Restrukturyzacja majŕtkowa w sprywatyzowanych przedsi´biorstwach

Zeszyty
Naukowe nr
687
2005
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Bart∏omiej Marona
Katedra Ekonomiki NieruchomoÊci
i Procesu Inwestycyjnego
Restrukturyzacja majàtkowa
w sprywatyzowanych
przedsi´biorstwach
1. Wst´p
Prywatyzacja stanowi jeden z najistotniejszych elementów programu transformacji polskiej gospodarki. Przechodzenie od gospodarki centralnie planowanej do
rynkowej nie byłoby możliwe bez rozpoczętych na początku lat 90. przekształceń
własnościowych.
Aby przedsiębiorstwo mogło skutecznie realizować swoje cele po dokonaniu
przekształcenia własnościowego, w ramach sprywatyzowanego podmiotu muszą
zaistnieć bardzo głębokie, często radykalne przeobrażenia, nazywane restrukturyzacją. Restrukturyzacja przedsiębiorstw obejmuje wszelkiego rodzaju zmiany
w przedsiębiorstwie dotyczące1:
– struktury majątkowej,
– struktury kapitałowej,
– struktury organizacyjnej i procesu zarządzania,
– organizacji procesów pracy,
– poziomu i struktury zatrudnienia,
– zagadnień produkcyjno-asortymentowych,
– spraw techniczno-technologicznych,
– rynków zaopatrzenia i zbytu.
1
s. 37.
A Nalepka, Zarys problematyki restrukturyzacji przedsiębiorstw, Antykwa, Kraków 1998,
132
Bartłomiej Marona
W artykule szczególną uwagę poświęcono analizie zmian zachodzących
w strukturze majątkowej w przedsiębiorstwach. Omówiono bariery sprawnego
funkcjonowania sprywatyzowanych przedsiębiorstw wynikające z niekorzystnych uwarunkowań majątkowych oraz opisano najczęściej wybierane strategie
w ramach restrukturyzacji aktywów.
2. Prywatyzacja przedsi´biorstw paƒstwowych
Zasadniczym aktem prawnym regulującym proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w latach 1990–1996 i w pierwszym kwartale 1997 r. była
Ustawa z dnia 13 lipca 1990 r. (Dz.U. 1990, nr 51, poz. 298, z późn. zm.) o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.
Pierwszy etap prywatyzacji został zakończony wraz z wejściem w życie ustawy
(tj. 8 kwietnia 1997 r.) o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. 1996, nr 118, poz. 561, z późn. zm.). Stanowi ona niejako rozszerzenie
pierwszej ustawy prywatyzacyjnej, która funkcjonowała blisko siedem lat. Regulacje prawne dotyczące przekształceń własnościowych w Polsce nie ograniczają się
jedynie do dwóch wyżej wymienionych aktów prawnych. Istnieje cała gama ustaw
i przepisów prawnych regulujących ten proces. Do najważniejszych zalicza się:
– Ustawę z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U.
1991, nr 18, poz. 80, z późn. zm.);
– Ustawę z dnia 3 lutego 1993 r. o przekształceniach własnościowych niektórych przedsiębiorstw państwowych o szczególnym znaczeniu dla gospodarki
państwa (Dz.U. 1993, nr 16 , poz. 69, z późn. zm.);
– Ustawę z dnia 30 kwietnia 1993 r. o narodowych funduszach inwestycyjnych
i ich prywatyzacji (Dz.U. 1993, nr 44, poz. 202, z późn. zm.);
– Ustawę z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami
rolnymi Skarbu Państwa (Dz.U. 1991, nr 107, poz. 464, z późn. zm.);
– Ustawę z dnia 3 lutego 1993 r. o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw
i banków oraz zmianie niektórych ustaw (Dz.U. 1993, nr 18, poz. 82, z późn. zm.).
Na podstawie wyżej wymienionych aktów prawnych stosuje się trzy zasadnicze procedury prywatyzacji. Pierwsza z nich to tzw. prywatyzacja pośrednia.
Przewidziana jest dla dużych przedsiębiorstw znajdujących się w dobrej kondycji
finansowej. Polega na przekształceniu w pierwszej kolejności przedsiębiorstwa
państwowego w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa, a następnie udostępnieniu
jej akcji lub udziałów osobom trzecim. Udostępnienie akcji bądź udziałów może
się odbywać poprzez sprzedaż akcji, zbycie praw z akcji, obciążenie praw z akcji
lub oddanie w dzierżawę praw z akcji.
Restrukturyzacja majątkowa…
133
Do końca 2002 r. procesem komercjalizacji objęto 1535 przedsiębiorstw, z czego sprywatyzowano 330 podmiotów (czyli ok. 21% wszystkich skomercjalizowanych przedsiębiorstw).
Druga procedura związana z przekształceniami własnościowymi przedsiębiorstw państwowych, zwana prywatyzacją bezpośrednią, polega na rozporządzaniu majątkiem przedsiębiorstwa poprzez sprzedaż, wniesienie do spółki lub
oddanie do bezpłatnego korzystania. Prywatyzacja bezpośrednia charakteryzuje
się dużą efektywnością. Do końca 2002 r. objęto nią 1998 przedsiębiorstw, czyli
ponad sześciokrotnie więcej niż w procesie prywatyzacji kapitałowej.
Kolejny sposób prywatyzacji przedsiębiorstw reguluje ustawa o przedsiębiorstwach państwowych. Jej przepisy dopuszczają możliwość likwidacji przedsiębiorstwa państwowego. Majątek uzyskany w wyniku likwidacji przejmuje Skarb Państwa, dążąc do jego sprzedania (ewentualnie oddania do odpłatnego korzystania
lub wniesienia do spółki) prywatnemu inwestorowi. Od początku transformacji
do końca 2002 r. likwidację z przyczyn ekonomicznych rozpoczęto w przypadku
1795 przedsiębiorstw państwowych, z czego zakończono ją w 852 przypadkach
(co stanowi 47%).
Niezależnie od przyjętej ścieżki przekształceń własnościowych, procesy prywatyzacyjne powinny przyczyniać się do poprawy konkurencyjności gospodarki
oraz jej elementów składowych (czyli przedsiębiorstw).
3. Bariery sprawnego funkcjonowania sprywatyzowanych
przedsi´biorstw, wynikajàce z czynników majàtkowych
Przedsiębiorstwa państwowe poddane przekształceniom własnościowym
często charakteryzują się niekorzystną sytuacją ekonomiczną. Źródła problemów
są bardzo zróżnicowane; związane są z czynnikami zarówno wewnętrznymi
– tkwiącymi w samym przedsiębiorstwie, jak i zewnętrznymi, związanymi z szeroko pojętym jego otoczeniem. Przyczyny problemów przedsiębiorstw wynikające
z czynników majątkowych mogą tkwić m.in. w:
– przeinwestowaniu,
– dużym zużyciu moralnym majątku trwałego,
– obciążeniu majątkiem nieprodukcyjnym i (lub) działalnością pomocniczą,
– niepełnym wykorzystaniu istniejącego majątku.
Wiele przedsiębiorstw zbyt optymistycznie ocenia perspektywy rozwojowe
sektora, w ramach którego działa, co często przyczynia się do przeznaczania
znacznych kapitałów na nabycie różnego rodzaju aktywów w ramach programów
inwestycyjnych, powodując nadmierny rozrost przedsiębiorstwa. Aktywa te,
z uwagi na różniące się od początkowych oczekiwań warunki rynkowe, często
nie są w pełni wykorzystywane lub są wręcz zbyteczne. Generują jednak koszty
134
Bartłomiej Marona
związane z ich utrzymaniem. Te nadmierne inwestycje pochłaniają część zysków
przedsiębiorstwa, przyczyniając się do obniżenia rentowności danego podmiotu2.
Kolejna bariera uniemożliwiająca sprawne funkcjonowanie przedsiębiorstw jest
związana z dużym zużyciem moralnym majątku, którym gospodaruje dany podmiot. Zużycie to polega na stopniowej utracie wartości wymiennej i użytkowej,
spowodowanej zmianami z przyczyn niezależnych od środków pracy. Utracie wartości i wartości użytkowej podlegają także środki pracy nie włączone do procesu
produkcyjnego lub okresowo z niego wycofane. Istota zużycia moralnego tkwi
więc w tym, że środki pracy tracą swoją wartość użytkową przed upływem okresu
ich fizycznej trwałości. Można wyróżnić trzy podstawowe przyczyny wywołujące
zużycie moralne.
Pierwsza przyczyna tkwi we wzroście wydajności pracy w przedsiębiorstwach
wytwarzających środki produkcji. Skutkiem zużycia moralnego w wyniku tej przyczyny jest zmniejszenie wartości istniejących środków trwałych, z zachowaniem
niezmiennej wartości użytkowej. Drugą przyczyną wywołującą zużycie moralne
jest ukazanie się nowych środków produkcji – wydajniejszych, o lepszych parametrach techniczno-eksploatacyjnych. Trzecim powodem jest zmiana zewnętrznych
warunków eksploatacji środków pracy, brak popytu na wyroby lub usługi wytwarzane przez dany kapitał trwały, spowodowany zmianą gustów i upodobań3.
Środki trwałe ulegają zużyciu moralnemu w różnym tempie i stopniu, w zależności od wywołujących je przyczyn. Zużycie moralne odnosi się również do
nieruchomości, lecz np. w wypadku budowli czy pomieszczeń produkcyjnych
stopień utraty wartości jest mniejszy niż np. w wypadku maszyn. Zużytemu
lub przestarzałemu majątkowi zwykle towarzyszą gorsze wskaźniki jakościowe
i wydajnościowe, a także wyższe jednostkowe koszty produkcji. Ma to wpływ na
rentowność, a zatem również na wysokość przepływów pieniężnych netto oraz
możliwości zwiększenia sprzedaży i zysków w długim okresie, z czym wiąże się
wysokość potencjału rozwojowego przedsiębiorstwa.
Znaczny udział w majątku przedsiębiorstw państwowych mają aktywa nieprodukcyjne, takie jak ośrodki wczasowe, mieszkania pracownicze, ośrodki zdrowia,
urządzenia sportowe itp. Majątek ten, pełniący z założenia funkcje socjalne, powoduje znaczne zwiększenie kosztów. Generowane z niego przychody, jeśli w ogóle
istnieją, zwykle nie pokrywają ani kosztów stałych, ani zmiennych, co istotnie
przyczynia się do obniżenia wartości przedsiębiorstwa. Podobna sytuacja dotyczy
działalności pomocniczej wielu przedsiębiorstw. Takie funkcje jak transport, działalność konserwatorska i remontowa, ochrona mienia czy wyżywienie pracow2
Fuzje i przejęcia przedsiębiorstw, pod red. W. Frąckowiaka, PWE, Warszawa 1998, s. 367.
W. Janasz, Zarządzanie kapitałem trwałym przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 1993, s. 167–169.
3
Restrukturyzacja majątkowa…
135
ników są często realizowane przez wyspecjalizowane komórki przedsiębiorstwa.
W wielu wypadkach usługi te są zbędne, jeżeli istnieje możliwość ich nabycia na
rynku po niższej cenie niż koszty ich świadczenia przez własnych pracowników.
Taki stan rzeczy powoduje utrzymywanie się w ramach danej organizacji zbyt
dużego zatrudnienia, wysokiego poziomu kosztów i nieefektywnego wykorzystania majątku4.
Kolejnym źródłem kłopotów ekonomicznych w państwowych podmiotach
gospodarczych jest niepełne wykorzystanie istniejącego majątku. Niepełne wykorzystanie środków trwałych w gospodarce nierynkowej jest zjawiskiem niejako
autonomicznym. Teoretycy praw własności podkreślają, że zmiana charakteru
własności powoduje nie tylko zmianę stosunków społecznych, lecz również zasadniczo wywołuje zmianę relacji gospodarujących przedsiębiorstw do posiadanych
zasobów, w tym nieruchomości.
Niepełne wykorzystanie zasobów trwałych przedsiębiorstw może wynikać
z wielu przyczyn, m.in.:
– ze specyficznie pojmowanych interesów przedsiębiorstw w zakresie ekonomicznej struktury inwestycji kształtującej zasoby kapitału trwałego;
– z błędów w prawidłowej koordynacji produkcji i procesu inwestycyjnego;
– z fizycznej niepodzielności środków pracy w niektórych rodzajach produkcji;
niekiedy może się opłacać wybudowanie obiektu o zdolności produkcyjnej chwilowo przekraczającej aktualne potrzeby;
– z powolnego dochodzenia do projektowych zdolności produkcyjnych nowo
uruchomionego majątku trwałego;
– ze zbyt długiego, ponadnormatywnego okresu remontów;
– z niedostatecznego powiązania wyników polityki proinnowacyjnej w dziedzinie kształtowania i odnowy kapitału trwałego.
Poprawa wykorzystania majątku trwałego rzutuje na polepszenie gospodarowania całym majątkiem przedsiębiorstwa. Postęp ten może dokonać się na skutek
czynników o charakterze zewnętrznym (np. poprzez zmianę polityki podatkowej
państwa) oraz wewnętrznym. Czynniki wewnętrzne tkwią w samym przedsiębiorstwie i do tej grupy zalicza się m.in.: właściwe prowadzenie gospodarki
remontowo-konserwacyjnej, odpowiednią jakość remontów czy też doskonalenie
organizacji produkcji5.
4
5
Fuzje i przejęcia…, s. 368.
W. Janasz, op. cit., s. 231–233, 275.
136
Bartłomiej Marona
4. Restrukturyzacja aktywów sprywatyzowanych
przedsi´biorstw
Wymienione niekorzystne uwarunkowania majątkowe, uniemożliwiające
sprawne funkcjonowanie sprywatyzowanych przedsiębiorstw, wyzwalają konieczność podjęcia restrukturyzacji majątkowej. Do typowych strategii wybieranych
przez nowych inwestorów w ramach restrukturyzacji aktywów można zaliczyć:
dywestycje, inwestycje, podział przedsiębiorstwa.
Przedsiębiorstwa państwowe najbardziej obciążone są mieniem nieprodukcyjnym, o charakterze ogólnym, infrastrukturalnym, a także produkcyjnym,
lecz zbędnym dla danego podmiotu z punktu widzenia jego pozycji i możliwości
rynkowych oraz technologicznych. Dla tego mienia powstał termin „mienie niechciane”. Choć jest on nielogiczny i nieprecyzyjny, oddaje jednak emocjonalną
istotę stosunku właściciela do stanu jego posiadania.
Najbardziej typowym, stosunkowo szeroko stosowanym sposobem zagospodarowania mienia niechcianego jest: sprzedaż, darowizna, nieodpłatne przekazanie6.
Wymienione czynności składają się na proces zwany dywestycją. Funkcjonujące w literaturze przedmiotu definicje tego pojęcia akcentują różne aspekty, m.in.
to, że7:
– dywestycje, podobnie jak inwestycje, są nierozerwalnymi ogniwami tego
samego procesu, realizowanego w celu maksymalizowania wzrostu i efektywności
firmy;
– dywestycje stanowią odpowiednik wyboru inwestycyjnego, związanego
z procesem alokowania zasobów;
– dywestycje, aczkolwiek mają wiele cech zbieżnych z działaniem gospodarczym (w sensie nabywania bądź zakupu), stanowią niejako drugą stronę transakcji,
tj. oznaczają pozbywanie się bądź sprzedaż przez firmę jej części.
Dywestycje jako narzędzie restrukturyzacji aktywów podejmowane są głównie
w celu pozbycia się zbędnego czy też przestarzałego majątku. Takie działania mają
doprowadzić do obniżenia kosztów działalności przedsiębiorstwa, a w konsekwencji wpłynąć na poprawę wyniku finansowego danego podmiotu.
W tabeli 1 zaprezentowano dane dotyczące zakresu pozbywania się majątku
przez wybrane przedsiębiorstwa w latach 1990–1998.
6
A. Kamela-Sowińska, A. Mirecki, Restrukturyzacja jako proces podnoszenia efektywności
przedsiębiorstwa, Bydgoszcz 1995, s. 135–136.
7
G. Osbert-Pociecha, Dywestycje – niedoceniana opcja strategiczna, „Przegląd Organizacji”
1995, nr 12, s. 24–25.
Restrukturyzacja majątkowa…
137
Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 1, proces pozbywania się części
majątku produkcyjnego występował w takim samym stopniu w przedsiębiorstwach
publicznych, jak i w już sprywatyzowanych.
Tabela 1. Zakres pozbywania się majątku produkcyjnego w przedsiębiorstwach
Zakres pozbywania się majątku
przez przedsiębiorstwa (%)
Cała próba
1. Sprzedaż majątku
do 5
Forma własności
publiczne
sprywatyzowane
(% badanych przedsiębiorstw)
58,8
55,0
62,2
6–15
19,4
21,3
17,8
16–30
13,5
17,5
10,0
31–50
5,3
2,5
7,8
powyżej 50
3,0
3,7
2,2
2. Nieodpłatne przekazanie
(% badanych przedsiębiorstw)
do 5
75,0
76,0
74,1
20,7
6–15
19,4
18,0
16–30
2,8
4,0
1,7
powyżej 50
2,8
2,0
3,5
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Restrukturyzacja przedsiębiorstw w procesie transformacji
gospodarki polskiej, pod red. E. Mączyńskiej, t. 1, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2001, s. 176.
Wymieniając źródła problemów ekonomicznych w przedsiębiorstwach państwowych, zwrócono uwagę na fakt, że duża część tych podmiotów obciążona jest
majątkiem nieprodukcyjnym.
Główny cel podejmowania restrukturyzacji majątkowej w tym aspekcie sprowadza się do obniżenia często bardzo wysokich kosztów z tytułu jego utrzymania.
Jest to szczególnie widoczne w odniesieniu do nieruchomości tworzących majątek socjalny – ośrodków wypoczynkowych, stołówek, mieszkań zakładowych,
obiektów szkolnych itp. W warunkach krajowych majątek ten, powstały w okresie
przerostu socjalnych funkcji przedsiębiorstwa, ma często bardzo dużą wartość
księgową, zaś bieżące koszty jego utrzymania stanowią znaczącą pozycję obciążeń przedsiębiorstwa. Wobec trudności z jego zbyciem, przedsiębiorstwa starają
się korzystać z możliwości, jakie stwarza istniejące ustawodawstwo. Są to m.in.:
powołanie na podstawie majątku socjalnego spółek prawa handlowego z udziałem
przedsiębiorstwa lub jego pracowników, sprzedaż preferencyjna pracownikom
korzystającym z majątku (np. sprzedaż mieszkań zakładowych) czy też przekazanie majątku nieodpłatnie organom administracji terenowej8.
8
C. Suszyński, Restrukturyzacja przedsiębiorstw – proces zarządzania zmianami, PWE,
Warszawa 1999, s. 153.
Bartłomiej Marona
138
Dywestycje dotyczą zatem mienia zarówno produkcyjnego, jak i nieprodukcyjnego – w obu przypadkach sprowadzają się do tego, że poprzez rezygnację
z części aktywów uzdrawia i oczyszcza się część lub całe przedsiębiorstwo.
Można powiedzieć, że omawiane dywestycje stanowią przeciwieństwo inwestycji. Bez inwestycji, czy to odtwarzających zużyty majątek, czy to powiększających
już istniejący, trudno sobie wyobrazić rozwój podmiotu gospodarczego. Również
bez inwestycji nie jest możliwe przeprowadzenie głębokiej restrukturyzacji majątkowej.
Jak już wspomniano, przedsiębiorstwa państwowe dysponują bardzo często przestarzałym majątkiem o dużym zużyciu ekonomicznym i moralnym. Po
dokonaniu przekształcenia własnościowego nowy właściciel musi ponieść często
bardzo duże nakłady finansowe, tak by podmiot mógł skutecznie egzystować
i konkurować na rynku. O rozmiarach działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw
świadczy zmiana stopnia umorzenia ich majątku trwałego, rozpatrywana w pewnym okresie.
W tabeli 2, zaprezentowano zmianę stopnia umorzenia majątku trwałego na
przestrzeni trzech lat, w trzech typach przedsiębiorstw – objętych komercjalizacją
bądź prywatyzacją.
Tabela 2. Zmiana stopnia umorzenia majątku trwałego w przedsiębiorstwach (w %)
Forma własności
Lata
1998
1999
2000
Spółki z kapitałem zagranicznym
39,6
35,9
33,7
Spółki pracownicze
34,3
37,4
42,7
Spółki Skarbu Państwa
52,5
53,9
53,5
Źródło: Dynamika przekształceń własnościowych, Ministerstwo Skarbu Państwa, Departament
Analiz i Prognoz, wrzesień 2002, nr 54, s. 120.
Jak wynika z danych zamieszczonych w tabeli 2, w badanym okresie w skomercjalizowanych przedsiębiorstwach stopień umorzenia majątku trwałego zwiększył się nieznacznie (o 1%), natomiast w spółkach pracowniczych zwiększył się aż
o 8,4%, co należy uznać za tendencję bardzo negatywną.
W 2000 r. najmniej zużytym majątkiem dysponowały spółki z kapitałem
zagranicznym, czyli sprywatyzowane w sposób uchodzący za bardziej efektywny
(niż np. za pomocą tzw. prywatyzacji pracowniczej). Tendencja spadkowa zużycia
majątku trwałego nie byłaby możliwa bez odpowiednich nakładów inwestycyjnych. Poniżej zaprezentowano strukturę inwestycji realizowanych w trzech typach
spółek, w latach 1998–2000.
Restrukturyzacja majątkowa…
139
Tabela 3. Struktura inwestycji w przedsiębiorstwach w latach 1998–2000
Forma własności
1998
1999
2000
Spółki z kapitałem zagranicznym
Inwestycje odtworzeniowe
51
39,0
40,8
Nowe moce produkcyjne
38,7
59,3
55,7
Pozostałe inwestycje
10,3
1,7
3,5
Inwestycje odtworzeniowe
58,6
59,2
70,1
Nowe moce produkcyjne
31,7
34,2
22,5
9,7
6,6
7,4
Inwestycje odtworzeniowe
61,4
47,8
68,1
Nowe moce produkcyjne
35,9
43,7
24,6
2,7
8,5
7,3
Spółki pracownicze
Pozostałe inwestycje
Jednoosobowe spółki Skarbu Państwa
Pozostałe inwestycje
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Dynamika przekształceń własnościowych, Ministerstwo
Skarbu Państwa, Departament Analiz i Prognoz, wrzesień 2002, nr 54, s. 123.
Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 3, spółki z kapitałem zagranicznym większość swoich inwestycji (ok. 56% w 2000 r.) lokują w nowe moce
produkcyjne (w wypadku jednoosobowych spółek Skarbu Państwa zaledwie
ok. 25%). Jest to strategia ekspansywna, mogąca w niedalekiej przyszłości skutkować polepszeniem pozycji konkurencyjnej na rynku.
Innym przedsięwzięciem spotykanym w praktyce w związku z podjęciem
restrukturyzacji aktywów jest podział przedsiębiorstwa, wydzielanie czy też tworzenie nowych podmiotów gospodarczych na bazie majątku przedsiębiorstwa państwowego. W ten sposób przedsiębiorstwa państwowe przybierają cechy struktury
koncernowej (holdingowej), gdzie tworzy się sieć samodzielnie funkcjonujących
spółek wydzielonych organizacyjnie i prawnie, w której jedyny bądź dominujący
udział kapitałowy posiada przedsiębiorstwo państwowe. Ukształtowanie holdingowej struktury przedsiębiorstwa ułatwia właściwą prywatyzację. Powstaje bowiem
możliwość etapowej prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego poprzez rozciągniętą w czasie sprzedaż poszczególnych spółek tworzących holding, połączonej
z efektami prowadzonej głębokiej racjonalizacji ich funkcjonowania. Holding
stwarza również możliwość rozwiązywania trudnego problemu związanego z prywatyzacją, a mianowicie zagospodarowanie opisanego mienia niechcianego, które
przeszkadza zarówno w sprawnej realizacji szeroko rozumianej restrukturyzacji
działalności przedsiębiorstwa oraz jego ostatecznej prywatyzacji. Powstające
w wyniku podziału przedsiębiorstwa państwowego lub wydzielania i tworzenia
Bartłomiej Marona
140
na bazie jego majątku spółki chcą przejąć tylko część majątku, która jest im niezbędna do prowadzenia planowanej działalności gospodarczej9.
Podział przedsiębiorstwa może dokonać się poprzez10:
– utworzenie z części aktywów danej firmy nowej spółki, w której właściciele
partycypują we własności proporcjonalnie do posiadanego kapitału w spółce-matce (spinoff);
– utworzenie spółki z aktywów danej firmy, przy czym akcjonariusze (udziałowcy) w nowej spółce otrzymują akcje (udziały) w zamian za akcje (udziały)
w spółce-matce (splitoff);
– podział całego przedsiębiorstwa na kilka mniejszych, przy czym dotychczasowa firma przestaje istnieć (splitup);
– wydzielenie części aktywów i utworzenie wspólnego przedsięwzięcia z partnerem zewnętrznym (joint venture).
Do najczęściej wyodrębnianych przy restrukturyzacji majątku produkcyjnego
przedsiębiorstw należą te jego fragmenty, w których spełniane są11:
– funkcje związane z utrzymaniem i prawidłową działalnością podstawowych
zasobów produkcyjnych (przeglądy, konserwacje, remonty);
– funkcje pomocnicze związane z realizacją funkcji podstawowych przedsiębiorstwa (wytwarzanie półproduktów, transport, zaopatrzenie, magazynowanie,
prowadzenie rachunkowości);
– funkcje związane z szeroko rozumianą ochroną i zabezpieczeniem mienia
przedsiębiorstwa.
Podsumowując rozważania można przyjąć, że sprzedaż, nieodpłatne przekazanie części aktywów, inwestycje rzeczowe czy też podział przedsiębiorstwa są
najczęściej stosowanymi narzędziami restrukturyzacji majątkowej.
5. Restrukturyzacja majàtkowa na przykładzie
przedsi´biorstwa Budopol Sp. z o.o.
Budopol Sp. z o.o. jest spółką pracowniczą, która przejęła majątek zlikwidowanego przedsiębiorstwa państwowego pod nazwą „Przedsiębiorstwo Budowy
Obiektów Użyteczności Publicznej Budopol-Kraków”. Jest to spółka jednozakładowa, posiadająca osobowość prawną. Przedsiębiorstwo powstało na podstawie
umowy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, zawartej 22 kwietnia 1993 r.
Przedmiotem działalności przedsiębiorstwa jest m.in.: wykonywanie robót
ogólnobudowlanych związanych ze wznoszeniem budynków, obiektów mosto9
A. Nalepka, op. cit., s. 60.
Fuzje i przejęcia…, s. 379.
11
C. Suszyński, op. cit., s. 151–152.
10
Restrukturyzacja majątkowa…
141
wych, liniowych, górniczych i produkcyjnych, wykonywanie konstrukcji i pokryć
dachowych, budowa dróg kołowych i szynowych, rozbiórka i burzenie obiektów
budowlanych. Przedsiębiorstwo Budowy Obiektów Użyteczności Publicznej Budopol-Kraków w 1993 r. przekształciło się w Budopol Sp. z o.o., na wspólny wniosek
dyrektora przedsiębiorstwa i rady pracowniczej, po zaciągnięciu opinii organu
założycielskiego, na podstawie art.1 pkt. 3 Ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych z dnia 13 lipca 1990 r.
Spółka w wyniku procesu prywatyzacji stała się posiadaczem wielu gruntów,
budynków i budowli zarówno na terenie Krakowa, jak i poza jego granicami.
Liczbę i lokalizację nieruchomości, których właścicielem stała się spółka, zaprezentowano w tabeli 4.
Tabela 4. Sprywatyzowane nieruchomości przedsiębiorstwa Budopol Sp. z o.o.
Lokalizacja gruntu
Liczba budynków i budowli
Ul. Ostapa Dłuskiego, Kraków
10
Ul. Marchewczyka, Kraków
8
Ul. Słowackiego, Kraków
1
Ul. Biskupińska-Nadarzyńska, Kraków
36
Ul. Wielicka, Kraków
20
Dobra koło Limanowej
1
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych firmy Budopol Sp. z o.o.
Większość z przejętych nieruchomości stanowiły obiekty magazynowe,
magazynowo-warsztatowe i biurowe o bardzo niskim standardzie. Obecnie duża
ich część stanowi przedmiot wynajmu. W sumie spółka dysponuje następującą
powierzchnią przeznaczoną pod wynajem:
– 8695 m2 (nieruchomości przy ul. Wielickiej),
– 8154 m2 (nieruchomości przy ul. Biskupińskiej),
– 2656 m2 (biurowiec przy al. Słowackiego),
– ok. 4200 m2 (pozostałe nieruchomości).
W badanym przedsiębiorstwie, spośród szerokiego spektrum narzędzi stosowanych w ramach restrukturyzacji aktywów, w największym zakresie wykorzystano inwestycje. Natomiast dywestycje ograniczyły się jedynie do sprzedaży lub
nieodpłatnego przekazania najbardziej niechcianego mienia – przede wszystkim
przestarzałych maszyn oraz urządzeń technicznych; przychody z tego tytułu
miały charakter raczej symboliczny. Przeprowadzone dywestycje nie wpłynęły
również znacząco na zmianę struktury aktywów i sumy bilansowej przedsiębiorstwa.
Bartłomiej Marona
142
Wartość majątku spółki Budopol od czasu przekształcenia własnościowego
ulegała konsekwentnemu podwyższeniu m.in. wskutek przeprowadzonych inwestycji (zob. tabele 5 i 6). W 1993 r. wartość przedsiębiorstwa została wyceniona na
1 539 600 zł (wartość po denominacji), natomiast w latach 1996 i 2000 wynosiła
odpowiednio 1 226 768,45 zł i 3 526 831,30 zł.
Tabela 5. Zakup nieruchomości przez Budopol Sp. z o.o. (w tys. zł)
Lp.
Zakup środka trwałego
1997
1998
1999
2000
Gr 0
Grunty
–
77
19
135
Gr 1
Budynki
–
–
–
30
Gr 2
Budowle
–
–
–
7
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych firmy Budopol Sp. z o.o.
Spółka od momentu prywatyzacji przeprowadzała głównie bieżące remonty
w budynkach stanowiących jej własność (przy czym połowa środków przeznaczona była na remonty siedziby spółki). Inwestycje o szerszym zakresie będą
możliwe w momencie polepszenia się sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsiębiorstwa. Sytuacja ta nie tylko uzależniona jest od czynników tkwiących wewnątrz
spółki, ale związana jest również z sytuacją gospodarczą kraju, a w szczególności
branży, w której przedsiębiorstwo funkcjonuje.
Tabela 6. Nakłady poniesione na biurowiec przy al. Słowackiego w latach 1997–2001
Rodzaj nakładów
Rok
Kwota
w zł
Wymiana instalacji centralnego ogrzewania
1997
127 000
Remont dachu
1997
12 000
Nowa elewacja
1997
62 000
Modernizacja sekretariatów i sanitariatów
1998
35 000
Remont klatki schodowej, nowe portiernie
1998–1999
130 000
Nagłośnienie sali konferencyjnej
Nowe grzejniki, instalacje miedziane
Sanitariaty na IV piętrze
Nowe okna na parterze
Suma
1999
13 300
2000–2001
103 000
2001
6000
2000–2001
10 000
–
498 300
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych firmy Budopol Sp. z o.o.
W latach 1996–2000 łączna wartość zrealizowanych zakupów wyniosła
3 636 494,00 zł. Wydatki na modernizację i remonty środków trwałych w tym
Restrukturyzacja majątkowa…
143
okresie wyniosły 1 029 831,31 zł. Większość sprywatyzowanego majątku (w tym
nieruchomości) zlokalizowana jest na terenach przemysłowych i produkcyjnych.
W wypadku kilku działek złożone zostały wnioski o zmianę sposobu zagospodarowania terenu. Rozpoczęcie nowych inwestycji uwarunkowane jest m.in. pozytywnym rozpatrzeniem tych wniosków.
Brak większych dywestycji przy konsekwentnych nakładach inwestycyjnych
spowodował, że suma aktywów w okresie 1996–2001 zwiększyła się ponad
2,5-krotnie (na koniec 1996 r. suma aktywów wynosiła 8 999 tys. zł, by na koniec
2001 r. wynieść 23 878 tys. zł). Bez przeprowadzonych inwestycji nie byłby możliwy również wzrost wartości przedsiębiorstwa (na przestrzeni lat 1996–2001
wartość podmiotu wzrosła blisko trzykrotnie). Przejęty po zlikwidowanym
przedsiębiorstwie państwowym, w większości zużyty i zamortyzowany majątek
firmy, dzięki restrukturyzacji aktywów przeprowadzonej w późniejszym okresie,
zapewnia obecnie poprawne funkcjonowanie spółki.
6. Zakoƒczenie
Przedsiębiorstwa poddane przekształceniom własnościowym bardzo często
obciążone są w zbyt dużym stopniu aktywami nieprodukcyjnymi, ich majątek
charakteryzuje się znacznym zużyciem fizycznym i moralnym, natomiast posiadane środki trwałe (w tym nieruchomości) wykorzystywane są w sposób niepełny.
Wymienione bariery sprawnego funkcjonowania przedsiębiorstw stanowią przesłankę do podjęcia w ramach danego podmiotu gospodarczego wielu działań
związanych z restrukturyzacją majątkową. Do typowych strategii wybieranych
przez nowych inwestorów w ramach restrukturyzacji aktywów można zaliczyć:
dywestycje, inwestycje oraz podział przedsiębiorstwa. Niezależnie od tego, czy
wymienione strategie stosuje się razem, czy osobno, powinny się one przyczyniać
do poprawy struktury aktywów, lepszego gospodarowania majątkiem przedsiębiorstwa oraz do poprawy podstawowych wskaźników ekonomiczno-finansowych
podmiotu objętego tym typem restrukturyzacji.
Literatura
Dynamika przekształceń własnościowych, Ministerstwo Skarbu Państwa, Departament
Analiz i Prognoz, wrzesień 2002, nr 54.
Fuzje i przejęcia przedsiębiorstw, pod red. W. Frąckowiaka, PWE, Warszawa 1998.
Janasz W., Zarządzanie kapitałem trwałym przedsiębiorstwa w gospodarce rynkowej,
Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 1993.
Kamela-Sowińska A., Mirecki A., Restrukturyzacja jako proces podnoszenia efektywności
przedsiębiorstwa, Bydgoszcz 1995.
144
Bartłomiej Marona
Nalepka A., Zarys problematyki restrukturyzacji przedsiębiorstw, Antykwa, Kraków
1998.
Osbert-Pociecha G., Dywestycje – niedoceniana opcja strategiczna, „Przegląd Organizacji”
1995, nr 12.
Restrukturyzacja przedsiębiorstw w procesie transformacji gospodarki polskiej, pod red.
E. Mączyńskiej, t. 1, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2001.
Siemińska E., Zarządzanie majątkiem trwałym przedsiębiorstw w okresie transformacji,
„Przegląd Organizacji” 1998, nr 7/8.
Suszyński C., Restrukturyzacja przedsiębiorstw – proces zarządzania zmianami, PWE,
Warszawa 1999.
Restructuring Wealth in Privatised Businesses
This article discusses obstacles to efficient functioning privatised businesses face
due to unfavourable financial conditions. Businesses that have transferred ownership are
often burdened by a large number of unproductive assets, and their financial resources are
misused or misappropriated, both physically and morally. Furthermore, real estate owners
do not effectively exploit the total assets they have.
A series of steps toward restructuring wealth should be taken to overcome the barriers
that privatised businesses wishing to be successful face.