Gianni Vattimo i świat masowej komunikacji

Gianni Vattimo i świat masowej komunikacji

Gianni Vattimo i świat masowej komunikacji
Gianni Vattimo (ur. 1936) ukończył studia filozoficzne
w Turynie, a następnie dwa lata był w Heidelbergu słuchaczem
Hansa-Georga Gadamera oraz Karla Löwitha. Doświadczenia
niemieckie określiły dziedzinę jego wczesnych zainteresowań
(ich plon stanowiły m.in. Essere, storia e linguaggio in Heidegger
(1963) oraz Il soggetto e la maschera. Nietzsche e il problema della
liberazione, 1974), jak też charakter instrumentarium pojęciowego jego dojrzałej refleksji filozoficznej, w której stale nawiązuje do kategorii Heideggera i Nietzschego. Jako jeden z czołowych przedstawicieli radykalnej hermeneutyki jest od 1964
profesorem uniwersytetu w Turynie, a będąc aktywnym uczestnikiem międzynarodowego życia filozoficznego bierze udział
w wielu seminariach i gościnnie wykłada w szeregu uczelni
zagranicznych (Yale, Los Angeles, New York University, State
University of New York i in.). Jest doktorem honoris causa
uniwersytetów w La Plata (1996), Palermo (1998) i Madrycie
(2003), a jego prace systematycznie ukazują w przekładach
angielskich i niemieckich, lecz również po rosyjsku, francusku,
hiszpańsku i fińsku. Równolegle do działalności akademickiej
rozwijało się jego niezwykle czynne zaangażowanie społeczne
i polityczne. Począwszy od schyłku lat pięcdziesiątych, kiedy
01 poczatek.indd 7
2006-11-14 18:33:37
Gianni Vattimo i świat masowej komunikacji
prowadził programy kulturalne dla telewizji Rai, regularnie
publikuje eseje w „La Stampa”, „L’Espresso”, „L’Unità”, „El Pais”
i „Clarin di Buenos Aires”. Wtedy również, kierując ugrupowaniem studentów katolickich i uczestnicząc w sporach dotyczących „otwarcia na lewicę”, rozpoczął poszukiwania własnego
miejsca we włoskiej przestrzeni politycznej. Od lewicującego personalistycznego katolicyzmu, poprzez Partito Radicale
i Alleanza per Torino doprowadziły go one do l’Ulivo, demokratyczno-lewicowej partii, z której ramienia od 1999 do 2004
zasiadał w Parlamencie Europejskim, gdzie był ponadto przedstawicielem Coordinamento Omosessuale DS – włoskich organizacji gejowskich. Obecnie związany jest z radykalną partią
Comunisti Italiani.
Pozostając wierny swym pierwotnym inspiracjom polityczno-religijnym, których praktyczny wymiar nie może pozostawiać wątpliwości, Vattimo uprawia filozofię będącą komentarzem na temat społeczeństwa ponowoczesnego. Komentarz
ten buduje częstokroć tak, że zasadniczy rys niejednoznacznego i paradoksalnego oblicza ponowoczesności staje się
widoczny dopiero wówczas, gdy podąża się okrężną drogą
– komentując innego autora bądź używając narzędzi, którym
tamten przypisywał niekiedy marginalne znaczenie. Narzędzia
te działają przy tym tak subtelnie, że nie należy wydobywać
ich ze świata ich pierwotnego językowego kontekstu – dlatego
repertuar filozoficznej terminologii Vattimo wiernie przechowuje pojęcia przejęte od Heideggera, czy (w mniejszym stopniu) od Nietzschego lub Benjamina: Verwindung, An-denken,
Ge-stell, Stoß… Taką genealogię ma między innymi zasadniczo
negatywna kategoria il pensiero debole – „słaba myśl” (stanowiąca
zarazem tytuł książki (1989), która zapewniła Vattimowi międzynarodową pozycję). Stanowiąca jeden z jej aspektów „słaba
ontologia” oznacza rozstanie z metafizycznym bytem z jego
„silnymi rysami”: „(…) to, co naprawdę jest (ontos on), nie jest
centrum stojącym w opozycji wobec peryferii, esencją – wobec
pozoru, trwałością – wobec przypadkowości i zmienności, pew-
8
01 poczatek.indd 8
2006-11-14 18:33:38
Gianni Vattimo i świat masowej komunikacji
nością obiectum nadaną podmiotowi – wobec niejasności i nieokreśloności horyzontu świata; wydarzanie się bycia jest raczej
(…) wydarzeniem nieoczywistym i marginalnym, wydarzaniem
strefy tła”1. W rozległym kontekście wyznaczonym przez nawiązujące do nihilizmu pojęcie „słabości” konkretyzują się i splatają
– często w sposób uniemożliwiający ich wyraźne wyodrębnienie
– dwie podstawowe problematyki Vattima: studia diagnozujące
symptomy „osłabienia” rzeczywistości i myśli, które stanowią
o specyfice ponowoczesnego społeczeństwa i kultury. Pierwsza
z nich – diachroniczna – podejmuje temat transformacji zarówno intelektualnych, jak i społeczno-politycznych, które
wywołały efekt „końca historii”: rozkładu charakterystycznego
dla nowożytności związku „oświecenia”, rozumianego jako teleologiczny proces postępu myślenia, dzięki kolejnym krytycznym
„przezwyciężeniom” coraz skuteczniej odkrywającego i przyswajającego sobie zarówno własne podstawy, jak i podstawy
uniwersalnych struktur rzeczywistości, które – choć statyczne
– w toku dziejów ujawniają się w coraz doskonalszych artykulacjach. Druga – synchroniczna – podejmuje temat następstwa
rozkładu owego związku, którego żaden ze składników nie
przetrwał w „nieosłabionej” postaci: myślenie nie pozwala się
już pojmować jako doświadczenie prawdy i staje się coraz bardziej otwarcie doświadczeniem estetycznego lub retorycznego
rodzaju, zaś rzeczywistość w świecie zrutynizowanego postępu,
zsekularyzowanych sposobów przeżywania historii, politycznej
i kulturowej decentracji, a przede wszystkim masowej kultury
i masowej komunikacji, coraz wyraźniej odsłania swój „nierealny” charakter procesu transmisji i interpretacji językowych
przekazów – oblicze narracji.
Oba te wątki zbiegają się w Społeczeństwie przejrzystym.
Tytułowe pojęcie „przejrzystości” (trasparenza) odsyła z jednej
strony do osobliwego rysu społeczeństwa ponowoczesnego,
G. Vattimo, Koniec nowoczesności, przeł. M. Surma-Gawłowska, Universitas, Kraków 2006, s. 78-79.
1
9
01 poczatek.indd 9
2006-11-14 18:33:38
Gianni Vattimo i świat masowej komunikacji
które, w rezultacie procesów rozpowszechnienia technologii
mass mediów i dostarczanych przez nie obrazów świata, jest
przede wszystkim społeczeństwem masowej komunikacji, z drugiej natomiast – zarówno do wątków spekulatywnej metafizyki,
jak i pozytywistycznej refleksji nad rozwojem wiedzy. Vattimo
podkreśla istotną rolę, jaką w tym kontekście odgrywa coraz
intensywniejsza tendencja do redukcji dystansu pomiędzy
„wydarzeniem”, fragmentem rzeczywistości, oraz jego medialnym obrazem, prowadząca ostatecznie do występowania fenomenu „równoczesności” lub „współczesności” polegającego
na reprodukowaniu wydarzeń w realnym czasie (bezpośrednie relacje telewizyjne, internetowe informacje pojawiające się
wraz z samymi wydarzeniami itd.), co w przewrotny sposób
oznacza również monopolistyczną władzę obrazów niedających się już odróżniać od rzeczywistości, albowiem w naszym
doświadczeniu skutecznie zajęły miejsce zajmowane niegdyś
przez to, czego miały być przedstawieniem. Sytuacja taka, jak
sugeruje Vattimo, nosi wszelkie znamiona wynaturzonej i groteskowej formy urzeczywistnienia się Heglowskiego Ducha
Absolutnego: rzeczywistość i świadomość, dzieje i ludzka
samowiedza w końcu łączą się w jedność, a nasz społeczny
świat uchodzić może za miejsce, w którym w formie przez
nikogo nieoczekiwanej i nikogo niesatysfakcjonującej spełnia
się „utopia absolutnej samoprzejrzystości” (Nauki humanistyczne
i społeczeństwo komunikacji, s. 30).
Wszechobecność technologii masowej komunikacji zajmuje jednak Vattima z uwagi na jej dwuznaczność jako potencjału modi ludzkiej – indywidualnej i kolektywnej – egzystencji
we współczesnym świecie. Jak wielu innych filozofów (Adorno
jest ich wzorcowym przykładem), ma świadomość potencjalnych zagrożeń związanych z instrumentalizacją mass mediów
przez centra władzy politycznej i ekonomicznej jako istotnego
momentu totalnie administrowanego i manipulowanego społeczeństwa. (Choć zauważa, że groźba ta jest minimalizowana
za sprawą wewnętrznego antidotum, jakim są rynkowe mecha-
10
01 poczatek.indd 10
2006-11-14 18:33:38
Gianni Vattimo i świat masowej komunikacji
nizmy konkurencji prowadzące do pluralizacji mediów). Jednak
zagrożenie dostrzega również w projekcie rekonstrukcji praktyk
społecznego komunikowania się według filozoficznego ideału
„niezakłóconej komunikacji”, w którym przystaje się na restytucję swego rodzaju transcendentalnego horyzontu i mniej lub
bardziej otwarcie uznaje za Peirce’em, że paradygmat komunikującej się społeczności stanowi wspólnota uczonych. W odróżnieniu od filozofów reagujących na świat masowej komunikacji
i masowej kultury – na Ducha Absolutnego, który stał się rzeczywisty jako własna karykatura – czy to po prostu wzgardą
i lękiem, czy też konstrukcją normatywnej teorii odsłaniającej
zarówno istotę komunikacji, jak i okoliczności sprawiające,
że uczestniczymy zwykle w komunikacji „zakłóconej”, Vattimo
proponuje swego rodzaju apologię faktycznego stanu rzeczy,
wskazując emancypacyjny potencjał systematycznego doświadczenia „dezorientacji” i „oscylacji” będącego następstwem nieredukowalnej mnogości gramatyk i dialektów, którymi przemawiają do nas mass media, i przedstawiając na jego podstawie
swego rodzaju filozoficzną i egzystencjalną lekcję.
Zawrotny rozrost technik komunikacji umożliwiających
relacjonowanie wszystkiego w realnym czasie, a zwłaszcza
proliferacja ośrodków gromadzenia, interpretacji i transmisji
informacji, nie sprawia jednak, że jako społeczności staliśmy
się dla siebie środowiskiem bardziej niż kiedykolwiek przejrzystym, bardziej świadomym siebie, bardziej oświeconym.
Przeciwnie, Vattimo zwraca uwagę, że lekcja, której udziela nam
przewrotna forma „urzeczywistnionego” Ducha Absolutnego,
media tworzące rozległą sieć niezliczonych wydawnictw, stacji radiowych i telewizyjnych mogących przekazywać nieskończoną ilość obrazów świata, sieć posiadającą wprawdzie
pulsujące punkty, lecz niemającą jakiegokolwiek centralnego
ośrodka, który mógłby rządzić całością, polega raczej na tym,
że „nieprzejrzystość” nie tylko stanowi nieredukowalną jakość
naszego życia społecznego, która ulegać będzie intensyfikacji
wraz z tym, jak na medialnej scenie przybywać będzie pod-
11
01 poczatek.indd 11
2006-11-14 18:33:38
Gianni Vattimo i świat masowej komunikacji
miotów, które, dotąd pozbawione publicznego głosu, spowodują eksplozję narracji, prezentując rzeczywistość w zgodzie
z własnym partykularnym społecznym, kulturowym, politycznym itp. usytuowaniem, lecz pozwala rozpoznać represyjny
charakter samego ideału „przejrzystości” możliwej jedynie
dzięki przemocy unifikującej i redukującej partykularne artykulacje rzeczywistości do uprzywilejowanego, bezpodmiotowego widoku świata widzianego „znikąd”.
W świecie, w którym codzienne doświadczenie staje się
swobodniejsze, nabierając cech oscylacji, dezorientacji, zabawy,
i w którym symulacja, fantazja, sztuczność, powierzchowność,
pozorność pojawiają się bezwstydnie na miejscu „prawdziwej”
prawdy, w nieodwracalny sposób, jak sądzi Vattimo, dezaktualizuje się metafora przejrzystości i oświecenia rozumianych
jako telos ludzkiego ducha i jego instytucji. Nieprzejrzystość
nie jest przemijającym defektem, który można i należy usunąć; przeciwnie, przystanie na nią i rozpoznanie jej nieredukowalności stanowi symptom przełomu wciągającego całe
terytorium egzystencji, albowiem wraz utratą wiary w trafność
metafory przejrzystości rozsypuje się wzniesiona na jej fundamencie budowla metafizyki i zmienia nasze wyobrażenie
o tym, czym jest wyemancypowany podmiot i jak przedstawia
się architektura sceny, na której korzysta ze swego wyzwolenia.
Życie w świecie masowej, niedającej się uregulować i usystematyzować komunikacji jest doświadczeniem wolności, u którego
podłoża – wbrew temu, o czym poucza nas tradycja metafizyki – nie znajduje się epistemologiczne ćwiczenie odsłaniania
wiecznych i koniecznych struktur rzeczywistości, lecz „nerwowa i intelektualna niestałość i nadwrażliwość mieszkańca
wielkiego miasta” – nieustanna oscylacja pomiędzy przynależnością do zamkniętych, skończonych horyzontów historii
własnej i własnej społeczności oraz dezorientacją, doznaniem
„nieswojości” wiążącym się ze stałym dostrzeganiem możliwości
innych sposobów egzystencji. Mając miejsce w świecie masowej
komunikacji, dokonuje się zarazem w środowisku, w którym
12
01 poczatek.indd 12
2006-11-14 18:33:38
Gianni Vattimo i świat masowej komunikacji
w czytelny sposób załamuje się „zasada rzeczywistości” i toczy
się proces erozji „świata prawdziwego”: dzięki przewrotnej,
wewnętrznej logice świat przedmiotów matematycznie opisywanych przez naukę i swobodnie manipulowanych przez technikę (to, co metafizyka nazywała „rzeczywistością”), obnaża swe
fantasmagoryczne oblicze świata różnorodnych „światoobrazów”. Będąc rezultatem krzyżowania się, nakładania na siebie
różnych obrazów i interpretacji, kolejnych prób jej konstrukcji
i rekonstrukcji, jest to rzeczywistość występująca, jak sugeruje
Vattimo, w postaci symptomów „osłabienia” i będąca w istocie
prowadzoną przez nas „grą wykładania sensu”. Jej dzieje nie
podążają w stronę „przejrzystości”, lecz raczej ku coraz dalej
posuniętej „fabularyzacji”, a więc do punktu, w którym metafizyczną „rzeczywistość” zastąpi chaotyczny pył obrazów świata
i w którym, jak Vattimo chętnie powtarza za Nietzschem, świat
staje się baśnią. Vattimo nie sądzi, by taki stan rzeczy musiał skłaniać do ontologicznej nostalgii, idealistycznego gestu oznajmującego, że będąc imaginacją podmiotów, świat nie istnieje, czy
wreszcie zmniejszenia dystansu wobec sceptycyzmu albo relatywizmu. Przekonuje, że raczej zachęca zarówno do spostrzeżenia, iż „to, co nazywamy »rzeczywistością świata«, powstaje
jako »kontekst« wielu fabulacji”, jak też do mniej ideologicznego otwarcia „na doświadczenia świata, który jest nie tylko
przedmiotem nauk dążących (choć zawsze jedynie dążących)
do obiektywności, lecz obszarem tworzenia symbolicznych
systemów różniących się od mitów właśnie tym, że są »historyczne«” (Nauki humanistyczne i społeczeństwo komunikacji, s. 38).
*
Niniejszy przekład La società trasparente, opierając się na
pierwszym wydaniu z 1989 roku i uwzględniając zmiany
wprowadzone w kolejnym wydaniu opublikowanym w 2000
roku (rozdz. Granice odrzeczywistnienia będący swego rodzaju
komentarzem Vattima do wcześniejszych poglądów), idzie
za wzorem angielskiego przekładu (The Transparent Society,
13
01 poczatek.indd 13
2006-11-14 18:33:38
przeł. D. Webb, Polity Press, Cambridge 1992), do którego
dołączono teksty Vattima pochodzące z dodatkowych źródeł. W obecnym wydaniu jest to rozdz. 6 (opublikowany po
włosku w „Fondamenti” 3, 1985), rozdz. 7 (opublikowany po
włosku w „Micromega” 1, 1986) oraz rozdz. 8 pochodzący
z G. Vattimo, Etica dell’ interpretazione, Rosenberg & Sellier,
Torino 1990.
Magdalena Kamińska
01 poczatek.indd 14
2006-11-14 18:33:38