20Liber-Zloty_Las_w_Gorach_Sowich

dr inż. Elżbieta LIBER
Politechnika Wrocławska, Instytut Górnictwa
Relikty dawnych robót górniczych w Złotym Lesie w Górach Sowich
STRESZCZENIE
W pracy przestawiono historię rozwoju eksploatacji rud metali oraz stan zachowania reliktów
dawnych robót górniczych w okolicach Złotego Lasu w Górach Sowich. Pierwotny stan
zachowania większości badanych obiektów górniczych został znacznie zmieniony. Część
śladów robót górniczych została zniszczona w wyniku prowadzenia prac leśnych. W wyniku
wykonanych badań stanu zachowania tego obiektu, został on opisany po raz pierwszy w
1994r. w karcie ewidencyjnej zabytków architektury i budownictwa jako „Kopalnia rud
ołowiu i srebra. Złoty Las/Lubachów”.
1. Wstęp
W latach 1994–1996 i w 2005–2006 przeprowadzono inwentaryzację dawnych robót
górniczych prowadzonych na obszarze Gór Sowich, w okolicach miejscowości Zagórze
Śląskie (Liber 2005), Bystrzyca Górna (Liber, Madziarz 2006), Dziećmorowice (Madziarz,
Sztuk 2006) oraz Walim (Liber 2006). W wyniku tych prac powstały opracowania
dokumentujące stan zachowania obiektów górniczych oraz historię wydobycia ubogich rud
ołowiu, srebra i cynku w tym rejonie (Liber-Madziarz, Madziarz 1996). Zinwentaryzowane
relikty działalności górniczej dokumentują ważną dziedzinę rozwoju gospodarczego
opisywanego obszaru i stanowią jego materialne dziedzictwo historyczne.
2. Historia prowadzenia robót górniczych
Pierwsza wiadomość o możliwości prowadzenia robót górniczych w rejonie Złotego Lasu
pochodzi pisma z 1539 r., w którym Ernest Schaffgotsch z Pogorzały wystąpił do cesarza z
prośbą o pozwolenie na poszukiwanie i eksploatacje złóż rud w rejonie Lubachowa i
Bystrzycy Górnej (Zivier 1900).
W XVI w. górnictwo w okolicach Bystrzycy rozwijało się na tyle dobrze, że rudę
wzbogacano na miejscu i wytapiano metal w hucie w Lubachowie. Jednak już w latach 70.
XVI w. sytuacja w bystrzyckim gwarectwie uległa pogorszeniu. O tych trudnościach,
związanych głównie z brakiem drewna, dowiadujemy się z pisma Kamery Śląskiej
skierowanego do Kamery Cesarskiej w Wiedniu (CDS XXI).
Pod koniec XVI w. i na początku XVII w. miejscowe górnictwo i rozwijające się na jego
bazie hutnictwo powoli upadało (Dziekoński 1972). Eksploatacja ubogich złóż ołowiu i srebra
nie przynosiła spodziewanych zysków, a niekiedy powodowała straty finansowe. Kryzys
pogłębiła wojna trzydziestoletnia (1618-1648), w czasie której całkowicie wstrzymano
eksploatację miejscowych złóż.
W latach 1739-1741 w masywie góry Popek czynna była kopalnia rud ołowiu i srebra
„Christinenglück”, założona przez hrabiego C.E.M. Hochberga (Fechner 1901).
Wojny śląskie (1740-1763) spowodowały wstrzymanie robót górniczych. Wznowiono je w
roku 1772, tym razem nazywając kopalnię „Victor Friedrich” (Fechner 1901). Na skutek
trudności finansowych roboty górnicze wstrzymano w 1785 r.
Rys. 1. Plan przeglądowy struktury przestrzennej kopalni „Wilhelmine” w Złotym Lesie (odrys z planu górniczego
wykonanego w 1811 r., Oryg. Mapa Oberbergamt Breslau II - Archiwum Państwowe w Katowicach, nr 1221).
W 1810 r. ponownie uruchomiono kopalnie o nazwie „Wilhelmine” (ryc. 1). Ostatnia
wiadomość pochodzi z 1844 r., kiedy kopalnia otrzymała nową nazwę "Beate", a roboty
skierowano nie tylko na produkcję ołowiu i srebra, lecz także współwystępującego cynku. Po
kilku latach, na skutek braku rudy, roboty górnicze wstrzymano (Piątek&Piątek 2000).
W latach 1994-1996 zinwentaryzowano ślady dawnych robót górniczych w masywie góry
Popek (Liber-Madziarz, Madziarz 1996). Zachowane relikty robót górniczych zostały opisane
w karcie ewidencyjnej zabytków architektury i budownictwa jako „Kopalnia rud ołowiu i
srebra. Złoty Las/Lubachów” (Liber-Madziarz, Madziarz 1994).
3. Opis stanu zachowania
Obiekt zlokalizowany jest w rejonie osady leśnej Złoty Las (gmina Świdnica) na
południowym zboczu góry Popek (440 m n.p.m.) w Górach Sowich.
Wyloty trzech sztolni pierwotnie znajdowały się w dolinie „Srebrnego Potoku” (obecnie
„Złoty Potok”) płynącego w kierunku ujścia do rzeki Bystrzycy. Najbliżej rzeki Bystrzycy,
prawdopodobnie około 700 m od ujścia potoku, położona była najpóźniej zgłębiona sztolnia
odwadniająca. Wyloty dwóch kolejnych sztolni znajdowały się przypuszczalnie w
odległościach około 1100 i 1400 m od ujścia potoku do rzeki Bystrzycy (ryc.1).
Głównym przedmiotem poszukiwań i eksploatacji były tutaj ubogie rudy ołowiu, srebra i
cynku towarzyszące kwarcowo-barytowym żyłom hydrotermalnym. Okruszcowane żyły
występują w obrębie prekambryjskich gnejsów sowiogórskich. Sposób występowania tych żył
oraz ich niewielkie rozprzestrzenienie stworzyły trudne warunki do eksploatacji.
Obecnie wyrobiska kopalni są niedostępne. Określenie ich dokładnej lokalizacji w terenie
jest bardzo trudne. Prowadzone w tym rejonie od ponad 100 lat prace terenowe związane
m.in. z budową drogi i budynków, prace leśne i regulacja potoku poważnie zatarły ślady
prowadzonych robót górniczych. Porównując przebieg zapadlisk z kształtem przedstawionych
na planach wyrobisk górniczych z XVIII i XIX w. można zlokalizować z dużym
prawdopodobieństwem początkowy odcinek najdłuższej, środkowej sztolni. Jej wylot
znajdował się w sąsiedztwie zabudowań dawnego gwarectwa w Złotym Lesie. Zachowany do
dzisiaj budynek, datowany na portalu na 1780 r., pierwotnie stanowił siedzibę gwarectwa
„Victor Friedrich” (Dziekoński 1972).
Przebieg zlokalizowanych w terenie innych zapadlisk odpowiada przebiegowi chodników
przestawionych na planach górniczych. W pobliżu zapadlisk widoczne są pozostałości
płytkich szybików poszukiwawczych, również zaznaczonych na planach górniczych (ryc.1).
4. Posumowanie
Roboty górnicze prowadzone na obszarze Gór Sowich w rejonie Złotego Lasu prowadzone
były okresowo od XVI do początku XIX wieku. Głównym celem prowadzonych robót było
poszukiwanie i eksploatacja żył barytowo-kwarcowych okruszcowanych ubogimi rudami
ołowiu, srebra i cynku.
W rejonie Złotego Lasu zachowały się relikty prowadzonych robót górniczych, ale ich stan
zachowania jest słaby. Są to zapadliska sztolni i płytkie szybiki. Ich identyfikację umożliwiają
zachowane plany górnicze z XVIII i XIX w., które pozwalają odtworzyć przebieg
podziemnych wyrobisk kopalni. Być może są one do dziś częściowo zachowane w dobrym
stanie w przypadku, gdy sztolnie drążone były w litej skale, a tylko ich początkowe odcinki
(w pobliżu wylotu) uległy zawaleniu.
Zachowane w terenie pozostałości dawnych robót górniczych, szczególnie w połączeniu z
ich dokumentacją, zarówno w postaci wzmianek literaturowych i planów górniczych,
niewątpliwie materialnie dokumentują ważną dziedzinę rozwoju gospodarczego opisywanego
obszaru.
Literatura
Codex Diplomaticus Silesiae, XXI, Schlesien Bergbau und Huttenwesen. Wrocław 1901, 107.
Dziekoński T, 1972: Wydobycie i metalurgia kruszców na Dolnym Śląsku od połowy XIII do połowy
XX wieku. Wyd. PAN, Wrocław, 309–315.
Fechner H, 1901: Geschichte des Schesischen Berg- und Huttenwesens. Zeritschrift fur das BergHutten und Salinen-Wesen, Bd.49, Berlin.
Liber E., 2005: Zmiany stanu zachowania obiektów górniczych w okolicach Zagórza Śląskiego – w
rejonie nieistniejącej wsi Schlesierthale. Pr. Nauk. Inst. Górnict. PWr, nr 111, ser.43, Wrocław,
155–162.
Liber E., 2006: Pierwsza inwentaryzacja sztolni pod Przełęczą Walimską. Pr. Nauk. Inst. Górnict.
PWr, nr 117, ser.32, Wrocław, 163–170.
Liber E., Madziarz M., 2006: Odkrycie i inwentaryzacja sztolni w Bystrzycy Górnej. Pr. Nauk. Inst.
Górnict. PWr, nr 117 ser.32, Wrocław, 171–178.
Madziarz M., Sztuk H., 2006: Eksploatacja polimetalicznego złoża w Dziećmorowicach. Pr. Nauk.
Inst. Górnict. PWr, Wrocław, nr 117, ser.32, 193–202.
Liber-madziarz E., Madziarz M., 1994: Kopalnia rud ołowiu i srebra. Złoty Las/Lubachów. Karta
ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa. Biuro Studiów i Dokumentacji Zabytków
Techniki, Wrocław.
Liber-Madziarz E., Madziarz M., 1996: Historia górnictwa odkrywkowego w Górach Sowich wraz z
dokumentacją zachowanych obiektów. Raporty Inst. Górn. PWr, Ser. SPR nr 79, Wrocław.
Piątek E., Piątek Z., 2000: Górnictwo rud metali w Górach Sowich, Zabytki przemysłu i techniki w
Polsce cz. 3. Wyd. Studio-Reklamowe Tak, Wrocław, 65–75.
Ziwier E., 1900: Akten und Urkunden zur Geschicgte des Schlesischen Bergwesens, Katowice, 6.
The relics of past mining works in Złoty Las in Sowie Mountains (Sudety Mts.)
The paper presents the history of exploitation of metal ores and the preservation state of mining works
relics in Złoty Las region in Sowie Mountains (Sudety Mts.). Most of these relics has been changed much. Part
of these old mining works have been ruined during forest works. As a result of research of the preservation state,
the object was described for the first time in 1994 in a record card of architecture and builing engineering
monuments as the “Kopalnia rud ołowiu i srebra” (lead and silver ore mine). Złoty Las/Lubachów”.