53.
Zdarzało się także tak, że relacje rodzinne – w ocenie organów ścigania – wpływały na treść zeznań dziecka.
W sprawie o znęcanie się nad żoną i dwojgiem dzieci, w opinii biegłego psychologa dotyczącej małoletniej pokrzywdzonej wskazano, że jest ona silnie związana z matką. Według biegłego, matka ma silny wpływ na postrzeganie rzeczywistości i formowanie opinii przez dziecko54.
Można wysnuć ogólny wniosek, że rozpoznawanie w ramach jednego postępowania sprawy na szkodę dziecka
i jego rodzica może spowodować, iż sprawa rodzica decydująco rzutować będzie na sprawę dziecka.
Zdarzało się jednak inaczej. W jednej z ankiet sądowych opisano sprawę, w której pokrzywdzony małoletni odmówił składania zeznań, ale już jego starsza siostra (17-letnia) złożyła obciążające ojca zeznania. W tej sprawie
jednak właśnie ta 17-letnia pokrzywdzona była inicjatorką postępowania – napisała do prokuratury „list” o wydarzeniach w swoim domu. Zatem można przypuszczać, iż miała samodzielną i silną motywację do składania
zeznań i dążenia do ukarania sprawcy55. W innej sprawie, która zakończyła się na etapie postępowania sądowego,
17-letnia pokrzywdzona zgłosiła znęcanie fizyczne i psychiczne przez ojca nad nią, jej rodzeństwem i jej matką.
W postępowaniu sądowym została przesłuchana i złożyła obciążające zeznania, choć z pewnością nie było to dla
niej łatwe (przyznała, że odwiedza ojca, który w tym czasie był pozbawiony wolności)56. W innej sprawie składał zeznania 8-letni pokrzywdzony. Sprawcą znęcania na jego szkodę (i szkodę jego matki) był konkubent matki.
47
Sprawa oznaczona na potrzeby badań jako AK37.
48
Sprawa oznaczona jako AK42.
49
Sprawa oznaczona nr AK39.
50
Sprawa OT76.
51
Sprawa OT85.
52
Sprawa AK45.
53
Sprawa AK52.
54
Sprawa AK 53.
55
Sprawa MH25.
56
Sprawa AK64.
17
Matka chłopca w toku postępowania składała do sądu wnioski o „uwolnienie” mężczyzny, ponieważ była z nim
w ciąży i chciała z nim wychować dziecko, a także odwiedzała sprawcę pozbawionego wolności. Mimo tego chłopiec złożył obciążające „wujka” zeznania57.
Chyba dobrze podsumowuje ten rodzaj motywacji do składania zeznań fragment protokołu przesłuchania jednego z pokrzywdzonych (który wówczas już był pełnoletni, jego rodzeństwo zaś było niepełnoletnie i nadal mieszkało ze sprawcą): „Mam dość. Ja przeszedłem dużo, nie chcę, żeby rodzeństwo też przez to przechodziło”.
Warto także przyjrzeć się temu, jak często instytucje, które sprawują opiekę nad dzieckiem (szpital, OPS, szkoła,
poradnia itp.), zawiadamiały o przemocy wobec dziecka. W ankietach prokuratorskich złożyły one zawiadomienie
w odniesieniu do 13 pokrzywdzonych (28%), w ankietach sądowych – jedynie w odniesieniu do dwóch pokrzywdzonych.
W mojej ocenie, tak niski odsetek jest niepokojący.
Szczegółowa analiza wyżej wymienionych spraw pokazuje, iż zwykle zawiadomienie następuje, jeśli dziecko zgłosi
wprost do profesjonalisty, że jest ofiarą przemocy, gdy istnieją bardzo wyraźne oznaki fizycznego znęcania się
(ślady, siniaki, rany) lub gdy podejrzenie przemocy wynika z dłuższej obserwacji pracowników instytucji.
W sprawie, gdzie zawiadomienie złożyło pogotowie opiekuńcze, pokrzywdzone wprost opowiedziały o stosowaniu wobec nich przemocy przez rodzica (zmuszanie do intensywnych ćwiczeń fizycznych, bicie, poniżanie, zastraszanie). Jednocześnie dziewczynki wyraziły chęć pozostania w pogotowiu, ponieważ nie chciały wracać do domu58.
W innej sprawie zawiadomienie złożyła dyrekcja szkoły w związku z dużymi zaniedbaniami higienicznymi dziewczynki, niezapewnianiem jej w domu oddzielnego posłania oraz podejrzeniem molestowania przez jej brata
lub ojca59. W sprawie zaś, gdzie szpital zawiadomił prokuraturę, dziecko zostało doprowadzone do szpitala z powodu pobicia przez ojca. Ojciec uderzył dziecko krzesłem w głowę, a dziewczynka trafiła do szpitala z rozpoznaniem wstrząśnięcia mózgu.
W sprawie, w której organy ścigania zawiadomiła szkoła, nastąpiło to dopiero po dłuższej obserwacji, że na ciele
dziecka są liczne siniaki, a dziecko ma odruch zasłaniania się60. W kolejnej – także z zawiadomienia instytucji
oświatowej – zgłoszenie nastąpiło po zaobserwowaniu przez pedagoga śladów na ciele dziecka i potwierdzeniu
przez dziecko, że zostało przez ojca pobite kablem61.
6.2.
Sposób reprezentacji pokrzywdzonego małoletniego
W ankiecie badawczej znalazły się pytania dotyczące wykonywania praw dziecka w postępowaniu. Przede wszystkim dotyczyły one tego, czy prawa dziecka wykonywane były w postępowaniu przez jego rodzica, a jeśli tak,
czy podlegał on wyłączeniu od tej reprezentacji. Ostatnie pytanie zmierzało do ustalenia, czy reprezentacja dziecka była właściwa. Jeśli rodzic reprezentował dziecko w sprawie, gdzie podejrzewanym o czyn na szkodę dziecka
był drugi z rodziców, uznawano reprezentację za niewłaściwą (nieprawidłową).
W sprawach prokuratorskich dziecko reprezentował rodzic w łącznie 33 przypadkach, przy czym tylko w ośmiu
z nich była to reprezentacja prawidłowa. W pozostałych 25 przypadkach rodzic powinien zostać wyłączony
z wykonywania praw dziecka w postępowaniu. Zatem można uznać, iż w odniesieniu do 58% pokrzywdzonych
ta reprezentacja była nieprawidłowa. Rodzic nie reprezentował dziecka w odniesieniu do 11 pokrzywdzonych,
przy czym w odniesieniu do ośmiu było to spowodowane inną przyczyną niż wyłączenie rodzica z postępowania
i ustanowienie dla dziecka kuratora. Innymi przyczynami niewykonywania praw dziecka przez jego rodzica były:
18
57
W tej sprawie chłopcu nie przysługiwało prawo odmowy składania zeznań. Sprawa OT74.
58
Ankieta MH19.
59
Ankieta MH2, tak też w AK72.
60
Ankieta MH4.
61
Ankieta MH7.
•
ustanowienie przez sąd opiekuna prawnego dla dziecka (jeden pokrzywdzony),
•
wykonywanie praw przez babcię pełniącą funkcję rodziny zastępczej (dwóch pokrzywdzonych),
•
umieszczenie dziecka w pogotowiu opiekuńczym (dwóch pokrzywdzonych),
•
przebywanie matki dziecka za granicą (jeden pokrzywdzony),
•
niemożność wykonywania praw przez rodzica, z uwagi na fakt, że był nieobecny w życiu dzieci (dwóch
pokrzywdzonych).
W sytuacjach, gdy wykonywanie praw dziecka nie należało w danym postępowaniu do rodzica, dziecko było reprezentowane przez:
•
opiekuna prawnego (trzech pokrzywdzonych),
•
kuratora procesowego (pięciu pokrzywdzonych, w tym kurator dla trojga został ustanowiony „w miejsce”
wyłączonego z postępowania rodzica, zaś w odniesieniu do dwojga pokrzywdzonych – „w miejsce” ojca, który był
nieobecny w życiu dzieci),
•
psychologa z ośrodka dla uchodźców (jeden pokrzywdzony),
•
przedstawiciela pogotowia opiekuńczego, w którym przebywały dzieci (dwóch pokrzywdzonych).
Warto dodać, że w odniesieniu do jednego pokrzywdzonego nie udało się ustalić, kto wykonywał jego prawa
w postępowaniu (zob. wykres 4).
Reprezentacja dziecka
- ankiety prokuratorskie
inna osoba niż
rodzic (inne
powody)
18%
inna osoba niż
rodzic (rodzic został
wyłączony z
postępowania)
7%
nie ustalono
2%
rodzic, który NIE
podlegał wyłączeniu
18%
rodzic, który
55%
Wykres 4. Reprezentacja dziecka w postępowaniu – ankiety prokuratorskie, %, N = 45.
W tym miejscu warto przyjrzeć się instytucji kuratora procesowego. Niemożliwe okazało się kompleksowe zbadanie tej instytucji, ponieważ kurator procesowy występował jedynie w odniesieniu do pięciu pokrzywdzonych.
Należy jednak wskazać, iż w dwóch przypadkach kuratorem był kurator zawodowy, w pozostałych zaś nie udało
się ustalić, kim z zawodu była ta osoba. Jednocześnie ważny (i zróżnicowany) okazał się moment wyznaczenia
kuratora. W trzech przypadkach kurator był wyznaczony na etapie postępowania w sprawie (przed postawieniem
zarzutów), zaś w dwóch – już po postawieniu zarzutów sprawcy.
19
Przy tej okazji wykryto w dwóch sprawach pewną nieprawidłowość w odniesieniu do momentu ustanowienia
kuratora. W jednej ze spraw postanowienie o wyznaczeniu kuratora wydano po trzech dniach od przesłuchania
dziecka, chociaż wniosek o jego ustanowienie prokurator złożył jeszcze przed przesłuchaniem. W drugiej sprawie
kurator został ustanowiony postanowieniem wydanym w dniu przesłuchania. Jest oczywiste, że w tych sprawach
kurator został niejako wyłączony z udziału w jednej z ważniejszych czynności procesowych z udziałem dziecka,
czyli w czynności przesłuchania. Taką sytuację należy uznać za nieprawidłową62.
W odniesieniu do ankiet sądowych sprawy związane z reprezentacją przedstawiają się jeszcze bardziej niepokojąco. Wobec 39 pokrzywdzonych (83%) reprezentację należałoby uznać także za nieprawidłową (wykonywana
była przez rodzica, który powinien zostać wyłączony z postępowania), jedynie w odniesieniu do pięciu pokrzywdzonych reprezentacja rodzica była prawidłowa. W sytuacji, gdy to nie rodzic wykonywał prawa dziecka (trzech
pokrzywdzonych), wykonywali je: rodzina zastępcza (wobec jednego pokrzywdzonego) oraz wychowawca z placówki opiekuńczo-wychowawczej (dwóch pokrzywdzonych). W żadnej z objętych badaniem spraw sądowych
nie ustanowiono kuratora dla reprezentacji dziecka w postępowaniu karnym.
Reprezentacja dziecka przez rodzica
- ankiety sądowe
rodzic, który
83%
inna osoba niż
rodzic (inne powody
niż wyłączenie
rodzica z
postępowania)
6%
rodzic, który NIE
11%
Wykres 5. Reprezentacja dziecka w postępowaniu – ankiety sądowe, %, N = 47.
Drugim elementem ankiety wykonywania praw dziecka w postępowaniu było badanie aktywności osoby reprezentującej dziecko. Wydaje się bowiem, że wykonywanie praw dziecka nie powinno się sprowadzać do uzyskania
statusu strony postępowania, ale powinno polegać na korzystaniu z uprawnień strony. Jako kryterium aktywności
osób wykonujących prawa małoletniego w postępowaniu przyjęto złożenie chociażby jednego wniosku dowodowego, wzięcie udziału w co najmniej jednej czynności dowodowej lub złożenie chociaż jednego środka zaskarżenia w sprawie.
W ankietach prokuratorskich odpowiedzi na pytania dotyczące aktywności kształtowały się następująco. Osoby
wykonujące prawa działały w postępowaniu aktywnie w 25 przypadkach (56%), brak takiej aktywności odnotowano w odniesieniu do 19 przypadków (42%), w jednej zaś sprawie nie ustalono osoby reprezentującej, zatem
ustalenie jej aktywności także nie było możliwe.
W ankietach sądowych aktywność osoby wykonującej prawa dziecka wyglądała zaś następująco: w odniesieniu
do spraw 18 pokrzywdzonych (38%) osoby te były aktywne, natomiast brak aktywności występował w większości spraw (wobec 29 pokrzywdzonych, tj. w 62% przypadków). Tylko w odniesieniu do 15 pokrzywdzonych osoba
reprezentująca małoletniego występowała jako oskarżyciel posiłkowy przed sądem. W pozostałych przypadkach
62
20
Ankieta MH4 i MH5.
osoba ta nie uzyskała na etapie postępowania sądowego statusu strony, co oczywiście znacznie osłabiło pozycję pokrzywdzonego małoletniego w postępowaniu i uniemożliwiło wpływanie na tok procesu (32 przypadków,
co stanowi 68%).
Aktywność osoby reprezentującej dziecko
TAK
NIE
42%
62%
56%
38%
W ankietach prokuratorskich (N = 44)
W ankietach sądowych (N = 47)
Wykres 6. Aktywność osoby reprezentującej dziecko, %.
Należy także podkreślić, iż aktywność osoby wykonującej prawa dziecka nie była zróżnicowana w sytuacji,
gdy osobą tą był rodzic i w sytuacji, gdy była nią osoba obca. W ankietach prokuratorskich więcej było aktywnych
niż nieaktywnych rodziców, podobnie w odniesieniu do innych osób wykonujących prawa dziecka. W ankietach
sądowych więcej było nieaktywnych niż aktywnych rodziców, zaś w odniesieniu do innych osób procent aktywności i braku aktywności był równy (zobacz tabela 4).
Dane w odniesieniu do aktywności i braku aktywności rodziców i osób innych nie powinny być wprost porównywane, z uwagi na mały odsetek spraw, w których prawa małoletniego wykonywała osoba inna niż rodzic. Jednocześnie należy wziąć pod uwagę, iż rodzic wykonujący prawa dziecka w postępowaniu często wykonywał jednocześnie swoje własne prawa jako pokrzywdzonego tym samym czynem. Jak wcześniej przytoczono, było tak
w odniesieniu do 17 pokrzywdzonych w sprawach prokuratorskich (38%) oraz w odniesieniu do 36 pokrzywdzonych w sprawach sądowych (77%). Zatem trudno w takich sytuacjach mówić, że była to aktywność procesowa
na rzecz dziecka, a nie na rzecz samego rodzica (lub i rodzica, i dziecka).
Aktywność osoby reprezentującej
małoletniego
W przypadku gdy dziecko
reprezentował rodzic
W przypadku gdy dziecko
reprezentowała inna osoba
TAK
21
4
NIE
13
3
TAK
16
1
NIE
24
1
Ankiety sądowe
Tabela 4. Aktywność osoby reprezentującej dziecko w podziale na rodziców i osoby inne niż rodzice
– ankiety prokuratorskie i sądowe, w liczebnościach.
Badaniem objęto także profesjonalną reprezentację dziecka w postępowaniu.
Tylko w odniesieniu do dwóch pokrzywdzonych w ankietach prokuratorskich zapewniona mu była profesjonalna
reprezentacja (działał na jego rzecz profesjonalny pełnomocnik). Pełnomocnicy ci działali z wyboru i byli aktywni
w postępowaniu. Zatem profesjonalnej reprezentacji nie było w odniesieniu do 43 małoletnich (96%).
21
Podobnie niska była profesjonalna reprezentacja w ankietach sądowych. Tylko dwóch pokrzywdzonych reprezentowanych było przez profesjonalnego pełnomocnika, przy czym w obu przypadkach działali oni dopiero na etapie
postępowania sądowego i byli wyznaczeni z urzędu na wniosek rodziców. Tylko jeden z nich wykazywał się jakąkolwiek aktywnością w procesie (składał wnioski dowodowe, brał udział w czynnościach dowodowych lub składał
środki zaskarżenia). Zatem należy uznać, iż w odniesieniu do 45 pokrzywdzonych (96%) nie było w postępowaniu
profesjonalnej pomocy prawnej.
Dla porównania (choć są to oczywiście gatunkowo dwie różne sytuacje, rządzące się odrębnymi regulacjami),
przytoczone zostaną dane dotyczące profesjonalnej reprezentacji sprawców. W sprawach prokuratorskich
z obrońcy korzystał jedynie jeden podejrzany, zatem w 98% przypadkach nie miał on zapewnionej profesjonalnej pomocy prawnej. Jednak już w ankietach sądowych z profesjonalnej pomocy prawnej (z urzędu) korzystało
30 sprawców (64%). Porównując te dane z profesjonalną reprezentacją dziecka w postępowaniu sądowym, można uznać, że dane te są niepokojące.
Należy także wskazać na kilka niepokojących kwestii, które zaobserwować można było podczas przeglądu akt
objętych postępowaniem. Ustalenie, kto wykonuje prawa dziecka pokrzywdzonego, nie było czynnością standardową z perspektywy organów ścigania. W ankietach prokuratorskich badaniem objęto jedną sprawę, w której
w ogóle nie ustalono, kto reprezentował dziecko (zatem nie zrobił tego także organ prowadzący postępowanie).
Zdarzały się także sytuacje, w których ustalenie reprezentacji było rażąco nieprawidłowe.
W jednej z ankiet sądowych opisana została następująca sprawa. Zawiadomienie złożyła matka pokrzywdzonych
dzieci. Dotyczyło ono znęcania się zarówno nad nią, jak i dziećmi. Organy ścigania z nią właśnie kontaktowały się w
sprawie dzieci, należy więc uznać, że została uznana za wykonującą prawa dzieci w postępowaniu (mimo iż powinna zostać wyłączona z postępowania). Dopiero podczas rozprawy okazało się, że matka wyjechała za granicę, pozostawiając pozostałe dzieci pod opieką ojca. Co oczywiste, nikt nie złożył oświadczenia o wstąpieniu do procesu
w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Nie było bowiem osoby, która mogłaby to zrobić i byłaby zainteresowana
reprezentacją interesu dziecka (matka wyjechała, a drugi rodzic był jednocześnie sprawcą). Pokrzywdzona córka
sprawcy, która w tym czasie z nim mieszkała, odmówiła składania zeznań63.
W jednej ze spraw prokuratorskich podejrzenie zostało zgłoszone przez pedagoga szkolnego, który zaobserwował
ślady na ciele dziecka po pobiciu kablem. Dziecko podczas rozmowy w szkole powiedziało, że o biciu wie matka
i mimo tego nie reaguje na przemoc. Matka reprezentowała dziecko w postępowaniu. Postępowanie zakończyło
się prawomocnym umorzeniem64.
W innej sprawie dziecko było reprezentowane przez matkę (niezamieszkującą z nim), ale chorą na schizofrenię.
Fakt ten nie wpływał z góry na jej zdolność do czynności prawnych, jednak mógł wpływać na zmniejszoną zaradność w postępowaniu dotyczącym jej syna. Organy procesowe nie wyłączyły jej z postępowania (mimo konfliktu
interesów) i nie podjęły żadnych innych działań zmierzających do zapewnienia bezstronnej i profesjonalnej reprezentacji dziecku65.
W innej sprawie, zakończonej na etapie sądowym, czynem sprawcy pokrzywdzone były zarówno dzieci, jak i ich
matka. Sprawca początkowo nie zamieszkiwał z pokrzywdzonymi z uwagi na odbywanie kary pozbawienia wolności w innej sprawie. Następnie matka wyjechała za granicę z synem, a sprawca zamieszkał ze starszą córką, także
pokrzywdzoną. Od tego czasu trudno ustalić, kto reprezentował dziecko. Na kolejne przesłuchanie (na etapie
postępowania sądowego) przeprowadził dziecko właśnie oskarżony66.
W kolejnej sprawie sytuacja była jeszcze bardziej skomplikowana, bo dotyczyła dziecka cudzoziemskiego, przebywającego w ośrodku dla uchodźców. Dziewczynka została pobita przez ojca. Ponieważ sprawa została zgłoszona przez psychologa z ośrodka, na potrzeby niniejszego badania ustalono, że właśnie psycholog reprezentował
dziecko w postępowaniu. Jednak w rzeczywistości organy ścigania nie ustaliły osoby wykonującej prawa dziecka
22
63
Sprawa OT90.
64
Sprawa MH7.
65
Sprawa MH14.
66
Ankieta OT78.
(nie został także zawiadomiony sąd opiekuńczy, w aktach nie znaleziono informacji o toczących się postępowaniach opiekuńczych w sprawie)67.
6.3.
Relacje dziecka ze sprawcą w toku postępowania karnego
Kompleksowe zbadanie skomplikowanych relacji między dzieckiem pokrzywdzonym a sprawcą przestępstwa
z art. 207 kk nie jest możliwe w przypadku badań aktowych. Jednak pewne aspekty tych relacji zostaną przedstawione w niniejszym raporcie.
W analizowanych aktach spraw ustalaliśmy, kto jest sprawcą (zobacz wykres 3.). W ankietach prokuratorskich
sprawcą przestępstwa na szkodę dziecka w 72% był rodzic, zaś w sądowych – w 90% przypadków. Oczywiście
z góry przesądza to o pewnej relacji przywiązania lub chociażby zależności pokrzywdzonego od jego rodzica.
Za ważną informację w zakresie relacji sprawca – pokrzywdzony została uznana informacja odnośnie wspólnego
zamieszkiwania tych osób. Wyniki przedstawione zostały na wykresie 7.
Wspólne zamieszkiwanie pokrzywdzonego
ze sprawcą - ankiety prokuratorskie
TAK, przez cały czas
trwania
postępowania
53%
brak informacji w
aktach
2%
TAK, przez część
postępowania – z
uwagi na
zastosowanie
środków
zapobiegawczych
5%
NIE
36%
TAK, przez część
postępowania – z
innych powodów
4%
Wykres 7. Wspólne zamieszkiwanie pokrzywdzonego ze sprawcą – ankiety prokuratorskie, %, N = 45.
W odniesieniu do 24 pokrzywdzonych (53%) w ankietach prokuratorskich sprawca zamieszkiwał z pokrzywdzonym
przez cały czas trwania postępowania karnego. Jednak dane te należy interpretować z dużą ostrożnością. Należy
bowiem podkreślić, że w objętych badaniem sprawach prokuratorskich nie postawiono zarzutów aż 37 sprawcom
(82%). W zdecydowanej większości przypadków nie było zatem możliwości zastosowania wobec sprawcy środków
zapobiegawczych, w tym środków chroniących pokrzywdzonego. Tak też można tłumaczyć niski odsetek odpowiedzi drugiej.
W ankietach sądowych odsetek pokrzywdzonych zamieszkujących wspólnie ze sprawcami przedstawiał się nieco inaczej (zobacz wykres 8). W trakcie trwania postępowania co trzeci pokrzywdzony zamieszkiwał ze sprawcą
(17 pokrzywdzonych, 36%). Przez część trwania postępowania sprawcy zamieszkiwali z 25 pokrzywdzonymi
(w tym jedynie w czterech przypadkach było tak z uwagi na zastosowanie wobec sprawcy środków zapobiegawczych).
67
Sprawa AK43.
23
Wspólne zamieszkiwanie pokrzywdzonego ze sprawcą
- ankiety sądowe
TAK, przez część
postępowania – z
uwagi na
zastosowanie
środków
zapobiegawczych
9%
TAK, przez część
postępowania – z
innych powodów
44%
NIE
9%
TAK, przez cały czas
trwania
postępowania
36%
brak informacji w
aktach
2%
Wykres 8. Wspólne zamieszkiwanie pokrzywdzonego ze sprawcą – ankiety sądowe, %, N = 47.
Oczywiście trudno interpretować jednoznacznie te wyniki. Po pierwsze, stosowanie środków zapobiegawczych
nigdy nie jest uwarunkowane wyłącznie zabezpieczeniem dobra pokrzywdzonego (ale już dobrem toczącego się
postępowania – tak). Po drugie, duża część wyników dotyczących „wyprowadzenia się” sprawcy od ofiary dotyczyła innych niż zastosowane środki zapobiegawcze przyczyn (np. wykonanie wyroku eksmisyjnego, przeprowadzenie się dziecka do drugiego z rodziców, wyprowadzka sprawcy).
Niezależnie od tego należy wskazać, iż dane dotyczące wspólnego zamieszkiwania sprawcy i pokrzywdzonego
niepokoją. W przypadku ankiet prokuratorskich, jak wcześniej wskazano, niewielki był odsetek „sprawców”, którym postawiono zarzuty. Jednak w ankietach sądowych taka sytuacja już nie występowała i – mimo formalnej
możliwości zastosowania środków zapobiegawczych – jedynie w czterech przebadanych przypadkach zastosowano takie, które chroniły (choćby pośrednio) pokrzywdzonego przed wspólnym zamieszkiwaniem.
W grupie spraw, gdzie sprawca zamieszkiwał przez cały czas trwania postępowania karnego, znalazły się sprawy
z bardzo intensywną, występującą na co dzień przemocą. W jednej ze spraw pokrzywdzony małoletni zamieszkiwał z ojcem, podejrzanym – a następnie oskarżonym – o bicie go kluczami, drewnianą łyżką, ciągnięcie za włosy
i niedawanie mu jeść68, w innej sprawie – pokrzywdzeni zamieszkiwali ze sprawcą, który kopał, bił, poniżał, groził
zabiciem, nie pozwalał korzystać z wody i prądu69.
Inny aspekt zamieszkiwania ze sprawcą (poza oczywistym zagrożeniem trwającą dalej przemocą) to aspekt wpływania na treść zeznań małoletniego pokrzywdzonego. W jednej z ankiet prokuratorskich opisana została sprawa, w której dziecko na pytanie biegłego podczas przesłuchania odpowiedziało następująco: „Mama zapytała,
po co idziemy do sądu i czy będziemy na nią coś mówić. (…) Mama powiedziała, że mamy nic złego na nią nie mówić
w sądzie”.
24
68
Sprawa MH14.
69
Sprawa MH29.
6.4.
a.
Udział małoletniego pokrzywdzonego w czynności przesłuchania
Jednorazowość/wielokrotność przesłuchań
W ramach ankiet prokuratorskich pięciu małoletnich zostało przesłuchanych więcej niż raz (w tym jedna osoba trzykrotnie), zaś w ramach ankiet sądowych – łącznie siedmiu pokrzywdzonych przesłuchano więcej niż raz,
w tym sześciu pokrzywdzonych zostało przesłuchanych dwa razy, zaś jeden pokrzywdzony był przesłuchiwany
trzykrotnie.
Ten wynik jest pozytywny, ponieważ oznacza, że w przypadku obu rodzajów ankiet ponad 80% pokrzywdzonych
(w przypadku ankiet prokuratorskich – 89%, zaś ankiet sądowych – 85%) zostało przesłuchanych tylko jeden
raz.
Z uwagi na bardzo niski odsetek powtórnych przesłuchań trudno porównywać, jak omawiana kwestia przedstawia się w odniesieniu do trybu art. 185a kpk i przesłuchania poza tym trybem. Można jednak wskazać,
iż w przypadku dzieci podlegających ochronie z art. 185a kpk tylko jedno zostało powtórnie przesłuchane
(na etapie postępowania sądowego). Pozostałe powtórne przesłuchania miały miejsce poza tym trybem.
b.
Miejsce przesłuchania
Jak wcześniej wskazano, brak regulacji prawnych nakazujących przesłuchanie dziecka w miejscu do tego dostosowanym pozwala na pewną dowolność w praktyce dobierania tych miejsc. Jednak w apelacji warszawskiej, zwłaszcza w Warszawie, od wielu lat istnieją przyjazne pokoje przesłuchań dzieci, wykorzystywane – na zasadzie dobrej
praktyki – przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Jeden z takich pokoi prowadzi Fundacja Dzieci Niczyje.
Mimo tego w ankietach prokuratorskich miejsce przesłuchania dziecka kształtowało się następująco:
•
Przesłuchania w trybie art. 185a kpk były prowadzone w większości na sali posiedzeń sądu (siedem
przesłuchań) oraz w organizacji pozarządowej (pięć przesłuchań pokrzywdzonych). W jednym przypadku przesłuchanie odbyło się w budynku sądu – w innym pomieszczeniu niż sala posiedzeń, a w czterech przypadkach brak
było danych dotyczących miejsca przesłuchania dziecka (zobacz wykres 9).
Miejsce przesłuchania dziecka
w ankietach prokuratorskich - art. 185a kpk
7
5
4
1
Budynek sądu - sala
posiedzeń
Organizacja pozarządowa
brak danych
Budynek sądu - inne
pomieszczenie
Wykres 9. Miejsce przesłuchania dziecka w trybie art. 185a kpk
– ankiety prokuratorskie, w liczebnościach, N = 17.
25
•
Przesłuchania poza trybem art. 185a kpk były w zdecydowanej większości prowadzone w komisariatach Policji (22 przesłuchania, tj. 71%), osiem w gabinecie prokuratora, a jedno w budynku sądu (wykres 10).
•
•
Miejsce przesłuchania dziecka w ankietach prokuratorskich
•
- poza art. 185a kpk
•
•
22
•
•
•
•
8
1
Komenda/komisariat Policji
Budynek prokuratury - gabinet
prokuratora
Budynek sądu - sala posiedzeń
Wykres 10. Miejsce przesłuchania dziecka poza trybem art. 185a kpk
– ankiety prokuratorskie, w liczebnościach, N = 31.
Oczywiście to, w jakim budynku odbyło się przesłuchanie, nie przesądza, czy miejsce to jest dla dziecka przyjazne.
Dlatego też w ankiecie badawczej znalazło się odrębne pytanie, czy miejsce przesłuchania było przyjazne (minimalne dwa kryteria, choć powinno być ich o wiele więcej70, które przyjęto, by mówić o przyjaznym pokoju, to:
dwa osobne pomieszczenia z możliwością obserwacji przesłuchania oraz możliwość rejestrowania przesłuchania
audiowizualnie).
Odpowiedzi są niepokojące. O ile w przesłuchaniach w trybie art. 185a kpk sześć przesłuchań odbyło się w przyjaznych miejscach, a 11 – nie, to już w trybie „zwykłym” wszystkie przesłuchania, w których udało się to ustalić,
odbyły się w miejscu niedostosowanym do przesłuchań dzieci (zob. wykres 11)71.
Przyjazne miejsce przesłuchania dziecka
w postępowaniu przygotowawczym
TAK
NIE
61%
96%
39%
4%
W trybie art. 185a kpk (N = 28)
POZA trybem art. 185a kpk (N = 48)
Wykres 11. Przyjazne miejsce przesłuchania dziecka w postępowaniu przygotowawczym,
na podstawie ankiet prokuratorskich i sądowych, %.
26
70
Zob. standardy Standardy przyjaznych pokoi przesłuchań dzieci, www.fdn.pl.
71
Nie we wszystkich przypadkach udało się ustalić, czy miejsce, gdzie dziecko było przesłuchiwane, było miejscem dla dziecka przyjaznym.
W ankietach sądowych zaś kwestia miejsca przesłuchań kształtowała się następująco.
a) W przesłuchaniach prowadzonych w postępowaniu przygotowawczym:
•
W trybie art. 185a kpk – większość przesłuchań prowadzonych było w organizacji pozarządowej
(pięć przesłuchań), cztery w budynku sądu (po jednym przesłuchaniu na sali posiedzeń i w gabinecie sędziego,
dwa zaś – w budynku sądu, ale brak danych, w jakim pomieszczeniu konkretnie), trzy przesłuchania zostały przeprowadzone w placówce opiekuńczo-wychowawczej, gdzie przebywał pokrzywdzony.
Ustalono, że w przypadku pięciu przesłuchań miejsce było przyjaznym pokojem przesłuchań, w przypadku sześciu
przesłuchań – nie.
•
Poza trybem ochronnym dzieci przesłuchiwane były w 20 przypadkach na komisariacie Policji (co stanowi 69%), w trzech – w gabinecie prokuratora, cztery odbyły się w budynku sądu (po jednym przesłuchaniu
w sali posiedzeń, gabinecie sędziego, dwa w innym pomieszczeniu), jedno w organizacji pozarządowej oraz jedno
w szkole, do której uczęszczało dziecko.
Ustalono, że w tym trybie jedynie dwa przesłuchania odbyły się w przyjaznych pokojach przesłuchań.
b) Przesłuchania na etapie postępowania sądowego:
•
W trybie art. 185a kpk przesłuchania odbywały się w organizacji pozarządowej (trzy przesłuchania)
oraz w sądzie (jedno w gabinecie sędziego, jedno w bliżej nieustalonym miejscu).
Jak ustalono, w trzech przypadkach było to przyjazne miejsce przesłuchania, w dwóch – nie.
•
Poza trybem art. 185a kpk wszystkie przesłuchania odbyły się na sali posiedzeń (wszystkie zatem przesłuchania odbyły się w miejscu do tego niedostosowanym).
Miejsce
Przesłuchanie w postępowaniu przygotowawczym
Przesłuchanie w postępowaniu sądowym
W trybie art. 185a
kpk
W trybie art. 185a
kpk
Poza trybem art.
185a kpk
Poza trybem art.
185a kpk
Organizacja pozarządowa
5
1
3
-
Budynek sądu
4
4
1
11
Placówka opiekuńczowychowawcza
3
-
-
-
Komisariat Policji
-
20
-
-
Gabinet prokuratora
-
3
-
-
Szkoła
-
1
-
-
Tabela 5. Miejsce przesłuchania dziecka – ankiety sądowe, w liczebnościach.
Z uwagi na małe liczebności w przypadku przesłuchań prowadzonych na etapie postępowania sądowego, na wykresie dotyczącym przyjaznych miejsc przesłuchań przedstawione zostaną wyłącznie przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym (zarówno objętych ankietami prokuratorskimi, jak i sądowymi) – zob. wykres 11.
Analizując wyniki można zauważyć następującą prawidłowość: w przypadku przesłuchań dzieci prowadzonych
w trybie art. 185a kpk przesłuchania miały miejsce w większości w organizacjach pozarządowych oraz pomieszczeniach w budynkach sądu. W postępowaniu przygotowawczym mniejszość tych przesłuchań odbywała się
w miejscach do tego przystosowanych (zaledwie 39%).
Natomiast poza tym trybem miejsce przesłuchania kształtowało się w zależności od etapu postępowania sądowego, na którym doszło do przesłuchania. Na etapie postępowania przygotowawczego miejscem tym były głównie
komisariaty Policji (blisko 70%), zaś na etapie sądowym – sale posiedzeń. W tym trybie przesłuchania bardzo
rzadko odbywały się w przyjaznych miejscach przesłuchań.
27
c.
Utrwalenie przebiegu czynności przesłuchania w formie audiowizualnej
Mimo obligacji prawnej, by w przypadku przesłuchań z art. 185a kpk ich przebieg był rejestrowany za pomocą
urządzenia audio-video oraz możliwości takiego nagrania w przypadku pozostałych przesłuchań, rzadko dochodziło w badanych sprawach do nagrania przesłuchania.
W ankietach prokuratorskich na 17 przesłuchań prowadzonych w trybie art. 185a kpk tylko cztery zostały nagrane, zaś w trybie „zwykłym” liczba ta była jeszcze mniejsza (nagrane zostały dwa z 34 przesłuchań).
W ankietach sądowych nagrywanie kształtowało się następująco:
a) W postępowaniu przygotowawczym:
•
przesłuchania w trybie art. 185a kpk na osiem przesłuchań pięć zostało nagranych,
•
przesłuchania w trybie „zwykłym” – spośród 27 przesłuchań tylko dwa zostały nagrane. b) W postępowaniu sądowym:
•
na cztery przesłuchania dwa zostały nagrane,
•
na 10 objętych badaniem przesłuchań w trybie „zwyczajnym” żadne nie zostało nagrane.
Podobnie jak w przypadku miejsca przesłuchania dziecka, na wykresie zostały przedstawione wyłącznie wyniki
dotyczące nagrania przesłuchań w postępowaniu przygotowawczym, zarówno opisane w ankietach sądowych,
jak i prokuratorskich – zob. wykres 12.
Nagranieprzesłuchania
przesłuchania
Nagranie
w postępowaniu
przygotowawczym
TAK
NIE
0,64
64%
0,93
93%
36%
0,07
7%
Wykres 12. Nagranie przesłuchania dziecka w postępowaniu przygotowawczym, na podstawie ankiet prokuratorskich i sądowych, %. Liczba N w przypadkach obu trybów wynika z faktu, że nie we wszystkich sprawach
udało się ustalić, czy doszło do nagrania przesłuchania (sprzeczności w protokole, aktach sprawy).
Podsumowując, wydaje się uprawniony wniosek, że kwestia nagrywania przesłuchań, niezależnie od trybu,
w jakim są prowadzone, wymaga radykalnych zmian. Mimo iż przesłuchania w trybie art. 185a kpk są częściej
nagrywane, niż te w trybie „zwykłym”, to nadal procent nagrywanych przesłuchań oscylujący wokół 60% nie jest
satysfakcjonujący. Niepokoi natomiast bardzo wysoki odsetek przesłuchań nienagranych, prowadzonych w trybie
„zwykłym” (oscylujący wokół 90%)72.
72
Należy jedynie mieć nadzieję, że sytuacja ta zmieni się w związku z wcześniej opisywaną nowelizacją kpk, zapewniającą bezwyjątkowe i
obligatoryjne nagrywanie przesłuchania w trybie art. 185a kpk.
28
d.
Udział biegłego psychologa w czynności przesłuchania
Jeżeli chodzi o udział biegłego psychologa w czynności przesłuchania, był on zapewniony w każdym z 17 przesłuchań w trybie art. 185a kpk opisanych w ankietach prokuratorskich (100%). W trybie zaś art. 177 kpk na 34
przesłuchania jedynie w dziewięciu doszło do przesłuchania z udziałem biegłego psychologa.
W ankietach sądowych kwestia ta przedstawiała się następująco. W trybie art. 185a kpk na etapie postępowania
przygotowawczego na 12 przesłuchań wszystkie odbyły się z udziałem psychologa. Podobnie w przypadku pięciu
przesłuchań, które odbyły się już w postępowaniu sądowym. Natomiast dane te wyglądają mniej optymistycznie
w przypadku przesłuchania dzieci w trybie innym niż art. 185a kpk. W ankietach sądowych w tym trybie na etapie
postępowania przygotowawczego spośród 29 przesłuchań aż w 21 nie był zapewniony udział biegłego psychologa
(72%). Na etapie postępowania sądowego na 10 tylko dwa zapewniały taki rodzaj ochrony dziecku przesłuchiwanemu.
Szczegóły udziału biegłego psychologa w przesłuchaniach na etapie postępowania przygotowawczego przedstawia wykres 13.
Udział biegłego psychologa w przesłuchaniu
TAK
NIE
73%
100%
27%
Wykres 13. Udział biegłego psychologa w przesłuchaniu na etapie postępowania przygotowawczego, na podstawie ankiet prokuratorskich i sądowych, %.
Wyniki te można podsumować następująco. Cieszy fakt, że obligatoryjność udziału psychologa w przesłuchaniu
z art. 185a kpk jest w 100% realizowana w praktyce. Jednak niepokoi, że w większości przesłuchań prowadzonych
poza trybem ochronnym (ok. 70%) nie powołuje się biegłego psychologa, mimo że istnieją ku temu podstawy
w orzecznictwie dotyczącym metodologii prowadzenia tej czynności procesowej.
e. Pouczenie dziecka o jego prawach i obowiązkach
Podczas badań podjęta została próba ustalenia, w jaki sposób dzieci są pouczane o prawach i obowiązkach.
Niestety, możliwe to było wyłącznie w sprawach, gdzie doszło do odtworzenia nagrania z przesłuchania. W pozostałych bowiem sprawach można było się opierać wyłącznie na zapisach w protokołach przesłuchania. W zdecydowanej większości z nich znajdowała się sformalizowana treść pouczenia, bez wzmianki o tym, w jaki sposób
dziecku pouczenie to zostało przekazane.
29
Pouczenia o prawie do odmowy składania zeznań brzmiały następująco:
Ja mam jeszcze do ciebie takie pytanie: bo to, o czym będziemy tutaj rozmawiać, dotyczy ciebie, twojego
domu, twojej mamy i różnych innych spraw i czy chciałbyś porozmawiać ze mną na ten temat? Chciałbyś
porozmawiać, jak tam się układa w domu?
Dziecko w odpowiedzi na to pokiwało głową, że chce składać zeznania73.
W innych sprawach pouczenia wyglądały następująco:
Będziemy rozmawiać na temat twojego taty, który jest dla ciebie osobą najbliższą. Masz więc prawo
do odmowy składania zeznań, mówienia tego, co się wydarzyło. Jeśli nie chcesz opowiadać, nie musisz
podawać przyczyny, dlaczego nie będziesz odpowiadać. Jaka jest twoja decyzja? Opowiesz nam czy nie?74.
Sprawa dotyczy twojego taty. Dorośli ustalili, że jeśli dziecko ma mówić o mamie albo o tacie, to nie musi
o tym mówić, natomiast jeśli chce, to oczywiście, to możesz nam opowiedzieć o relacjach między tobą
a mamą, między tatą a wami. Jeśli chcesz się zastanowić, czy chcesz nam o tym opowiadać, to ja zarządzę przerwę.
Następnie sędzia upewnił się, czy dziecko rozumie pouczenie, na co dziecko pokiwało głową, że tak75.
W tej samej sprawie inny pokrzywdzony został pouczony podobnie:
Jeśli sprawa dotyczy taty czy mamy, kogoś bliskiego, to możesz, ale nie musisz mówić. Jeśli nie chcesz opowiadać o tacie z jakiś powodów, które są tobie wiadome, to oczywiście nam nie musisz mówić76.
Inne pouczenie brzmiało następująco:
Czy ty wiesz, dlaczego tu jesteś i musisz się z nami męczyć? (…) Dziś będziemy rozmawiać o twoim tacie. On jest dla ciebie osobą najbliższą, jeśli nie będziesz chciał nam opowiadać o tacie, to możesz nam to powiedzieć. I dlatego zadaję ci pytanie, czy chcesz nam coś o tej sprawie opowiedzieć
czy nie? To jest twoje zdanie, zastanów się. Jeżeli nie chcesz nic mówić, nie będziemy zabierać ci czasu.
Chcesz mówić na 100% czy na 99%?77
O obowiązku mówienia prawdy pouczano natomiast m.in. w taki sposób:
Możesz nie chcieć o czymś mówić, ale ważne, żebyś nie powiedział nieprawdy. Rozumiesz?78.
W innych zaś sprawach:
W sądzie nie można mówić nieprawdy, tylko to, co wiesz. Jeśli czego nie będziesz pamiętać,
to powiedz, że przypuszczasz, że nie pamiętasz, nie kojarzysz, musisz mówić tylko prawdę. Wiesz dlaczego?
Ponieważ ta rozmowa ma znaczenie, dla ciebie, dla taty, dla twojej mamy. Musisz mówić tak, jak było,
ok?79.
Trzeba mówić prawdę. Byłeś u komunii? To wiesz, co to prawda? Znasz jakieś kłamstwa?
W odpowiedzi na to pytanie dziecko wytłumaczyło, że kłamstwo jest, jeśli się mówi, że masło kosztuje 1,50 zł,
a naprawdę kosztuje 1 zł80.
30
73
Ankieta MH4.
74
Ankieta MH14.
75
Ankieta MH22.
76
Sprawa z ankiety MH23.
77
Ankieta MH24.
78
Ankieta MH4.
79
Ankieta MH22.
80
Ankieta MH24.
f.
Inne aspekty przesłuchania dziecka
Podczas badania wcześniej wymienionych aspektów przesłuchania ujawnionych zostało kilka nieprawidłowości,
które należy w tym miejscu omówić.
W kilku sprawach zauważalne było unikanie przesłuchania dziecka, które podlegało ochronie w trybie art. 185a
kpk. W jednej ze spraw, gdzie pokrzywdzone czynami sprawcy były dzieci w wieku 8 i 10 lat oraz ich matka,
na etapie postępowania przygotowawczego przesłuchano tylko matkę. Natomiast w wykazie osób do wezwania
na rozprawę prokurator wskazał ww. dzieci. W tej sprawie, już na dalszym etapie, oskarżony wniósł o przesłuchanie dzieci, powołując się m.in. na fakt, że „matka dzieci miała dwa lata na przygotowanie dzieci do przesłuchania”81. W innej sprawie pokrzywdzonych było czworo dzieci (w wieku 16 lat, 14 lat oraz 3 lata i 2 lata). Najpierw
przesłuchana została tylko najstarsza dziewczynka i jej matka. Jednak próba uniknięcia przesłuchania jej 14-letniego brata zakończyła się tym, że chłopiec, mający w czasie postępowania sądowego już 16 lat, został przesłuchany
na rozprawie, bez żadnej gwarancji ochrony82. W innej sprawie podobna próba uchronienia 13-latka przed przesłuchaniem zakończyła się powodzeniem (sprawa została skierowana na posiedzenie celem rozpoznania wniosku
w trybie art. 335 kpk)83.
W innej sprawie nie doszło w ogóle do przesłuchania jedynego pokrzywdzonego. Chłopiec (wówczas 11 lat) sam
zgłosił się na Policję po tym, jak został wyrzucony przez matkę z domu, a wcześniej przez nią pobity. Jedyna czynność z udziałem dziecka to rozpytanie przez funkcjonariusza Policji. Postępowanie zakończyło się postanowieniem
o umorzeniu postępowania przygotowawczego84.
W kolejnej sprawie zidentyfikowano natomiast niezasadne zarządzenie przesłuchania. Dziecko w chwili przesłuchania miało 3 lata i 4 miesiące. Od początku przesłuchania dziecko reagowało lękiem, płakało i wtulało się
w matkę. W tym czasie w przyjaznym pokoju z dzieckiem przebywali: matka, biegły psycholog, tłumacz, sędzia
oraz protokolant. Matka oświadczyła, że dziecko reaguje lękiem przy większej liczbie obcych osób oraz że dziecko
od kilku dni „jest niewyraźne” i że ma podwyższoną temperaturę. Nawiązanie kontaktu z dzieckiem, nieposługującym się w ogóle językiem polskim, okazało się niemożliwe, mimo obecności tłumacza. Przewodnicząca podyktowała do protokołu następujące sformułowanie:
Dziecko jest zbyt małe, by nawiązać kontakt, kontakt jest utrudniony ze względu na barierę językową,
z uwagi na złe samopoczucie dziecka, coraz częstsze ataki kaszlu, przesłuchanie wydaje się dla dziecka
męczące85.
Wydaje się, że w przypadku tej czynności problemów było wiele, ale ich głównym źródłem był brak znajomości
języka polskiego, uniemożliwiający dziecku porozumiewanie się, a tym samym udział w przesłuchaniu.
Niepokojące jest także zastępowanie przesłuchania rozpytaniem, jak i rozpytywanie dziecka, które następnie
i tak będzie przesłuchane.
W jednej z przebadanych spraw chłopiec, który podlegał przesłuchaniu w trybie art. 185a kpk, opowiadał o sprawie dwukrotnie, zanim doszło do właściwego przesłuchania. Był indagowany na tematy związane z czynem podczas składania przez matkę zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa oraz podczas „rozpoznania
posesyjnego”, tym razem w jego domu86. W innej sprawie, bezpośrednio po złożeniu ustnego zawiadomienia
przez matkę dzieci, funkcjonariusze Policji rozpytali dwoje dzieci pokrzywdzonych. Dopiero w dalszym toku postpowania dzieci zostały przesłuchane w trybie art. 185a kpk przez sąd87.
81
Ankieta OT78.
82
Sprawa opisana w ankiecie OT85.
83
Ankieta OT83.
84
Sprawa została wstępnie opisana jako AK55, ostatecznie nie została uwzględniona w wynikach badań, ponieważ nie spełniała wszystkich
kryteriów badawczych (brak przesłuchania dziecka).
85
Ankieta OT77.
86
Ankieta MH14.
87
Sprawa opisana w ankiecie MH11.
31
Wśród ankiet znalazła się także sprawa, w której pokrzywdzony nie podlegał ochronie z art. 185a kpk. Chłopiec
ten został rozpytany w dniu, w którym zgłosił się wraz z matką na komisariacie komisariat Policji w celu złożenia
zawiadomienia o znęcaniu się nad nimi (odnotowane w notatce urzędowej), a dopiero potem został przesłuchany
przez innego funkcjonariusza Policji88.
Takie sytuacje wydają się godzić w potrzebę ochrony dziecka (w każdym wieku) przed nadmiernym kontaktem z wymiarem sprawiedliwości, wtórną wiktymizacją. Należy pamiętać, że co do zasady czynność rozpytania
„na notatkę” nie może być wykorzystana jako materiał dowodowy w sprawie, a małoletni pokrzywdzony i tak po
tej czynności powinien zostać przesłuchany.
W objętych badaniem sprawach zidentyfikowano także problem niezastosowania trybu art. 185a kpk. W jednej
ze spraw dziewczynka, mająca w chwili przesłuchania 14 lat i 4 miesiące, została przesłuchana przez prokuratora
w trybie art. 177 kpk w obecności psychologa89. Podobny błąd popełnił funkcjonariusz Policji, który przesłuchał
chłopca pokrzywdzonego z art. 207 kk, choć w momencie przesłuchania dziecko nie ukończyło jeszcze 15 roku
życia90. Taka sytuacja niezastosowania trybu ochronnego miała miejsce jeszcze w odniesieniu do dwóch pokrzywdzonych w innych sprawach (w tym chłopca mającego dopiero 12 lat)91.
Uwagę zwrócono także na sprawę, w której pokrzywdzona dziewczynka była indagowana trzykrotnie, mimo podlegania w chwili dwóch pierwszych przesłuchań ochronie z art. 185a kpk. Najpierw w dniu interwencji została przesłuchana w domu przez funkcjonariusza Policji. Następnego dnia odbyło się jej przesłuchanie (ponownie
na komisariacie Policji). Trzecie zaś przesłuchanie dziewczynki odbyło się na pierwszej rozprawie w postępowaniu
sądowym (dziecko miało wówczas ukończone 16 lat)92.
Kolejną nieprawidłowością było w dwóch sprawach nieprzesłuchanie dziecka z uwagi na „brak zgody” rodzica.
Procedura karna nie przewiduje takiej instytucji, jak zgoda na przesłuchanie (lub jej brak). Dlatego dziwi, że w
jednej z badanych spraw matka dziecka (wówczas 13-letniego) odmówiła przesłuchania swojego syna. Efektem
tego działania było przesłuchanie dziecka w tym samym postępowaniu, tylko że trzy lata później. Wówczas jednak chłopiec miał już ukończone 16 lat i został przesłuchany na rozprawie, bez żadnej ochrony93. W innej sprawie
matka także oświadczyła, że nie wyraża zgody na przesłuchanie dziecka w charakterze świadka. Dopiero pół roku
później prokurator wniósł do sądu wniosek o przesłuchanie dziecka w trybie z art. 185b kpk94.
W niektórych sprawach dziwił też skład osób uczestniczących w przesłuchaniu. W jednej sprawie dziecko zeznawało w obecności starszej siostry (mimo że podlegało wówczas władzy rodzicielskiej rodziców)95. W innej sprawie
w przesłuchaniu w trybie art. 185a kpk (odbywającym się w budynku sądu) uczestniczyła starsza siostra pokrzywdzonego, która zeznawała następnie w tej samej sprawie96.
W kolejnym przesłuchaniu dziecka na etapie postępowania przygotowawczego dziecko zostało przesłuchane
– za zgodą matki – w szkole i w obecności pedagoga szkolnego97.
Trudno wytłumaczyć obecność ww. osób, skoro katalog osób uprawnionych do uczestnictwa w przesłuchaniu
(zwłaszcza w trybie art. 185a kpk) został przez ustawodawcę konkretnie określony.
32
88
Ankieta AK44.
89
Ankieta OT55.
90
Ankieta AK40.
91
Ankieta AK73 i AK66.
92
Ankieta AK62.
93
Sprawa z ankiety AK57.
94
Ankieta AK63.
95
Ankieta AK49.
96
Sprawa opisana w ankiecie MH6.
97
Ankieta OT82.
6.5.
Inne postępowania dotyczące dziecka lub jego rodziny
W toku prowadzenia badań próbowano także ustalić, jakie postępowania towarzyszyły postępowaniu karnemu.
Z uwagi na fakt, że – jak już wcześniej wskazano – zdecydowana większość sprawców była członkiem rodziny
małoletniego (najczęściej rodzicem, tak było w 72% przypadków ankiet prokuratorskich oraz w 90% ankiet sądowych)98, sprawdziliśmy, ile postępowań opiekuńczych czy też procedur „Niebieskie Karty” toczyło się w danej
sprawie.
Spośród ankiet prokuratorskich tylko 28 zawierało informacje dotyczące innych postępowań (62%). Wśród nich
znalazły się: postępowanie opiekuńcze (w 17 przypadkach99), postępowanie „Niebieskie Karty” (siedem przypadków), o rozwód/separację (dwie ankiety), dyscyplinarne wobec sprawcy (jedna ankieta), karne wobec pokrzywdzonej (sprawa niezwiązana z czynem, którego dotyczyło postępowanie – jeden przypadek).
W ankietach sądowych inne postępowania występowały w 31 przypadkach (66%). Wśród nich znalazły się:
postępowanie opiekuńcze (25 wskazań), procedury „Niebieskie Karty” (11 wskazań), sprawy o rozwód/separację
(11 wskazań), sprawy dotyczące innego postępowania karnego (dziewięć wskazań)100.
Inne postępowania dotyczące dziecka/jego rodziny
Ankiety sądowe
25
17
11
7
11
2
Postępowanie
opiekuńcze
Postępowanie o
rozwód/separację
9
1
Procedura
"Niebieskie Karty"
1
0
Inne postępowanie
Postępowanie
karne
dyscyplinarne wobec
sprawcy
Wykres 14. Inne postępowania dotyczące dziecka/jego rodziny – ankiety prokuratorskie i sądowe,
w liczebnościach.
Jak wcześniej wskazano, jeśli podejrzewanym o popełnienie czynu zabronionego na szkodę dziecka jest rodzic,
zasadą powinno być wszczęcie co najmniej postępowania opiekuńczego w tej sprawie. Tymczasem zarówno
w ankietach prokuratorskich (gdzie w dużej mierze nie doszło do postawienia zarzutów), jak i w ankietach
sądowych (gdzie rodzic postawiony był już w stan oskarżenia), procent tych postępowań był mniejszy niż procent
rodziców-sprawców101.
Jak wcześniej wskazywano, prokurator ma obowiązek zawiadomienia o stwierdzonym zagrożeniu dobra dziecka
z mocy ustawy (art. 51 kk oraz art. 572 kpc). Jednocześnie do ustalenia, kto wykonuje prawa dziecka, niezbędne
jest w niektórych sytuacjach ustalenie, czy dziecko jest objęte nadal władzą rodzicielską rodziców, czy przebywa
w pieczy zastępczej itp.
98
W odniesieniu do ankiet prokuratorskich w tym przypadku N = 46, ponieważ w jednej sprawie było dwóch sprawców.
99
W tym pytaniu istniała możliwość wielokrotnych wskazań.
100
Możliwość wielokrotnych wskazań.
101
Jest tak nawet po uwzględnieniu w tym odsetku postępowań o rozwód/separację, w których obligatoryjnie rozstrzygana jest kwestia
władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem – zob. art. 4451 kpc. © Fundacja Dzieci Niczyje, 2013
33
Biorąc to pod uwagę, należy uznać, że wyżej przedstawione wyniki są niepokojąco niskie.
Podobnie niepokoi niski odsetek informacji o procedurze „Niebieskie Karty”. Jak wcześniej wskazano, badaniem
objęto postępowania prawomocnie zakończone w 2010 r., zatem w większości nie zostały jeszcze objęte zmianami w systemie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Nie zmienia to faktu, że w tym czasie – na mocy regulacji
wewnętrznych danych instytucji – „Niebieskie Karty” funkcjonowały w tym czasie zarówno w Policji, jak i w pomocy społecznej. Zatem dziwi nadal niski procent „Niebieskich Kart” prowadzonych w przebadanych sprawach
(okolice 30% wskazań).
7. Podsumowanie wyników badań i wnioski
Biorąc pod uwagę wyniki opisywanych w niniejszym raporcie badań należy wskazać na następujące wnioski
i rekomendacje:
1. Monitoring przestrzegania praw w badanych sprawach jest trudny z uwagi na wyszukanie przez objęte badaniem instytucje stosunkowo małej liczby spraw spełniających kryteria badawcze. Brak oznaczenia tych spraw
w systemie informatycznym prokuratury powodował też znaczne utrudnienie w wyszukaniu akt spraw.
Dlatego należy wnioskować o oznaczanie w systemach informatycznych sądów i prokuratur co najmniej spraw
z udziałem małoletniego pokrzywdzonego (poniżej 18 roku życia), a najlepiej – oznaczanie spraw z udziałem małoletniego pokrzywdzonego, w których doszło do jego przesłuchania w postępowaniu karnym.
2. Monitoring prowadzony na podstawie akt sprawy niezawierających nagrania przesłuchania dziecka jest niewystarczający z uwagi na duże nieprawidłowości w wypełnianiu protokołów czynności przesłuchania. Zaniedbania
w zawartości protokołów ujawniają się zwłaszcza w zakresie wskazania miejsca przesłuchania, wskazania osób
w nim uczestniczących, rejestracji tej czynności oraz sformułowania pouczeń.
Należy wnioskować o przykładanie szczególnej staranności w zakresie tworzenia zapisów protokołu oraz przestrzegania, by jego zawartość była zgodna z art. 148 kpk102, a także – w przypadku przesłuchań prokuratorskich
– zgodna z § 164 Regulaminu wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury103.
3. W zakresie osób zawiadamiających o podejrzeniu popełnienia przestępstwa niepokoi niski odsetek instytucji
mających kontakt z dzieckiem (wyniósł on maksymalnie 29%).
Dlatego też należy niewątpliwie postulować o zwiększenie świadomości i wiedzy profesjonalistów pracujących
z dziećmi w zakresie przemocy w rodzinie i reagowania na podejrzenia jej stosowania.
102
Art. 148 § 1. Protokół powinien zawierać:
1) oznaczenie czynności, jej czasu i miejsca oraz osób w niej uczestniczących,
2) przebieg czynności oraz oświadczenia i wnioski jej uczestników,
3) wydane w toku czynności postanowienia i zarządzenia, a jeżeli postanowienie lub zarządzenie sporządzono osobno, wzmiankę o jego
wydaniu,
4) w miarę potrzeby stwierdzenie innych okoliczności dotyczących przebiegu czynności.
§ 2. Wyjaśnienia, zeznania, oświadczenia i wnioski oraz stwierdzenia określonych okoliczności przez organ prowadzący postępowanie
zamieszcza się w protokole z możliwą dokładnością. Osoby biorące udział w czynności mają prawo żądać zamieszczenia w protokole z pełną
dokładnością wszystkiego, co dotyczy ich praw lub interesów.
§ 3. W protokole nie wolno zastępować zapisu treści zeznań lub wyjaśnień odwoływaniem się do innych protokołów.
§ 4. Osoby biorące udział w czynności mają prawo żądać odczytania fragmentów ich wypowiedzi wciągniętych do protokołu.
103
§ 164 regulaminu: W protokole przesłuchania należy przyjąć jako formę gramatyczną relacji przesłuchiwanego pierwszą osobę czasu
przeszłego i zamieszczać możliwie dokładnie charakterystyczne określenia lub zwroty użyte przez osobę przesłuchiwaną oraz wzmianki
dotyczące szczególnego zachowania się tej osoby. Każdą stronę protokołu przesłuchania podpisują wszystkie osoby biorące udział w
czynności.
34
4. Można wysnuć ogólny wniosek, że rozpoznawanie w ramach jednego postępowania sprawy na szkodę dziecka i jego rodzica może spowodować, że sprawa rodzica będzie decydująco rzutować na sprawę dziecka. Skutki
te mogą być widoczne w zakresie pojednania ze sprawcą, odmowy składania zeznań czy oceny wiarygodności
zeznań dziecka z perspektywy konfliktu między jego rodzicami.
Dlatego należy postulować, by organy prowadzące postępowanie w sprawach popełnionych na szkodę małoletniego i jego rodzica szczególną uwagę przywiązywały do indywidualnego interesu dziecka w postępowaniu.
5. Niepokoi brak należytej staranności w ustalaniu przez organy ścigania/wymiaru sprawiedliwości osoby wykonującej prawa dziecka w postępowaniu. W przebadanych sprawach w ankietach prokuratorskich 58% pokrzywdzonych było reprezentowanych przez rodzica, który powinien zostać wyłączony z postępowania, w ankietach
sądowych procent ten był jeszcze wyższy (aż 83%).
Należy postulować, by organy prowadzące postępowanie karne ustalały każdorazowo osobę wykonującą prawa
dziecka w postępowaniu, szczególnie zwracając uwagę na konieczność wyłączenia rodzica z reprezentacji dziecka
w sytuacji zaistnienia ryzyka konfliktu interesów.
6. Stosunkowo niski jest w przebadanych sprawach procent osób wykonujących prawa dziecka w postępowaniu
w sposób aktywny poprzez składanie wniosków dowodowych, środków zaskarżenia, udział w czynnościach procesowych. W ankietach prokuratorskich odsetek osób aktywnych wyniósł 56%, a w ankietach sądowych – 38%.
Jednocześnie tylko co trzecia osoba reprezentująca małoletniego występowała jako oskarżyciel posiłkowy przed
sądem.
Z badań wynika, że dzieci pokrzywdzone nie korzystały z profesjonalnej reprezentacji w postępowaniu (takiej
reprezentacji nie było w 96% ankiet, zarówno prokuratorskich, jak i sądowych).
Biorąc pod uwagę stosunkowo niską aktywność osób reprezentujących dziecko, należałoby postulować,
aby w sprawach o czyny na szkodę małoletniego zapewniona była profesjonalna reprezentacja dziecka w postępowaniu karnym.
7. Budzi niepokój akceptacja organów prowadzących postępowanie karne sytuacji, gdy pokrzywdzony zamieszkuje przez czas trwania postępowania ze sprawcą przestępstwa. W sprawach prokuratorskich wspólne zamieszkiwanie występowało w 53% przypadków (jednak tak wysoki odsetek może być uzasadniony niemożnością orzekania
środków zapobiegawczych z uwagi na nieprzedstawienie zarzutów). W ankietach sądowych sprawcy zamieszkiwali
z pokrzywdzonymi przez całe postępowanie aż w 36% przypadków.
Należy postulować, by organy prowadzące postępowanie przywiązywały większą wagę do kwestii wspólnego
zamieszkiwania sprawcy z pokrzywdzonym i – w razie zaistnienia ku temu przesłanek – podejmowały decyzję
o zastosowaniu wobec podejrzanego/oskarżonego odpowiednich środków zapobiegawczych.
8. Mimo optymistycznych wyników badań w zakresie jednokrotności przesłuchania dziecka (w obu rodzajach
ankiet – ponad 85% przesłuchań jednokrotnych), należy zwrócić uwagę, że nieprawidłową praktyką jest indagowanie dzieci (zarówno tych podlegających ochronie z art. 185a kpk, jak i niepodlegających tej ochronie) w toku
czynności rozpytania.
Należy postulować, by dzieci w każdym wieku były chronione przed wielokrotnym kontaktem z organami ścigania
i wymiarem sprawiedliwości, nie tylko w zakresie czynności przesłuchania, ale także w odniesieniu do innych
czynności.
9. Wśród przesłuchań dzieci prowadzonych w trybie art. 185a kpk zdecydowanie przeważały jako miejsce przesłuchań organizacje pozarządowe oraz pomieszczenia w budynkach sądu. Poza trybem ochronnym miejsce
przesłuchania kształtowało się w zależności od etapu postępowania sądowego, na którym doszło do przesłuchania. Na etapie postępowania przygotowawczego miejscem tym były głównie komisariaty Policji (blisko 70%),
zaś na etapie sądowym – sale posiedzeń sądu.
35
Jak ustalono, wykorzystanie przyjaznych miejsc przesłuchań dzieci jest niewielkie. W postępowaniu przygotowawczym zaledwie 39% przesłuchań w trybie art. 185a kpk odbyło się w takich miejscach. W przesłuchaniach
poza tym trybem na etapie postępowania przygotowawczego wykorzystanie tych miejsc nastąpiło jedynie
w 4% przypadków.
Dlatego należy wnioskować o prowadzenie przesłuchań małoletnich (zarówno podlegających, jak i niepodlegających ochronie z art. 185a kpk) w miejscach do tego dostosowanych, w szczególności w przyjaznych pokojach
przesłuchań104.
10. Bardzo niski, zarówno w odniesieniu do przesłuchań w trybie art. 185a kpk, jak i poza nim, jest procent
przesłuchań rejestrowanych. Odsetek ten oscylował – w odniesieniu do przesłuchań z art. 185a kpk – wokół 60%.
W odniesieniu do przesłuchań w trybie „zwykłym” procent przesłuchań nienagranych wynosił ok. 90%.
Należy postulować o każdorazowe rejestrowanie przesłuchań małoletnich, niezależnie od trybu, w którym
są prowadzone. W tym celu należy wyposażyć organy prowadzące postępowania karne w odpowiedni sprzęt
do prowadzenia rejestracji.
11. Cieszy fakt, że obligatoryjność udziału psychologa w przesłuchaniu z art. 185a kpk jest w 100% realizowana
w praktyce objętej badaniem. Jednak niepokoi, że w większości przesłuchań prowadzonych poza trybem ochronnym (ok. 70%) nie powołuje się biegłego do tej czynności.
Należy postulować o każdorazowe rozważenie – w przypadku przesłuchania małoletniego w trybie art. 177 kpk
– konieczności powołania biegłego psychologa do uczestnictwa w takiej czynności.
12. W zakresie innych postępowań dotyczących dziecka i jego rodziny niepokoi fakt, że jedynie w odniesieniu
do ok. 60% przypadków w aktach sprawy znajduje się informacja o takich postępowaniach. Większość z nich
stanowiły informacje o toczącym się postępowaniu opiekuńczym. Procent ten nie był jednak równy procentowi
sprawców będących rodzicami dzieci pokrzywdzonych przestępstwem.Organy prowadzące powinny każdorazowo
ustalać, czy sąd opiekuńczy prowadzi już postępowanie opiekuńcze w odniesieniu do małoletniego pokrzywdzonego, a jeśli takie postępowanie nie jest jeszcze prowadzone – powinny niezwłocznie zawiadomić sąd o zagrożeniu dobra dziecka.
13. Dziwi także niski procent informacji o procedurze „Niebieskie Karty” prowadzonej wobec sprawcy przestępstwa z art. 207 kk.
Należy mieć jedynie nadzieję, że po zmianach wprowadzonych w 2010 r. ten odsetek informacji i dokumentacji
z ww. procedury będzie w postępowaniach karnych z art. 207 kk znacznie większy.
Postulat ten został już częściowo zrealizowany w przytaczanej już wielokrotnie nowelizacji kk i kpk (zob. prace nad drukiem sejmowym nr 998).
104
36
8. Spis wykresów i tabel
Tabele
Tabela 1. Osądzeni nieprawomocnie w pierwszej instancji zgodnie z art. 207 § 1 i § 3 kk w sądach rejonowych
apelacji warszawskiej w 2010 r.
Tabela 2. Przesłuchania objęte badaniem – w sprawach prokuratorskich i sprawach sądowych.
Tabela 3. Pokrzywdzeni małoletni w sprawie w sprawach prokuratorskich i sądowych.
Tabela 4. Aktywność osoby reprezentującej dziecko w podziale na rodziców i osoby inne niż rodzice – ankiety
prokuratorskie i sądowe.
Tabela 5. Miejsce przesłuchania dziecka – ankiety sądowe.
Wykresy
Wykres 1. Składający zawiadomienie – ankiety prokuratorskie.
Wykres 2. Składający zawiadomienie – ankiety sądowe.
Wykres 3. Sprawca przestępstwa na szkodę dziecka.
Wykres 4. Reprezentacja dziecka w postępowaniu – ankiety prokuratorskie.
Wykres 5. Reprezentacja dziecka w postępowaniu – ankiety sądowe.
Wykres 6. Aktywność osoby reprezentującej dziecko.
Wykres 7. Wspólne zamieszkiwanie pokrzywdzonego ze sprawcą – ankiety prokuratorskie.
Wykres 8. Wspólne zamieszkiwanie pokrzywdzonego ze sprawcą – ankiety sądowe.
Wykres 9. Miejsce przesłuchania dziecka w trybie art. 185a kpk – ankiety prokuratorskie.
Wykres 10. Miejsce przesłuchania dziecka poza trybem art. 185a kpk – ankiety prokuratorskie.
Wykres 11. Przyjazne miejsce przesłuchania dziecka w postępowaniu przygotowawczym, na podstawie ankiet
prokuratorskich i sądowych.
Wykres 12. Nagranie przesłuchania dziecka w postępowaniu przygotowawczym, na podstawie ankiet prokuratorskich i sądowych.
Wykres 13. Udział biegłego psychologa w przesłuchaniu na etapie postępowania przygotowawczego, na podstawie ankiet prokuratorskich i sądowych.
Wykres 14. Inne postępowania dotyczące dziecka/jego rodziny – ankiety prokuratorskie i sądowe.
37
9. Bibliografia
Akty prawne
• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks postępowania karnego, Dz.U.1997.89.555 ze zm.
• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Kodeks karny, Dz.U.1997.88.553 ze zm.
• Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r., Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury, Dz.U.2010.49.296.
Literatura
Antoniak-Drożdż A. (2006), Przesłuchanie dziecka w procesie karnym – uwagi praktyczne, „Prokuratura i Prawo”
nr 6, s. 45.
Budzyńska A. (2007), Jak przesłuchiwać dziecko, Warszawa, Fundacja Dzieci Niczyje.
Czyżewska M. (2005), Udział dzieci w postępowaniu karnym – wyniki badań akt sądowych w ujawnionych przypadkach znęcania się nad rodziną, w: „Dziecko krzywdzone. Teoria Badania Praktyka” nr 10.
Filar M. (2002), Pokrzywdzony (ofiara przestępstwa) w polskim prawie karnym materialnym, w: Poszanowanie
godności ofiar przestępstw, Legionowo, Centrum Szkolenia Policji.
Górecki R. (1984), Karno-procesowe problemy przesłuchania świadka w postępowaniu przygotowawczym, „Problemy kryminalistyki” nr 164.
Jachimowicz M. (2007), Przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego, „Gazeta Sądowa”, kwiecień 2007.
Kornak M. (2009), Małoletni jako świadek w procesie karnym, Warszawa, Wolters Kluwer Polska.
Kosonoga J.(2004), Przesłuchanie pokrzywdzonego w trybie art. 185a kodeksu postępowania karnego, „Prokuratura i Prawo” nr 1.
Kwiatkowska-Darul V. (2007), Przesłuchanie małoletniego świadka w polskim procesie karnym, Toruń, Dom Organizatora.
Mierzwińska-Lorencka J. (2012), Karnoprawna ochrona dziecka przed wykorzystaniem seksualnym, Warszawa,
Wolters Kluwer Polska.
Nowak M. (2005), Przesłuchanie dziecka wykorzystywanego seksualnie w trybie art. 185a k.p.k. – wybrane zagadnienia, w: Dowody w procesie karnym. Nowe rozwiązania i niewykorzystane możliwości, Katowice, Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego.
Sajkowska M. (red.) (2007), Przyjazne przesłuchanie dziecka, Warszawa, Fundacja Dzieci Niczyje.
Stefański R. A. (2004), Przesłuchanie dziecka pokrzywdzonego poniżej 15 lat w procesie karnym, w: Współczesne
problemy procesu karnego i jego efektywności. Księga pamiątkowa Profesora Andrzeja Blusiewicza, red. A. Marek, Toruń, Dom Organizatora.
Stefański R. A. (2005), Szczególne tryby przesłuchania w postępowaniu karnym świadka małoletniego, który nie
ukończył 15 lat, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” nr 4.
Stefański R. A. (2007), Glosa do postanowienia SN z 6 lipca 2006 r., „Przegląd Sądowy” nr 2.
Sych W. (2006), Wpływ pokrzywdzonego na tok postępowania przygotowawczego w polskim procesie karnym,
Kraków, Wolters Kluwer Polska.
38
Świerk P. (2004), Przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego na podstawie art. 185a kodeksu postępowania
karnego, „Prokuratura i Prawo” nr 5.
Trocha O. (2011), Praktyka przesłuchiwania dzieci w Polsce. Raport z badań aktowych, Warszawa, Fundacja Dzieci
Niczyje.
Wesołowska A. (2004), Zmiany kodyfikacji karnych w zakresie przepisów dotyczących ochrony prawnej małoletnich, w: „Dziecko krzywdzone. Teoria Badania Praktyka” nr 6.
Wesołowska A. (2005), Dziecko w procesie sądowym – podejście interdyscyplinarne, w: „Dziecko krzywdzone.
Teoria Badania Praktyka” nr 10.
39
40
41

Udział małoletnich w postępowaniu karnym z art. 207 kk. Raport z

Transkrypt

Podobne dokumenty

PRZESŁUCHANIA UZUPEŁNIAJĄCE DO SEKCJI SOPRANÓW

PLAN CASTINGU - Mini

Teatr Wielki w Poznaniu_wokal

Opera i Filharmonia Podlaska ogłasza egzamin na stanowisko

Studium opiniowania sądowo-psychologicznego

Filharmonia Koszalinska – skrzypce

flet, obój, klarnet, fagot, waltornia, trąbka, puzon, tuba

Standardy miejsca przesłuchiwania dzieci